raadhuis purmerend

Raadhuis PurmerendOntworpen door J. Stuyt, gebouwd in 1912

V.E

. Wijb

urg

EmailadresStudierichting StudentnummerBegeleidster

Raadhuis Purmerend

Ontworpen door J. Stuyt, gebouwd in 1912

Door V.E. Wijburg

26-6-2014

[email protected]. van Wijk

Voor

woo

rd

Voorwoord

Voor u ligt mijn geschiedenis-scriptie voor de master Architecture aan de TUDelft. Het kiezen van een onderwerp hiervoor was in het begin nogal moeilijk. Ik ben daarom ook heel blij dat ik mee kon doen aan de scriptie-werkplaats over gemeentehuizen. Dat gaf me het beetje sturing dat ik aan het begin nodig had. Om dicht bij huis te blijven heb ik ervoor gekozen om het ouder raadhuis van mijn geboortestad Purmerend te onderzoeken. Om echt te starten met het onderzoek moest ik nog wel een drempel over. Je hebt geen idee wat je te wachten staat wanneer je onderzoek moet gaan doen in een archief. Maar toen ik eenmaal begonnen was om echt diep de archieven in te duiken bleek het echt heel leuk. Het is echt een uitdaging om op zoek te gaan naar het ene schakeltje dat nog mist in je onderzoek. Het schrijven bleek echter een stuk lastiger dan gedacht. Na een paar dagen in het archief heb je veel kennis vergaard over het gebouw, maar hoe wordt dat ooit een lopend verhaal? Ik heb de hoofdstuk indeling meerdere malen omgegooid om uiteindelijk toch maar te kiezen voor een enigszins chronologische wijze van vertellen.

Uiteindelijk ben ik zeer tevreden over het resultaat. Ik denk dat deze scriptie zeker iets toevoegt aan de al beschikbare literatuur over het raadhuis. En ik wens U, de lezer, dan ook veel leesplezier.

Rest mij nog om enkele mensen die hebben bijgedragen aan deze scriptie te bedanken. Ten eerste wil ik graag nog mijn ouders bedanken voor hun historische kennis over het raadhuis en de gemeente Purmerend. Mijn vriend wil ik graag bedanken voor het kritisch nalezen van de tekst, het heeft het verhaal een stuk leesbaarder gemaakt! Mijn begeleidster Charlotte van Wijk wil ik bedanken voor het helpen met kiezen van het onderwerp en haar ideeën over waar wellicht nog bronnen te vinden zouden zijn. En tenslotte wil ik de mensen van het Waterlands Archief, in het bijzonder Edgar, bedanken voor hun hulp. Dankzij hen heb ik veel meer documentatie gevonden dan ik had verwacht!

V.E.WijburgDelft, juni 2014

Inho

udso

pgav

e

1. Inleiding 92. Historie Purmerend en haar raadhuizen 11

Ontstaan gemeenteOntwikkeling van de gemeenteRaadhuizen van 1591 tot 1912

3. Van initiatief tot bouw 3.1. Eerste voorstel voor een nieuw raadhuis 153.2. Protesten 173.3. Kantongerecht of Raadhuis? 183.4. Renovatie of nieuwbouw? 19

Schetsontwerp renovatieSchetsontwerpen nieuwbouwEen besluitAanbesteding

4. Jan Stuyt 23Raadhuizen

5. Het ontwerp 5.1. Ontwikkeling van het ontwerp 25

PlattegrondenGevels

5.2.Hetdefinitieveontwerp 34FunctiesRoutingUitstraling

6. Aanpassingen 6.1. Aanpassingen tijdens de bouw 37

Gedenk raamKlokkenspelLantaarn

6.2. Aanpassingen na de bouw 41Carillon

7. Conclusie 458. Bibliografie� 47

Inhoudsopgave

9

Inle

idin

g

Als onderdeel van de scriptiewerkplaats “Gemeentehuizen” behandeld deze geschiedenis-scriptie het oude raadhuis, uit 1912, van Purmerend. Het doel is om meer te weten te komen over de ontstaansgeschiedenis van het gebouw, en de relatie tussen deze voorgeschiedenis en het uiteindelijke gebouw. Welke momenten en meningen zijn cruciaal geweest in het proces van initiatief tot bouw en welke invloed hebben ze gehad op de architectuur van het gebouw? Een belangrijk aspect hierin is de keuze van het gemeentebestuur voor een architect Jan Stuyt. Om deze vragen te beantwoorden is onderzoek gedaan in het archief van de gemeente Purmerend maar ook in het persoonlijk archief van Stuyt, nu in beheer van het NAi. En tevens wordt er gekeken naar het gebouw zelf, een belangrijke bron. Deze primaire bronnen worden aangevuld met onder andere krantenartikelen uit die tijd en enkele boeken.

