Branka Šekarić

Reconstruction in the Context of Heritage Preservation in Serbia

Summary

From the 90's of the last century, under the influence of political and economic changes in the world, a new and sudden interest in reconstruction has appeared in many countries. Reasons and choices for this process didn’t always have the same motivation, whether those were the transitional processes in post-socialist countries, the creation of new states and the search for new symbols of national identities or war destructions which have always resulted, among other things, in significant devastations of cultural heritage. The examples of reconstructions from different geographical and cultural contexts, including the so-called developed world, which have appeared as a result of large-scale development or investment projects, testify that reconstruction is not isolated but a global phenomenon that requires greater involvement of experts in the matter, at all levels, so that even ICOMOS contributed to this topic by dedication a series of meetings in 2016 to this issue. Today the question of reconstruction is equally relevant given the numerous armed conflicts, earthquakes and other natural disasters that significantly affect the preservation of heritage resources.

The introductory part of the paper deals with the phenomenon of the reconstruction in the circumstances of the 90's of the last century, as well as the very concept of reconstruction and its definition. The next chapter is dedicated to the reconstruction in the doctrinal texts trying to follow the views of this process through a series of documents: from the Venice Charter, through the Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, the Charter of Dresden, the Cracow Charter, the Riga Charter. It was emphasized as a common to all these texts the continuous concern for the authenticity of heritage as a qualitative factor of heritage, actually the factor which makes the heritage recognizable as such, but which is directly endangered by reconstruction.

The third part is devoted to the problem of reconstruction in Serbia where in the last decades, like in other post-socialist countries, have occured the extensive application of reconstruction with serious consequences for the conservation of the heritage resources. Additional problem is the widespread use of the term "reconstruction" with completely different meanings, which significantly affect the conservation and falsify its true meaning. It is clear that the lack of clear legal frameworks allows the different interpretations of the reconstruction. This, of course, does not mean that the profession does not recognize the exact meaning of the term or that the improper use of the term in practice is the result of ignorance of experts.

It is a fact, however, that the absence of a proper legal framework as well as even more consistent conservation policy, favored non-professional decision-making, based on professional and ethical compromises, arbitrary interpretations of the conservation principles and standards,

the reinterpretations of the heritage values and acceptance of undue demands of different investors and political pressures. In such circumstances, the problem of reconstruction has got the dimensions that had never before, in preservation service that had been for decades characterized by the scrupulous attitude towards the values of heritage and enviable knowledge of international conservation principles and standards.

It is obvious that in Serbia, as in other countries, the main objective of preserving heritage resources is to maintain and preserve it in relation to its historical authenticity and credibility. However, the authenticity and value of heritage are seriously threatened by numerous reconstructions, which have affected all types of heritage, from archaeological, sacral, vernacular, to the heritage of the new century. The examples mentioned in paper (Djurdjevi stupovi Monastery, Studenica Monastery, Theatre in Subotica, House of family Milovanovic in Belgrade and the Hotel Metropol in Belgrade) should illustrate the different interpretations of the term reconstruction in practice and the consequences of such application to the different types of heritage.

REKONSTRUKCIJA U KONTEKSTU OČUVANJA NASLEĐA U SRBIJI

Uvod

Na sasvim suprotnoj strani od zalaganja za koncept „minimalne intervencije“ u okviru konzervatorsko-restauratorskog procesa, opšte prihvaćenog u teoriji i praksi očuvanja kulturnog nasleđa, od 90-ih godina prošlog veka, pod uticajem izmenjenih političkih i ekonomskih okolnosti u svetu, u mnogim zemljama dolazi do novog i naglog interesovanja za rekonstrukciju. Razlozi i opredeljenja za ovaj postupak nisu imali uvek istu motivaciju, bilo da je reč o tranzicionim procesima u postsocijalističkim zemljama, stvaranju novih država i traženju novih simbola nacionalnih identiteta ili ratnim razaranjima koja su za posledicu, između ostalog, uvek imala i znatna uništavanja kulturnog nasleđa. Primeri rekonstrukcija iz različitih geografskih i kulturnih konteksta, pa i iz tzv. razvijenog sveta, koji su nastali kao posledica razvoja ili velikih investicionih projekata, govore o tome da rekonstrukcija nije izolovani već globalni fenomen, koji zahteva veće angažovanje eksperata u materiji, na svim nivoima, pa je i ICOMOS tokom 2016, čitavim nizom skupova posvećenih rekonstrukciji dao doprinos ovoj temi.

Izvesno je da je debata o rekonstrukciji danas neophodna. Iz više razloga, između ostalog i zbog toga što se današnji kulturni kontekst u mnogome razlikuje od onog neposredno posle Drugog svetskog rata kada je rekonstrukcija naročito podsticana i prihvaćana, u sasvim specifičnim društveno-ekonomskim i psihološkim prilikama, kada su brojni istorijski gradovi, od Londona, Drezdena, Varšave i Firence, zahtevali hitne obnove i „stavljanje u funkciju“. Danas je pitanje rekonstrukcije, zapravo, jednako relevantno s obzirom na brojne oružane sukobe, zemljotrese i druge elementarne nepogode koji bitno utiču na očuvanje resursa nasleđa u savremenom svetu.

