RAZVOJ IDEJE O ZNAČAJU I POTREBI ZAŠTITE BIODIVERZITETA

IVICA RADOVIĆ

BIOLOŠKI FAKULTET

UNIVERZITET U BEOGRADU

iradovic@bf.bio.bg.ac.yuUvod

U poslednje vreme u naučnoj javnosti, ali i šire, sve više se govori o biodiverzitetu, odnosno, biološkoj raznovrsnosti. Termin je mlad i rođen je kao BioDiverzitet, na sastanku Nacionalnog Foruma za BioDiverzitet, održanog septembra 1986 u Vašingtonu, u organizaciji Nacionalne Akademije Nauka (SAD) i Smitsonijevog instituta. Konvencijom o zaštiti biološke raznovrsnosti, zvanično prihvaćenoj na Konferenciji o održivom razvoju u Rio de Žaneiru 1992. godine, pojam biodiverziteta dobija centralni položaj ne samo u uže biološkom već i u jednom širem društvenom, ekonomskom i politićkom smislu.

Dakle, šta se podrazumeva pod pojmom biodiverziteta; zašto i kako je razvijana misao i ideja o značaju njegove zaštite?

Zajednički imenitelj za sve postojeće žive i nežive oblike i pojave na Zemlji je, bez svake sumnje, raznovrsnost ili diverzitet. Život i njegova fascinantna raznovrsnost predstavljaju jedistveno bogatstvo koje čini planetu Zemlju različitom u odnosu na sve ostale poznate planete unutar Univerzuma. Raznovrsnost života na Zemlji je kvantitativna koliko i kvalitativna kategorija i uporediva je jedino sa beskonačnim brojem i raznovrsnošću nebeskih tela. Zapravo, dovoljno je ćak i letimično pogledati fizičko-geografsku, klimatsku, geološku, pedološku, vegetacijsku ili biomsku kartu sveta, pa se, vrlo slikovito, uveriti u činjenicu da Planeta počiva na raznovrsnosti. Biološka raznovrsnost Zemlje osim vrsta tzv. divlje flore, faune, gljiva, bakterija, virusa, kao i svih ekosistema, obuhvata i sve mnogobrojne, ljudskom aktivnošću domestifikovane, sorte kulturnih biljaka i gajenih životinja.

Možemo reći da su se evropljani sa sagledavanjem velikog diverziteta živih organizama na Zemlji ozbiljnije sreli pre oko 500 godina, zapravo u vreme Kolumba i Magelana, odnosno u vreme kada su brodovima počeli da dospevaju u najudaljenije delove naše planete i da se tu susreću sa velikim brojem, za njih do tada nepoznatih, egzotičnih vrsta biljaka i životinja. Sagledavanju velike raznovrsnosti živog sveta, osim tih putovanja, kasnije tokom 17. i 18. veka posebno doprinosi pronalazak mikroskopa i usavršavanje mikroskopske tehnike. Na taj način tadašnji biolozi počinju da uočavaju i ogromnu raznovrsnost mikroorganizama, prisutnih praktično svuda oko nas, pa i u nama samima.

Sveukupnoj raznovrsnosti žive i nežive prirode moramo dodati i raznovrsnost ljudskih populacija, sa svom raznolikošću jezičkih, kulturnih i duhovnih, etnoloških obeležja starosedelačkih, tradicionalnih i lokalnih zajednica ljudi u specifičnom odnosu sa prirodom koja ih okružuje.

Danas je sve aktuelnija i intrigantnija tema narušavanje opšte raznovrsnosti Zemlje. Na prvom mestu pažnju privlači ugrožavanje i nestanak raznovrsnih organizama i čitavih ekosistema. Međutim, to se istovremeno odražava i na promenu uslova života i eroziju kulturnih i duhovnih vrednosti mnogih etničkih zajednica, s obzirom da se one, posebno autohtone, u velikoj meri zasnivaju na principima očuvane biološke raznovrsnosti.

Na taj način, oba ova segmenta "planetarnog" diverziteta fundamentalni su za stabilnost i trajanje harmonije na Zemlji. Ljudska vrsta predstavlja danas kritični element očuvanja tog čudesnog spektra, koji u svim svojim aspektima zapravo predstavlja samu osnovu buduće ljudske civilizacije. Otud je sasvim razumljivo, da je zaštita ukupne biološke raznovrsnosti postala jedna od osnovnih paradigmi ekološkog ponašanja savremenog čovečanstva, odnosno jedna vrsta ideologije - ekološke ideologije.

O pojmu biodiverzitet

Na samom početku, neophodno je bliže razjasniti pojam biodiverziteta, koji je danas opšte prihvaćen u nauci, praksi i svakodnevnom životu. Valja naglasiti da se pojam diverziteta ili raznovrsnosti odavno koristio u ekologiji i biogeografiji kao pokazatelj broja vrsta unutar jedne zajednice, kao i ekoloških i florističko/faunističkih odnosa u nekom ekosistemu ili biogeografskoj jedinici. Naime, još od vremena velikih istraživanja živog sveta u prošlom veku, naučnike je interesovalo zbog čega su neki delovi Zemlje bogatiji vrstama u odnosu na druge i zbog čega postoje neobično velike razlike u sastavu flore i faune različitih geografskih oblasti. Ova fundamentalna pitanja neposredno se odnose na diverzitet živog sveta, ali se uprkos direktnoj povezanosti ne može postaviti jednostavan znak jednakosti između pojmova diverzitet (raznovrsnost) u ekološko-biogeografskom pogledu i opšteg pojma biodiverzitet.

Pojam biodiverziteta ili biološke raznovrsnosti uveden u terminologiju koja se tiče globalnih aspekata zaštite životne sredine (Norse, McManus, 1980; Lovejoy, 1980; NJilson, 1985; Norse et al., 1986), na predlog ekologa, pre dvadesetak godina, a s obzirom na rezultate fundamentalne ekologije, biogeografije i taksonomije. Naime, biodiverzitet, prema najšire prihvaćenoj definiciji, označava sveukupnost gena, vrsta, ekosistema i predela na Zemlji. Konvencija o biodiverzitetu definiše ovaj pojam kao sveobuhvatnu raznolikost i različitost živih organizama, uključujući, između ostalog, kopnene, morske i ostale vodene ekosisteme i ekološke komplekse čiji su deo; ovo uključuje diverzitet u okviru vrsta, između vrsta i između ekosistema (CBD, UNEP, 1992). U različitim literaturnim izvorima nalazimo jednostavnije definicije počev od one da biodiverzitet "obuhvata sve vrste biljaka, životinja i mikroorganizama i ekosisteme i ekološke proces čije su one (vrste) deo" (McNeely et al., 1990), zatim "raznolikost, različitost i promenljivost među živim organizmima i ekoloških kompleksa u kojima oni postoje" (OTA, 1987), do onih najopštijih "sveukupna varijabilnost života na Zemlji", odnosno najjednostavnijih koje ovaj pojam prepoznaju "kao sveobuhvatnost svih oblika života" (Heynjood, NJatson, 1995). Biodiverzitet možemo posmatrati i "kao odgovor evolucije na promenljivost uslova sredine, odnosno kao raznovrsnost i varijabilnost među živim organizmima i ekološkim kompleksima u kojima se oni odigravaju". Enger i Smith (2004) ga definišu kao: meru raznovrsnosti vrsta prisutnih unutar jednog ekosistema, a Brennan i NJithgott (2005): Biodiverzitet je raznovrsnost života i svih njegovih formi, nivoa i kombinacija.

Postoje i druge manje konvencionalne definicije kao što je ona američkog ekologa Lavdžoja (Lovejoy, 1980) koji biodiverzitet upoređuje sa ogromnom bibliotekom u kojoj su knjige napisane na različitim jezicima i koje nisu još uvek pročitane i koje čekaju da njihiova sadržina bude odgonetnuta. U tim nepročitanim i delimično pročitanim knjigama, kako kaže Lavdžoj, kriju se rešenja opstanka čovečanstva (Stevanović, 1996; Stevanović, Radović, 2001). Slikovito rečeno, biodiverzitet kao kišobran pokriva sve ono što se odnosi na raznovrsnost, raznolikost i varijabilnost živog sveta planete (Stevanović, 1996; Stevanović, Radović, 2001).

Iz definicije pojma biodiverzitet proizilazi da on obuhvata nekoliko organizacijskih novoa: genetički, specijski i ekosistemski, od kojih svaki ima svoj, kako prostorni tako i vremenski kontinuitet na našoj planeti (Sl. 1).

Pod genetičkim diverzitetom podrazumeva se raznovrsnost DNK strukture između jedinki koje pripadaju istoj vrsti (individualna varijabilnost). Genetički diverzitet uključuje gene koje svaka individua nasleđuje od roditelja i

2

predaje potomstvu. Genetski diverzitet se nalazi svuda, počevši od raznovrsnosti pesama i boja perja kod ptica, boje ljušture puževa, pa sve do raznovrsnosti boja, ukusa i teksture jabuka, bez obzira što pripadaju istoj vrsti.

Genetički diverzitet je izuzetno značajan za opstanak svake organske vrste. Genetička raznovrsnost, odgovorna za ove različite karakteristike, interaguje sa lokalnim faktorima sredine i određuje mogućnosti do kojih populacije mogu da se prilagode promenama u životnoj sredini i prežive. Izolovane populacije kao što su ostrvske u okeanima, ili u malim sektorima staništa odsečenim od šire sredine na kopnu, najčešće pokazuju manje genetskih varijacija od populacija u velikim, netaknutim ekosistemima. Zbog toga su izolovane populacije više podložne nestajanju.Sl. 1 Tri nivoa biodiverziteta

Pod specijskim diverzitetom podrazumevamo raznovrsnost, odnosno sveukupnost organskih vrsta na našoj planeti od nastanka života pa do danas. O ukupnom broju organskih vrsta na Zemlji postoje brojne spekulacije. Pri tome treba konstatovati da bez obzira na različite pretpostavke o ukupnom broju organskih vrsta na našoj planeti, do danas ih je opisano i klasifikovano oko 1,5 miliona (od toga nešto oko 1 milion životinjskih i oko 1/2 miliona biljnih vrsta - preciznije 1.435.662) (McNeely et al., 1990). U okviru tog broja opisano je oko 4.500 vrsta sisara, 10.000 vrsta ptica, 22.000 vrsta riba, 70.000 vrsta gljiva, 270.000 vrsta biljaka, 400.000 vrsta beskičmenjaka (bez insekata), 960.000 vrsta insekata, od čega su približno 600.000 iz reda Coleoptera.

Međutim, moguće je samo nagađati koliko se sve neotkrivenih vrsta još uvek krije u dubinama tropskih šuma odnosno na dnu okeana. Malo je biologa koji bi taj broj procenili na manje od 10 miliona, neki smatraju da samo insekata ima oko 30 miliona (Odegaard, 2000) a ima i onih koji procenjuju da se ukupan broj organskih vrsta na našoj planeti kreće oko 100 miliona (Pimm et al., 1995). Ako pri sagledavanju bilo kog od ovih brojeva na umu imamo i činjenicu da veliki broj vrsta egzistira u brojnim međusobno jasno različitim morfološkim formama (fenonima), kao što su polovi, uzrasne klase, sezonske forme, kaste itd. onda obim diverziteta života na našoj planeti postaje daleko veći. Na osnovu svega toga slobodno možemo reći da je specijska raznovrsnost živog sveta zapanjujuća. Imajući na umu činjenicu da je sada na gotovo celoj Planeti veoma izražen negativan antropogeni uticaj koji se manifestuje procesima narušavanja i uništavanja prirodnih staništa, veoma je verovatno da će mnoge organske vrste koje su se zadržale do danas nestati, a da prethodno ne budu ni otkrivene, opisane i katalogizirane, odnosno naučno obrađene i klasifikovane.

Pod ekosistemskim diverzitetom podrazumeva se raznovrsnost iznad specijskog nivoa, odnosno raznovrsnost staništa, životnih zajednica, ekosistema i predela. Geni determinišu specifićne osobine jedinki koje obrazuju populacije određene vrste. Populacije i abiotičke komponente životne sredine – kao što su voda ili minerali – koji ih okružuju nalaze se u stanju dinamičkih interakcija i time formiraju ekosistem, kao strukturno i funkcionalno jedinstvo abiogena i biogena. Na nivou Planete danas prepoznajemo brojne i raznovrsne ekosisteme – počevši od estuara, jezera, fjordova, močvara, koralnih sprudova i drugih akvatičnih ekosistema preko savana, prerija, šuma, pustinja, planinskih vrhova i drugih terestričnih ekosistema. Vrste nisu podjednako distribuirane na celoj površini Zemlje. Neki ekosistemi kao što su tropske kišne šume i koralni sprudovi su vrlo kompleksni i obuhvataju veliki broj vrsta. Drugi ekosistemi kao što su pustinje i arktički regioni imaju manju raznovrsnost vrsta ali su podjednako značajni.