Het onderzoeksverslag is onderverdeeld in meerdere hoofdstukken die elk een aspect van de ontstaansgeschiedenis van het raadhuis belichten. Om de ontwikkelingen in een historisch kader te kunnen plaatsen wordt in het eerste hoofdstuk kort de geschiedenis van Purmerend en de eerdere raadhuizen behandeld. In het hoofdstuk daarna wordt de route van het eerste initiatief voor een architect Jan Stuyt en zijn carrière en denkbeelden. Hierna wordt het eigenlijke ontwerp voor het raadhuis verder belicht. Hoe heeft dit ontwerp zich ontwikkeld van schets tot definitief ontwerp en welke wijzigingen hebben hier plaatsgevonden. Dit definitieve ontwerp is tijdens en na de bouw nog meerdere malen aangepast. Deze aanpassingen en de aanleidingen hiervoor worden in het zesde hoofdstuk behandeld. Tenslotte worden in het laatste hoofdstuk op basis van eerdere hoofdstukken de bepalende meningen en momenten in de ontstaansgeschiedenis nog eens bij elkaar gezet.

1 Inleiding

10

Hist

orie

Pur

mer

end

en h

aar r

aadh

uize

n

Afbeelding 1. De oudst bewaard gebleven kaart (uit 1529) van Waterland. Met hierop goed te zien de ligging van Purmerend(1) tussen de meren Beemster(2), Purmer(3) en Wormer(4) (Nijenhuis, 2010, pp. 42-43)

Afbeelding 2. Plattegrond van Purmerend door Jacob van Deventer uit ongeveer 1560. (Nijenhuis, 2010, p. 150)

Afbeelding 3. Plattegrond van Purmerend in 1632 door Marcus Boxhorn. Met hier het raadhuis (1) nog op de oorspronkelijke plaats (Boxhorn, 1632)

1

2

4

3

1

Afbeelding 4. Plattegrond van Purmerend van de Wit, uit zijn stedenboek in 1698. Hier is zichtbaar dat het raadhuis (1) naar achteren is geplaatst (Nijenhuis, 2010, p. 188)

Afbeelding 5. Schematische weergave van de groei van de bebouwing in Purmerend van 1600 tot 2000(den Boef et al., 2004, p. 8)

1

11

Hist

orie

Pur

mer

end

en h

aar r

aadh

uize

nAlvorens verder in te gaan op de ontstaansgeschiedenis van het Raadhuis uit 1912 wordt eerst kort het ontstaan en de ontwikkeling van de gemeente Purmerend toegelicht. Tevens worden de voorgaande raadhuizen besproken.

Ontstaan gemeente

Het is niet duidelijk wanneer het dorp Purmerend precies is ontstaan. In het centrum zijn resten van bewoning uit de 12e en 13e eeuw aangetroffen en de eerste vermelding van Purmerend dateert uit 1372. De naam Purmerend is ontstaan omdat het dorp op de rand van het rechtsgebied van het dorp Purmer ligt. Het ligt daarmee dus aan het eind van de Purmer “ban” en vandaar dus ook Purmereind of –end. De eerste bewoners van Purmerend vestigen zich op een hoger gelegen stuk grond aan een kruising van wegen en een waterweg, de latere Where. Omdat men midden in het veen woonde was akkerbouw door de inklinking van het veen al snel niet meer mogelijk. De bevolking ging over op veeteelt en vooral visserij, om vervolgens die producten te ruilen tegen graan. En zo ontstond dus al vroeg een levendige handel in Purmerend1. In 1410 werd Willem Eggert beleend met de heerlijkheid Purmerend, en kreeg hij onder andere het recht om hier een kasteel (slot Purmersteijn) te bouwen, recht te spreken en belasting te heffen. In de periode tussen 1410 en 1484 ontwikkelde Purmerend zich langzaam tot een stad, hoewel het geen stadsrechten had gekregen. In 1484 verleende Jan van Egmond, de toenmalige heer van Purmerend, de stad het recht op twee jaarmarkten en een weekmarkt.