Termin „rekonstrukcija“, u užem smislu, označava ponovnu konstrukciju ili izgradnju. U teoriji konzervacije, najčešće se definiše kao „postupak očuvanja graditeljskog nasleđa kojim se obnavlja jedna istorijska građevina ili celina koja je bila u potpunosti ili u većem delu oštećena ili porušena“, 1 usled elementarne nepogode ili ratnog razaranja, napuštanja, dugotrajnog zanemarivanja i neodržavanja. Rekonstrukcija je, prema tome, radikalan postupak koji za rezultat ima mnogo „više novoobnovljenih nego autentičnih delova“.2

Rekonstrukcija sе još definiše kao „čin ili proces predstavljanja nedostajućeg oblika, karakteristika, detalja i, ponekad čak i materijala lokacije koja nije sačuvana, spomenika, pejzaža, građevine, strukture ili objekta (ili njegovog dela) u određenom vremenskom periodu i obično na svojoj istorijskoj lokaciji.“3

Izričito negativan stav prema rekonstrukciji, Brandi provlači kroz više poglavlja njegove Teorije restauracije,4 a, možda ga najbolje, u svom stilu, rezimira rečenicom: „Nostalgična izreka ’Tako kako je bilo, tamo gde je bilo’, predstavlja negaciju samog koncepta restauracije, uvredu istorije i nasilje nad estetikom, tvrdeći da vreme može da se vrati i umetničko delo reprodukuje po želji“.5 Dalje, smatra da „ne treba forsirati ponovno uspostavljanje potencijalnog jedinstva dela do te mere da se uništi njegova autentičnost, to jest, da se nametne jedna nova istorijska

realnost, neautentična i apsolutno dominantna“. 6 Po njemu, „rekonstrukcija teži da ponovo oblikuje delo, interveniše u kreativnom procesu na način sličan onome kako se odvijao kreativni proces, stapajući staro i novo tako da ne mogu više da se razlikuju, poništavajući ili svodeći na minimum vremenski interval koji razdvaja dva trenutka aktivnosti,“ 7 vreme kada je objekat nastao i kada se rekonstruiše. Takođe, naglašava da je „eksplicitna ili implicitna pretenzija rekonstrukcije (je) uvek ta da poništi raspon vremena“, da „poslednja intervencija po datumu, koja odgovara rekonstrukciji teži da se prilagodi onom istom vremenu u kome je delo nastalo“ pa, s obzirom da na taj način „nastoji da se antidatira poslednja intervencija, predstavlja istorijski falsifikat i ne može nikada da bude prihvatljiva.“8

Rekonstrukcija u doktrinarnim tekstovima

Iako su se u istoriji discipline smenjivali periodi favorizovanja različitih postupaka u očuvanju graditeljskog nasleđa, postoje brojni primeri rekonstrukcije, u različitim geografskim i kulturnim kontekstima, u različitim nivoima i pod različitim nazivima. Međutim, već od druge polovine prošlog veka, sa ubrzanim razvojem institucija zaštite, međunarodnih organizacija u oblasti konzervacije i, posebno, međunarodne doktrine, odnos prema rekonstrukciji se menja i generalno, u stručnim krugovima, ona ima negativnu konotaciju.

Naročito je, sada već istorijska, Međunarodna povelja o konzervaciji i restauraciji spomenika i spomeničkih celina iz 1964. godine, poznatija kao Venecijanska povelja, favorizovala konzervaciju i restauraciju spomenika i spomeničkih celina i zauzela radikalan stav protiv rekonstrukcije: „Treba, međutim, a priori isključiti svaki rad na rekonstrukciji; jedino se može razmotriti mogućnost anastiloze, tj. rekompozicije postojećih ali rasturenih delova. Dopunski elementi treba da se uvek raspoznaju i treba da se svedu na minimum neophodan za osiguranje čuvanja spomenika i za uspostavljanje kontinuiteta njegovih oblika“ (Član 15).9

Iako se Venecijanska povelja smatra ključnim dokumentom moderne konzervatorske doktrine, jer je postavila standarde i principe za očuvanje graditeljskog nasleđa, njen stav o rekonstrukciji nije dosledno poštovan u praksi i brojne rekonstrukcije izvedene su kako u evropskim zemljama tako i na drugim kontinentima.

Operativne smernice za implementaciju Konvencije o Svetskoj baštini, čija je prva verzija nastala 1978. godine, i dalje načelno protiv rekonstrukcije, daju neznatno širi pogled u odnosu na rekonstrukciju zalaganjem da svaka rekonstrukcija treba da se preduzima samo ukoliko su ispunjeni određeni uslovi, odnosno, u kontekstu „Testa autentičnosti“ koji se primenjuje na nominovana dobra i u kome se navodi „da je rekonstrukcija jedino prihvatljiva ako se izvodi na osnovu kompletne i detaljne dokumentacije o originalu i ne zasniva se na pretpostavkama“.10 Smatra se da je ova formulacija nastala kao izraz zabrinutosti nakon upisa Istorijskog centra Varšave na Listu Svetske baštine, sa namerom da se upisi rekonstruisanog ili ponovo izgrađenog nasleđa ograniče na dramatične i instruktivne primere poput Varšave i Drezdena. Međutim, kao

što znamo, ni tu nije bilo doslednosti i najčešći nesporazumi nastajali su kod tumačenja kriterijuma koji su se primenjivali u ovakvim slučajevima.