Razlikovanje genetičkog, specijskog i ekosistemskog diverziteta treba shvatiti uslovno, odnosno bitna odrednica biodiverziteta je međusobna povezanost i uslovljenost sva tri nivoa. Ekološki i biološki gledano ove nivoe je teško međusobno razdvojiti jer su geni sadržani u populacijama vrsta, dok su vrste sastavni deo ekosistema, te se, na taj način, ostvaruje jedinstvo na kome počiva život i njegova evolucija na Zemlji. Ovo hijerarhijsko jedinstvo biološke raznovrsnosti je složen sistem dinamičke ravnoteže, u okviru kojeg promena koja se desi na bilo kom nivou utiče na sistem u celini, odnosno svaka promena sistema kao celine istovremeno ima uticaj na bilo koji njegov deo.

3

Međutim, ovakva podela biodiverziteta na genetički, specijski i ekosistemski je značajna za praktične svrhe, kako pri iskorišćavanju bioloških resursa (određenog nivoa), tako i pri primeni mera njihove zaštite.

Značaj biodiverziteta

Na prvom mestu biodiverzitet je u žiži interesovanja biologa, zatim naučnika iz primenjenih bioloških disciplina, koji na različite načine pristupaju zaštiti i uravnoteženom korišćenju bioloških resursa, ali i onih istraživača koji se bave kulturnim i duhovnim vrednostima raznovrsnosti lokalnih i regionalnih ljudskih polulacija i njihovim odnosom prema prirodi.

Zašto se biodiverzitet mora posmatrati kao složen fenomen i u čemu je značaj daljih istraživanja biodiverziteta? Dva su osnovna razloga za to: aplikativni i fundamentalni.

Fundamentalni značaj biodiverziteta otkrivamo u činjenici da sveukupnost svih oblika života na našoj planeti jeste znatno složeniji fenomen od ukupnog zbira pojedinačnih organskih vrsta. Biodiverzitet kao fenomen uključuje raznovrsnost ekoloških interakcija, odnosno, raznovrsnost ekoloških odnosa koji su se u dugogodišnjoj evoluciji uspostavljali između različitih organskih vrsta i koji u stvari čine osnovu postojanja, složenosti, stabilnosti, i funkcionisanja, kako svakog pojedinačnog ekosistema, bioma, odnosno, biosfere u celini, tako i opstanka, budućnosti i evolucije svake organske vrste, pa i vrste Homo sapiens.

Život na našoj planeti zavisi od tri međusobno povezana faktora: protoku energije, kruženju materije i gravitaciji. Biodiverzitet nam obezbeđuje sisteme za održavanje života. Bez biodiverziteta nema biogeohemijskih ciklusa i produkcije kiseonika, nema funkcionisanja ekosistema, nema fotosinteze niti razgradnje organske materije. Očuvani biodiverzitet doprinosi regulaciji klime, umanjuje efekat gasova staklene bašte, održava kvalitet vazduha i vode, javlja se kao kontrolor suša i poplava ...

Aplikativni značaj treba prepoznati u činjenici da je celokupna evolucija organske vrste Homo sapiens, a samim tim i ljudske civilizacije u celini, kako u prošlosti, sadašnjosti, tako i u budućnosti vezana za korišćenje širokog spektra bioloških resursa. Geni, vrste i ekosistemi koji imaju aktuelnu ili potencijalnu vrednost za čoveka predstavljaju, u stvari, fizičke manifestacije globalnog biodiverziteta. Biološki resursi čine osnovu za život na našoj planeti. Socijalna, etička, kulturna i ekonomska vrednost bioloških resusrsa prepoznavana je kroz religiju, umetnost, literaturu i ekonomiju od najranijih do današnjih dana ljudske civilizacije. Sa aspekta politike jedne zemlje, posmatranje biološkog diverziteta prvenstveno se definiše u ekonomskom smislu vrednosti bioloških resursa za socijalni i ekonomski razvoj date zajednice. Biološki resursi predstavljaju gradivni materijal koji ulazi u svaki osnovni tip ekonomske delatnosti i to na njenim bazičnim nivoima.

Pitanja vezana za biološke resurse, njihov obim i diverzitet, strukturu i geografski raspored oduvek su bila od izuzetnog ekonomskog, ali i političkog značaja. Poručja visokog biodiverziteta sa svim njegovim aplikativnim potencijalima, zatim njihova geografska pozicija, nalaze svoje mesto u svim ozbiljnim geostrateškim i geopolitičkim studijama kao i u razvojnim planskim dokumentima, gde se kao osnovna pitanja javljaju: “ Ko šta poseduje od biološke raznovrsnosti?” i “Odakle šta dolazi?”. Skoro da nije potrebno naglašavati da se pitanje “Koliko se čega može eksploatisati?” nameće samo od sebe.

Prema Konvenciji o biodiverzitetu biološki resursi se definišu kao "genetički resursi, organizmi i njihovi delovi, populacije ili bilo koje druge biotičke komponente ekosistema sa stvarnom i potencijalnom namenom i korišnošću za čovečanstvo". NJihova upotreba se ne može zamisliti bez očuvanja ukupne biološke raznovrsnosti. Uništavanje, kritično ugrožavanje, a naročito nestanak ili izumiranje organskih vrsta dovodi do trajnog gubitka stvarnih i potencijalnih bioloških resursa, koji su, ili, mogu biti, od velike važnosti za čovečanstvo.

Od ukupnog broja poznatih vrsta čovek koristi relativno mali broj biljaka i životinja, kao hranu, lek, industrijsku ili drugu sirovinu. Tradicionalna kineska medicina oslanjala se na oko

4

5.000 vrsta biljaka. Smatra se da naše narodno lekarstvo eksploatiše oko 400 vrsta biljaka, što je negde oko 10 % naše vaskularne flore. Danas traganje za novim medikamentima sadržanim u neistraženim biljnim vrstama dostiže visoke razmere. Neprekidno se traga za novim medikamentima kao potencijalnim lekovima protiv raka ili AIDS-a. Kao aktivna supstanca i oficijeni lek u lečenju raka i intenzivnoj primeni je Taxol , ekstrahovan iz borealnih četinarskih vrsta Taxus celebrica, Taxus brevifolia i Taxus baccata. Pre samo nekoliko godina dve supstance do tada nepoznate za nauku su optkrivene u veoma čestoj biljnoj vrsti sa Madagaskara – Cataranthus rosaeus: Vinblastin i Vincristin. Korišćenjem ove dve komponente u tretiranju dece obolele od leukemije bilo je moguće redukovati stopu smrtnosti obolelih od ovog obolenja sa 90% na samo 10%. Kod nekih vrsta žbunova iz tropske Afrike Putterlickia spp. (Celasteraceae) jedna druga komponenta – Maytensene je pronađena i utvrđeno je da ona ima veoma izražen uticaj na smanjenje rasta nekih formi raka dojki. U spravljanju lekova i lečenju nekih oblika kancera značajne supstance ekstrahovane su i iz biljnih vrsta Maytenus buchananii koja živi u istočnoj Africi i Moringa oleifera iz jugoistočne Azije. Za supstance ekstrahovane iz biljne vrste Steganotaenia araliacea iz Tanzanije konstatovano je da ublažava efekte AIDS-a u početnim fazama. Veoma intenzivna istraživanja supstanci iz biljke Castanopsis auastrale iz istočne Australije se takođe odnose na njihovu primenu u suzbijanju AIDS-a. Supstance ekstrahovane iz Harrisonia abyssinica i Aspilia mosambicensis iz istočne Afrike pokazuju izvanredna antifungicidna svojstva i mogu se koristiti u lečenju kožnih infekcija, posebno kod ljudi sa oslabljenim imunitetom. Sigurno da jedan od osnovnih razloga velike akcije spašavanja tropskih šuma leži u činjenici da se u njihovim cenobiontima kriju za sada nepoznati i potencijalni resursi ne samo za farmaceutsku već i za prehrambenu industriju, šumarstvo i sirovine za nove biotehnologije (Stevanović, 1995). Možemo samo zamisliti kakva farmaceutska sredstva možemo u budućnosti dobiti iz hiljada još uvek neotkrivenih biljnih sastojaka. Kakva li je tek mogućnost primene sastojaka koji još nisu otkriveni u svetu mikroorganizama, ako samo imamo na umu činjenicu da ih je do danas opisano samo oko 4.000 vrsta, a da se procenjuje da njihov broj vrsta nije manji od 1.000.000 (Barthlot, NJiniger, 2001).

Ako pođemo od činjenice da na Planeti živi između 250.000 – 300.000 biljnih vrsta, onda od tog broja 10.000 – 50.000 vrsta su jestive ili upotrebljive za čoveka, a realno se oko 5.000 vrsta koristi u ishrani. Međutim, u odnosu na taj broj 20 vrsta žitarica učestvuje sa više od 90% u ukupnoj svetskoj žetvi, pri čemu samo 3 vrste žitarica (kukuruz, pirinač i pšenica) čine 70% te žetve i podmiruju skoro 60% kalorija i proteina potrebnih svetskoj ljudskoj populaciji.

Vekovnom veštačkom selekcijom kulturnih biljaka i domaćih životinja stvorene su brojne sorte i rase koje su, nesumnjivo, omogućile više hrane za ljudsku populaciju, ali i usporile proces korišćenja ostalih bioloških resursa. S druge strane, preterane genetičke manipulacije kulturnih biljaka i domaćih životinja u cilju stvaranja produktivnijih sorti i rasa dovele su, u znatnom stepenu, do opterećenja i erozije genetičkog materijala gajenih vrsta. Ovakvi, genetički insuficijentni hibridi, zahtevali su sve veća ulaganja u njihovu produkciju i održavanje. Rešenje problema krilo se u genetičkim resursima divlje flore i faune, ili u zapostavljenim i zaboravljenim sortama i rasama "pripitomljenih" organskih vrsta. Koliko su drevno selekcionisane rase bile zapostavljene, nasuprot favorizovanim, visoko produktivnim sortama, rečito govori podatak da je danas od 2719 hibrida najraširenijih domaćih životinja (goveče, ovca, koza, svinja, bivo, konj i magarac), 391 hibridna sorta u opasnosti da nestane, dok je 295 već iščezlo, od čega oko 200 rasa u zapadnoj Evropi i bivšem SSSR-u (Loftus, Scherf, 1993). Ispošćeni genetički materijal mnogih kultivisanih biljaka i rasa domaćih životinja najefikasnije se može osvežiti genima preostalih divljih srodnika (Stevanović, 1996).

Ilustrativan primer je pronalazak divljeg srodnika kukuruza (Zea diploperennis), pre dvadesetak godina, na planinskom kompleksu Sierra de Manantlan u Meksiku. Pronalak ove biljke spada među najveća aplikativna botanička otkrića dvadesetog veka. Radi o izvornom genetičkom materijalu biljne vrste (kukuruza) koja je jedna od najvažnijih u ishrani celokupnog čovečanstva (godišnji obrt vezan za proizvodnju procenjuje se na oko 80 milijardi dolara). Ovim

5

pronalaskom otvaraju se neslućene mogućnosti genetičke manipulacije ispošćenog genoma kukuruza i stvaranja istovremeno i produktivnijih, ali i adaptibilnijih sorti.

Veza između autohtonog i "kultivisanog" biodiverziteta je veoma snažna, a čini se da će u budućnosti biti i presudna za održavanje hanidbene (nutricione) osnove čovečanstva. Značaj divljih srodnika gajenih biljaka i domaćih životinja, danas predstavlja možda jedan od najjačih, za veliki deo čovečanstva razumljivih, argumenata za očuvanje ukupne biološke raznovrsnosti i primarni korak u strategiji zaštite planete. Izvanredni praktičan značaj biodiverziteta ne ogleda se samo u već realizovanom korišćenju bioloških resursa, već i neslućenim mogućnostima koje poseduju neistražene organske vrste. Traganje za novim medikamentima sadržanim u velikom broju farmaceutski neistraženih biljnih vrsta širom sveta dostiže grozničave razmere. Slična istraživanja se sprovodi na divljim srodnicima gajenih biljaka i životinja.

