(referat wygłoszony na walnym zjeździe p. t. g. dnia 17.ix...

A, MUSIEROWICZ

KLASYFIKACJA GLEB POLSKI USTALONA PRZEZ POLSKIE TOW. GLEBOZNAWCZE

(Referat wygłoszony na Walnym Zjeździe P. T. G. dnia 17.IX.1952 r.)

Celem klasyfikacji gleb jest zaszeregowanie różnych gleb i ujęcie ich w pewnąi harmonijnie i przyczynowo związaną całość. Podział gleb powinien być taki, ażeby można było z niego wyciągnąć praktyczne wnioski dotyczące żyzności gleb, ich uprawy, nawożenia oraz melioracji. Idealna klasyfikacja gleb powinna się opierać na koncepcjach głoszących, że gleby, zgodnie z teorią Dokuczajewa, są wypadkową działania wszystkich czynników glebotwórczych (biosfery, klimatu, hydrosfery, skały macierzystej, rzeźby i wieku terenu oraz człowieka), a w pierwszym rzędzie podstawowego czynnika glebotwórczego — biosfery a przede wszystkim świata roślinnego. Poza tym klasyfikacje gleb powinny uwzględniać nie tylko właściwości gleb, ale również sposób ich rozwoju oraz ich zmienność w czasie i w terenie.

Wśród dotychczas opracowanych klasyfikacji gleb największe znaczenie mają klasyfikacje przyrodnicze, oparte na naturalnych cechach gleb. Przeglądając jednak takie klasyfikacje przyrodnicze, jak klasyfikacje geologiczno-petrograficzne, chemiczno-petrograficzne, fizyczne oraz klasyfikacje mieszane musimy przyznać, że obejmując wiele cech zasadniczych gleb nie dają one całkowitego obrazu gleb jako swoistych złożonych ciał naturalnych, oryginalnych utworów geofizycznych, zależnych w swoim rozwoju i rozmieszczeniu od warunków ich tworzenia się.

Z powyższych rozważań nie trudno wyciągnąć wniosek, że wszelkie próby tworzenia klasyfikacji gleb w oparciu wyłącznie na ich właściwościach, bez uwzględniania zespołu czynników glebotwórczych oraz warunków tworzenia się gleb, są skazane na niepowodzenie.

Najracjonalniejsze są tzw. klasyfikacje przyrodnicze, genetyczne, uwzględniające zespół czynników glebotwórczych i traktujące gleby jako utwory naturalne, oraz zmienne, ale i te klasyfikacje nie są pozbawione pewnych słabych stron. PTG opracowało właściwie nie oryginalną klasyfikację gleb polskich, ale klasyfikację prowizoryczną (wykazy gleb), przedstawiającą pewną kompilację z dotychczas istniejących systemów klasyfikacyjnych gleb polskich. Przy opracowaniu tej klasyfikacji (wykazów gleb) w myśl założeń W. Dokuczaj ewa i W. Wiliamsa uwzględnia-

4 A. Musierowicz

no fakt, że o tworzeniu się gleb i ich ewolucji decydują wszystkie czynniki glebotwórcze, z tym jednak zastrzeżeniem, że biosfera musi być traktowana jako podstawowy czynnik glebotwórczy. Wyodrębniane w wykazach gleb poszczególne typy gleb uważane są jako różne stadia rozwojowe gleb. Dalszy podział gleb oparto na szczegółowej klasyfikacji skał macierzystych, z których gleby te powstały, na różnicach w składzie mechanicznym materiału glebowego oraz na cechach morfologicznych profilów glebowych. Przy sporządzaniu wykazów wzięto również pod uwagę cele praktyczne rolnictwa oraz starano się w miarę możności utrzymać dotychczas przyjętą i używaną w naszej literaturze gleboznawczej nomenklaturę gleb. Uważano, że wszelkie zmiany w nomenklaturze gleb powinny być przeprowadzane na podstawie materiału rzeczowego, a nie wyłącznie na podstawie koncepcji teoretycznych.

Przejdę teraz do krótkiej charakterystyki i krytyki istniejącego wykazu gleb Polski, do mapy w skali 1 : 100000, jako wykazu najbardziej szczegółowego.

Należy przede wszystkim podkreślić, że w wykazie wyodrębniono dwie zasadnicze grupy gleb:

A. G l e b y t e r e n ó w g ó r z y s t y c h (dotychczas nazywane glebami terenów górskich i podgórskich).

B. G l e b y t e r e n ó w w y ż y n n y c h i n i z i n n y c h .Ten podział gleb na powyższe dwie grupy przeprowadzono biorąc

pod uwagę to, że gleby terenów górzystych różnią się zdecydowanie od gleb terenów nizinnych i wyżynnych: morfologią, dynamiką oraz szkie- letowatością.

A. G l e b y t e r e n ó w g ó r z y s t y c h .

Obecny podział gleb terenów górzystych przedstawia się następująco:I. gleby niewęglanowe, płytkie o niewykształconym profilu: 1) gle

by skaliste, 2) gleby szkieletowe: a) kamieniste, b) żwirowe, piaszczyste, gliniaste, pyłowe, pylaste i ilaste.

II. gleby brunatne i bielicowe: 1. gleby piaszczyste (wTykazujące w poziomie powierzchniowym skład piasków), 2. gleby pyłowe (wykazujące w poziomie powierzchniowym powyżej 40% części pyłowych), 3. gleby gliniaste (wykazujące w wierzchniej warstwie skład glin), 4. gleby ilaste (wykazujące w poziomie powierzchniowym skład iłów);

III. rędziny (gleby wytworzone z masywnych skał węglanowych);IV. mady;V. czarne ziemie;

VI. gleby bagienne: 1. gleby mułowo-bagienne, 2. gleby'torfowe.

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG 5

Wśród gleb brunatnych i bielicowych, rędzin, mad, czarnych zifcm oraz gleb bagiennych należy wyróżniać i oznaczać specjalnymi znakami gleby kotlin.

Gleby terenów górzystych posiadają swe odrębne cechy ze względu na odmienne niż na innych terenach oddziaływanie następujących czynników: rzeźby terenu (erozja), wyniesienia nad poziom morza, specyficznych warunków klimatycznych i skał macierzystych. Stąd też gleby terenów górzystych różnią się, jak już zaznaczano wTyżej, od gleb terenów nizinnych i wyżynnych morfologią, dynamiką oraz szkięletowatością i dlatego wydzielane są jako odrębna grupa gleb. Jeżeli chodzi o cêchy morfologiczne gleb terenów górzystych, to charakteryzują się one często słabym zróżnicowaniem swych profilów glebowych na poszczególne poziomy, małą miąższością i mniejszą lub większą szkieletowatością. Przy tworzeniu się znacznej części tych gleb dużą rolę odgrywają procesy zmywu i na- mywu (erozja). Dlatego też gleby takie nie chronione przez ściółkę lub darń ulegają stale rozmywaniu, a więc znajdują się w stadium ciągłego „odmładzania się“. Procesy erozyjne i boczne ruchy wodne zakłócają normalny przebieg procesu bielicowego, który w górach jest hamowany. Dlatego też w naszych górach spotykamy więcej gleb brunatnych niż gleb bielicowych.

Jeżeli chodzi o kształtowanie się gleb terenów górzystych, to dużą rolę odgrywa tu rzeźba terenu. Rzeźba bowiem terenu, powodując różnicę w parowaniu, temperaturze i uwilgotnieniu poszczególnych części terenu, prowadzi w konsekwencji do lokalnej zmiany klimatu i roślinności, a więc decyduje pośrednio o procesie glebo twórczym. Ponadto rzeźba terenu, wpływając na natężenie procesu erozyjnego, decyduje tym samym o miąższości gleb terenów górzystych.