1 (Nijenhuis, 2010, pp. 59-63)

Pas in 1582 wordt Purmerend toegelaten tot de stemhebbende steden van Holland en is het officieel een stad en stond het niet meer onder bestuur van een heer2.

Ontwikkeling van de gemeente

Door het droogmalen van de nabijgelegen binnenmeren Beemster, Wormer en Purmer kreeg Purmerend met zijn weekmarkten een belangrijke streek functie werd hierdoor een welvarende stad. Deze welvaart werd gevolgd door een periode van economische neergang in de 18e eeuw. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw breidt de stad voor het eerst buiten de middeleeuwse grachten uit. De bevolking neemt in deze periode toe van 400 naar bijna 6000. En hoewel de handel in kaas terug liep bleef de markt het belangrijkste element van de Purmerendse economie3. In 1960 wordt Purmerend aangewezen als groeikern en krijgt als taak te groeien tot een stad van 100.000 inwoners. Tussen 1960 en 1990 verzesvoudigd de bevolking bijna van 10.000 naar bijna 60.0004. In 1993 krijgt Purmerend vervolgens ook nog een VINEX locatie toegewezen waardoor de stad inmiddels bijna 80.000 inwoners heeft5. In oppervlakte is de gemeente tussen 1970 en 1995 verdubbelt6. Dit heeft te maken met de aankoop van grond voor de benodigde uitbreidingswijken.

De stijging van de bevolkingsomvang heeft tot gevolg dat het ambtenaren-apparaat

2 (Nijenhuis, 2010, pp. 117-185)3 (den Boef, Buurmans, de Hilster, Teunissen, &

Beijert, 2004, pp. 7-8)4 (DANS, 2007)5 (den Boef et al., 2004, p. 8)6 (ABF Research Delft, 2014)

2 Historie Purmerend en haar

raadhuizen

12

Hist

orie

Pur

mer

end

en h

aar r

aadh

uize

n

steeds groter wordt. En ook de gemeenteraad groeit, tot in totaal 35 in de huidige raad. De ambtenaren populati e is sinds 2006 drasti sch afgenomen, van 1100 naar rond de 800, waarschijnlijk door bezuinigingen7.

Raadhuizen van 1591 tot 1912

Nadat Purmerend in 1582 offi cieel een stad werd moest er ook bestuurlijk een hoop geregeld worden. De Burgemeesters en vroedschappen stelden hiervoor een reglement voor de vergaderingen op8. In 1591 wordt het eerste stadhuis van de stad gebouwd. Het wordt gebouwd op de hoogste plek in het centrum van de stad, de Kaasmarkt, aan de doorgaande wegen in oost-west en noord-zuid richti ng. Het gebouw wordt opgetrokken in Hollandse Renaissance sti jl9. Na de drooglegging van de meren de Beemster, de Wormer en de Purmer fl oreert de Purmerendse markt. Er is dringend meer ruimte nodig op de Kaasmarkt. Om het plein te vergroten wordt het stadhuis in 1633 met behulp van vijzels enkele meters achteruit gezet. In 1766 werd het stadhuis vergroot omdat het perceel van de naastgelegen waag vrij was gekomen. Het verbouwde stadhuis werd in een Dorische sti jl opgetrokken. En in 1845 werd het stadhuis nogmaals verbouwd. Het trappenhuis voor het stadhuis werd vervangen voor een balkon op vier ionische zuilen. Tevens werd het gehele gebouw gepleisterd. Rechts van het raadhuis werd een bode-woning toegevoegd10.

7 (ABF Research Delft , 2014)8 (Nijenhuis, 2010, p. 185)9 (De Lange, 2012)10 (De Lange, 2012)

Afb eelding 6. Prent van het raadhuis in 1726. Links de waag en rechts met de trap het raadhuis (Pronk, 1726)

Afb eelding 7. Prent van de Kaasmarkt met links het raadhuis (De Lange, 2012)

Afb eelding 8. Foto van het raadhuis uit 1845 genomen rond 1900. Rechts is de bode-woning nog te zien (Het oude Stadhuis te Purmerend, 1900)

13

Hist

orie

Pur

mer

end

en h

aar r

aadh

uize

n

Afbeelding 9. De gevelsteen die in 1633, na de succesvolle verplaatsing, in de muur van het raadhuis is geplaatst (De Lange, 2012)

Afbeelding 10. Plattegronden van het raadhuis voor de verbouwing in 1845 (Scholten, 1845b)

Afbeelding 11. Gevel tekening van de gevel van het raadhuis voor de verbouwing in 1845 (Scholten, 1845b)

Afbeelding 12. Plattegronden van het raadhuis na de verbouwing van 1845 (Scholten, 1845a)

14

Van

initi

ati e

f tot

bou

w

Afb eelding 13. Villa Clementi ne gezien vanaf de overzijde van de Plantsoengracht (Dukker, 2005)

Kaasmarkt

Plantsoengracht

Afb eelding 14. De voorgestelde verplaatsing van het raadhuis(eigen ill.)