Godine 1982, održan je u Drezdenu, u istočnoj Nemačkoj, sastanak međunarodnih eksperata na temu „Rekonstrukcija spomenika uništenih u ratu“. Završni dokument, poznat pod nazivom Drezdenska deklaracija, bio je prvi doktrinarni tekst posvećen isključivo rekonstrukciji.11 Dok je veći deo dokumenta posvećen elaboraciji naučnih uslova koji ograničavaju rekonstrukciju, neka ranija upozorenja Venecijanske povelje i Operativnih smernica i ovde se ponavljaju, kao u delu Člana 8: „Kompletna rekonstrukcija ozbiljno oštećenih spomenika mora se posmatrati kao izuzetna okolnost koja je opravdana samo zbog posebnih razloga koji proističu zbog uništavanja spomenika od velikog značaja u ratu. Takva rekonstrukcija mora biti zasnovana na pouzdanoj dokumentaciji njegovog stanja pre uništenja“.12

Krakovska povelja iz 2000. godine, u članu 4, navodi: „Rekonstrukcija čitavih delova u stilu građevine treba da se izbegava. Rekonstrukcija veoma malih delova koji imaju arhitektonski značaj može biti prihvatljiva kao izuzetak pod uslovom da se zasniva na preciznoj i nespornoj dokumentaciji. Pod uslovom da je potrebno zbog odgovarajućeg korišćenja objekta, kompletiranje većih prostornih i funkcionalnih delova treba da odražava savremenu arhitekturu. Rekonstrukcija cele građevine uništene u oružanim sukobima ili prirodnim katastrofama prihvatljiva je jedino ako postoje izuzetni društveni ili kulturni razlozi koji se odnose na identitet čitave zajednice.“13

Iste godine, u oktobru, održana je Konferencija – međunarodni forum Autentičnost i istorijska rekonstrukcija u odnosu na kulturno nasleđe, u Rigi (Letonija) koja je inicirala raspravu o problemu rekonstrukcije, sa akcentom na situaciju u severoistočnoj Evropi. Završni dokument, Povelja iz Rige,14 upućuje na veliki broj međunarodnih dokumenata koji su uspostavili stavove protiv rekonstrukcije kulturnog nasleđa. Ipak, i ovaj dokument smatra da izuzetak može da se učini u „okolnostima kada je rekonstrukcija neophodna za opstanak mesta; kada je mesto nepotpuno zbog oštećenja ili izmena; kada ona popravlja kulturni značaj mesta; ili kao odgovor na tragičan gubitak usled katastrofa prirodnog ili ljudskog porekla, i uvek obezbediti da se rekonstrukcija može izvesti bez zasnivanja na pretpostavkama ili kompromitovanju postojećih ostataka in situ, kao i da je svaka rekonstrukcija čitljiva, reverzibilna i neophodna za konzervaciju i prezentaciju lokacije“.15

U okviru godišnjeg sastanka Savetodavnog komiteta ICOMOS-a, u Kostariki, oktobra 2013. godine, Naučni komitet za interpretaciju i prezentaciju lokacija sa nasleđem (ICIP) predložio je da se podstakne i započne rasprava o „dozvoljenosti i standardima za rekonstrukciju spomenika i lokacija“. Postavilo se pitanje da li je stav Venecijanske povelje o rekonstrukciji još uvek relevantan ili možda treba uspostaviti nove i preciznije kriterijume. Ukazano je, takođe, da je zahvaljujući napretku tehnologije danas moguća i digitalna rekonstrukcija, što nije bio slučaj u vreme nastanka Venecijanske povelje. Komitet je predložio da se pripremi upitnik kojim treba da se preko nacionalnih komiteta pozove na razmišljanje o razlozima i strategijama ovog rastućeg

fenomena u različitim zemljama i kulturnim regionima i napravi analiza njihovih rezultata i efikasnosti u sklopu određenih institucionalnih i državnih programa.16

U navedenim doktrinarnim tekstovima pominje se rekonstrukcija, ne uvek u istoj meri, jer većina, osim Drezdenske deklaracije, nije u celini posvećena rekonstrukciji, ali uvek sa jasnim stavom. U svim tekstovima, međutim, provlači se kontinuirana briga za autentičnost, kao kvalitativni faktor nasleđa, u stvari onaj faktor zbog koga se nasleđe prepoznaje kao takvo, a kome je rekonstrukcija direktna pretnja. Ipak i pored jasnog stava za izbegavanjem ovog postupka i izuzetnu opreznost u slučajevima kada se primenjuje, činjenica je da se i dalje izvode brojne rekonstrukcije koje ignorišu navedene principe. Isto tako je očigledno da takve rekonstrukcije mogu ili češće ne moraju imati kritičke osvrte profesionalaca, ali po pravilu su dobro prihvaćene u široj javnosti i imaju jaku političku podršku. Otuda se čini, da bi efikasnije i, svakako, korisnije delovanje u sprečavanju budućih nepotrebnih rekonstrukcija, moglo da se postigne jedino udruživanjem stručne javnosti u otvorenim debatama, pre nego što se donese odluka o rekonstrukciji.