Gleby terenów górzystych o n i e w y k s z t a ł c o n y m p r o f i l u g l e b o w y m odznaczają się dużą zawartością odłamków skalnych, są płytkie i nieurodzajne. Te z nich, które występują na stokach, ulegają łatwo erozji.

W glebach s k a l i s t y c h , podobnie jak i w glebach szkieletowych kamienistych, proces glebotwórczy zaznacza, się w bardzo słabym stopniu.

Gleby terenów górzystych o w mniejszym lub w większym stopniu w y k s z t a ł c o n y m p r o f i l u g l e b o w y m są glebami głębszymi niż gleby terenów górzystych o niewykształconym profilu glebowym. Gleby terenów górzystych o wykształconym w mniejszym lub w większym stopniu profilu glebowym zawierają w swych wierzchnich warstwach stosunkowo mniejszą ilość odłamków skalnych i wykazują różny skład mechaniczny: żwirów, szkieletowych piasków, glin, iłów oraz utwo^ rów pyłowych i pylastych. Wśród gleb terenów górzystych o wykształcó*

6 A. Musierowicz

nym profilu wyróżniać należy: 1) gleby brunatne i bielicowe, 2) rędziny, 3) mady, 4) czarne ziemie, 5) gleby bagienne.

Wartość rolnicza gleb terenów górzystych o wykształconym w mniejszym lub w większym stopniu profilu glebowym jest różna, ale na ogół niższa niż wartość rolnicza analogicznych gleb terenów nizinnych i wyżynnych. Należy tu jeszcze wspomnieć o glebach kotlin, wykazujących dość dużą miąższość profilu glebowego i charakteryzujących się dość dużą urodzajnością. Na terenach kotlin możemy spotkać te wszystkie gleby z wyjątkiem czarnoziemów, które występują na terenach wyżynnych i nizinnych.

Nasze gleby terenów górzystych dotychczas nie zostały jeszcze dokładnie zbadane i scharakteryzowane, a tymczasem, szczególnie jeżeli chodzi o gleby o lepiej wykształconym profilu glebowym, jest to konieczne ze względu na możliwość rozwoju na nich gospodarstw hodowlanych.

B. G l e b y t e r e n ó w n i z i n n y c h i w y ż y n n y c h .

R ę d z i n yPrzyjęty przez P. T. G. podział rędzin przedstawia się następująco:a. r ę d z i n y w ę g l a n o w e :

1) rędziny trzeciorzędowe,2) rędziny kredowe 3} rędziny jurajskie,4) rędziny triasowe, permskie, dewońskie i inne;

b. r ę d z i n y s i a r c z a n o w e ( g i p s o w e ) .Uwagi:W każdym rodzaju rędzin w miarę możności:a) wydzielać rędziny: 1) szkieletowe, 2) słabo szkieletowe i 3) bez-

szkieletowe,b) oznaczać specjalnymi znakami grupy mechaniczne wierzchnich

warstw rędzin,c) uwzględniać miąższość rędzin: płytkie do 25 cm, średnie 25-50 cm,

głębokie ponad 50 cm,d) oznaczać specjalnymi znakami rędziny czyste i rędziny mieszane,

a w szczególności rędziny namywane.Do r ę d z i n w ę g l a n o w y c h zalicza się gleby wytworzone z wa

pieni, margli, wapieni dolomitowych, łupków marglistych, piaskowców marglistych itd. Do rędzin natomiast nie zalicza się gleb, które wytworzyły się z takich niemasywnych skał klastycznych pochodzenia mechanicznego jak: wapienne piaski, gliny, lessy itd. uważając, że z tych utworów macierzystych w strefie leśno-łąkowej kształtują się czarne lub szarè


ziemie (czarne ziemie zdegradowane). Nie byłoby naturalnie błędem, gdybyśmy rędziny nazywali czarnymi i szarymi ziemiami węglanowymi, wytworzonymi ze skał masywnych wapiennych i traktowali je jako podgrupę gleb czarnoziemnych. Wątpię jednak, czy taki podział nie wprowadziłby zamieszania w dotychczasowej klasyfikacji rędzin. Należy podkreślić, że szereg badaczy radzieckich zalicza gleby wytworzone ze skał węglanowych w strefie łąkowo-stepowej do czarnoziemów.

Rędziny węglanowe ęzyste ulegają nawet pod wpływem lasów iglastych tylko bardzo powolnej degradacji i przechodzą po długim okresie czasu w rędziny zdegradowane. Rędziny mieszane pod wpływem lasu szybciej ulegają degradacji, a w pewnych wypadkach dają nie tylko gleby brunatne lecz nawet i gleby słabo zbielicowane.

R ę d z i n y g i p s o w e powstają ze zwietrzenia gipsu, którego okruchy znajdują się tak w glebie jak i podglebiu.

C z a r n o z i e m y .Wśród czarnoziemów, w zależności od skali zdjęć gleboznawczo-kar-

tograficznych, zgodnie z wykazem gleb P. T. G. wyróżniamy:S k a l a 1 : 100 000

a. C z a r n o z i e m y w ł a ś c i w e :1) wytworzone z lessu,2) wytworzone z innych utworów;

b. C z a r n o z i e m y z d e g r a d o w a n e :1) wytworzone z lessu,2) wytworzone z innych utworów;

S k a l a 1 : 300 0001) czarnoziemy wytworzone z lessów.2) czarnoziemy wytworzone z innych utworów.

Geneza naszych czarnoziemów, występujących nieraz na stosunkowo nieznacznych obszarach, nie jest dostatecznie wyjaśniona. Najbardziej rozpowszechniona hipoteza, na której między innymi opierali się S. Miklaszewski i T. Mieczyński, stwierdza, że nasze czarnoziemy były kiedyś czarnoziemami typowymi, wytworzonymi w strefie pół suchych stepów, a więc przy współudziale roślinności łąkowo-stepowej. Następnie dopiero w zmienionych warunkach siedliskowych, przy opanowaniu terenu czy to przez laso-step, czy też przez las, w mniejszym lub większym stopniu uległy one degradacji. Podobny punkt widzenia znajdujemy u S. Lence- wicza, w jego dziele „Polska“. Powyższa hipoteza na pozór nie jest zgodna z teorią Wiliamsa, według której formacja roślinna stepów czarnoziemnych nie może być ponownie opanowana przez las, a raczej, naturalnie w pewnych warunkach, przez formację roślinną suchych stepów.

8 A. Musierowicz

Teoria Wiliamsa dotyczy jednak wielkich obszarów, lokalnie zaś może mieć miejsce opanowywanie czarnoziemów przez las i ich degradacja.

Nie jest wykluczone, że część naszych czarnoziemów mogła ulec degradacji przy stosowaniu nieodpowiednich płodozmianów przeładowanych roślinami jednorocznymi, działającymi podobnie degradująco na gleby jak rośliny suchych stepów (nadmierny aerobizm). W przypadku jednak takiej degradacji nasze czarnoziemy zdegradowane nie będą wykazywały ani odczynu kwaśnego, ani zbyt głębokiego wyługowania z nich Ca CO* a tym bardziej nie będą m iały na agregatach strukturalnych opyłku krzemionkowego. Można wreszcie postawić hipotezę, że nasze czarnoziemy wytworzyły się w strefie laso-stepu, a więc że nie musiały one być kiedyś typowymi czarnoziemami, które następnie dopiero przeobraziły się pod wpływem lasu w czarnoziemy o właściwościach i cechach morfologicznych obecnych.