Održivo korišćenje biodiverziteta

Iskorišćavanje prirodnih resursa i očuvanje izvorne prirode i biodiverziteta bilo je oduvek međusobno suprostavljeno, a čitave struke su, vrlo često, bile na suprotnim stranama. Jasno je da biološke resurse ne možemo beskrajno iskorišćavati i iscrpljivati, kao što je jasno da ih moramo koristiti, samo se postavlja pitanje kako i u kojoj meri. Rasprostranjeno mišljenje da su biološki resursi obnovljivi samo je delimično tačno. Izumiranje organskih vrsta i izuzetno spora obnova prirodnih ekosistema koja se meri stotinama i hiljadama godina upravo to potvđuju. Eksploatisati ili održivo koristiti biološke (ali i sve druge prirodne) resusrse danas više ne bi trebalo da bude dilema. Potrebno je naći ravnotežu između zaštite i korišćenja bioloških resursa. Na taj način se, praktično generalno, prihvata koncept održivog/usklađenog korišćenja, koje po definiciji Konvencije o biodiverzitetu podrazumeva "korišćenje komponenti biološkog diverziteta na način i u obimu koji ne vodi ka dugoročnom smanjenju biološkog diverziteta, održavajući na taj način njegov potencijal radi zadovoljavanja potreba i težnji sadašnjih i budućih generacija (Konvencija o biološkoj raznovrsnosti, čl. 2, "Korišćenje termina", 1992). Ključni elementi koncepta održivog razvoja svake društvene zajenice osim komponenti životne sredine su i ekonomski potencijal kao i nivo društvenog razvoja. U smislu obezbeđivanja prosperitetne budućnosti kako prirodno okruženja tako i ljudske civilizacije neophodno je koncept održivog razvoja zasnivati na ravnomernom korišenju elemenata sva tri skupa.

To praktično znači da se biološki resursi ne mogu koristiti stihijski, bez prethodne procene stanja i načina njihovog korišćenja (Topisirović i sar., 1997). Pri tome se kao osnovni kriterijumi zaštite i korišćenja bioloških resursa uključujući tu reliktne, endemo-reliktne i endemične vrste javljaju sledeći: Količina resursa; Upotrebljivost resursa; Ugroženost i osetljivost resursa i Obnovljivost resursa.

Kao ilustraciju ekonomske vrednosti biodiverziteta navodimo samo neke podatke: procenjuje se da biodiverzitet u funkcionisanju ekosistema čovečanstvu pruža približno 33 triliona dolara godišnje, skoro 2 puta više u odnosu na procenjenih 18 triliona dolara koliko godišnje čine svi produkti i servisne usluge vezane za delatnost čoveka. Smatra se da zemljišne bakterije u procesu pretvaranja azota u formu nitrata i nitrita daju doprinos od oko 33 milijardi dolara godišnje, dok doprinos insekata kao polinatora gajenih biljaka na prostoru SAD-a godišnje iznosi oko 30 milijardi dolara (Alonso et al., 2001).

Poslednjih nekoliko godina posebna pažnja vrednosti i upotrebljivost bioloških resursa pojavljuje se kroz genetičko inženjerstvo, odnosno biotehnologiju tj. uvođenje gena određene biološke vrste u ćeliju druge vrste - domaćina. ]elija domaćin može biti mikroorganizam, biljna ili životinjska ćelija. Osnovna funkcija uvedenih gena u ćeliju domaćina je u proizvodnji određenih proteina ili nekih drugih jedinjenja, koja mogu biti od ekonomskog, medicinskog ili drugog značaja. Na ovaj način moguće je konstruisati nove vrste mikroorganizama, pa čak i biljaka i životinja (transgene biljke i transgene životinje). Ovo su de facto novi organizmi koji nisu postojali u prirodi, pre svega zbog genetičkih izolacionih barijera, koje su prisutne između bioloških vrsta, a koje predstavljajku proizvod dugotrajne evolucije. Ovim tehnologijama sada je

6

od transgenih mikroorganizama, biljaka i životinja moguće napraviti “biološke fabrike” koje će proizvoditi farmaceutski važne proteine, vitamine, aminokiseline, antibiotike, antitumorna jedinjenja, antitela, humane hormone, pesticide, herbicide itd (Topisirović i sar. 1997).

Međutim, neophodno je istaći da ni savremeni i toliko hvaljeni mehanizmi i metode genetskog inženjeringa ne mogu zaustaviti ili nadomestiti visoku stopu gubitka biodiverziteta, jer molekularni biolozi – ne kreiraju nove gene. Oni zapravo vrše samo transfer već postojećih gena ili delova gena iz jedne organske vrste u drugu i tako u svom radu, u pogledu obezbeđivanja neophodnog gradivnog genetičkog materijala, suštinski zavise od očuvanja sveukupne prirodne biološke raznovrsnosti.

Jedan od prioritenih zadataka sadašnjih i budućih generacija naučnika je detaljan popis vrsta, inventarisanje biodiverziteta. Tek tada, kao i kompleksnim istraživanjima, stićiće se do saznanja o velikom naučnom značaju biodiverziteta, kroz fundamentalna istraživanja u taksonomiji, biogeografiji, ekologiji, genetici, biohemiji itd.

. U globalnim akcijama očuvanja biološke raznovrsnosti planete (UNESCO, 2000) razmatra se ne samo njegov fundamentalni i aplikativni značaj na Zemlji, već i estetske, kulturne, etičke i duhovne vrednosti biodiverziteta za prošlost, sadašnjost i budućnost ljudskih populacija.

Značajan broj istaknutih svetskih naučnika i filozofa saglasni su da u odnosu na čoveka postoji jedna duboko značajna psihološka dimenzija očuvanja biološke raznovrsnosti. Ednjard O. NJilson, profesor sa Harvada i jedan od vodećih svetskih eksperata u oblasti proučavanja i zaštite biodiverziteta, ovaj fenomen označava terminom biofilija i objašnjava ga na sledeći način: «veza koju ljudsko biće podsvesno oseća u odnosu na ostala živa bića». NJilson i ostali pobornici ovog koncepta ističu kao realnost biofilije - privlačnost koju osećamo prema parkovima ili divljim životinjama, našu posvećenost kućnim ljubimcima, naš osećaj o visokoj vrednosti pojedinih država sa očuvanim prirodnim predelima , kao i naš još uvek visok interes (bez obzira što smo evolutivno jako daleko od nekadašljeg čoveka lovca – sakupljača), za izlete i pešačenje u prirodi, posmatranje ptica, ribolov, lov, kampovanje i čitav niz drugih aktivnosti u prirodi.

Biodiverzitet; stabilnost i funkcionisanje ekosistema

Veza između biodiverziteta, produktivnosti i stabilnosti ekosistema, kao i biosfere u celini, jedna od osnovnih paradigmi ekologije (Johnson et al. 1996). Ova veza dokazana je mnogim primerima proisteklim iz fundmentalnih ekoloških istraživanja različitih prirodnih, kopnenih i akvatičnih ekosistema.

Naime, kako je već napomenuto, svaku organsku vrstu možemo shvatiti kao specifično rešenje opstanka, odnosno, originalno i neponovljivo rešenje života, u veoma promenljivim i raznolikim uslovima staništa koji postoje na Planeti. Upravo svaka vrsta svojim specifičnim položajem i funkcijom u ekosistemu omogućuje da se dati ekosistem realizuje na adekvatan način, odnosno da produkciono bude najefikasniji i da samim tim doprinosi održavanju globalnih biogeohemijskih ciklusa i ekološkoj ravnoteži biosfere.

Imajući na umu značaj biodiverziteta u odnosu na stabilnost i funkcionisanje ekosistema u proteklih 50-etak godina možemo konstatovati nekoliko relevantnih hipoteza koje razmatraju ovu problematiku, odnosno pokušavaju da daju odgovor na pitanje: Kakve su moguće posledice izčezavanja i gubitka velikog broja vrsta u odnosu na buduće funkcionisanje životnih zajednica i ekosistema na Planeti? Zapravo ovo se pitanje pojavljuje kao esencijalnijalni sadržaj konzervacione biologije. NJegova suština je u sagledavanju značaja međuodnosa koji se uspostavljaju između različitih organskih vrsta unutar jedne životne zajednice/ekosistema (Sl. 2).

7

Da li će gubitak jedne ili nekoliko vrsta iz zajednice izazvati kaskadni («domino») efekat izčezavanja ostalih vrsta?

Pedesetih godina 20. veka englaski ekolog Charles Elton (1958) predlaže sagledavanje linearnog, odnosno direktno korelacionog odnosa između diverziteta (broj vrsta) i stabilnosti ekosistema (zadržavanje nepromenjenog stanja tokom dugog vremenskog perioda). NJegova hipoteza označena kao diversity – stability hypothesis (raznovrsnost – stabilnost) zastupa stav da što je više vrsta u zajednici, da je time zajednica/ekosistem stabilniji. Sl. 2 Odnos diverziteta i funkcionisanja ekosistema

Tokom 1981. godine američki ekolozi Paul i Anne Ehrlich sa Stanford univerziteta predlažu hipotezu označenu kao rivet hypothesis ( hipoteza zakovice). Diverzitet vrsta unutar jedne zajenice/ekosistema je , po mišljenju Erlihovih, analogan zakivcima u trupu aviona. Po njima svaka organska vrsta igra malu, ali važnu ulogu u funkcionisanju ekositema, slično zakivcima koji trupu aviona daju kompaktnost, neophodnu za održavanje u vazduhu. Gubitak svake pojedinačne zakovice narušava sigurnost leta aviona. Gubitak svega nekoliko zakovica verovatno može biti i zanemarljiv u odnosu na sigurnost leta, ali gutitak većeg broja u jednom trenutku može izazvati gubitak strukturnog integriteta i pad aviona. Slično je i sa funkcionisanjem ekosistema gde gubitak određenog broja vrsta može izazvati kaskadni efekat i sveukupnu destrukciju čitavog ekosistema.

Ideju Erlihovih razvija i konceptualno proširuje 1992. godine australijski ekolog Brian NJalker. NJegova hipoteza poznata je kao redundancy hypothesis (hipoteza suvišnih) ili passenger hypothesis( ili hipoteza - nebitnih putnika). Prema ovoj hipotezi većina vrsta unutar jednog ekosistema može biti smatrana putnicima unutar jednog aviona. One/oni zauzimaju unutar ekosistema/aviona određeni prostor, ali značajnije ne doprinose funkcionisanju ekosistema, odnosno sigurnosti leta aviona. Naime, funkcionisanje ekosistema, odnosno sigurnost leta aviona zavisi pre svega od nekoliko ključnih vrsta, odnosno članova posade, kao što su ključni predator, odnosno pilot, kopilot ili navigator. Po ovoj hipotezi gubitak vrsta koje nisu kritično bitne, odnosno putnika u avionu neće ugroziti funkcionisanje ekosistema odnosno sigurnost leta. Međutim, gubitak kritično važnih (keystone, umbrella species), ključnih vrsta, odnosno gubitak pilota i članova posade aviona hoće. Prema NJalker-ovoj hipotezi vrste unutar ekosistema mogu biti klasifikovane unutar funkcionalnih grupa u zavisnosti od njihove uloge koje imaju u zajednici (imaju sličnu funkciju unutar zajednice ili ekspoatišu iste resurse, kao npr: herbivori koji pasu, polinatori ...). Vrste unutar bilo koje funkcionalne grupe mogu biti smatrane međusobno zamenjivim. Ovakav model naglašava veći značaj funkcionalnih grupa u kontroli strukture i funkcije životnih zajednica/ekosistema u odnosu na značaj pojedinačnih vrsta. Gubitak bilo koje vrste unutar određene funkcionalne grupe može biti prevaziđen bez ikakvog ili sa samo malim efektom na funkcionisanje zajednice/ekosistema. Međutim, gubitak čitave funkcionalne grupe, je taj koji može izazvati kaskadni efekat na strukturu i funkcionisanje ekosistema. Naime, ako je jedna predatorska vrsta izgubljena iz zajednice, druga vrsta iz te funkcionalne grupe će zauzeti njeno mesto.

Međutim, ključno pitanje za ovu hipotezu glasi: Koliko mnogo ili malo zamenjivosti je prisutno unutar svake životne zajednice/ekosistema.

Kao što je to često slučaj u nauci, problem sa suprostavljenim hipotezama nastoji se prevazići odgovarajućim posmatranjima u prirodi, odnosno eksperimentalnim proverama. Dobijeni rezultati u odnosu na rivet i redundancy hipotezu, za sada mogu biti prepoznati kao

8

podrška i jednom i drugom pogledu na strukruru i funkcionisanje ekosistema. Nema sumnje, da često dominantne, ključne vrste igraju krucijalnu ulogu unutar jedne zajednice i da njihov gubitak može imati dramatičan efekat kako na strukturu tako i na funkcionisanje zajednice. Poznat je čitav niz primera kada gubitak jedne predatorske vrste dovodi do narušavanja i degradacije čitave zajednice/ekosistema. Sa druge strane ekosistem nije kula od karata, u kojoj uklanjanje bilo koje vrste/karte dovodi do kaskadnog efekta i rušenja celokupnog sistema.