15

Van

initi

atief

tot b

ouw

3 3.1. Eerste voorstel voor een nieuw raadhuisDe plannen voor een nieuw raadhuis ontstaan voor het eerst omstreeks 1882. Het raadhuis uit 1845 is dan al niet meer toereikend. De publiek tribune is veel te klein, en er is te weinig kantoorruimte voor de verschillende gemeente functionarissen. Door verschillende omstandigheden, voornamelijk geldgebrek, wordt het raadhuis echter niet gebouwd. Sindsdien worden er met enige regelmaat plannen voor een nieuw raadhuis ingediend. Deze plannen worden door de raad keer op keer afgewezen vanwege de hoge kosten1.

In maart 1910 wordt door de gemeente de Villa Clementine aan de Plantsoengracht aangekocht. De villa wordt gekocht voor gebruik als kantongerecht, maar na het zien van het gebouw stelt het college voor om het als raadhuis te gebruiken. Het gebouw zou een zeer geschikte ruimte hebben voor de raadsvergaderingen, met een grotere publieke tribune. Tevens zou er genoeg ruimte zijn om ook de gemeente-architect een eigen kamer te geven2. Het college erkent dat het raadhuis hierdoor niet meer in het centrum van de gemeente ligt. Maar door de vele uitbreidingen aan de zuidzijde van de stad zal volgens hen het centrum zich in de richting van de villa verplaatsen3. Ook de raad ziet de verandering van locatie niet als een groot probleem4. Zowel

1 (“Vergadering van den Gemeenteraad “, 1910a)

2 (Cavalje & Worp, 21-03-1910)3 (Cavalje & Worp, 21-03-1910)4 (“Vergadering van den Gemeenteraad “,

1910a)

college als raad gaan hiermee voorbij aan de historische stedenbouwkundige betekenis van de locatie van het huidige raadhuis5.

Om het raadhuis toch nog enigszins te verbinden met het centrum is een plan gemaakt om aan de achter zijde van de villa, waar nu nog een tuin ligt, een ruim plein te maken6. Deze tuin is echter niet aangekocht met de villa en zou dus nog gekocht moeten worden7. Via dit plein zou men dan het raadhuis binnenkomen. Om dit te verduidelijken moet ook de gevel aan die zijde worden aangepakt. Door het maken van een balkon en een hoektorentje denkt de gemeente architect deze gevel voldoende aanzien te kunnen geven8.

Deze verbouwing van de villa tot raadhuis, en de aankoop van de tuin, is volgens het college vele malen goedkoper dan het bouwen van een nieuw raadhuis. Het kantongerecht, dat dan dus niet in de villa kan worden gehuisvest, wil het college in het huidige raadhuis onderbrengen. De ruimte die dan nog vrij blijft kan volgens hen worden verhuurd als kantoorruimte9. De opbrengsten van de verhuur van het huidige raadhuis zouden dan de verbouwing van de villa kunnen bekostigen10. Dit zou natuurlijk ook andersom kunnen, kantongerecht en kantoren in de villa en een verbouwing van het huidige raadhuis, maar volgens de raad zou dan een

5 zie paragraaf “Raadhuizen van 1591 tot 1912”

6 (Cavalje & Worp, 21-03-1910)7 (“Vergadering van den Gemeenteraad “,

1910a)8 (Cavalje & Worp, 21-03-1910)9 (Cavalje & Worp, 21-03-1910)10 (“Vergadering van den Gemeenteraad “,

1910a)

Van initiatief tot bouw

16

Van

initi

atief

tot b

ouw

groot deel van de ruimte in de villa onbenut blijven terwijl het raadhuis nog steeds te klein zou zijn11. Er worden echter door het college geen concrete bedragen genoemd voor de kosten van de verbouwing, de aankoop van de tuin en ook niet voor de verwachtte opbrengsten. Het ontbreken van een duidelijke begroting is het belangrijkste bezwaar van de raad. Men vraagt zich af of de voorgestelde verbouwing wel zo goedkoop is. En daarnaast is het zeer onduidelijk wat de functie moet worden van het voorgestelde plein voor het raadhuis, wordt het gebuikt voor een van de markten, worden er toch stallen op geplaatst of zal het gebruikt worden voor een markt kantoor, het college weet het zelf ook niet12. Afgezien van deze bezwaren is de raad het wel grotendeels eens met de wenselijkheid van een nieuw raadhuis en het feit dat verplaatsing daarvan naar de Plantsoengracht een goed idee is.