Nasze czarnoziemy wytworzyły się przeważnie z pokładów lessowych i dlatego w Polsce pojęcie czarnoziemu jest badzo często ściśle związane z lessem, przy czym uważa się wtedy, że czarnoziem jest to gleba lessowa próchniczna, której miąższość warstwy próchnicznej waha się w granicach .40 — 100 cm. W Polsce czarnoziemy na innych podłożach występują rzadko.

Należy jeszcze zaznaczyć, że w wielu wypadkach nie mamy dostatecznie ścisłych kryteriów, które pozwalałyby nam stwierdzać, czy badane przez nas gleby czarnoziemne są czarnymi ziemiami, czy też czarnoziemami pochodzenia łąkowo-stepowego.

Podział naszych czarnoziemów oparty jest na miąższości warstwy próchnicznej i zawartości w niej próchnicy oraz na ewentualnym stopniu degradacji, która może być spowodowana przez las (bielicowanie), względnie przez nadmierny aerobizm (nieodpowiednie płodozmiany i uprawa).

Streszczając się stwierdzam, że racjonalny podział naszych czarnoziemów może być dokonany dopiero po ustaleniu ich genezy, a więc również po ustaleniu kolejności występowania na terenach polodowcowych poszczególnych formacji roślinnych.

C z a r n e z i e m i e

P.T.G. ustaliło dla czarnych ziem następujący podział:a. c z a r n e z i e m i e w y t w o r z o n e z p i a s k ó w (lekkie

zawierające w wierzchniej warstwie do 20% części spławialnych)b. c z a r n e z i e m i e w y t w o r z o n e z g l i n (lekkie za

wierające w wierzchniej warstwie do 20 części spławialnych, średnie zawierające w wierzchniej warstwie 20—30% części spławialnych, ciężkie zawierające w wierzchniej w arstw ie powyżej 30% części spławialnych).

c. c z a r n e z i e m i e w y t w o r z o n e z i ł ó w (ciężkie)


d. c z a r n e z i e m i e w y t w o r z o n e z u t w o r ó w p y ł o w y c h (zawierające w wierzchniej warstwie przeważnie ponad 40% części pyłowych).

Uwaga:W każdej w /w grupie gleb, w miarę możności, wyodrębniać: 1) czar

ne ziemie całkowite, 2) czarne ziemie niecałkowite.Czarne i szare ziemie (czarne ziemie zdegradowane) są to gleby, któ

rych nazwa uzależniona jest od miąższości i intensywności zabarwienia poziomów próchniczych. Gleby te charakteryzują się znaczną, bo dochodzącą niekiedy do 1 metra grubością poziomu próchnicznego i stosunkowo dużą zawartością w nim próchnicy. Czarne i szare ziemie są ściśle ze sobą genetycznie związane, ponieważ stanowią one tylko różne stadia rozwojowe tych samych gleb próchnicznych.

Wśród czarnych i szarych ziem w zależności od ich pochodzenia wyróżniamy:

1. Czarne i szare ziemie położone w miejscach niższych wytworzone z gleb bagiennych wskutek ich stopniowego wysychania. Te czarne ziemie, po osiągnięciu swego stadium rozwojowego, podlegają przy dalszym wysychaniu degradacji i przechodzą w szare ziemie. Powyższe przemiany można przedstawić schematycznie:gleby bagienne — -> czarne ziemie > czarne z iem ie ► czarne ziemie

glejowe zdegradowane

2. Czarne i szare ziemie wytworzone z utworów marglistych nie zwartych, położonych na płaskowyżach.

3. Czarne i szare ziemie wytworzone z różnych gleb (np. brunatnych lub słabo zbielicowanych (i z utworów zasobnych w СаСОз pod wpływem okresowego wysokiego stanu wód gruntowych, decydujących o wstępującym kapilarnym wznoszeniu się wody zasobnej w związki wapniowe.

Należy jednak ponownie podkreślić, że przeważna ilość naszych czarnych ziem powstała z gleb bagiennych lub z gleb nadmiernie wilgotnych wskutek ich wysychania. Stąd też mamy wiele czarnych ziem oglejonych, które wymagają drenowania.

G l e b y b r u n a t n eGleby brunatne występują w naszym kraju zarówno na terenach ni

zinnych i wyżynnych, jak również i na terenach górzystych. Część gleb brunatnych terenów górzystych tak znacznie się różni właściwościami od gleb brunatnych terenów nizinnych i wyżynnych, że musi być wyodrębniana jako oddzielna grupa gleb brunatnych górskich kwaśnych. Przeważna część naszych gleb brunatnych wytworzyła się na podłożach zasobnych w węglan wapnia pod lasami liściastymi lub mieszanymi.

10 A. Musierowicz

Gleby brunatne są glebami o cechach gleb darniowych, nie posiadających jasnych plam bielicowych, a tym bardziej poziomów eluwialnych- bielicowych.

Jeżeli chodzi o genezę gleb brunatnych, to należy jeszcze zaznaczyć, że bardzo podobne do nich gleby powstają z szeregu gleb słabo bielicowych, niezbyt głęboko wyługowanych z węglanu wapnia, na skutek intensywnego oddziaływania na te ostatnie procesu darniowego. Mamy również gleby brunatne, które wytworzyły się z gleb zbielicowanych wskutek ich długotrwałej uprawy rolnej, która naruszyła słabo wykształcony poziom eluwialny. Należy jednak podkreślić, że gleby brunatne wytworzone z gleb słabo bielicowych pod wpływem procesu darniowego lub długotrwaje uprawy polowej, chociaż posiadają bezpośrednio pod poziomem próchnicznym warstwy zabarwione na kolor brunatny, stanowią jednak inne stadium rozwojowe niż właściwe gleby brunatne, które nie przeszły stadium bielicowania. Różnice te jednak w wielu wypadkach są tak małe, że nie ma podstaw do traktowania gleb brunatnych właściwych i gleb brunatnych, wykształconych z gleb słabo bielicowych, niezbyt głęboko wyługowanych z СаСОз, jako różnych grup glebowych.

Mamy jeszcze gleby brunatne, które powstały z różnych gleb pod wpływem procesów zmywnych. Przez zmyw z tych gleb górnych poziomów odsłaniają się brunatne poziomy iluwialne, z których następnie, pod wpływem procesu glebotwórczego, wytwarzają się w warunkach obecnej uprawy nowe warstwy próchniczne i powstają gleby brunatne.

Gleby brunatne leśne pod wpływem procesu darniowego mogą ulec stopniowej ewolucji i przekształcić się pod wpływem roślinności łąkowej w czarne ziemie, a pod wpływem roślinności łąkowo-stepowej w czarnoziemy.