Najzad, kao poslednja hipoteza i alternativa prethodno izloženim hipotezama pojavljuje se 1994. godine hipoteza engleskog ekologa John Lanjton-a. Suština njegove hipoteze koja je označena kao idiosyncratic hypothesis (hipoteza visoke individualnosti, neovisnosti; odnosno hipoteza «svaka vrsta za sebe») je da nema prepoznatljive međusobne zavisnosti između bogatstva vrsta unutar jednog ekosistema i njegove funkcionalnosti.

U tom smislu ključni zadatak ekologa je da odrede gde između svih ovih hipoteza odnosno modela leži istina i to dovoljno pre nego što odgovor na ovo pitanje postane samo akademski. Samo na taj način moguće je na odgovarajaći način pristupiti mehanizmima zaštite, očuvanja i upravljanja ekosistemima. U odnosu na pomenute četiri hipoteze rivet i redundancy hipoteza imaju najveći broj pobornika, pri čemu količina empirijskih podataka govori najviše u prilog teorije suvišnih. Na primer, šumski ekosistemi Amerike su još uvek funkcionalni uprkos gubitku goluba – pismonoše, koji migrira u velikim jatima i koji je zbog prelova izčezao još 1914. i Karolinškog papagaja. Posmatrajući na širem globalnom planu vredno je konstatovati da produktivnost (količina biomase) umerenih listopadnih šuma Severne hemisfere je praktično identična uprkos značajne razlike u bogatstvu broja vrsta drveća: Istočna Azija ima 876 vrsta, Severna Amerika 158, a Evropa 106. U prilog ovog koncepta govore istraživanja koja pokazuju da dominantna godišnja produkcija biomase unutar šumskih ekosistema zavisi od 10 do 40 vrsta. Prisustvo ostalih vrsta drveća može osigurati sigurnosnu rezervu ukoliko bi neka od najproduktivnijih vrsta podbacila u pogledu prirasta, recimo zbog invazije insekata ili neke bolesti. Istraživači koji zastupaju ovaj koncept ističu primer američkog kestena i bresta, dve vrste čiji se broj jedinki značajno smanjio sredinom 20– tog veka, ali su bez obzira na to šumski ekosistemi u kojima su oni bili prisutni nastavili da funkcionišu.

U suštini, diverzitet, funkcionalnost i autoreparabilnost eksosistema su povezani složenim biotičkim odnosima. Mnogobrojni primeri u svetu su pokazali da se namernim ili slučajnim uništavanjem čak samo jedne ključne vrste u ekosistemu izaziva lančana reakcija promena biotičkih odnosa (Sl. 3).

Međutim, obično se ne uništava samo jedna, već čitav niz međusobno povezanih i uslovljenih vrsta. Priroda nema cenu, ne može se govoriti da li je nešto u živoj prirodi više ili manje vredno, te da se na osnovu toga određuju kriterijumi šta treba sačuvati a šta uništavati. Rasprostranjeno je i pogrešno mišljenje da je moguće izvršiti uspešnu supstituciju uništene vrste nekom drugom. Brojni primeri namernih i spontanih introdukcija biljaka i životinja u svetu ukazuju da su one veoma štetne po izvorni diverzitet prirodnih ekosistema. Vrsta koja se stotinama hiljada godina adaptirala na određene uslove staništa, teško se može uspešno zameniti nekom drugom, odnosno nekim drugim rešenjem opstanka, čak i onim koji se može učiniti sličnim.

Sl. 3 Položaj ključne vrste u ekosistemu

9

Ekološki gledano svaka biljna i životinjska vrsta u prirodnim ekosistemima vredna je pažnje i poštovanja jer je sastavni deo biološke raznovrsnosti. Ona srećom još uvek, održava, u različitim proporcijama i učincima, ovu, ljudskom delatnošću narušenu planetu u određenoj ravnoteži.

Globalno smanjivanje biološke raznovrsnosti

Među biolozima, posebno među ekolozima nema dileme da život na Zemlji počiva na raznovrsnosti. Raznovrsnosću oblika, funkcija i najrazličitijih rešenja opstanka, živi svet odgovora na mnogostruke i stalno promenljive uslove sredine, od nastanka života na planeti do danas. Dinamičke promene raznovrsnosti živog sveta, kroz složenu istoriju planete, bile su burne i ciklične. Vrste su izumirale, druge su nastajale, ali se, uprkos ovim promenama, ravnoteža u biosferi održavala zahvaljujući upravo raznovrsnosti živog sveta. Međutim, u poslednjih nekoliko stotina godina, a posebno tokom veka kojeg smo tek ispratili, dešavale su se velike i nagle globalne promene u biosferi, izazvane ljudskom delatnošću. Osnova na kojoj počiva živi svet Planete - izvorna raznovrsnost - danas je narušena, ugrožena i ranjiva.

Kako izmeriti ovakvu eroziju biološke raznovrsnosti? Najupečatljiviji pokazatelj ugroženosti biodiverziteta je povećanje broja iščezlih i ugroženih organskih vrsta, koji se izražava kroz apsolutni broj ili procentualno smanjenje specijskog diverziteta.

U skladu sa široko prihvaćenom teorijom organske evolucije sve danas živeće organske vrste vode poreklo od oblika koji su živeli ranije. Proces nastanka novih vrsta označava se kao specijacija i on podrazumeva nastanak dve ili većeg broja vrsta od jedne predačke vrste, kao rezultat odgovora na promenjivost uslova spoljašnje sredine. Naravno da su promene u sastavu – raznovrsnosti živog sveta od njegove pojave pre oko 3,7 milijardi godina pa do danas bile ogromne. Međutim, neophodno je istaći da osim specijacije još jedan proces dominantno utiče na broj i tipove organskih vrsta na Zemlji. Taj proces predstavlja iščezavanje, odnosno izumiranje organskih vrsta. Zapravo sa promenom uslova spoljašnje sredine, odnosno uspostavljanjem takvih uslova koji ne omogućavaju njen dalji opstanak, pred svakom organskom vrstom se nalaze dva alternativna puta – evoluirati odnosno nizom novih adaptacija se bolje prilagoditi na novonastale uslove spoljašnje sredine ili prestati sa postojanjem, odnosno iščeznuti. Iščezavanje naravno dovodi do stalnog gubitka genetskog materijala i na taj način utiče na dalju evoluciju i razvoj života. U smislu dugogodišnje istorije Zemlje kao planete specijacija i iščezavanje su uzrokovani sa nekoliko glavnih faktora: pomeranjem kontinenata (kontinentalni drift) (Sl. 4 ), koji se odigravao u toku više miliona godina; gradualnim klimatskim promenama uzrokovanim kontinentalnim pomeranjem i blagim pomeranjem Zemljine orbite u odnosu na Sunce i najzad značajnim brzim klimatskim promenama uzrokovanim katastrofalnim događajima ( velike vulkanske erupcije, sudari velikih meteorita i asteroida sa Zemljom).

U suštini slobodno možemo reći da je iščezavanje poslednja bitka (ili “labudova pesma”) svake organske vrste, baš kao što je umiranje i smrt sudbina svake jedinke. Evolucionisti procenjuju pojedinačno srednje vreme trajanja svake organske vrste na našoj planeti na period između 4 – 22 miliona godina, pri čemu se srednje vreme života

10

Sl. 4 Pomeranje i razdvajanje kontinenata kroz istorijusisarskih vrsta procenjuje na još kraći period između 2 – 5 miliona godina. U tom smislu smatra se da je čak više od 99,9% svih vrsta koje su živele - danas iščezlo, odnosno da današnji broj vrsta na Zemlji predstavlja manje od 0,1% svih - ikad živećih vrsta. Neke organske vrste nepovratno su nestale sa scene života gotovo “nečujno” ili “u senci” u skladu sa lokalnim promenama uslova unutar njihovih staništa. Nasuprot tome, neke vrste nestale su u takozvanim masovnim katastrofalnim izčeznućima, kada je stopa izumiranja bivala znatno veća od uslovno govoreći “prirodne”. Ovi katastrofalni događaji najčešće prisutni na širokom prostoru (često globalnom) dovodili su do iščezavanja ogromnog broja postojećih vrsta (možda čak između 25% - 70%). Većina masovnih iščeznuća bila su uzrokovana jednom ili kombinacijom većeg broja globalnih klimatskih promena, koje su bile toliko intenzivne da su u kratkom vremenskom periodu dovodile do iščezavanja ogromnog broja vrsta i preživljavanja samo onih koje su bile sposobne da se adaptiraju na nove uslove spoljašnje sredine. Fosilni ostaci i geološki podaci govore da su se u toku poslednjih 500 miliona godina odigrala ukupno 5 takvih događaja masovnog iščezavanja – izumiranja. Nešto manji događaji masovnog iščezavanja ( ali koji su ipak odnosili sa Zemlje između 15% i 24% živećih vrsta) odigravali su se između njih. Poslednje masovno iščeznuće odigralo se pre oko 65 miliona godina, kada su nestali dinosaurusi, koji su pre tog događaja na Zemlji živeli oko 140 miliona godina. Na žalost, mnogi evolucioni biolozi smatraju da se mi danas nalaziomo na početku šestog perioda masovnog izumiranja organskih vrsta. Sve je isto ili će biti isto kao i u prethodnih pet, jedina razlika je u izvoru globalnih promena- njihov uzročnik je naravno čovek (Miller, 1998).

Sa evolucionog aspekta kriza i nestanak jedne vrste je istovremeno, prilika i šansa za drugu. Činjenica da milioni vrsta egzistiraju danas znači da evolucija i specijacija na globalnom nivou imaju dominantnost nad iščezavanjem (izumiranjem). Na osnovu ranije navedenih podataka biolozi su u mogućnosti da uoče da nakon masovnih iščeznuća, na Zemlji sledi period snažnog i intenzivnog oporavka života, koji se označava kao adaptivna radijacija, u okviru koje dolazi do razvoja velikog broja novih vrsta tokom nekoliko miliona godina i popunjavanja novih ili oslobođenih ekoloških niša u promenjenim uslovima spoljašnje sredine. Izumiranje dinosaurusa krajem Mezozojika bilo je sleđeno evolutivnom eksplozijom sisara. Zapravo adaptivna radijacija sisara obeležila je početak Cenozoika. Fosilni podaci nam ukazuju da je nakon masovnog iščeznuća dinosaurusa trebalo da prođe oko 10 miliona godina ( možda čak i nešto više) da bi se ponovo uspostavio biološki diverzitet ( u pogledu broja vrsta). Slobodno možemo reći da naša vrsta svoju egzistenciju duguje masovnom izumiranju dinosaurusa, koje je sa svoje strane omogućilo da sisarske vrste dobiju evolutivnu šansu u okviru oslobođenih ekoloških niša (Sl. 5).

Nakon svega moguće je zaklučiti da trenutna biološka raznovrsnost (biodiverzitet) na Zemlji predstavlja razliku između specijacije i izumiranja ( specijacija – izumiranje = biodiverzitet). Biodiverzitet ustvari predstavlja sveukupni planetarni genetički gradivni materijal za buduću evoluciju u skladu sa promenama u životnoj sredini. Kada razmišljamo o ova dva suprotna procesa onda je jasno da masovna izumiranja Sl. 5 Preriodi velikih izčeznuća privremeno značajno smanjuju biodiverzitet. Međutim, ovi procesi istovremeno omogućavaju ili oslobađaju specifičnu

11

evolutivnu priliku za vrste koje su preživele, da dožive snažnu adaptivnu radijaciju i evoluiraju u niz novih vrsta koje će zauzeti slobodne ekološke niše.

Iako je iščezavanje, odnosno izumiranje organskih vrsta prirodan proces, svesni smo činjenice da čovek danas nizom svojih aktivnosti postaje njegov glavni uzročnik. U tom smislu, u središtu naše pažnje u odnosu na mnogostruko i raznovrsno destruktivno delovanje čoveka na životnu sredinu svakako treba da se nalazi problem nestanka organskih vrsta. Drugi oblici negativnog čovekovog delovanja se na naki način i mogu prevazići, ali iščezla odnosno izumrla organska vrsta odlazi zauvek nepovratno sa naše planete. Čovek ne uništava vrste od juče. Potrebno je istaći i skrenuti pažnju onima koji još uvek veruju da je pre našeg industrijskog i tehnološkog uzleta postojalo zlatno doba ekološke harmonije, čovek svojom aktivnošću još u praistoriji delovao na prirodu i da je uspeo da istrebi mamute, moe i mnoge druge krupne životinje.