Problem rekonstrukcije u Srbiji

Od 90-ih godina prošlog veka, u Srbiji, kao i u drugim postsocijalističkim zemljama, dolazi do ekstenzivne primene rekonstrukcije, sa velikim posledicama po očuvanje resursa nasleđa. Dodatni problem predstavlja široka upotreba termina „rekonstrukcija“, u sasvim različitim značenjima, koja bitno utiču na konzervaciju i falsifikuju njen pravi smisao. Opštoj konfuziji u primeni termina doprinose i formulacije kao u važećem Zakonu o planiranju i izgradnji po kome se rekonstrukcija definiše kao: „izvođenje građevinskih radova na postojećem objektu u gabaritu i volumenu objekta, kojima se: utiče na stabilnost i sigurnost objekta i zaštitu od požara; menjaju konstruktivni elementi ili tehnološki proces; menja spoljni izgled objekta ili povećava broj funkcionalnih jedinica, vrši zamena uređaja, postrojenja, opreme i instalacija sa povećanjem kapaciteta“. 17 U važećem Zakonu o kulturnim dobrima, ne postoji definicija rekonstrukcije, rekonstrukcija se pominje u merama tehničke zaštite, koje obuhvataju više vrsta radova na kulturnom dobru i to među onima „koje se mogu izvoditi ako su ispunjeni i uslovi za njihovo izvođenje utvrđeni drugim zakonom. Tako pojam rekonstrukcije na postojećem građevinskom objektu definiše Zakon o izgradnji objekata, u članu 2, tačka 13.“18 Misli se na raniji Zakon o izgradnji objekata, sa nešto širom definicijom, po kojoj: „’rekonstrukcija’ jeste izvođenje građevinskih i drugih radova na postojećem objektu, kojima se vrši nadziđivanje, sanacija, adaptacija, zamena instalacija, uređaja, postrojenja i opreme; utiče na stabilnost i sigurnost objekta; menjaju bitni konstruktivni elementi; menja tehnološki proces; menja spoljni izgled koji je određen uslovima za uređenje prostora; utiče na bezbednost susednih objekata, saobraćaja i životne sredine; menja režim voda; menjaju uslovi zaštite prirodnog i nepokretnog kulturnog dobra, dobra koje uživa prethodnu zaštitu i njegove zaštićene okoline, osim konzervatorsko-restauratorskih radova.“19 Završni deo ove definicije Zakon o kulturnim dobrima koristi da se

od rekonstrukcije „ogradi“ stavom: „Iz ove definicije jasno proizilazi da se pojmom rekonstrukcije ne obuhvataju konzervatorsko restauratorski radovi“.

Jasno je da nepostojanje jasnih zakonskih okvira dozvoljava različita tumačenja rekonstrukcije. To, naravno, ne znači da struka ne poznaje tačno značenje termina ili da je neprimereno korišćenje termina u praksi posledica neznanja stručnjaka. Činjenica je, međutim, da nepostojanje odgovarajućeg zakonskog okvira, još više konzistentne konzervatorske politike, pogoduje neprofesionalnom odlučivanju, zasnovanom na stručnim i etičkim kompromisima, proizvoljnim tumačenjima konzervatorskih principa i standarda, reinterpretiranju vrednosti nasleđa, izlaženju u susret neprimerenim zahtevima različitih investitora i političkim pritiscima.

U takvim okolnostima, problem rekonstrukcije dobio je dimenzije koje nikada ranije nije imao, u službi koju je decenijama karakterisao skrupulozan odnos prema vrednostima nasleđa i zavidno poznavanje međunarodnih konzervatorskih principa i standarda. Naravno da je i u Srbiji, kao u drugim sredinama, glavni cilj očuvanja resursa nasleđa da se ono održi i sačuva u odnosu na njegovu istorijsku autentičnost i verodostojnost. Međutim, ta autentičnost i vrednosti nasleđa, ozbiljno su ugrožene brojnim rekonstrukcijama, koje su „zahvatile“ sve vrste nasleđa, od arheološkog, sakralnog, vernakularnog, do nasleđa novog veka.

Primeri koji slede treba da ilustruju različito tumačenje termina rekonstrukcija kao i posledice koje je takva primena postupka proizvela na različitim vrstama nasleđa.

Manastir Đurđevi Stupovi, utvrđen je za nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture 1947, kategorisan za spomenik kulture od izuzetnog značaja 1979. Kao deo celine Stari Ras sa Sopoćanima upisan je na Listu Svetske baštine 1979. U okviru celine nalaze se još i manastir Sopoćani iz 13. veka, crkva Sv. Petra i Pavla iz 9. veka, niz ostataka ranovizantijskih i srednjovekovnih arheoloških lokaliteta i prostorna kulturno-istorijska celina Novi Pazar, tvrđava sa starom čaršijom i Altun alem džamijom.