Charakterystyczne zabarwienie gleb brunatnych jest uwarunkowane według Ramanna równomiernym rozmieszczeniem związków żelaza w ich profilach glebowych, a według Wiliamsa równomiernym rozmieszczeniem związków ulminowych. Ługowanie żelaza i glinu zaznacza się w tych glebach bardzo słabo. Odczyn poziomów próchnicznych, względnie pod- próchnicznych gleb brunatnych terenów nizinnych i wyżynnych jest już zwykle zbliżony do odczynu obojętnego lub słabo alkalicznego. Nie dotyczy to jednak części gleb brunatnych terenów górzystych, które zwykle są kwaśne lub silnie kwaśne i dlatego są one wyodrębniane, jak to już podkreślałem wyżej, w oddzielną grupę gleb brunatnych górskich kwaśnych. Należy jednak podkreślić, że sprawa dotycząca klasyfikacji tzw. brunatnych gleb górskich kwaśnych nie może być uważana za rozstrzygniętą i studia nad glebami brunatnyjni górskimi muszą być kontynuowane. Twierdzenie to opieram na moich szczegółowych badaniach gleb terenów połoninowych. Pod względem morfologicznym zbadane przeze mnie


gleby połoninowe, zaliczane obecnie do kwaśnych brunatnych gleb górskich, nie wykazują cech zbielicowania. Między innymi brak w nich nie tylko poziomu eluwialnego, ale nawet wyraźnego opylenia krzemionkowego. Natomiast ich właściwości fizyko-chemiczne, a między innymi silne zakwaszenie (pHKci < 4), bardzo wysoka, nie spotykana nawet w przypadku silnie zbielicowanych gleb, kwasowość wymienna i hydrolityczna oraz bardzo mała zawartość wapnia wymiennego, świadczą o cechach, które charakteryzują nie typowe gleby'brunatne, a gleby bielicowe. Nasuwa się więc pytanie, czy cechy morfologiczne, charakterystyczne dla gleb bielicowych, w przypadku gleb brunatnych połoninowych, oraz innych gleb brunatnych bardzo silnie kwaśnych, nie są maskowane przez związki humusowe zabarwiające na kolor brunatny górne warstwy tych gleb, a więc czy nie mamy w danym wypadku do czynienia z tzw. glebami skryto-bielicowymi. Odpowiedź na powyższe pytanie może być uzyskana po przeprowadzeniu uzupełniających szczegółowych badań.

Gleby brunatne, zasadniczo rzecz biorąc, mogą się wytwarzać z takich samych podłoży jak gleby bielicowe, o których mowa będzie dalej. Najwięcej jednak gleb brunatnych wytworzyło się w Polsce z zasobnych w węglan wapnia glin, iłów oraz z utworów pyłowych (zawierających powyżej 40% części pyłowych) pochodzenia wodnego i eolicznego.

Wśród gleb brunatnych *) wyróżniamy zgodnie z podziałem PTG następujące rodzaje i gatunki tych gleb:

a. g l e b y ż w i r o w e c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e * * )b. g l e b y p i a s k ó w e***) c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e :

1) piaski luźne zawierające do 5% części spławialnych2) piaski słabo gliniaste zawierające 5—10% części spławialnych3) piaski gliniaste (szczerki) zawierające 10—20% części spla-

wialnychc. g l e b y w y t w o r z o n e z g l i n y z w a ł o w e j c a ł

k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e :1) lekkie zawierające w wierzchnich warstwach do 20% części

spławialnych2) średnie zawierające w wierzchnich warstwach 20—30% części

spławialnych3) ciężkie zawierające w wierzchnich warstwach powyżej 30%

części spławialnych.

* Oznaczać specjalnymi znakami utwory starych tarasów akumulacyjnych.** Oznaczać specjalnymi znakami: a) piaski, szczerki i żwiry zwałowe, b) pia

ski, szczerki i żwiry akumulacji wodnolodowcowej, c) piaski i szczerki wytworzone z różnych skał starszych formacji geologicznych (np. piaskowców).

*** Gleby wytworzone in situ ze zwietrzelin skał masywnych należy wydzielać w osobną grupę gleb.

12 A. Musierowicz

d. g l e b y w y t w o r z o n e z r ó ż n y c h g l i n pochodzenia nielodowcowego***) c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e : 1) lekkie, 2. średnie, 3. ciężkie

e. g l e b y w y t w o r z o n e z i ł ó w r ó ż n y c h formacji geologicznych***): całkowite i niecałkowite

f. g l e b y w y t w o r z o n e z u t w o r ó w p y ł o w y c h ***) pochodzenia wodnego (zawierające w wierzchnich warstwach powyżej 40% części pyłowych) c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e .

W skalach bardziej szczegółowych wyróżniamy, zarówno wśród g}eb brunatnych jak i gleb bielicowych, wytworzonych z utworów pyłowych pochodzenia wodnego:

1) gleby pyłowe lekkie zawierające w wierzchnich warstwach do 25% części spławialnych,

2) gleby pyłowe średnie zawierające w wierzchnich carstw ach 25— 40% części spławialnych,

3) gleby pyłowe ciężkie zawierające w wierzchnich warstwach 40— 50% części spławialnych.

g) g l e b y l e s s o w e c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e .Jeżeli chodzi o wartość rolniczą gleb brunatnych ornych to, w po

równaniu do analogicznych gleb bielicowych ornych, cechują się one na ogół wyższą wartością użytkowo-rolniczą i lepszymi właściwościami.

G l e b y s z a r eBadacze radzieccy do gleb szarych zaliczają zbielicowane gleby czar

noziemne oraz gleby wytworzone z gleb darniowo-bielicowych przy znaczniejszym nasileniu procesu darniowego. Szereg gleboznawców traktuje szare gleby jako odmianę gleb bielicowych.

Szare gleby są wyługowane na znaczną głębokość z węglanu wapniowego, a na ich agregatach strukturalnych występuje większa ilość opył- ku krzemionkowego. Nie posiadają one natomiast wyraźnego poziomu bielicowego.

Część szarych gleb niezbyt głęboko wyługowana z węglanu wapnia i z niezbyt głęboko położonymi warstwami brunatnymi upadabnia się swymi właściwościami do gleb brunatnych.

Gleby szare w wykazie gleb PTG nie figurują. Stąd też przy obecnych zdjęciach kartograficznych gleby szare są zaliczane albo do gleb bielicowych albo do gleb brunatnych.

Najbliższym zadaniem gleboznawców polskich powinno być stw ierdzenie jakie obszary w naszym kraju zajmują gleby szare-oraz scharakteryzowanie genezy i właściwości tych gleb.


G l e b y b i e l i c o w e

Glebami bielicowymi nazywane są dotychczas gleby kwaśne wykazujące w swych profilach glebowych charakterystyczne poziomy lub warstewki wymywania-eluwialne o jasno szarym zabarwieniu. Gleby te tworzą się w okresie bielicowym lub w okresie darniowo-bielicowym procesu glebotwórczego w środowisku kwaśnym, w lasach współżyjących w glebach z grzybami, aktynomycetami i anaerobowymi bakteriami. Gleby bielicowe nie posiadające praktycznie rzecz biorąc poziomów akumulacyjno-próchniczych zaliczane są do bielic, a gleby bielicowe, w których te poziomy akumulacyjno-próchniczne występują, nazywane są glebami darniowo-bielicowymi. Używany w polskiej literaturze gleboznawczej termin ,,bielica“ odnosi się do gleb bielicowych, również uprawnych, niezależnie od ich stopnia zbielicowania, wytworzonych z glin i z utworów pyłowych.