Ipak, demografska eksplozija čovekovih populacija s kraja XX veka dala je čovekovoj destruktivnosti potpuno nove razmere. Čovekove potrebe i osvajanje sve novih i novih predela dovele su do gubitka ne samo pojedinačnih vrsta već i do uništavanja čitavih biocenoza odnosno ekosistema. Smatra se da se ovakvim uticajem čoveka na životnu sredinu broj vrsta koje nepovratno bivaju izgubljene penje na fantastičnih 27.000 vrsta godišnje, odnosno 74 vrste dnevno. Sa 100 organskih vrsta izumrlih u toku jednog dana, stopa izumiranja postaje 1.000 puta veća od procenjene “normalne” evolucione stope izumiranja. S obzirom na ogroman broj postojećih vrsta, čak i uz ovakav tempo, potrebne su stotine godina da bi se uništile sve vrste. Ako se izumiranje nastavi po sadašnjoj stopi, tokom narednih 30 godina moglo bi da nestane 20% današnjih vrsta. S ovim bi, po svojim razmerama, mogla da se poredi samo katastrofa koja se dogodila pre 65 miliona godina, kada su sa lica Zemlje nestali dinosaurusi (NJilson, 1992).

Ovim se ne mora tvrditi da svaka organska vrsta mora da preživi. Uostalom, izumiranje vrsta je sa evolucionog i biološkog aspekta normalan proces. Međutim, ono sa čime ćemo se narednih godina suočiti nisu te i takve prirodne evolutivne promene u sastavu živog sveta, već masovno i nepovratno uništavanje živog sveta od strane čoveka, pri čemu ova alarmantna stopa nestanka organskih vrsta postaje glavni globalni, odnosno, biološki problem.

Uništavanje, odnosno istrebljivanje sve većeg broja organskih vrsta, pre svega zbog uništavanja njihovih staništa moglo bi da povuče konce koji bi “rasparali” svet prirode. Naime, pri sagledavanju problema nestanka organskih vrsta kao imperativ se nameće pitanje razumevanja hijerarhijske organizacije života odnosno biotičkih nivoa od molekularnog, preko nivoa ćelije, jedinke, populacije, vrste, zajednice, ekosistema, bioma do biosfere. Ovo hijerarhijsko jedinstvo treba shvatiti kao jedan sistem dinamičke ravnoteže u okviru kojeg je čovek samo jedan od podsistema. Shvatajući na taj način jedinstvenu organizaciju i manifestaciju života na našoj planeti jasno nam je da promena koja se desi na bilo kom delu sistema mora imati uticaj na celinu sistema, odnosno da svaka promena celine ima uticaj na bilo koji njen deo (Peyton et al., 1995).

Organske vrste su nosioci specifične kombinacije gena i specifičnih funkcija u određenim ekosistemima (svaka vrsta je originalno i neponovljivo rešenje života/evolucije), te njihovo antropogeno uslovljeno izumiranje ili ugrožavanje zapravo predstavlja najdirektnije smanjivanje ukupnog biodiverziteta planete, što se može zaključiti i na osnovu uporednih podataka IUCN-a o broju ugrožnih vrsta u okviru glavnih grupa organizama za period 1996-2000 (Tab. 1). Postoje vrlo upečatljivi podaci o stepenu ugroženosti određenih grupa organizama. Naravno, najpouzdaniji podaci su oni koji se odnose na dobro istražene grupe, kao što su kičmenjaci i vaskularna flora. Prema najnovijim podacima, u poslednjih 400 godina, iščezlo je 87 vrsta sisara, 131 vrsta ptica, 22 vrsta gmizavaca, 5 vrsta vodozemaca, 91 vrsta riba, 303 vrsta mekušaca, 73 vrste insekata, 9 vrsta rakova i 3 vrste drugih beskičmenjaka (Baillie, Groombridge, 1996; Hilton-Taylor, 2000), kao i između 400 i 900 vrsta vaskularne flore (NJalter, Gillet, 1998). Ovome treba dodati da su iz prirodnih staništa iščezle, takođe, još i 3 vrste sisara, 4 vrste ptice, 1 vrsta gmizavca, 11 vrsta riba i 9 vrsta mekušaca, čiji se malobrojni primerci ili populacije održavaju samo u zoološkim vrtovima ili veštački napravljenim pribežištima sa relativno malim

12

izgledima da će se tu sa sigurnošću održati i u budućnosti ili sa tih mesta biti vraćene na prirodna staništa. Osim iščezlih, postoji daleko veći broj vrsta koje su, prema novim IUCN kriterijumima, u različitom stepenu ugrožene. Utvrđeno je da se 180 vrsta sisara, 182 vrste ptica, 56 vrsta gmizavaca, 25 vrsta vodozemaca i preko 1000 vrsta vaskularnih biljaka nalazi na ivici opstanka, odnosno, u kategoriji kritično ugroženih. Ove zabrinjavajuće brojke su još naglašenije zastrašujućom procenom da je, uopšte uzev, oko 25-35% ukupne kičmenjačke faune, kao i oko 48% ukupne svetske vaskularne flore, u različitom stepenu ugroženo.

Tabela 1. Broj ugrožnih vrsta u glavnim grupama organizama (prema: Hilton-Taylor, 2000).Broj vrsta u

grupiBroj

ugrožnih vrsta u 1996.

Broj ugrožnih

vrsta u 2000.

% ugroženih vrsta u

odnosu na ukupan broj vrsta u grupi

u 2000.

% procenjeno ugroženih u odnosu na

ukupan broj vrsta u grupi

u 2000.

VERTEBRATAMammalia 4763 1096 1130 24% 24%Aves 9946 1107 1183 12% 12%Reptilia 7970 253 296 4% 25%Amphibia 4950 124 146 3% 20%Pisces 25000 734 752 3% 30%

Subtotal 51926 3314 3507 7% 19%

INVERTEBRATAInsecta 950000 537 555 0,06% 58%Mollusca 70000 920 938 1% 27%Crustacea 40000 407 408 1% 20%Ostali 130200 27 27 0,02% 0,2%

Subtotal 1190200 1891 1928 0,2% 29%

PLANTAEBryophyta 15000 80 0,5% 53%Gymnospermae

876 141 16% 22%

Dicotyledones 194000 5099 3% 53%Monocotyledones

56000 291 0,5% 26%

Subtotal 265876 5611 2% 48%

Osnovni faktori narušavanja biodiverziteta

Aktuelni pristup prepoznavanja osnovnih faktora koji dovode do gubitka biodiverziteta veoma je dobro definisan skorašno imenovanim akronimom HIPPO (Brennan, NJithgott, 2005) , koji je izveden iz početnih slova sledećih reči (na engleskom jeziku): (H): Habitat alteration (Izmene/Promene staništa), (I): Invasive species (Invazivne, alohtone vrste), (P): Pollutiion (Zagađivanje), (P): Population gronjth ( Populacioni rast organske vrste Homo sapiens), (O): Overexploitation (Preterana eksploatacija).

(H): Habitat alteration (Izmene/Promene staništa). Većini vrsta neophodno je neporemećeno stanište – nezagađeno mesto za pronalazak hrane, vode, skloništa i partnera. Ali čovek narušava status staništa širom sveta. Mi krčimo šume, isušujemo močvare, preoravamo

13

prerije i stepe, vršimo ispašu stoke na nekada nenarušenim pašnjacim, a da pri tom hiljade međusobno povezanih biljnih i životinjskih vrsta koje žive na tim staništima, zamenimo jednom vrstom žitarica ili jednom vrstom drveća, odnosno monokulturama. Uskoro nakon toga, čovek je u situaciji da troši veliku količinu vremena, energije i novca da održi te neautomne ili poluautonomne ekosisteme (monokulture) od neprekidne masovne invazije oportunističkih vrsta biljaka (korova), mnogih insekatskih vrsta koje se pojavljuju kao štetočine, kao i čitavog niza drugih patogenih vrsta (gljive, virusi, bakterije) koje uzrokuju niz obolenja na biljkama koje želimo da gajimo.

Mi otvaramo rudnike i gradimo nova naselja. Mi gradimo stambene objekte, puteve, tržne centre, poslovne centre, terene za golf i turistička odmarališta. Sve ovo vodi promeni pejsaža, prirodnog toka reka i rasporedu vrsta u prostoru. Akvatična staništa se uništavaju time što zidamo brane na rekama i kočarimo na dnu mora i okeana.

Najčešće je gubitak staništa posledica više stresnih faktora koji deluju zajedno Promene klime i namene korišćenja zemljišta smanjuju količinu vlagom bogatih vetrova potrebnih za formiranje oblaka od kojih zavisi opstanak staništa. Na mestima gde staništa nisu u potpunosti uništena, ona su često fragmentirana u manje delove, stvarajući ostrvca staništa u moru degradirajućih promena. Fragmentiranje izlaže vrste većem intenzitetu svetlosti, vetra ili temperaturnih efekata nego što je to prirodno, izazivajući smanjenje raspoložive hrane i vode kao i manjak raspoloživih partnera, a time utičući na opstanak vrste. Mnoge jedinke koje ostanu u iscepkanim staništima uskoro bivaju izolovane od ostalih jedinki svoje vrste, što rezultuje neplodnošću, gubitkom genetskog diverziteta i lokalnim nestankom.

(I): Invasive species (Invazivne, alohtone vrste). Sa namerom ili slučajno, ljudi često donose strane vrste u nove oblasti gde one imaju malo ili uopšte nemaju prirodnih predatora koji regulišu brojnost njihovih populacija. Ove invazivne vrste – takođe nazvane “alien”, introdukovane ili egzotične vrste – važe za drugi po opasnosti faktor gubitaka u biodiverzitetu, odmah posle uništavanja staništa. Na primer invazivne vrste su odigrale značajnu ulogu u remećenju statusa 35 do 46 procenata od svih vrsta koje se trenutno smatraju ugroženim u SAD.

Neke od introdukcija realizovane se slučajno u vidu akcidenta, na primer neki marinski organizmi koji su bili transportovani između udaljenih kontinenata su bili samo slučajno uzeti sa morskom vodom koja se koristi kao balast u trupu prekookeanskih brodova; neke životinje su se našle u prirodi, a bile su kroz trgovinu kućnim ljubimcima namenjene nekom kavezu ili akvarijumu unutar stana; semena nekih biljaka preneta su slučajno zakačena za naše čarape ili manžetnu na pantalonama. Međutim, značajan broj introdukcija je realizovan kao svesna aktivnost: imigranti su na nove prostore sa sobom uneli i introdukovali veliki broj vrsta useva ili domestifikovanih životinja, ljudi su transportovali značajan broj vrsta na nove lokalitete imajući na umu pre svega ekonomske ili estetske razloge, po pravilu ne razmišljajući mnogo o ekološkim posledicama koje iz tih aktivnosti mogu proisteći.

Invazivne vrste, sisari, ptice, vodozemci, gmizavci, ribe, zglavkari i mekušci koštaju SAD godišnje oko 137 milijardi dolara godišnje. U oblasti Velikih Jezera i drugih slatkovodnih Severno Američkih sistema invazivna vrsta školjke Dreissena polymorpha je izazvala stotine miliona dolara štete vodenoj opremi i postrojenjima. Invazivne vrste mogu takođe da naruše cikluse u kojima se javljaju požari, kruženje nutrijenata, hidrološke i energetske rezerve ekositema u koje se unesu.

(P): Pollution (Zagađivanje). Što više konzumiramo više proizvodimo otpada i zagađenja, koje ugrožava biodiverzitet i naše zdravlje. Zagađenje se javlja u mnogim formama – izlivanje nafte, kisele kiše, toksične hemikalije u veštačkom đubrivu i pesticidima, deponovanje otpada kako iz urbanih tako i suburbanih područja. Zagađenje može momentalno da izazove smrt organizma ili može da ga oslabi, utičući na njegovu mobilnost i sposobnost za reprodukciju. Pesticidi, kojima se želi kontrolisati brojnost nekih insekatskih vrsta, štetočina poljoprivrednih kultura istovremeno eliminišu i mnoge vrste insekata oprašivača, uključujući populacije domaće medonosne pčele, što za uzvrat može da izazove smanjenje roda useva. Otpadne vode koje se ulivaju u reke, jezera i obalne ekosisteme mogu da izazovu negativan efekat na ceo akvatični

14

ekosistem. Samo u SAD pesticidi ubiju oko 75 miliona ptica i milijarde korisnih insekata na usevima svake godine. Oko 140.000 ljudi se godišnje razboli od pesticida i otpadnih voda na teritoriji SAD. Nekoliko pesticida zabranjenih u SAD se i dalje izvoze u zemlje u razvoju. Naročitu brigu izazivaju hemikalije koje izazivaju probleme žlezda sa unutrašnjim lučenjem kao što su DDT, DDE i PCB. Ove supstance oponašaju ili utiču na rad normalnih hormona u živim organizmima. Abnormalije u razmnožavanju su otkrivene kod aligatora, galebova i lososa izloženih visokim nivoima hemikalija iz pesticida i životinjskih hormona u njihovom okruženju.