Sagrađen je u osmoj deceniji 12. veka. Arhitektura crkve predstavlja prvi primer tzv. raške škole graditeljstva koja je spajala odlike vizantijskog sakralnog prostora sa romaničkom i gotičkom obradom fasada i klesane dekoracije. Radovi izvršeni na konzervaciji manastira Đurđevi Stupovi 1968-70. godine predstavljali su odličan primer skrupulozne konzervacije arhitektonskog objekta u ruševinama 20 (Sl. 1). Medjutim, tokom 90-ih godina prošlog veka, u novim izmenjenim društvenim i političkim okolnostima, Srpska pravoslavna crkva dobija na snazi i stiče ranije oduzete posede. Sa jačanjem uticaja Crkve, donosi se odluka o obnovi monaškog života u manastiru i pokreće kampanja za “obnovu Stupova”. Na temeljima srednjovekovnih konaka, podižu se novi, bez pretenzija da “izgledaju kao stari”. Pošto je crkva bila konzervirana do onog stepena do kojeg su postojali potpuno pouzdani podaci, bez oltarskog prostora i zapadnog zida priprate, unutar novih konaka gradi se i kapela za potrebe monaha. Medjutim, posle 2000. Crkva insistira na daljoj obnovi i pored protivljenja jednog dela stručnjaka, nastavlja sa hipotetičkom

rekonstrukcijom crkve Sv. Đorđa, koja kulminira izgradnjom zapadnog zida sa ulaznim portalom21 (Sl. 2). Tako je autentično tkivo gradjevine, procentualno, svedeno na minimum, a niz ranijih intervencija, od kojih su prve olovnom trakom odvajale autentično tkivo od primenjene anastiloze, naredne se drugom vrstom materijala razlikovale od prve, a poslednje izvedene trećom vrstom materijala, što je dovelo do aktuelne “rekonstrukcije” crkve u kojoj se više ne razlikuje originalno od pretpostavljenog.22

Sl. 1 Manastir Đurđevi Stupovi, juzni izgled (foto: A. Prepis, 2004)

Manastir Studenica, poput drugih značajnih objekata srpskog srednjovekovnog nasleđa,

utvrđena je za nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture, odmah na početku

institucionalnog delovanja službe, 1947. godine. Kategorisana je za spomenik kulture od

izuzetnog značaja, 1979, upisana na Listu Svetske baštine 1986. godine, kao najznačajniji

predstavnik raške graditeljske škole i paradigma srpskih srednjovekovnih manastirskih celina, sa

katolikonom, trpezarijom, nizom paraklisa, kružnim manastirskim obziđem, kulama i konacima,

što sve svedoči o kontinuiranom životu Studenice tokom čitavih osam vekova.

Konzervatorski radovi u ovom kompleksu traju neprekidno već skoro sedam decenija. Većina intervencija vršena je u cilju očuvanja celine, bez nepotrebnih ulaženja u rekonstrukcije, iako je postojalo nekoliko inicijativa, kao na primer za rekonstrukciju jednog do temelja srušenog paraklisa. Činjene su i greške, od kojih je najveća bila uklanjanje arkada sa Radoslavljeve priprate 80-ih godina prošlog veka, u želji da se dodje do informacija o prvobitnoj krovnoj konstrukciji. Ispostavilo se da su ti podaci u poznom srednjovekovnom periodu zauvek uništeni, a ovom intervencijom, uništen je jedan istorijski sloj građevine (Sl. 3, 4).

Sl. 2 Manastir Đurđevi Stupovi, zapadna fasada posle radova

Međutim, najdiskutabilnija rekonstrukcija izvedena je pre samo četiri godine, da paradoks bude veći – u godini obeležavanja četiri decenije od usvajanja Konvencije o Svetskoj baštini. Tada je uklonjen ikonostas koji je u 19. veku postavljen ispred oltarskog prostora Bogorodičine crkve, kada su vršeni prvi radovi na “obnovi” manastira, u vreme kada se oslabljeno Otomansko carstvo povuklo sa teritorije Srbije. Očigledno je da je u tom trenutku prvobitni ikonostas već bio uništen. Moguće je da su, tokom vekova, na tom mestu postavljani i drugi ikonostasi, ali vlast porodice Obrenovića angažuje tada najboljeg srpskog slikara, Živka Pavlovića, da uradi visoki ikonostas sa nizom ikona 1837. godine (Sl. 5).23

Želja za vraćanjem srednjovekovnog ili "autentičnog", navela je manastirsko bratstvo, ali na žalost i nekoliko eminentnih stručnjaka da se upuste u rekonstrukciju bez dovoljno podataka. Tako je nastao templon sa proizvoljno i serijski izradjenim kapitelima, bez uklapanja nekoliko originalnih ostataka parapetnih ploča (Sl. 6). Pošto ne postoje podaci o načinu na koji su zatvarani proskomidija i đakonikon, a ni centralni prolaz u oltar, sa ikonostasa iz 19. veka zadržane su pregrade i carske dveri, dok je manastirsko bratstvo, na stupcima na kojima su se verovatno nalazile ikone Bogorodice i Hrista, postavilo fotokopije figura istih likova iz Žiče, čije je slikarstvo iz 14. veka, za razliku od studeničkog koje je sa samog početka 13. veka (Sl. 7). Jedina "korist" od postavljenog templona je ta što su prvobitne freske u oltarskoj apsidi sada sagledljivije; međutim, enterijer Bogorodičine crkve u potpunosti je dobio drugu vizuelnu dimenziju, gde su različiti istorijski slojevi pomešani sa savremenim pokušajima interpretacije nekadašnjeg.24

Sl. 3 Manastir Studenica, zapadna fasada Radoslavljeve priprate, pre radova iz 1985.