Mówiąc o oddziaływaniu lasów na kształtowanie się gleb bielicowych należy podkreślić, że to oddziaływanie różnych gatunków drzew może być różne wskutek rozmaitego wpływu lasów na biologiczne, fizyczne i chemiczne właściwości gleb. Okazało się, że najsilniej bielicują gleby zwarte lasy iglaste, przede wszystkim świerkowe. Lasy mieszane iglasto- liściaste, a tym bardziej lasy liściaste, bielicują gleby słabiej niż czyste lasy iglaste. Stąd też w lasach liściastych w strefie laso-łąkowej wytwarzają się w pewnych warunkach ze skał zasobnych w węglan wapniowy gleby brunatne, a w strefie laso-stepu czarnoziemy zdegradowane. Działanie procesu bielicowego na gleby może być ograniczone lub nawet zahamowane pod wpływem właściwości skały macierzystej i charakteru rzeźT by terenu. Dlatego też w przypadku zasobności skały macierzystej i gleby - w węglan wapniowy, do czasu przemieszczenia tego związku do warstw głębszych, może być jedynie tylko mowa o nieukończonym przebiegu pierwszego stadium procesu bielicowania, a więc o nieukończonym ługowaniu węglanu wapnia^ oraz magnezu i o wytwarzaniu się gleb leśnych brunatnych, względnie nawet rędzin. Powyższe rozważania dobitnie podkreślają znaczenie podstawowej reguły głoszącej, że przy omawianiu procesu tworzenia się gleb nie można się opierać na jednym, nawet dominują- czym czynniku, za jaki jest uważana roślinność, ale muszą tu być również uwzględniane inne, t. zw. warunkujące czynniki. Reguła ta dotyczy również tworzenia się gleb bielicowych.

W procesie bielicowania nie małą rolę odgrywa także stopień przepuszczalności gleb oraz rzeźba terenu. Przy nadmiernej przepuszczalnośr ci skały macierzystej i gleby proces bielicowania słabnie, albowiem wtedy kontakt ^kwaśnej wody zstępującej z cząstkami gleby oraz podłoża zbyt się skraca. Nadmierne zmniejszanie się przepuszczalności gleby

14 A. Musierowicz

i skały macierzystej może wywołać ogle jenie, a naw et torfienie, przy jednoczesnym zahamowaniu procesu bielicowego.

Rzeźba terenu, jako regulator wilgotności, może działać na procesy bielicowania w pewnych wypadkach hamująco, w innych pobudzająco. To oddziaływanie rzeźby terenu na proces bielico wy uzależnione jest między innymi od składu mechanicznego skał macierzystych.

Tworzenie się gleb bielicowych odbywa się w warunkach systematycznego ich uwilgotniania, a więc w strefie klimatu humidowego.

Typowy proces bielico wy jest procesem biochemicznym i przebiega w glebach pokrytych m artwą ściółką leśną, zwartych lasów iglastych hamujących dostęp światła do powierzchni ziemi i nie dopuszczających do wzrostu roślin zielnych. Ściółka drzew leśnych jest rozkładana w środowisku kwaśnym, w warunkach aerobowych przeważnie przez grzyby. Wytwarzane w wyniku procesu humifikacji i mineralizacji ściółki leśnej kwas krenowy, kwas węglowy oraz inne kwasy mineralne i organiczne zakwaszają przesiąkającą wgłąb gleby wodę i zwiększają jej zdolności rozpuszczające. Ze względu na to, że kwas krenowy oddziaływuje na grzyby toksycznie, a więc hamuje ich rozwój a co za tym idzie i proces bielicowy, musi więc on być eliminowany z ich środowiska, co osiąga się przez prąd wody zstępującej. Zstępujący więc ruch wody, usuwający kwas krenowy z gleb, jest koniecznym w arunkiem rozwoju „procesu grzybnego“ a tym samym procesu bielicowego przebiegającego w glebach leśnych.

W wyniku działania procesu bielicowego tworzą się w glebach bielicowych jasno-szare poziomy, względnie warstewki bielicowe — eluwialne oraz poziomy wmycia — iluwialne. Należy podkreślić, że do powstawania plam, smug i warstewek bielicowych mogą się również w pewnym stopniu przyczyniać korzenie drzew leśnych.

W warunkach małej przewiewności w glebach bielicowych mogą się jeszcze wykształcać poziomy glejowe o szaro-niebieskim zabarwieniu.

W przyrodzie przeważnie nie spotykamy bielic, a więc gleb bardzo silnie zbielicowanych, lecz gleby darniowo-bielicowe, które wytwarzają się w wyniku działających na przemian dwóch procesów glebotwórczych: scharakteryzowanego powyżej procesu bielicowego oraz procesu darniowego.

Proces darniowy ma miejsce wtedy, kiedy w lasach giną niektóre drzewa lub większe ich ilości, a miejsca nasłoneczniane pokrywają się roślinnością zielną, a przede wszystkim roślinnością trawiasto-rozłogową. W miarę powiększania się terenów naświetlanych oraz w miarę częstotliwości i przedłużania się okresu prześwietlań wzrasta natężenie procesu darniowego uwarunkowane obecnością roślinności łąkowej. Zasadniczą cechą procesu darniowego jest nagromadzenie się w glebach resztek roślin trawiastych, z których w wyniku humifikacji wytwarza się amorficz


na próchnica, a co za tym idzie, kształtują się poziomy akumulacyjno- próchniczne.

W glebach darniowo-bielicowych mogą przeważać bądź cechy okresu bielicowego, bądź cechy okresu darniowego. W zależności od tego otrzymujemy gleby o różnym stopniu zbielicowania i o różnej miąższości poziomów akumulacyjnych — poczynając od gleb bardzo silnie zbielicowanych a kończąc na glebach bardzo słabo zbielicowanych. W glebach darniowo-bielicowych silnie piaszczystych ich cechy morfologiczne ulegają zmianie. Osady iluwialne w tych glebach bywają często rozrzucone na głębokości całego profilu glebowego twtirząc brunatne pasemka i żyłki przecinające ten profil w kierunku poprzecznym. Często ponad każdym takim rdzawym pasemkiem występuje pasemko eluwialne jasno-szarego piasku bielicowego.

Odczyn gleb darniowo bielicowych, wykazujących przeważnie spia- szczenie swych warstw powierzchniowych, jest kwaśny, ale stopień zakwaszenia poziomów akumulacyjno-próchnicznych oraz bielicowych zależy od intensywności i czasu trwania procesu bielicowego. Stąd też odczyn wzmiankowanych poziomów waha się w szerokich granicach.

W związku z zakwaszeniem gleb darniowo-bielicowych kompleks sorbcyjny warstw próchniczno-akumulacyjnych i eluwialnych tych gleb staje się kompleksem nienasyconym, zasobnym w wymienne jony wodoru i glinu, zmniejszającym swą pojemność sorbcyjną w miarę postępu natężenia procesu bielicowego.

Reasumując powyższe wywody dotyczące tworzenia się gleb bielicowych leśnych stwierdzam ponownie, że proces bielicowy jest obecnie traktowany jako proces biochemiczny i że nie jest już aktualną hipoteza, zgodnie z którą gleby bielicowe zaliczano do działu gleb klimatogenicznych, a więc do gleb które miały kształtować się wyłącznie pod przemożnym wpływem klimatu. Wysunięta przez Wiliamsa teoria biochemicznego tworzenia się gleb bielicowych jest dzisiaj teorią ogólnie przyjętą. Poszczególne jednak fragmenty tej teorii, dotyczące pewnych podstawowych procesów, nie są w dostatecznym stopniu wyświetlone i wymagają uzupełniających badań. W szczególności nie są dostatecznie wyjaśnione:

1. zagadnienie dotyczące wpływu intensywności obiegu wody w glebach, a w szczególności w glebach górskich, na działanie w nich kwasu krenowego, który zresztą, jak to stwierdzili badacze radzieccy, tworzy się nie tylko w glebach leśnych ale nawet w czar- noziemach;

2. rola warunkującego czynnika glebotwórczego klimatu przy kształtowaniu się gleb górskich oraz przy odbielicowywaniu gleb bielicowych uprawnych (pobielicowych);

16 A. Musierowicz

3. rola procesów bakteriologicznych w glebach bielicowych i wpływ ich na tworzenie się różnych rodzajów próchnic.