(P) Population gronjth ( Populacioni rast organske vrste Homo sapiens). Danas praktično nema ni jednog problema u životnoj sredini, a da se on, bilo direktno ili indirektno, ne može povezati sa eksponencijalnim rastom humane populacije koji traje poslednjih 200 godina. Taj rast deluje na svaku od preostalih koponenti u okviru akronima HIPPO. Više ljudi na Planeti istovremeno znači i veći broj izmenjenih i narušenih staništa, viši nivo zagađivanja, veći nivo prekomerne ekspoatacije bioloških resursa i veći broj invazivnih i introdukovanih vrsta.

(O) Overexploitation (Preterana eksploatacija). LJudi koriste mnoge biljne i životinjske vrste daleko više od njihove sposobnosti da se razmnožavaju, što može dovesti do njihovog nestanka. Devet najvećih ribolovnih okeanskih lovišta u svetu su u opadanju kako zbog prevelikog ulova, tako i zagađenja vode i destrukcije staništa. Popularne komercijalne vrste kao što su bakalar, atlantska tuna, atlantski list i atlantski losos su zbog preteranog ulova danas ugrožene. Aktuelne stope seče prete da eliminišu mahagoni i druge vrste drveća kojima je potrebno mnogo godina da izrastu i budu spremne za reprodukciju. 10 milijardi dolara je godišnja vrednost svetske trgovine divljim vrstama, koje se koriste za ljubimce, narodnu medicinu, gurmansku ishranu, dekorativne objekte i ostalo. Sve ovo ugrožava slonove, nosoroge, nilske konje i živopisne korale, tropske biljke i ptice, medvede, pande i tigrove. Svake godine potrošači u SAD kupe oko 12.000 jedinki primata, 2,5 miliona orhideja, 200.000 živih ptica, 2 miliona gmizavaca, 250 miliona tropskih riba i veliki broj produkata divljih životinja. Pri tom blizu jedne četvrtine trgovine divljim vrstama počiva na krivolovu.

Zaštita prirode, zaštita biodiverziteta i konzervaciona biologija

U poslednjih desetak godina pojam biodiverzitet se veoma često koristi u ekološkoj i "zaštitarskoj" terminologiji, što je, svakako, bilo podstaknuto Konvencijom o biološkoj raznovrsnosti, zvanično prihvaćenoj u Rio de Žaneiru 1992. godine. Međutim, pojam biodiverzitet se preterano često koristi u redukovanom značenju, najčešće kao sinonim za zaštitu prirode ili, u još pojednostavljenije, kao zaštita ugroženih vrsta. Nema sumnje da je zaštita prirode, odnosno ugroženih vrsta i njihovih staništa samo jedan, doduše veoma važan deo strategije očuvanja ukupne biološke raznovrsnosti.

Još su veliki klasični filozofi stare Grčke, Platon i Aristotel u svojim delima govorili o problemu prekomerne seče šuma, čime je uništavana lepota njihove domovine. Oni koji su došli posle njih manje su brinuli za lepotu, a više za praktične stvari, smatrajući prirodna bogatstva artiklima korisnim za različite svrhe. Rimljani koji su govorili u prilog očuvanja određenih šumskih područja želeli su prvenstveno da obezbede stalno snabdevanje drvetom za izgradnju ratnih brodova. U srednjem veku sađena je i štićena tisa, da bi se od njenog drveta izrađivali dugački elastični lukovi za strelce, a monarsi i veleposednici Evrope čuvali su šume da bi zadovoljili svoje lovačke strasti i kao izvor divljači za prepune trpeze na čestim banketima.

To je već bilo svojevrsno očuvanje prirode. Međutim, i siromašniji ljudi tog vremena, iako nesvesno, praktikovali su možda još značajniju formu očuvanja prirode. Ne sme se zaboraviti da su postojali tradicionalni načini na koji su ratari i seljaci iskorišćavali zemljište u skladnoj ravnoteži sa prirodnom sredinom. Stalno i dobro održavanje terasa na padinama bregova, bilo to u Indoneziji, u Italiji ili u Andima, primitivni ali efikasni sistemi navodnjavanja u sušnim i polusušnim pojasevima, otvoreni pašnjaci za životinje u afričkim savanama i složene izvijugane šare polja i živice u severozapadnoj Francuskoj – sve je to stvorio i održavao čovek. Čovek je svojim neprestanim radom u stvari održavao različite tipove staništa za čitav niz divljih

15

i domestifikovanih biljaka i životinja. U Aziji je možda još više razvijeno tradicionalno poštovanje prema divljim životinajama i biljnom svetu; u nekim religijama ono je u stvari podignuto na nivo dogme.

U toku 18 i 19. veka u SAD dolazi do prvih organizovanih i naučno utemeljih akcija u funkciji zaštite pojedinih vrsta i njihovih staništa. Godine 1864. Josemitska dolina sa svojim veličanstvenim zajednicama xinovskih sekvoja biva proglašena zaštićenim područjem pod upravom države Kalifornija, a 1872. godine Jeloustonski region u Vajomingu, proglašen je za Nacionalni park, pod nadzorom federalnih vlasti. Međuitim u dokumentima Prve svetske konferencije o nacionalnim parkovima (NJashington, D.C. 1962) navodi se da su u Evropi 1576 god. Princ od Oranža i država Holandija sklopili sporazum sa magistratom Haga o očuvanju haških šuma u nedirnutom stanju. Dokumenti sa ove Konferencije takođe navode da je prvi rezervat prirode u savremenom smislu bio deo šume Fontenblo, južno od Pariza, koja je zakonom zaštićena 1858. god. Kanada je 1885. godine izdvojila kao zaštićeno područje teritoriju oko mineralnih termalnih izvora Banf. Meksička vlada 1898 preuzima prve korake za zaštitu značajnih kompleksa šuma, da bi 1917. proglasila Nacionalni park Dezerto de los Leones. U Južnoj Americi prvi nacionalni parkovi proglašeni su u Čileu 1931, u Argentini 1934 i u Ekvadoru 1935. god. U Africi 1892. zaštićen je rezervat divljači Sabi, koji je kasnije postao poznaati Nacionalni park Kruger u Južnoj Africi.

Interesantno je istaći da je na području Srbije i Crne Gore izdvajanje zaštićenih područja započelo takođe sredinom 19. veka. Tako je 1878. godine po zahtevu vladajuće dinastije Petrović., kao lovni rezervat izdvojen «Branik» na Biogradskoj gori kod Kolašina. Međutim, možda je još interesantnije istaći činjenicu da se u okviru Dušanovog Zakonika ( Član 123) mogu prepoznati prvi zakonski pokušaju zaštite prirode u Srbiji: «A od sada napreda, Sasin da ne seče, a što seče, onoga – zi da ne teži, ni ljudi da ne sađa, tako da stoji pusta, da raste gora» ( Radović, Mandić, 1998).

Intenzivan industrijski razvoj u drugoj polovini 19. veka doveo je do prvih objedinjenih međunarodnih aktivnosti u oblasti zaštite prirode. U Beču je 1873. godine održan Međunarodni poljoprivredni kongres, koji se bavio i zaštitom ptica korisnih za poljoprivredu. U Londonu 1900. godine biva održana Konferencija posvećena zaštite flore i faune Afričkog kontinenta. U istom gradu 1933. ponovo je održana Konferencija o zaštiti flore i faune Afrike. Značaj ove Konferencije je pre svega u tome što su tom prilikom po prvi put ustanovljeni osnovni pojmovi i kategorije u zaštiti prirode.

Nakon II Svetskog rata 1948. godine u Fontenblou pod organizacijom Privremene međunarodne unije za zaštitu prirode u okviru Švajcarske lige , francuske Vlade i UNESCO-a biva realizovana Konferencija na kojoj dolazi do osnivanja Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN). Od tog vremena pa do danas IUCN postaje jedna od vodećih institucija u oblasti zaštite prirode i biodiverziteta, koja uključuje preko 1000 članica iz preko 150 država sveta.

IUCN početkom 60-tih godina prošlog veka ulaže napore da definiše stepen ugroženosti pojedinih biljnih i životinjskih vrsta kroz program Crvenih lista i Crvenih knjiga. Razvija se sistem za klasifikaciju vrsta prema stepenu opasnosti od izčezavanja, koji se usavršava 1994. odnosno 2001. godine od strane IUCN Species Survival Commission.

Čitav niz aktuelnih, naučno osmišljenih i organizovanih aktivnosti na zaštiti biodiverziteta Planete moguć je pre svega zahvaljujući, osim ekologije, intenzivnom razvoju još jedne mlade biološke discipline - konzervacione biologije. Konzervaciona biologija predstavlja naučnu disciplinu čiji je predmet istraživanja usmeren na prepoznavanje i razumevanje faktora, snaga i procesa koji utiču na gubitak, ali istovremeno i onih koji omogućavaju zaštitu i oporavak biodiverziteta unutar i između ekosistema. Nema nijednog konzervacionog biologa koji se bavi problemom izčezavanja per se, bez očekivanja da će istraživanjima istovremeno doprineti u sprečavanju izčezavanja, odnosno oporavku ugrožene vrste i/ili staništa.

Smatra se da konzervaciona biologija zadobija oblik naučne discipline u okviru bioloških nauka 1959. godine kada Raymond Dasmann publikuje svoju knjigu Environmental Conservation. Sledeći značajan korak u njenom razvoju predstavlja pojava još jedne knjige

16

Biological Conservation autora David Ehrenfeld -a 1970. godine, da bi od osamdesetih godina konzervaciona ekologija postala široko prepoznata i cenjena naučna disciplina. Konzervacioni biolozi pokušavaju da integrišu razumevanje evolucije i izčezavanja sa ekologijom i dinamičkom, promenjivom prirodom svih hijerarhijskih biotičkih nivoa organizacije. U svom radu oni se koriste terenskim istraživanjima, laboratorijskim podacima, teorijskim postulatima, kao i eksperimentom u što je moguće suptilnijem sagledavanju uticaja čoveka na druge organizme. Rezultati konzervacione biologije dovode do definisanja odgovarajućih kriterijuma i strategija zaštite biodiverziteta (Brennan, Withgott, 2005).

Savremeni koncepti i strategije zaštite biodiverziteta na nivou Planete

Osnovni naučni cilj savremene konzervacione biologije je očuvanje i zaštita visoke specijske raznovrsnosti, odnosno biodiverziteta na nivou Planete. U prošlosti dominantan pristup u zatiti je često bio usmeren ka zaštiti pojedinačnih vrsta, koje su označavane kao «komandni/admiralski brod». Primeri takvog pristupa zaštite su indiski nosortog, odnosno američki bizon. Zaštita ovih vrsta po pravilu je obezbeđivana velikim naporom usmerenim ka očuvanju njihovih staništa.

Savremeni pristup zaštite biodiverziteta razlikuje se od ovakvog pristupa zaštite pojedinačnih vrsta, zato što u prvi plan stavlja zaštitu staništa, koja osim tih uključuje veliki broj drugih vrsta.

Koji delovi Planete predstavljaju staništa najvećeg broja vrsta? To su , generalno uzev, pre svega staništa u tropskom, ekvatorijalnom pojasu planete. Tako npr. na svega 13,7 km2 La Selva Forest rezervata u Kostariki konsatovano je gotovo 1.500 biljnih vrsta. Ovaj broj vrsta je veći od ukupnog broja vrsta biljaka koje naseljavaju Veliku Britaniju, čija je ukupna površina 243.500 km2. U Ekvadoru je konstatovano prisustvo više od 1.300 vrsta ptica ili skoro dva puta više u odnosu na broj vrsta ptica koje naseljavaju teritoriju SAD i Kanade zajedno. Naravno i na nivou pojedinih zemalja koje se nalaze u topskom pojasu postoji značajan nivo razlike u pogledu broja prisutnih vrsta. Tropska područja Južne Amerike i Azije su znatno bogatija u pogledu broja vrsta u odnosu na prostor tropske Afrike.