Sl. 4 Manastir Studenica, zapadna fasada Radoslavljeve priprate, posle radova iz 1985.

Sl. 5 Manastir Studenica, Ikonostas iz 19. veka (foto: S. Barišić, 2011)

Sl. 6 Manastir Studenica, rekonstruisana oltarska pregrada (foto: S. Barišić, 2012)

Sl. 7 Manastir Studenica, rekonstruisana oltarska pregrada (foto: S. Kesić Ristić, 2016)

Zgrada Narodnog pozorišta u Subotici, uživala je dvostruki pravni status. Naime, utvrđena je za nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture 1986. godine, kategorisana za nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture od velikog značaja 1991. godine, nalazila se u okviru prostorne kulturno istorijske celine Gradsko jezgro Subotice, takođe od velikog značaja (Sl. 8). Sagrađena prema projektu mađarskog arhitekte Janoša Škultetija iz 1845, izvedena je kao monumentalna zgrada dvostruke namene – hotel sa gostionicom (krilo podignuto 1853) i pozorište (drugo krilo – završeno 1854). Konzervatorski radovi započeti su u periodu 2000-2002, dok je 2007. godine „rekonstrukcija“ započeta rušenjem 2/3 objekta, uz uredne uslove službe zaštite (Sl. 9). Takvi uslovi „pravdani“ su naknadnom valorizacijom, u stvari reinterpretacijom vrednosti, po kojoj je samo ulazni deo imao spomeničke vrednosti, pa je ostatak građevine srušen i prema projektu trebalo da bude dograđen novim objektom koji bi zadovoljio željene kapacitete pozorišta. U stvari, jedna politička odluka našla je izvršioce u struci koji su pokušavali da

različitim „stručnim“ izgovorima tumače odluku koja je uklonila jedan od najvažnijih vizuelnih repera u graditeljskom nasleđu Subotice.

O rušenju ovog objekta, NK ICOMOS Srbija je obavešten preko mađarskog ICOMOS-a. Formiranjem arbitražne komisije i njenim odlaskom na teren, napravljen je pokušaj da se rušenje zaustavi, ali je tadašnja lokalna i republička administracija onemogućila rad komisije, sprečila uvid u dokumentaciju i stanje objekta i ubrzano je doneta saglasnost na projektnu dokumentaciju. Tadašnji predsednik međunarodnog ICOMOS-a pisao je ministru kulture Srbije, što je objavljeno u publikaciji Heritage at Risk za 2006/7, a ICOMOS-u Srbija je preostalo da prizna poraz i pridruži se međunarodnom apelu.25

Da ironija bude veća, usred dešavanja sa Pozorištem, došlo je do promene administracije i logično je bilo očekivati da će se rušenje sprečiti, jer još nije bilo započeto. Međutim, nova vlast je opravdanje videla u „urednoj dokumentaciji“ o planiranim intervencijama i nastavila je sa „rekonstrukcijom“ (Sl. 10).

Sl. 8 Subotica, Gradsko jezgro (foto: Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica)

Sl. 9 Subotica, Zgrada Narodnog pozorišta, 2007.

Sl. 10 Subotica, Zgrada Narodnog pozorišta, 2016 (foto: Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica)

Kuća porodice Milovanović u Beogradu, Dobračina 15, sagrađena 1884, utvrđena za nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture 1997. Godine (Sl. 11).26

Sl. 11 Beograd, Kuća porodice Milovanović, Dobračina 15 ( dokumentacija Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture – Beograd)

Prva od mera zaštite, u Odluci o utvrđivanju, objavljenih u Službenom glasniku, precizira očuvanje autentičnosti objekta, bez promene volumena. Međutim, investitor/vlasnik, želeo je povećanje kvadrature i planirao dodatne intervencije koje podrazumevaju gubljenje spomeničkih svojstava objekta. U više navrata tražio je uslove u skladu sa svojim zahtevima, a pošto ih nije dobio dopustio je urušavanje objekta, da bi, na kraju pokrenuo inicijativu za brisanje iz registra

kako bi nesmetano sproveo planirane intervencije (Sl. 12). Godine 2004, ponovo je pokrenuta kampanja za prilagođavanje uslova željama investitora, da bi na kraju 2004/5. investitor dobio konzervatorske uslove i saglasnost za intervencije koje u potpunosti zadovoljavaju njegove zahteve: promena horizontalnog i vertikalnog gabarita, delimična faksimilna rekonstrukcija i dogradnja novog objekta u staklu. U stvarnosti, to je značilo potpuno rušenje prvobitnog objekta, izgradnju njegove replike, na mestu „gde je bila, kako je bila“, a uz repliku visoke poslovne građevine u staklu. Ceo poduhvat obavljen je oktobra 2008. godine (Sl. 13).