Należy stwierdzić, że odnośnie do nomenklatury gleb bielicowych leśnych wśród gleboznawców polskich nie istnieją większe rozbieżności. Sprawa natomiast komplikuje się o ile chodzi o gleby bielicowe poleśne orne, a więc gleby kwaśne, wykazujące wyraźnie cechy zbielicowania, wyraźny poziom eluwialny, ale nie znajdujące się obecnie pod działaniem procesu bielicowego, lecz pod działaniem skomplikowanego „sztucznego“ uprawowego procesu glebotwórczego, o którego kierunku i natężeniu decyduje przede wszystkim człowiek. Przy prawidłowej gospodarce człowieka, a więc przy zastosowaniu racjonalnych płodozmianów wpływających strukturotwórczo na gleby oraz przy racjonalnej uprawie i nawożeniu, działanie tego sztucznego uprawowego procesu glebotwórczego może być zbliżone do działania procesu darniowego stadium łąkowego, gdyż daje gleby o coraz bardziej miąższej warstwie próchnicznej i o coraz słabiej zaznaczających się cechach charakterystycznych dla gleb bielicowych.

Racjonalna więc gospodarka rolna osłabiając ujemny wpływ jednorocznych roślin uprawnych (do czego w pewnym stopniu przyczynia się klimat humidowy), powodujących, podobnie jak formacje roślinne suchych stepów, zmniejszanie się strukturalności gleb i ubożenie ich w próchnicę, decyduje o tym, że ten proces uprawowy upodabnia się w swoim działaniu, jak to już podkreślałem wyżej, do procesu darniowego.

J. Tomaszewski proponuje dotychczas używany termin „ g l e b y b i e l i c o w e o r n e “ z a s t ą p i ć n a z w ą „ g l e b y p o b i e l i с o w e“, a B. Dobrzański proponuje je nazywać glebami „odbielico- wywanymi“. Ja stosuję nazwę uzupełniającą „gleby zbielicowane orne“. Uważam,' że nazwy „pobielicowa“, „odbielicowywana“, „zbielicowana“ można tolerować jako nazwy uzupełniające, pomocnicze, ale nie należy eliminować z naszej literatury i z map gleboznawczych terminu „gleba bielicowa orna“. Powyższe moje stwierdzenia motywuję następująco:1) Musimy się liczyć z tym, że wszystkie zmiany w klasyfikacji i nomenklaturze gleb wprowadzają zamęt w literaturze rolniczej, 2) W ZSRR, a więc w państwie przodującego gleboznawstwa, stosowana jest dotychczas zarówno w podręcznikach jak i na mapach glebowych nazwa „dier- nowo-podzolistyje okulturiennyj poczwy“, co odpowiada w przybliżeniu używanemu w Polsce terminowi „gleby bielicowe orne“. Poza ZSRR i w innych państwach używa się terminu „gleby bielicowe ome*‘ w stosunku do gleb bielicowych poleśnych ornych. 3) W systematyce zjawisk przyrodniczych muszą istnieć kompromisy. Dlatego też dopóki proces bielicowy nie zostanie całkowicie zibadany musimy dopuścić do określenia mianem „gleb bielicowych ornych“ także tych gleb poleśnych, w któ


rych piętno procesu bielicowego jeszcze się zaznacza, a więc w których cechy gleb bielicowych nie zostały zatarte przez nowy proces glebotwór- czy. Naturalnie należy każdorazowo podkreślać jaką treść umowną w pojęcie „bielicowa“ wkładamy.

Wśród gleb bielicowych*, zgodnie z podziałem PTG, wyróżniamy następujące rodzaje i gatunki:

a. G l e b y ż w i r o w e c a ł k o w i t e i n i e c a ł k o w i t e * *b. G l e b y p i a s k ó w e*** c a ł k o w i t e i n i e c a ł

k o w i t e :1) piaski luźne zawierające do 5% części spławialnych2) piaski słabo-gliniaste zawierające 5—10% części spławialnych3) piaski gliniaste (szczerki) zawierające 10—20% części spła

wialnychc. G l e b y w y t w o r z o n e z g l i n y z w a ł o w e j cał

kowite i niecałkowite (tzw. bielice właściwe):1) lekkie — zawierające w wierzchnich warstwach*do 20% czę

ści spławialnych,2) średnie — zawierające w wierzchnich warstwsrch 20—30%

części spławialnych,3) ciężkie — zawierające w wierzchnich warstwach > 30% czę

ści spławialnych.d. G l e b y w y t w o r z o n e z r ó ż n y c h g l i n po

chodzenia nielodowcowego***, całkowite i niecałkowite:1) lekkie, 2) średnie, 3) ciężkie.

e. G l e b y w y t w o r z o n e z i ł ó w r ó ż n y c h f o r m a c j i g e l o g i c z n y c h * * * (w górnej warstwie mogą być nieco spiaszczone).

f. G l e b y w y t w o r z o n e z u t w o r ó w p y ł o w y c h*** pochodzenia wodnego, zawierające w wierzchnich warstwach powyżej 40% części pyłowych, całkowite i niecałkowite (tzw. bielice pyłowe).

g. G l e b y l e s s o w e

M a d yMady są to gleby wytworzone lub wytwarzane z osadów rzecznych

w dolinach współczesnych rzek lub z osadów morskich w warunkach nie

* Oznaczać specjalnymi znakami utwory starych tarasów akumulacyjnych.** Oznaczać specjalnymi znakami a) piaski, szczerki i żwiry zwałowe, b) pia

ski szczerki i żwiry akumulacji wodnolodowcowej c) piaski i szczerki.*** Gleby wytworzone in situ ze zwietrzelin skał masywnych należy wydzie

lać w osobną grupę gleb.

K oc/n i к i G leb ozn aw cze

18 A. Musierowicz

sprzyjających procesowi bagiennemu. Jeżeli osady rzeczne lub osady morskie znajdują się pod działaniem roślinności łąkowo-bagiennej i nadmiernego, stałego uwilgotnienia, to wtedy tworzą się z tych osadów gleby bagienne.

Mady tworzą się ze skał składających się z szeregu różnych warstw, których jakość i miąższość zależy od warunków, w jakich osadzały się zawieszone w wodzie osady. Warstwy te mają wspólną cechę — każda z tych warstw oddzielnie jest równoziarnista, ale różnią się one natomiast między sobą wielkością ziarn. Stąd jedne z tych warstw mają skład piasków, inne utworów pyłowych, inne glin a jeszcze inne iłów. Zalęgają one jedne na drugich w różnych kombinacjach.

Osadzane drobne namuły w deltach rzek dają najczęściej żyzne gleby np. gleby aluwialne terenów Żuław położone w delcie Wisły. Na ogół możemy stwierdzić, że bliżej rzeki tworzą się mady piaszczyste, dalej występują mady lekkie i średnie a najdalej tworzą się w zagłębieniach oraz w kotlinach mady ciężkie i bardzo ciężkie. Ta jednak ogólnie przyjęta zasada ulega dość często odchyleniom powodowanym, między innymi, procesami deluwialnymi.