11 (Cavalje & Worp, 21-03-1910)12 (“Vergadering van den Gemeenteraad “,

1910a)

Afbeelding 15. De handtekeningen actie voor behoud het raadhuis aan de Kaasmarkt (Van den Aardeweg, 07-04-1910)

Afbeelding 16. De brief van het college van B&W om de raad te informeren over hun voorstel om het raadhuis te verplaatsen (Cavalje & Worp, 21-03-1910)

17

Van

initi

atief

tot b

ouw

3.2. ProtestenDe bevolking van Purmerend is het niet eens met de ideeën van het college en de raad. In een ingezonden brief in de Goedkoope Purmerender Courant wordt de raad tunnelvisie verweten. De schrijver hekelt het feit dat de er niet is gekeken naar andere opties dan de villa voor een nieuw raadhuis13. En waar de verandering van ligging van het nieuwe raadhuis in de raad geen enkel sentiment los bracht, doet die dat bij de bevolking wel. Er wordt een handtekeningen-actie gehouden voor het behoud van het raadhuis aan de Kaasmarkt. De actie wordt ondertekend door 230 burgers van Purmerend, dit is ongeveer 6% van de volwassen bevolking van Purmerend op dat moment14. Zij geven de volgende redenen voor het niet verplaatsen van het stadhuis. Ten eerste dat het stadhuis al een zeer lange tijd aan de Kaasmarkt is gevestigd. Ten tweede verwachten zij niet dat de villa ooit het centrum van de stad zal vormen. Ten derde dat met een verbouwing van het huidige stadhuis ook genoeg ruimte kan worden gemaakt. En tenslotte dat de villa niet is aangekocht als nieuw raadhuis en daar dus ook niet voor bestemd mag worden15. Dit getuigschrift wordt echter om onduidelijke redenen niet meteen behandeld in de gemeenteraad 16. Dit geeft de vereniging “Plaatselijk Belang” de kans om tijdens hun vergadering begin mei te besluiten steun te betuigen aan de actie. Echter houden zij wel als voorbehoud dat de kosten voor het behoud van het raadhuis aan de Kaasmarkt niet te groot mogen worden17.

Niet alleen de bevolking van Purmerend protesteert tegen het idee van het college en de raad om het raadhuis te verplaatsen ook oud-gemeente architect J. Faber is het niet eens met de verplaatsing. Hij is van mening dat de villa aan de Plantsoengracht geenszins voldoet aan de eisen die een gemeente als Purmerend aan een raadhuis zou moeten stellen. Volgens

13 (Dekker, 1910)14 (“Stadsnieuws,” 1910; Van den Aardeweg, 07-

04-1910)15 (Van den Aardeweg, 07-04-1910)16 (“Vergadering van den Gemeenteraad “,

1910b)17 (“Stadsnieuws “Plaatselijk Belang”,” 1910)

hem zou een Raadhuis moeten voldoen aan drie eisen:1. Het Raadhuis moet in het centrum van

de stad liggen, als middelpunt van de gemeente belangen;

2. Bij het Raadhuis moet een plein aanwezig zijn voor officiële gelegenheden;

3. Het Raadhuis moet, als publiek gebouw, een duidelijk openbaar karakter hebben;

De villa voldoet aan geen van deze eisen, maar volgens Faber zou een Raadhuis op de Kaasmarkt wel aan alle eisen kunnen voldoen. Het belangrijkste probleem van het huidige Raadhuis aan de Kaasmarkt is alleen de beperkte ruimte. Maar nieuwbouw op de locatie van het huidige Raadhuis zou dit kunnen oplossen. In zijn tijd als gemeente-architect heeft Faber al eens een ontwerp gemaakt voor nieuw raadhuis op het perceel van het huidige raadhuis. In dit ontwerp was er meer dan genoeg ruimte voor alle gemeente functionarissen, een grote raadzaal met publieke tribune en zelfs een trouwkamer. Dit ontwerp is toentertijd niet uitgevoerd vanwege geldgebrek, maar is volgens hem nog steeds een goed plan18. Over de kosten van zijn oude ontwerp in vergelijking met de kosten voor een raadhuis aan de Plantsoengracht doet Faber echter geen uitspraak.