Jedna od metoda koja ima za cilj zaštitu određenih područja na nivou Planete, je prepoznavanje pojedinačnih država sa najvećim brojem vrsta tzv. megadiverzitetnih država. Ovakva strategija favorizovana je od strane NJorld NJildliffe organizacije i istraživača Russell Mittermeier-a (1988, Mittermeier and NJerner, 1990). Na primer, Mittermeier i saradnici (McNeely et al, 1990) za definisanje ovakvih država koriste listu vrsta kičmenjaka, biljaka i dnevnih leptira i identifikuju ukupno 12 takvih država na nivou Sveta: Meksiko, Kolumbija, Ekvador, Peru, Brazil, Zair, Madagaskar, Kina, Indija, Malezija, Indonezija i Australija. Na teritoriji ovih država živi više od 70% ukupnog svetskog specijskog diverziteta ovih grupa. U ovom pristupu veće države imaju veću vrednost u odnosu na manje ili male države jer na njihovoj teritoriji živi ukupno veći broj vrsta. Kako se sa zaštitom biodiverziteta najčeće rukovodi i upravlja na nacionalnom nivou, zastupnici megadiverzitetnog pristupa veruju u njegovu uspešnost, jer velike države sa velikom teritorijom istovremeno raspolažu i najvećim delom sredstava u okviru međunarodnih fondova namenjenih zaštiti.

Međutim, moguće je da jedan od najvećih problema ili nedostataka ove strategije leži u činjenici da iako ove teritorije sadrže najveći broj vrsta, to istovremeno ne znači da one sadrže i većinu jedinstvenih – endemičnih vrsta (NJilliams et al., 1996; Reid, 1998). Na primer lista sisara koji žive u Peruu sadrži 344 vrste, dok u Ekvadoru živi 271 vrsta, pri čemu je 208 vrsta zajedničko za obe države.

Imajući ovo na umu nameće se neophodnost definisanja takve stategije zaštite koja će voditi računa ne samo o ukupnom broju već i o jedinstvenosti vrsta određene teritorije odnosno nivou enemičnosti.

Engleski ekolog Norman Myers i saradnici (2000) i Conservation International su identifikovali ukupno 25 “hot spot” (vrućih tačaka) biodiverziteta na nivou Planete (Sl. 6).

17

Sl. 6 Centri biološke raznovrsnosti na ZemljiNekoliko kriterijuma je korišćeno u funkciji identifikovanja ovakvih prostora. Prvi

kriterijum je procenat teritorije koji je zadržao primarnost, odnosnbo originalnost tipa staništa, a drugi je broj jedinstvenih, odnosno endemičnih vrsta na tom prostoru. U najvećem broju slučajeva osnovni razlog gubitka ili izmene staništa je uslovljen ljudskom deletnošću. Zbog toga zaštita ovih prostora zahteva akcije koje će pre svega umanjiti i zaustaviti dalje izmene originalnog staništa.

Kako je u zaštiti određenog područja praktično nemoguće proučavati sve organizme, konzervacionisti su svoju pažnju fokusirali na stepen endemizma unutar dve grupe dobro izučenih i poznatih organizama: biljne vrste i vrste kičmenjaka.

Visok stepen endemizma je konstatovan u područjima, koja su bila izolovana, od drugih područja, za dovoljno dug period vremena. Ako se pogleda karta sveta sa ovih 25 vrućih tačaka Planete moguće je konstatovati da 8 od njih čine ostrvo ili grupa ostrva. Ostala područja mogu biti izolovana zbog toga što su okružena nekim drugim značajno različitim tipom ekosistema, koji karakterišu veoma različiti tipovi organizama. Tako je naprimer, prostor tropskih kišnih šuma zapadne Afrike izolovan područjima suvih savana sa severa, istoka i juga. U svakom slučaju kada jedan određen ekosistem ostaje relativno izolovan u periodu od nekoliko miliona godina, velika je verovatnoća da će se na tom prostoru u procesu specijacije razviti jedinstvene – endemične vrste, koje ne žive nigde drugo na Planeti.

Ako analiziramo ovih 25 vrućih tačaka konstatovaćemo da na njima živi ukupno 133.149 endemičnih biljnih vrsta, što čini 44% ukupnog broja vrsta biljaka sveta i 9.645 endemičnih vrsta terestričnih kičmenjaka ( bez riba), što čini 35% ukupnog broja ovih vrsta i to na svega ukupno 1,4% teritorije svetskog kopna (Stiling, 2002; Enger, Smith, 2004). Jedan od “najvrućih” prostora je Kejp region roga Afričkog kontinenta. Sa aspekta našeg interesovanja značajno je konstatovati da prostor Mediterana, koji uključuje i značajan deo Balkanskog poluostrva, odnosno delova teritorije Srbije i Crne Gore predstavlja jedan od 25 vrućih tačaka biodiverziteta sveta.

U odnosu na definisane kriterijume region Mediterana je zadržao svega 4,7% originalnog tipa staništa. Na tom prostoru živi oko 13.000 vrsta endemičnih biljnih vrsta (10% svetskog endemizma biljaka), odnosno 52% endemičnih biljnih vrsta u odnosu na ukupan broj. Broj endemičnih vrsta kičmenjaka je 235: 47 vrsta ptica, 46 vrsta sisara, 110 vrsta gmizavaca i 35 vrsta vodozemaca (2,4% svetskog endemizma kičmenjaka), odnosno 30,5% endemičnih vrsta kičmenjaka u odnosu na ukupan broj kičmernjaka koji živi na ovom prostoru.

18

Zaštitom ovih 25 vrućih tačaka biodiverziteta može se sprečiti izčezavanje većeg broja endemičnih vrsta, nego kada bi pristupili zaštiti nekih drugih predela slične veličine. Kako je u aktivnostima zaštite biodiverziteta količina raspoloživih sredstava ograničena, od presudnog je značaja odabir teritorije koji se štiti, a samim tim i stepen endemizma prisutnog na tom prostoru.

Sledeće pitanje koje se nameće je da li se na teritorijama koje se odlikuju visokim stepenom endemizma biljaka i kičmenjaka, sličan stepen endemizma sreće i u okviru ostalih taksona. Ukoliko je odgovor na ovo pitanje pozitivan onda će zaštita ovih 25 vrućih tačaka omogućiti zaštitu daleko većeg broja vrsta različitih taksona. Bibby et al. (1992) su upoređivali podatke za ptice, sisare, gmizavce i vodozemce i konstatovali da bar među ovim grupama postoji pravilnost u pogledu korelacije u pogledu stepena endemičnosti. Međutim, prisutni su i izuzeci u odnosu na ovaj zaključak. Na primer dok je prostor Valacea (sistem malih ostrva Indonezije, koja leže između Bornea i Nove Gvineje) bogat endemičnim vrstama sisara, on je siromašan u pogledu broja endemičnih vrsta vodozemaca. Sa druge strane tropski Andi su bogati endemičnim vrstama ptica, ali siromašni u pogledu broja vrsta endemičnih sisara.

Nedostatak očuvanja specijskog diverziteta sveta prvenstveno kroz zaštitu centara endemizma jeste u činjenici na najveći broj od 25 vrućih tačaka predstavljaju jedan te isti biom – biom tropskih kišnih šuma.

Naučnici su danas saglasni da se ne možemo zadovoljiti samo ovakvom stategijom zaštite biodiverziteta. Stateški pristup zaštite mora uključiti zaštitu svih glavnih tipova staništa (NJoinarski, Price and Faith, 1996). Tako se region pampasa u Južnoj Americi, koji najverovatnije predstavlja najugroženiji tip ekosistema celog ovog kontinenta, naravno ne može uporediti sa tropskim kičnim šumama u pogledu broja i stepena endemičnosti organskih vrsta. Međutim ekosistemi pampasa predstavljaju jedinstvena područja celog sveta, koja ako se ovde ne sačuvaju , nestaju sa Planete u celosti.

U tom smislu ova strategija se zalaže za zaštitu određenih tipova staništa, koja su bez obzira na niži nivo diverziteta, više ugrožena, u odnosu na vrstama bogatija, ali trenutno manje ugrožena područja tropskih kišnih šuma.

Imajući na umu sve napred navedeno, najbolja strategija zaštite biodiverziteta sveta bila bi kombinacija kriterijuma, odnosno strategija koja će uzeti u obzir: bogatstvo vrsta određenog područja, stepen endemizma i tip/jedinstvenost staništa.

Teritorija Srbije i Crne Gore kao deo jednog od centara biodiverziteta Planete

Kao što je već ranije istaknuto delovi Balkanskog poluostrva, odnosno Srbije i Crne Gore pripadaju Mediteranskom regionu, kao jednoj od 25 vrućih tačaka biološke raznovrsnosti Planete.

Teritorija Srbije i Crne Gore, površine 102.173 km2, čini samo 0,07 % teritorije svetskog kopna, odnosno, 2,1% evropskog kontinenta. Na teritoriji Srbije i Crne Gore moguće je definisati tri geomorfološke celine: ravničarski prostor Panonske nizije, centralnu brdsko planinsku oblast i najzad Jadransko primorje, odnosno priobalnu oblast u Crnoj Gori. Između ovih dobro definisanih celina, nalaze se brojni prelazni reljefni oblici. Odmah treba istaći i činjenicu da je ovako raznovrstan reljef dodatno usložnjen kompleksnom hidrološkom mrežom. Pri tom, ta složena hidrološka mreža uključuje dva velika akvatična sistema: sistem kopnenih voda i ekosistem Jadranskog mora.

U klimatskom pogledu teritorija naše zemlje je takođe veoma različita, što je definisano pre svega njenim položajem na Balkanskom poluostrvu, kao i uticajem širih klimatskih faktora.

19

U tom smislu, na teritoriji Srbije i Crne Gore moguće je definisati tri osnovna klimatska tipa: mediteranski, umereno-kontinentalni i kontinentalni.

U pogledu geološke građe, na teritoriji Srbije i Crne Gore se srećemo sa većim brojem različitih oblika sedimentnih stena: krečnjacima, dolomitima, glinom, laporcem, peskom i lesom kao i sa silikatima i serpentinitima iz grupa magmatskih i metamorfnih stena.

Ako svim ovim činiocima orografske, klimatske i geološke raznovrsnosti dodamo još i istorijsku dimenziju promena koje su se dešavale u prošlosti, onda nam na osnovu te sveukupne abiotičke raznovrsnosti teritorije Srbije i Crne Gore postaje jasno zašto nju prati jedna jedinstvena i fascinantna biološka raznovrsnost.

Na teritoriji Srbije i Crne Gore srećemo se praktično sa svim karakterističnim biomima Evrope, odnosno, sa 5 od ukupno 12 terestričnih bioma Sveta.

Severni deo Srbije i Crne Gore u oblasti Panonske nizije čini karakteristični ravničarski biom stepa i šumo-stepa; centralni brdsko-planinski deo Srbije i Crne Gore čini biom umerenih listopadnih šuma, da bi se najzad, duž Crnogorskog primorja sreli sa karakterističnim biomom mediteranske šume i makije. Zahvaljujući karakterističnom visokoplaninskom reljefu, na planinama Srbije i Crne Gore se srećemo sa orobiomom četinarskih šuma borealnog tipa, a na samim vrhovima, sa biomom visokoplaninske tundre. Najzad, ne smemo zaboraviti da teritorija Srbije i Crne Gore uključuje i deo najveće svetske životne oblasti, odnosno, Jadransko more čini deo jedinstvenog sistema svetskih mora i okeana (Stevanović, 1997; Stevanović i sar., 1996; Stevanović i sar. 1997; Stevanović, Radović, 2001, Stevanović i sar. 2004).

Kada govorimo o biološkoj raznovrsnosti na teritoriji Srbije i Crne Gore, onda je neophodno istaći da na teritoriji naše zemlje živi preko 1600 vrsta od međunarodnog značaja, sa velikim brojem endemičnih vrsta (Tab. 2 ).

Tabela 2. Numerički pregled biološke raznovrsnosti nekih taksona na prostoru Srbije i Crne Gore (prema: Stevanović, Vasić, 1995)..

Region Evropa Srbija i Crna Gora

% SCG/EU

SCG SCG

Taksoni 4.900.000 km2 102.181 km2 2,1 % međ. znač. endemičnih

Vaskularne biljke 11.000 4.282 38,93% 329 87Lepidoptera(Rhopalocera)

300 200 66,67%

Pisces (Osteichtyes) 215 110 51,16% 23 3Amphibia 74 26 35,14% 18 6Reptilia 203 44 21,67% 34 8Aves 516 382 74,03% 326 -Mammalia 142 101 71,12% 23 -

Takođe se morska akvatorija naše države karakteriše visokim stepenom biološke raznovrsnosti. Naime akvatoriju južnog Jadrana naseljava 402 vrste riba, što u odnosu na ukupno 540 vrsta riba Sredozemnog mora predstavlja 74%.