Jedną z cech, która wyróżnia mady od innych gleb, jest mniej lub bardziej wyraźne ich warstwowanie, które jednak w dużym stopniu uzależnione jest od składu mechanicznego tych gleb. W przypadku mad ciężkich zaznacza się to warstwowanie często słabo, a uzewnętrznia się ono wyraźnie, o ile chodzi o mady lżejsze.

Mady są to gleby darniowe stadium łąkowego.Gleby aluwialne starych tarasów akumulacyjnych epoki dyluwialnej,

które były pod lasami, mogą wykazywać cechy gleb brunatnych, a nawet gleb darniowo-bielicowych.

W ś r ó d m a d , z g o d n i e z p o d z i a ł e m P. T. G., w y r ó ż n i a m y (skala 1 : 100000):

a. M a d y r z e c z n e :1) mady piaszczyste (przeważają w nich warstwy zawierające do

10% części spławialnych) i piaski rzeczne współczesnych tarasów rzecznych.

2) mady lekkie (przeważają w nich warstwy zawierające 10— 25% części spławialnych) i średnie (przeważają w nich w arstwy zawierające 25—50% części spławialnych) tzw. mady chude.

3) mady ciężkie, itzw. mady tłuste (przeważają w nich warstwy zawierające powyżej 50% części spławialnych).

b. M a r s z e — m a d y m o r s k i e bywają głębsze lub płytsze,ale mają one przeważnie na pewnej głębokości w podłożu piasek


rzeczny. W zależności od głębokości występowania w podłożu piasku rzecznego lub innej skały macierzystej wyróżniamy:1) mady bardzo płytkie o miąższości 0—25 cm,2) mady płytkie o miąższości 25—50 cm,3) mady średnio głębokie o miąższości 50—100 cm,4) mady głębokie o miąższości ponad 100 cm.

G l e b y b a g i e n n e *Gleby bagienne kształtują się w dolinach rzek, rzeczek, w kotlinach

oraz w obniżeniach terenowych w warunkach nadmiernego uwilgotnienia przy współudziale roślinności hydrofiłowej. Powstawaniu szeregu gleb bagiennych towarzyszy również zamulanie ich powierzchni osadami wód przepływowych, przy zmniejszaniu się prędkości prądu tej wody, drogą mechanicznego osadzania się zawiesin, co naturalnie nie wyklucza możliwości tworzenia się w pewnych wypadkach namułów jako wyniku reakcji chemicznych oraz biologicznych. W zależności od natężenia procesu bagiennego tworzą się różne gleby bagienne.

Podział gleb bagiennych przyjęty przez PTG przedstawia się następująco:

a. gleby m u ł o w o b a g i e n n e .b. gleby t o r f o w e :

1) gleby torfow e wytworzone z torfów dolinowych,2) gleby torfowe wytworzone z torfów niskich,3) gleby torfowe wytworzone z torfów przejściowych i wysokich.

c. m u r s z e i g l e b y t o r f o w e p ł y t k i e (posiadającewarstwę torfową o miąższości do 50 cm).

Gleby bagienne mogą się między innymi tworzyć:1) z gleb bielicowych,2) z namułów pod wpływem roślinności łąkowo-bagiennej w wa

runkach nadmiernego uwilgotnienia,3) przez zarastanie zbiorników wodnych roślinnością hydrofilo-

wą. Gleby bagienne, a w szczególności mursze, nie są dostatecznie rozpracowane i wymagają dalszych badań.

G l e b y m u ł o w o - b a g l e n n e (mułowo-błotne) są to gleby # wytworzone z różnych namułów przy współudziale roślinności hydrofilo- wej, w warunkach nadmiernego uwilgotnienia, a więc w warunkach ana- erobowych. W glebach mułowo-bagiennych cały profil glebowy tylko w okresie wiosennym, względnie w okresach długotrwałych deszczów, znajduje się w warunkach sprzyjających rozwojowi procesu bagiennego

* Według J. Tomaszewskiego należy je nazywać glebami błotnymi.

20 A. Musierowicz

Przy szczegółowej charakterystyce gleb mułowo-bagiennych wskazane jest opierać się na podziale podanym w monografiach J. Tomaszawskiego.

G l e b y t o r f o w e . — Do gleb torfowych zaliczane są takie gleby torfowe, w których grubość warstwy torfu przekracza 50 cm.

Gleby torfowe powstają albo w wyniku zatorfiania różnych zbiorników wodnych — a więc wypełniania ich masą torfową — powodowanego przez stopniowe zarastanie zbiorników wodnych przez odpowiednią roślinność hydrofiłową, albo wskutek inwazji mchów na tereny leśnych gleb bielicowych oraz gleb łąkowych.

Tworzenie się torfowisk uwarunkowane jest hydrof iłową roślinnością0 małych wymaganiach pokarmowych, nadmiernym uwilgotnieniem, nagromadzeniem dużej ilości substancji organicznych a w pewnych wypadkach namuleniem. Jednym z zasadniczych czynników rozstrzygających o powstawaniu takich czy innych torfowisk jest według S. Kulczyńskiego ruchliwość wody i jej właściwości. Ruch i właściwości wody decydują o popielności masy torfowej i rządzą również bilansem tlenowym torfowisk, a tym samym kształtują kierunek procesów biologicznych1 decydują o odczynie torfowisk.

Przy klasyfikowaniu gleb torfowych wyodrębniamy:1. Torfy niskie dolinowe nazywane również torfami turzy co wo-tra-

wiastymi zamulonymi. W zespołach roślinnych torfów dolinowych przeważają, podobnie jak w torfach niskich turzy co wy eh, turzyce, ale udział traw słodkich jest tu bardzo duży. Odczyn torfów dolinowych jest bardzo słabo kwaśny, a pod względem zawartości składników pokarmowych góruje on nad innymi gatunkami torfów.

2. Torfy niskie turzycowe. Są one bogate w części namulane i w pokarmy roślinne.

3. Torfy przejściowe są to rodzaje torfów pośrednich między torfami wysokimi i niskimi. Mogą być one zbliżone do pierwszych lub do drugich. Torfy przejściowe porośnięte są przede wszystkim turzycami i mchami sphagnowymi.

4. Torfy wysokie — sphagnowe (według Tomaszewskiego), są one bardzo kwaśne i ubogie w składniki mineralne. Rozwój tych torfowisk związany jest z wodą pozbawioną ruchu i przepływu. Głównymi roślinami są tu mchy sphagnowe.

G l e b y m u r s z o w e występują obok gleb torfowych, ale zajmują w terenie stanowiska wyżej położone i podlegają w mniejszym stopniu działaniu oraz wpływom procesu bagiennego. Gleby te znajdują się okresowo to w warunkach nadmiernego uwilgotnienia, decydującego o procesie torfiènia, to w warunkach aerobowych. w wyniku których mo


że się tworzyć próchnica właściwa-amorficzna. Należy mieć na uwadze, że wierzchnie warstwy gleb torfowych wzięte pod uprawę murszeją. Stąd też wynika, że torfy uprawne dają gleby murszowo-torfowe.

Trzeba jeszcze podkreślić, że wśród wyróżnianych przez PTG gleb Polski należy wyodrębnić odmiany gleb podmokłych i oglejonych, a przy sporządzaniu map glebowych oznaczać specjalnymi znakami wydmy, piaski lotne nieutrwalone oraz tereny, gdzie zachodzi erozja gleb.

PODZIAŁ UTWORÓW GLEBOWYCH NA GRUPY MECHANICZNE

Poniżej podaję objaśnienia dotyczące podziału utworów glebowych na grupy mechaniczne według PTG:

A. U t w o r y k a m i e n i s t e — utwory zawierające znaczne ilości kamieni, a więc części szkieletowych o średnicy większej od 20 mm.