18 (Faber, 25-04-1910)

18

Van

initi

atief

tot b

ouw

3.3. Kantongerecht of Raadhuis?Omdat het plan van het college niet alleen de verplaatsing van het raadhuis maar ook een nieuwe locatie voor het kantongerecht inhoudt, wordt contact opgenomen met het Departement van Justitie. In eerste instantie is het doel van het college om het kantongerecht te plaatsten in het huidige raadhuis, tegen een hogere huur dan nu wordt betaald19. De Burgemeester en Wethouders spreken meerdere malen met de hoofdingenieur voor gerechtsgebouwen over de beste plaats voor het kantongerecht. Beide locaties worden overwogen, zo blijkt zowel uit een brief van de hoofdingenieur waarin wordt gevraagd naar de tekeningen van zowel het huidige raadhuis als de aangekochte villa20. Het Departement van Justitie besluit na een eigen onderzoek naar de geschiktheid van beide gebouwen dat het gebouw aan de kaasmarkt niet te gebruiken is als kantongerecht. Daarom wordt besloten om de villa aan de Plantsoengracht te kopen en zelf te bestemmen als kantongerecht21. Het duurt echter nog meer dan een maand voordat de villa definitief verkocht wordt22.

Gelijk nadat dit besluit duidelijk is geworden wordt aan de gemeente architect Postema gevraagd twee ontwerpen te maken voor een nieuw Raadhuis aan de Kaasmarkt23. Ondertussen zijn zowel het College als de Raad overtuigd geraakt van de noodzaak van een nieuw of gerenoveerd raadhuis. Daarom wordt er besloten om een deskundige aan te stellen die samen met de gemeente- architect de mogelijkheden voor een nieuw raadhuis aan de Kaasmarkt en het renoveren van het huidige raadhuis gaat onderzoeken24. Hiermee wordt meteen voldaan aan de eisen van de handtekeningen-actie van H.P. van den Aardeweg25.

19 (Worp, 29-04-1910)20 (Metzelaar, 10-05-1910)21 (Worp, 13-05-1910)22 (Cavalje & Wolthuis, 28-06-1910)23 (Postema, 13-05-1910)24 (Wolthuis, 18-06-1910)25 (“Vergadering van den Gemeenteraad “,

1910c)

Ook op financieel gebied zijn er door de verkoop van de villa meer middelen voor een nieuw raadhuis. Het Departement van Justitie heeft namelijk meer voor de villa betaald dan de gemeente destijds26. Om verbouwing of nieuwbouw van het raadhuis mogelijk te maken is het college met het Departement van Justitie overeengekomen dat de villa nog tot 1 juli 1912 als tijdelijk raadhuis mag worden gebruikt27.

26 (“Vergadering van den Gemeenteraad “, 1910c)

27 (Cavalje & Wolthuis, 28-06-1910)

Afbeelding 17. De brief van de Hoofdingenieur met vragen over de mogelijkheden van de beide panden voor het kantongerecht (Metzelaar, 10-05-1910)

19

Van

initi

atief

tot b

ouw

3.4. Renovatie of nieuwbouw?Als deskundige die de gemeente architect moet ondersteunen in het onderzoek wordt voor Jan Stuyt gekozen28. Samen met Postema maakt hij verschillende schets ontwerpen, zowel voor renovatie als voor nieuwbouw.

Schetsontwerp renovatie

Stuyt en Postema staan voor de lastige taak om het huidige raadhuis en bode-woning aan te passen voor een veel groter programma dan waar ze op op dat moment voor worden gebruikt. En dit zonder dat er nieuwe bouw volumes toegevoegd worden. Om toch alle

28 (Cavalje & Wolthuis, 02-07-1910)

benodigde ruimtes voor het raadhuis in het ontwerp te kunnen plaatsen is er geen bode-woning meer aanwezig. Hierdoor kan de voormalige bode-woning gebruikt worden voor raadhuis gelieerde functies. Dit resulteert in een raadhuis met twee entrees. En ook nog één binnen doorgang tussen de beide gebouwen. Deze doorgang gaat echter via de raadzaal en het kantoor van de publieke werken, en is dus geen verbinding die veelvuldig kan worden gebruikt. Naast het ontbreken van een bode-woning is het ook onduidelijk waar het archief gehuisvest wordt. De secretarie en het kantoor van de secretaris bieden er beide geen ruimte voor. Wellicht wordt het archief op zolder gehuisvest.