Sl. 12 Beograd, Kuća porodice Milovanović, Dobračina 15, pre rušenja 2004.

Sl. 13 Beograd, Kuća porodice Milovanović, Dobračina 15, posle “rekonstrukcije” 2008.

Hotel Metropol u Beogradu, sagrađen između 1954. i 1958, utvrđen za nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture 2001. godine, kao značajno autorsko ostvarenje poslednje faze u opusu rodonačelnika srpske moderne Dragiše Brašovana (Sl. 14).

Sl. 14 Beograd, Hotel Metropol (dokumentacija Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture – Beograd) Valorizacija je istakla „dosledno sprovedene arhitektonske, konstruktivne i likovne principe modernističkog pravca i jaku funkcionalističku primesu kao karakteristiku vremena nastanka. Iako je objekat nastao u posleratnom periodu, na zalasku socrealizma, svedoči o kontinuitetu u stvaralaštvu velikog graditelja i njegovoj sposobnosti za stvaranjem značajnih dela i u periodu bitno izmenjenih istorijskih, arhitektonskih i stilskih opredeljenja“. 27 Međutim, objekat je promenio svojinu i tokom 2008. godine počinje se sa rekonstrukcijom objekta za potrebe novog hotela Metropol Palas, u stvari, izvođenjem radova koji su u suprotnosti sa merama zaštite definisanim u Odluci o utvrđivanju, a koje obavezuju na „očuvanje izgleda, horizontalnog i vertikalnog gabarita, konstruktivnih i dekorativnih elemenata arhitekture, originalnih materijala i funkcionalnih karakteristika“, zatim „zabrana dogradnje, pregradnje i nadgradnje spomenika kulture“. 28 Radovi su zbog “ekonomskih razloga” zaustavljeni i posle tri godine zastoja, nastavljeni 2011. godine (Sl. 15), da bi bili okončani 2012. godine (Sl. 16).

Sl. 15 Beograd, Hotel Metropol, tokom radova 2011.

Sl. 16 Beograd, Hotel Metropol, 2016.

Prema projektu, bočni aneks je dobio dogradnju od dve etaže, znatne promene napravljene su u krovnom delu građevine, a arhitekta M. Trpković koji je potpisao projekat adaptacije hvalio se kako je hotel zahtevao „ozbiljnu rekonstrukciju kako bi povratio i opravdao titulu najpoznatijeg hotela nekadašnje Jugoslavije i simbola grada Beograda.“ Zatim, kako su se „prihvatili masovne rekonstrukcije i nadogradnje kako bi se odgovorilo na zahteve savremenog hotelijerstva.“ I dalje, „svaka rekonstrukcija je teška, a rekonstrukcija zaštićenog dobra još teža. Mi smo hotel podgradili, nadogradili i dogradili. Ispod ulaznog trga smo smestili garažu za 90 automobila, sa parkovske strane smo napravili dve etaže”.29 Na primeru „rekonstrukcije“ Metropola, još jednom je napravljen nepotreban kompromis u korist investitora. Logično je da je enterijer trebalo osavremeniti i nekim izmenama prilagoditi novim zahtevima, ali nikakve potrebe nije bilo da se pored postojeće originalne projektne dokumentacije, koja je dozvoljavala odgovarajuću sanaciju objekta, prave izmene i na njegovom eksterijeru. Dakle, služba zaštite je još jednom osporila sopstvene stavove o valorizaciji objekta izdavanjem konzervatorskih uslova za “rekonstrukciju“ i davanjem saglasnosti na projekat koji podrazumeva odstupanje od utvrđenih mera zaštite i izlaženje u susret neprimerenim zahtevima investitora.

1 T. Marasović, Aktivni pristup graditeljskom nasljeđu, Split 1985, 146. 2 Isto. 3 ICOMOS debate on permissibility and standards for reconstructions of monuments and sites - on line survey: www.icomos.org/en/what-we-do/disseminating-knowledge/newsletters/178 4 Ч. Бранди, Теорија рестаурације, Генерална дирекција за сарадњу у развоју Министарства спољних послова Италије, Министарство културе Републике Србије, Београд 2007. 5 Isto, 67. 6 Isto, 56. 7 Isto, 59. 8 Isto, 60. 9 Međunarodna povelja o konzervaciji i restauraciji spomenika i spomeničkih celina, Zbornik zaštite spomenika kulture, Knjiga XVII ( Beograd 1966) 8. 10 Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, UNESCO World Heritage Cntre, WHC. 99/2, March 1999. 11 Declaration of Dresden, on the Reconstruction of Monuments Destroyed by War. The ICOMOS National Committee of the German Democratic Republic, 1982. 12 Drezdenska deklaracija, čl. 8, Prevod dokumenta pripremljen za štampu u Modernoj konzervaciji 5, izdavač Nacionalni komitet ICOMOS Srbija. 13 Краковска повеља 2000, Принципи за конзервацију и рестаурацију градитељског наслеђa, Модерна конзервација 2, Национални Комитет ICOMOS Србија (Београд 2014), 270. 14 The Riga Charter on Authenticity and historical Reconstruction in Relationship to Cultural Heritage, 2000. 15 Povelja iz Rige, Prevod dokumenta pripremljen za štampu u Modernoj konzervaciji 5, izdavač Nacionalni komitet ICOMOS Srbija. 16 ICOMOS ADCOMSC 2013/10 8-4, Ver. 23/09/2013; ICOMOS debate on permissibility and standards for reconstructions of monuments and sites. 17 Закон о планирању и изградњи, („Сл. гласник РС“, бр. 72/2009, 81/2009 – испр. 64/2010 – одлука УС, 24/2011, 121/2012, 42/2013 – одлука УС, 50/2013 – одлука УС, 98/2013 – одлука УС, 132/2014 и 145/2014). 18 Закон о културним добрима, „Службени гласник Републике Србије“, број 71/94.