B. Ż w i г y — utwory, w których przeważa frakcja żwiru, a więc części szkieletowych o średnicy 1—20 mm. W zależności od zawartości cząstek spławialnych (cząstek o średnicy poniżej*0.02.mm) wśród żwirów wyróżniamy:1. żwiry piaszczyste, w których ilość cząstek spławialnych nie

przekracza 10% (w przeliczeniu na całość masy glebowej), a części ziemiste (mniejsze od 1 mm) wykazują skład mechaniczny piasków.

2. żwiry gliniaste, w których ilość cząstek spławialnych wynosi ponad 10% (w przeliczeniu na całość masy glebowej), a części ziemiste wykazują skład mechaniczny glin.

C. P i a s k i — utwory, w których przeważa frakcja piasku (cząstki o średnicy 1—0,1 mm), a ilość cząstek spławialnych wynosi 0— 20%. Wśród piasków wyróżnimay:1. piaski luźne zawierające cząstek spławialnych 0—5%,2. piaski słabo gliniaste zawierające cząstek spławialnych 5—

10% , _3. piaski gliniaste zawierające cząstek spławialnych 10—20%:

a) piaski gliniaste lekkie zawierające cząstek spławialnych 10—15%,

b) piaski gliniaste mocne zawierające cząstek spławialnych 15—20%.

Uwaga: piaski zawierające ponad 25% frakcji pyłowej (cząstki o średnicy 0,1—0,02 mm) nazywamy piaskami pylastymi.

* Właściwie cząstek o 0 < 0,0165 mm.

22 A. Musierowicz

D. U t w o r y p y ł o w e — utwory zawierające ponad 40% części pyłowych (o średnicy 0,1—0,02 mm) i do 50% cząstek spławialnych.

Wśród utworów pyłowych, w zależności od zawartości w nich cząstek spławialnych, wyróżniamy:

1. utwory pyłowe zwykłe zawierające do 35% cząstek spławialnych,2. utwory pyłowe ilaste zawierające 35—50% cząstek spławialnych.

Uwaga: Utwory pyłowe, które zawierają powyżej' 50% cząstek pyłowych i do 15% cząstek piaszczystych, nazywane bywają glinkami.

E. G l i n y — utwory przeważnie różnoziarniste. Wśród glin, w zależności od zawartości w nich cząstek spławialnych, wyróżniamy:

• 1) gliny lekkie zawierające 20—35% cząstek spławialnych,2) gliny średnie zawierające 35—50% cząstek spławialnych,3) gliny ciężkie zawierające ponad 50% cząstek spławialnych.

Uwaga: Gliny zawierające ponad 25% cząstek pyłowych nazywamy glinami pylastymi.

F. I ł y — utwory zawierające ponad 50% cząstek spławialnych, części pyłowe i ewentualnie nieznaczną domieszkę piasku względnie części szkieletowych.

Iły pylaste są to takie iły, które zawierają ponad 25% frakcji pyłowej

А. МУСЕРОВИЧ

КЛАССИФИКАЦИЯ ПОЧВ ПОЛЬШИ УСТАНОВЛЕННАЯ ПОЛЬСКИМ ОБЩЕСТВОМ ПОЧВОВЕДОВ

(Кафедра почвоведения Варшавской Главной Сельскохозяйственной Школы)

К р а т к о е с о д е р ж а н и еВ настоящем труде проведена классификация почв Полыниу уста

новленная Польским Обществом Почвоведов, а также краткая характеристика этих почв.

Упомянутая классификация имеет следующий вид:А. Почвы огорных районов.I. Почвы безкарбонатные и с неопределенным профилем: 1) поч

вы скалистые; 2) почвы скелетные, каменистые, щебневые, песчаные; глинистые, сильно пылеватые и пылеватые, илистые;

И. Почвы бурые (по Раманну) и подзолистые: 1) почвы песчаные;2) почвы сильно пылеватые (> 40% частиц 0,1 — 0,02 мм 0 ), 3) почвы глинистые; 4) почвы илистые;

III. Рендзины (перегнойно-карбонатные)IV. Пойменные почвы. ,

Klasyfikacja gleb Polski ustalona przez PTG

V. Темноцветные почвы („болотный чернозем”).VI. Болотные почвы.В. Почвы равнинные и возвышенностей:I. Рендзины: а) карбонатные; б) сульфатные (гипсовые);II. Черноземы.III. Темноцветные почвы („болотный чернозем”).IV. Почвы бурые (по Раманну): 1) щебнистые почвы; 2) почвы

песчаные *), 3) почвы образовавшиеся на валунной глине, 4) почвы образовавшиеся на различных не ледниковых глинах *), 5) почвы образовавшиеся на илах различных ледниковых отложений *), 6) почвы сильно пылеватые на отложениях водного происхождения *), 7) лессы.

V. Почвы подзолистые.1) почвы щебнистые; 2) почвы песчаные *), 3) почвы образовавши

еся на валунной глине; 4) почвы образовавшиеся на различных глинах неледниковего происхождения; 5) почвы образовавшиеся на илах различных геологических отложений; 6) почвы образовавшиеся на отложениях пыли элювиального происхождения; 7) почвы лессовые.

VI. Почвы пойменные.1) Поймы речные; 2) наносы морские (марши);VII. Почвы болотные.1) почвы илисто-болотные; 2) почвы торфяно-болотные; 3) „мур-

ши” и почвы торфянистые мелкие.

A. MUSIEROWICZ

A CLASSIFICATION OF POLISH SOILS BY THE POLISH SOIL-SCIENCE SOCIETY

(Dept, of Soil Science, Warsaw, College of Agriculture)

S u m m a r yIn the present work a classification of Polish soils made by the

Polish Soil-Science Society was given, together with a short description of each of the soils classified.

The folliwing is a list of the soils which were classified:

A. Soils of mountainous areas.I. Non-carbonatic, shallow soils w ith undeveloped profile: 1. rock

soils, 2. skeleton soils, s/fony, gravelly, sandy, clayey, silty, silt loamy, and loamy.

*) Почвы, образовавшиеся „in siitu” на выветрившихся изверженных породах, следует выпелить в особую группу.

24 A. Musierowicz

II. Brown and podzolized soils: 1. sandy soils, 2. silty soils, 3. clayey soils, 4. loamy soils.

III. RendzinasIV. Alluvial soilsV. Black-earth soils

VI. Bog soils.

B. Soils of lowland and upland areas.I. Rendzinas: a) carbonatic, b) calcium sulphate.II. Chernozem soils

III. Black-earth soilsIV. Brown soils: 1. gravelly soils, 2. sandy soils, 3. soils of glacial

origin, 4. soils formed from different clays of non-glacial origin. 5. soils formed from silts of various geological formation, 6. soils developed from formations of water-borne silt, 7. loessial soils.

V. Podzolized soils: 1. gravelly soils, 2. sandy soils, 3. cumulose clay soils, 4. soils formed from different clays of non-glacial origin,5. soils formed from loams of various geological formations, 6. soils developed from water-borne silt formations, 7. loessial soils.

VI. Alluvial soils: 1. of river origin, 2. of marine origin.VII. Bog soils: 1. Silty-bog soils, 2. peat soils, 3. „mursz“ soils and

shallow peat soils.

(referat wygłoszony na walnym zjeździe p. t. g. dnia 17.ix...

Documents