Afbeelding 18. De plattegronden van het schetsontwerp voor de renovatie (Stuyt, 1910e)

20

Van

initi

ati e

f tot

bou

w

Tenslott e is een van de grote beperkingen van het renovati e ontwerp de plaats van de publieke tribune. De tribune is diep maar smal en heeft dus maar een kleine opening in de richti ng van de raadzaal. Dit terwijl een van de veel gehoorde commentaren op het huidige raadhuis juist was dat de publieke tribune niet voldeed29.

In overleg met het college is dit ontwerp nog aangepast30. Er wordt uiteindelijk wel ruimte gevonden voor een bode-woning. Maar dit maakt de routi ng door het raadhuis nog ongunsti ger waardoor de bode door een andere vergaderkamer moet om vanuit zijn woning bij de raadszaal te komen. En het blijft een probleem om de gewenste hoogte van verschillende ruimtes zoals de raadzaal te realiseren, doordat de balklagen moeten blijven liggen om het gebouw overeind te houden kan het plafond niet verhoogd worden31.

Schetsontwerpen nieuwbouw

Zoals de oud-gemeente architect Faber al had gesteld is er op het perceel van het huidige raadhuis en de bode-woning genoeg ruimte voor een nieuw raadhuis dat aan alle eisen voldoet32. Maar Stuyt en Postema vergroten het bebouwbaar oppervlak door het perceel achter het huidige stadhuis ook te gebruiken voor hun nieuwbouw ontwerp. Dit perceel is al wel eigendom van de gemeente maar was op dat moment nog niet verbonden met het raadhuis33. Hierdoor wordt het nieuwbouw ontwerp dieper dan het bestaande raadhuis en kunnen er nu ook vertrekken achter elkaar geplaatst worden in plaats van enkel over de gehele diepte.

De schetsen, die gedateerd zijn op juli 1910, laten zien dat Stuyt al direct heeft gekozen voor een gebouw in neo-renaissance sti jl. De zijgevels zijn voorzien van een trapgevel en ook de entree wordt benadrukt door een trapgevel. De dubbele trap aan de gevel en het bordes op de eerste verdieping benadrukken nog

29 (Stuyt, 1910e)30 (Worp, 15-07-1910, 17-09-1910)31 (Postema & Stuyt, 25-10-1910)32 (Faber, 25-04-1910)33 (Nautz, 1898)

Afb eelding 19. Vergelijking van het bebouwd oppervlak van het oude raadhuis(rood) en het nieuwe ontwerp(blauw)(eigen ill.)

Afb eelding 20. De kadastrale kaart uit 1832 laat nog een los kavel achter het stadhuis zien (Nautz, 1832)

Afb eelding 21. De twee achterliggende kavels uit 1832 zijn in 1898 beide onderdeel geworden van het kavel van het raadhuis. Het rechter kavel is de bode-woning. (Nautz, 1898)

21

Van

initi

ati e

f tot

bou

w

meer de stati ge hoofdingang. Opvallend is dat de klokkentoren in deze tekeningen nog niet voorkomt34. De schetsen met de verschillende indelingen zijn helaas niet gedateerd. Het is dan ook lasti g te bepalen welke indeling hoort bij deze eerste gevelschetsen. In alle indelingen is een rechthoekige platt egrond te zien met een entree die enigszins uit het midden is geplaatst. Aan de linker zijde van de entree zijn de raadzaal en de Wormerkamer (de andere vergaderzaal) geplaatst. Aan de rechter zijde liggen in wisselende compositi e de kantoren en de bode-woning. Ook de vorm van de trap in de centrale hal varieert tussen een enkele rondgaande trap en een trap die halverwege in tweeën splitst35

36.

Een besluit

Uiteindelijk maken Postema en Stuyt een klein rapport over de twee ontwerpen, met een prijsopgave voor zowel renovati e als nieuwbouw37. Het verschil in kwaliteit van de twee oplossingen komt uiteraard ook terug in een verschil in prijs tussen de twee ontwerpen. Een nieuw raadhuis zal volgens Stuyt en Postema 44985,- gulden kosten terwijl het renoveren volgens hen maar 26777,- gulden kost. Maar deze kosten kunnen nog oplopen als blijkt dat de balklagen en muren in een slechtere staat zijn dan waar Stuyt en Postema van uit zijn gegaan38.