Zaključak

Biodiverzitet je današnja mera opstanka biosfere i razvoja civilizacije na Zemlji. Izvorni biodiverzitet nema cenu, ili bolje reći on je neprocenjiv. On je vredan sam po sebi, ne samo zbog elementarnog globalnog ekološkog značaja (biogeohemijski ciklusi i organska produkcija),

20

aplikativnih potencijala, već i zbog svojih naučnih, obrazovnih, kulturnih, rekreativnih, estetskih i duhovnih vrednosti. Prostori na Zemlji bez očuvane prirode gube lik, a ljudske populacije, narodi i države svoje uporište. Biološka raznovrsnost mora biti briga svakog čoveka, nacije i društva, na isti način kao što su to i sva druga prirodna bogatstva, kao što je to voda ili zemljište. Prema tome, očuvanje biološke raznovrsnosti neodvojivo od zaštite životne sredine. Biološka raznovrsnost je kamen temeljac života na Zemlji, a svojim, očuvanim bogatstvom i obilnošću može da bude u stanju da ublaži posledice antropogenih uticaja na prirodne ekosisteme. Raznovrsniji ekosistemi i predeli ne samo što su ekološki sadržajniji, već su efikasniji i stabilniji. Stoga je očuvanje biodiverziteta imperativ i filozofija savremenog čoveka (Stevanović, 1996, Stevanović, Radović, 2001).

Kao ilustracija zuzetnog, praktično globalnog značaja, očuvanja svake organske vrste, poslužiće nam priča o bakterijskoj vrsti Termus aljuaticus. Kery Mullis je 1993. god. dobio Nobelovu nagradu u oblasti organske hemije, pri čemu je njegov pronalazak bio je vezan za otkriće lančane reakcije polimerizacije molekula DNK, odnosno PCR (polymerase chain reaction), što se smatralo za senzacionalno otkriće. Danas, desetak godina kasnije ova metoda je našla višestruku primenu u svakodnevnom životu i postala praktično nezaobilazna u oblasti molekularne biologije, biotehnologije, kliničke dijagnostike, sudske medicine, forenzetike i kriminologije. PCR je moguć samo u prisustvu enzima talj polimeraze , ekstrahovanog iz bakterije T. aljuaticus, koja inače živi u termalnim izvorima Nacionalnog parka Jelovston u SAD. Ovo otkriće, zapravo je omogućeno, primenom koncepta zaštite određenog područja, odnosno celokupnog biodiverziteta. Potsetimo se, Jelovston je prvi nacionalni park u svetu, proglašen još davne 1872. god.

Svest čovečanstva se sporo i postepeno, ali pouzdano okreće u pravcu razumevanja, prihvatanja i poštovanja osnovnih ekoloških principa i očuvanja biološke raznovrsnosti. Ipak, poučeni dosadašnjim iskustvima na tom planu, ne smemo biti nerealni optimisti. Naprotiv, zabrinutost, opreznost i briga za opstanak sadašnjih i budućih generacija, možda su najsnažniji motivi da se istog trena pristupi očuvanju svekolike raznovrsnosti na Zemlji, na obostranu korist, i čovečanstva i biosfere.

Razmišljajući o zaštiti biodiverziteta, treba da imamo na umu da raznolikost prirode, odnosno, biodiverzitet predstavlja i deo našeg nasleđa isto toliko kao i umetničke slike ili građevine. Iako je mi nismo stvarali, priroda predstavlja bitan element onog što nas je učinilo ljudima. Apsolutno je ispravno da ulažemo sve napore u zaštitu piramida starog Egipta, Panteona, Manastira Morače, Studenice ili Dečana, odnosno Leonardove Mona Lize i Belog Anđela u Mileševu. Međutim, naši potomci neće biti zahvalni ako isto tako sa dužnom pažnjom ne sprečimo i nestanak slonova, vukova, orlova, lastinog repka, ili stotine hiljada drugih ugroženih organskih vrsta. Imamo li uopšte pravo da našim potomcima uskratimo mogućnost i zadovoljstvo susreta sa jednim prelepim Apolonovim leptirom, impresivnim šumama molike i munike na Prokletijama, mladicama iz Drine, odnosno, jedinstvenim predelima Boke Kotorske, Tare, Kopaonika ili Durmitora (Radović, 1998)?

Možda je na kraju najbolje završiti citatom – Edvarda NJilsona (1992): “ukoliko bi se planeta Zemlja našla u istraživačkom fokusu biologa sa neke druge planete, ja verujem da bi on posmatrajući i analizirajući nas zaključio: - tamo je dominatna jedna vrsta u srednjoj fazi svog sopstvenog uništenja”.

Literatura

Alonso, A., Dallmeier, F., Granek, E., Raven, P. (2001): Biodiversity: Connecting njith the tapestry of life. Smithsonian Institution / Monitoring and assessment of Biodiversity Program and President's Committee of Advisors on Science and Technology. NJashington, DC.

21

Baillie, J., Groombridge, B. (Eds.) (1996): 1996 IUCN Red List of threatened animals. - IUCN, Gland & Cambridge.

Barthlott, NJ., NJiniger, M. (Eds.). (2001): Biodiversity; A Challenge for Development Research and Policy. Springer-Verlag. Berlin.

Bibby, C.J., M.J. Crosby, M.F. Heath, T.H. Johnson, A.J. Lang, A.J. Sattersfield, and J. Thirgood. (1992). Putting biodiversity on the map: Global priorities for conservation. ICBP, Cambridge, U.K.

Brennan, S., NJithgott, J. (2005): Biodiversity and Conservation Biology. (In): Environment; The Science behind the Stories. Pearson, Benjamin Cummings, San Francisco.

Ehrlich, P. R., A.H. Ehrlich. (1981). Extinction: The cause and conseljuences of the disappearance of species. Random House, Nenj York.

Elton, Ch. (1958) The ecology of invasions by animals and plants. Methuen, London.Enger, E., Smith, B. (2004). Biodiversity Issues. (In): Environm,ental Science; Astudy of

Interrelationships.McGranj-Hill Inter. Edit., Boston.Heynjood, V. H., NJatson, R. T. (1995): Global biodiversity assessment. - UNEP, University

Press, Cambridge.Hilton-Taylor, C. (Ed.) (2000): 2000 IUCN Red List of threatened species. - IUCN, Gland &

Cambridge.Johnson, K.H., K. A. Vogt, H.J. Clark. O.J. Schmitz, and D.J. Vogt. (1996). Biodiversity and

the productivity and stability of ecosistems. Trends in Ecology and Evolution. 11: 372 – 377.

Lanjton, J. H. (1994). NJhat do species do in ecosystems. Oikos 71 367-374.Loftus, R., Scherf, B. (Eds.) (1993): NJorld NJatch List for domestic animal diversity. 1st edn.

Food and Agriculture Organisation of the United Nations, Rome, Italy.Lovejoy, T. E. (1980): Forenjord. In: Soule, M. E. & NJilcox, B. A. (eds.), Conservation

biology: An evolutionary ecological perspective, V-IX. Sinauerr Associates, Sunderland, Mass.

McNeely, J. A., Miller, K. R., Reid, NJ. V., Mittermeier, R. A., NJerner, T. B. (1990): Conserving the njorld's biological diversity. IUCN, Gland, Snjitzerland; NJRI, CI, NJNJF-US, and the NJorld Bank, NJashingtone, D.C.

Miller, G. T. (1998). Living in the Environment. NJadsnjorth Pub. Comp., Belmont.Mittermeier, R. A. (1988). Primate diversity and the tropical forest: Case studies from Brazil

and Madagascar and the importance of themegadiversity countries. (In): E.O.NJilson and F. M. Peter (Eds), Biodi ersity (pp. 145-154). National Academic Press, NJashngton, D.C.

Mittermeier, R. A., T. B. NJerner (1990). NJealth of plants and animals unites „megadiversity“ countries. Tropicus 4: 1, 4-5.

Myers, N., R.A. Mittermeier, C.G. Mittermeier, G.A.B. Fonseca, and J.Kent. (2000). Biodiversity hot spots for conservation priorities. Nature 403: 853-858.

Norse, E. A., McManus, R. E. (1980): Ecology and living resources biological diversity. In: Environmental ljuality 1980: The eleventh annual report of the Council on Environmental LJuality, 31-80. Council on Environmental LJuality, NJashington, DC.

Norse, E. A., Rosenbaum, K. L., NJilcove, D. C., NJilcox, B. A., Romme, NJ. H., Johnston, D. NJ., Stout, M. L. (1986): Conserving biological diversity in our National forests. The NJilderness Society, NJashington, DC.

Odegaard, F. (2000). Hanj many species of artropods? Ernjin’s estimate revised. Biol. Jour. of Linn. Soc. , 71(4).

Peyton, B. et al. (1995): Biological diversity. Environmental education module. UNESCO - UNEP 1-152.

Pimm, S.G.J., Russell, S.L., Brooks, T.M. (1995): The future of biodiversity. Science, 269: 347-350.

22

Radović, I. (1998): Biodiverzitet. Pp. 132-134 U: M. Todorović (Ed.), Srpsko biološko društvo - pola veka. Srpsko biološko društvo, Beograd.

Radović I., Mandić R. (1998): Zaštićena prirodna dobra i zaštita i unapređivanje biodiverziteta - osnova prirodne baštine Srbije. Zaštita prirode, 50; 13-32. Beograd.

Reid, NJ. V. (1998). Biodiversity hotspots. Trends in Ecology and Evolution 13: 275-280.Smith, R., Smith, T. (2003). Biogeography and Biodiversity. (In): Elements of Ecology.

Benjamin Cummings, San Francisco.Stevanović, V. (1996): Biodiverzitet i zaštita životne sredine. V kongres ekologa Jugoslavije.

Zbornik plenarnih referata, pp. 21-34, Beograd.Stevanović, V. (1997): Biogeni potencijali (biodiverzitet) razvoja Crne Gore. U: Pravci razvoja

Crne Gore ekološke države (finalni izveštaj). Evropski centar za mir i razvoj, Beograd.Stevanović, V., Vasić, V. (Urednici). (1995): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od

međunarodnog značaja. Biološki fakultet i Ecolibri, Beograd.Stevanović, V., Vasić, V., Radović, I. (1996): Biodiversity in Yugoslavia - A revienj of

landscapes, ecosystems, and biota, njith an outline of the conservation status and activities (including the list of internationally significant species). International Senckenberg Conference "Global Biodiversity Research in Europe", 9-13. Dec. 1996. Frankfurt a M. Germany, Abstract Volume, p. 75.

Stevanovic, V., Vasic, V., Regner, S. (1997): Biological diversity of FR Yugoslavia: assesment, threats and polices. (paralelni tekst na srpskom: Biološka raznovrsnost SR Jugoslavije: stanje, ugroženost, politika očuvanja). Ecolibri-Bionet, Beograd i Ministarstvo za razvoj, nauku i zaštitu životne sredine SR Jugoslavije, Beograd (reprint: 2000).

Stevanović, V., Radović, I. (2001) Pojam, koncept i značaj zaštite biodiverziteta. Prirodni potencijali kopna, kontinentalnih voda i mora Crne Gore i njihova zaštita (31-49). Zabljak

Stevanović, V., Radović, I., Regner, S., Mandić, S., Bulić, Z. (2004). Biodiversity and biological potentials of the Mediterranean part of Montenegro. I Symposium of Ecologists of the Republic of Montenegro. Abstract Book. Tivat.

Stiling, P. (2002). Global Patterns in Species Richness. (In):Ecology, Theories and Applications. Prentice Hall, Nenj Jersey.

Topisirović, LJ. i saradnici (1997): Kriterijumi valorizacije aplikativnih potencijala komponenti biodiverziteta SR Jugoslavije. Studija 187 str. Savezno ministarstvo za razvoj, nauku i životnu sredinu, Sektor za životnu sredinu. Beograd.

NJalker, B. H. (1992). Biodiversity and ecological redundancy. Conservation Biology 6: 18-23.NJalter, S., Gillett, H. (Eds.) (1998): 1997 IUCN Red List of threatened plants. - IUCN, Gland

& Cambridge.NJilliams, P., D. Gibbson, C. Margules, A. Rebelo, C. Humphries, and R. Presey. (1996). A

comparasionof richness hotspots, rarity hotspots, and complementary areas for conserving diversity of British birds. Conservation Biology 10: 155-174.

NJilson, E. O. (1985): The biological diversity crisis. BioScience, 35: 700-706.NJilson, E. O. (1992): The diversity of life. Harvard University Press. 424 pp.NJoinarski, J.C.Z., O. Price, and D.P. Faith. (1996). Application of a taxon priority system for

conservation planning by selecting areas njhich are most distinct from environments already reserved. Biological Conservation 76: 147-159.

23