19 Закон о изградњи објеката, „Службени гласник Републике Србије“, бр. 44/95 и 24/96. 20 Ј. Нешковић, Ђурђеви Ступови у старом Расу, Краљево 1984. 21 М. Нешковић, Стари Рас са Сопоћанима, Истраживања и заштита, Саопштења XLIII (Београд 2011) 137-158. 22 С. Кесић Ристић, Неки од проблема конзервације средњовековног сакралног наслеђа у Србији, Модерна конзервација 1 (Београд, 2013) 97-106. 23 М. Шакота, Р. Станић, Иконе и иконостаси, Благо манастира Студенице (ур. Војислав Ј. Ђурић), Галерија САНУ 63, Београд 1988, 223-248. 24 С. Кесић Ристић, Светска баштона - Манастир Студеница, Модерна конзервација 4 (Београд 2016) 127-139. 25 SERBIA Protest against the Demolition of the National Theatre in Subotica, Heritage at Risk, ICOMOS World Report 2006-2007 on Monuments and Sites in Danger, ICOMOS. 26 Одлука о утврђивању Куће породице Миловановић у Београду за непокретно културно добро – споменик културе („Сл. гласник РС“ бр. 51/97). 27 Одлука о утврђивању Хотела Метропол у Београду за непокретно културно добро – споменик културе (“Сл. гласник РС” бр. 32/01). 28 Isto. 29 Otvorena izložba "Istorija od pet zvezdica" - Da li će hotel "Metropol" ponovo biti metropola?, e Kapija, 18.10.2012. Branka Šekarić Istoričar umetnosti, savetnik-konzervator. Zaposlena u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture – Beograd (1986–2016); angažovana za spomenički fond novog veka, istraživanje, zaštitu i valorizaciju urbanog graditeljskog nasleđa: pojedinačnih spomenika i prostornih kulturno-istorijskih celina. Posebna oblast interesovanja: unapređenje metodologije urbane konzervacije, istorija i teorija konzervacije. Stručna usavršavanja: Centralni institut za restauraciju (Rim, 1990); ICCROM (Rim, 1999); Master „Nove tehnologije u valorizaciji i upravljanju kulturnim nasleđem Mediterana“ (Ravelo, 2002/2003), Centralni institut za katalog i dokumentaciju (Rim, 2003). Objavila preko 60 radova u domaćim i inostranim stručnim časopisima, prevode stručnih tekstova sa engleskog i italijanskog, kao i prevod Teorije restauracije Č. Brandija (2007). Urednik Glasnika Društva konzervatora Srbije (1998–2004), urednik Moderne konzervacije od 2013. Učestvovala na brojnim nacionalnim i međunarodnim konferencijama, radionicama, seminarima. Član Nacionalnog komiteta ICOMOS Srbija od 1999, predsednica Nacionalnog komiteta od 2010, zaslužni član Udruženja prijatelja Čezara Brandija u Rimu od 2007, član Naučnog komiteta Međunarodnog arhiva za istoriju i aktuelnost restauracije – AISAR u Palermu od 2012.

Branka Šekarić Art Historian, adviser – conservator. Employed in the Institute for the Protection of Cultural Monuments of Serbia – Belgrade (1986–2016) in charged for research, preservation and evaluation of urban built heritage, individual building and historical urban areas. Special field of interest: improvement of urban conservation methodology, history and theory of conservation. Professional training: Istituto Centrale per il Restauro (Rome, 1990); ICCROM (Rome, 1999); Master: Nuove tecnologie per la valorizzazione e la gestione del patrimonio culturale Mediterraneo (Ravello, 2002/2003); Istututo Centrale per il Catalogo e la Documentazione Rome, 2003). Published over 60 articles in national and international professional periodicals, translations from English and Italian, translation of Teoria del restauro by C. Brandi (2007). Editor of Journal of the Association of Conservators of Serbia (1998–2004), from 2013 Editor of Modern Conservation published by NC ICOMOS Serbia. Participated in numerous national and international conferences, workshops, seminars. Membership: NC ICOMOS Serbia from 1999, President from 2010; Meritorious member of the Associazione Amici di Cesare Brandi from 2007; Member of the Scientific Committee of L'Archivio Internazionale per la storia e l'attualità del restauro, AISAR, Palermo, from 2012.