34 (Stuyt, 1910d)35 (Stuyt, 1910g)36 Op de verschillende ontwerpen wordt verder

ingegaan in paragraaf 3.637 (Postema & Stuyt, 25-10-1910)38 (Postema & Stuyt, 25-10-1910)

Afb eelding 22. De eerste gevel tekening van de rechter gevel (Stuyt, 1910d)

Afb eelding 23. Een van de eerste platt egrond schetsen van Stuyt, enkel de eerste verdieping (Stuyt, 1910g)

Afb eelding 24. De eerste gevel tekening van de voorgevel, nog zonder klokkentoren (Stuyt, 1910d)

22

Van

initi

atief

tot b

ouw

Alvorens een keuze te maken tussen de twee opties wordt dus eerst de staat van het huidige raadhuis grondig onderzocht. Het blijkt in een stuk slechtere staat te zijn dan Stuyt en Postema dachten. De kopse kanten van de balken zijn op veel plaatsen weggerot, in de muren zijn grote scheuren gevonden en het gebouw helt naar een kant39, renoveren lijkt dus geen optie40.

Hoewel nieuwbouw nu dus het enige redelijke alternatief blijkt is niet iedereen in de raad daarvan overtuigd. Één raadslid valt over het feit dat de gemeente nu veel kosten moet maken omdat het raadhuis kennelijk de afgelopen slecht onderhouden is. Dat hij daar als raadslid uiteraard ook zelf verantwoordelijk voor is niet in hem opgekomen. Ook de hoge kosten van een nieuw raadhuis zijn voor sommige raadsleden een probleem. Hoewel een raadslid opmerkt dat er na een renovatie waarschijnlijk snel weer veel geld moet worden uitgegeven aan reparaties, terwijl een nieuw raadhuis weliswaar duurder is maar wel minder onderhoud vergt. Na een lange beraadslaging wordt toch besloten tot de bouw van een nieuw raadhuis. Om de kosten voor de bevolking zo laag mogelijk te houden wordt besloten een lening met een looptijd van 60 jaar voor de kosten af te sluiten41.

Aanbesteding

Nadat Stuyt de laatste wijzigingen aan het ontwerp heeft gemaakt moeten alle tekeningen klaargemaakt worden voor de aanbesteding. In eerste instantie is het college van plan de bouw partieel aan te besteden om daarmee geld uit te sparen. Zowel Stuyt als Postema zijn hier fel tegen. Ze zijn bang dat de samenwerking van meerdere partijen alleen maar fout kan gaan, en waarschuwen dat de bouw hierdoor een ware hel zou kunnen worden42. Het college gaat overstag en uiteindelijk wordt het werk in zijn geheel openbaar aanbesteed43. Begin maart 1911 wordt de villa aan de Plantsoengracht

39 (Commissie van Fabricage, 21-10-1910)40 (“Vergadering van den Gemeenteraad “,

1910c)41 (“Vergadering van den Gemeenteraad “,

1910d)42 (Postema, 31-01-1911; Stuyt, 30-01-1911)43 (Gemeentewerken Purmerend, 1911)

in gebruik genomen als tijdelijk raadhuis44. En op 24 maart is de uitslag van de openbare aanbesteding bekend. De heer C. de Vries uit Purmerend was met een prijs van 37870,- gulden de laagste inschrijver. Het feit dat het nieuwe raadhuis zal worden gebouwd door een Purmerendse aannemer doet het college goed45.

De bouw wordt aangevangen en al op 22 juni wordt de laatste paal46 van de fundering geslagen in bijzijn van de burgemeester in de grond geslagen47. En minder dan een maand later wordt ook de eerste steen gelegd door de burgemeester en Postema48. Tijdens de bouw wordt een stukje van de Purmerendse handelsgeest tentoongespreid. De hekken die de bouwplaats afschermen van de Kaasmarkt worden verhuurd als reclameruimte voor bedrijven49.

Uiteindelijk wordt het Raadhuis 14 juni 1912 officieel geopend met een bijzondere vergadering van de gemeenteraad. Die middag is het raadhuis open voor alle burgers om het te bezichtigen50.

44 (“Tijdelijk Raadhuis,” 1911)45 (“Stadsnieuws, Aanbesteding nieuw Raad-

huis,” 1911)46 Het is gebruikelijker om de eerste paal aan

te grijpen voor festiviteiten, maar in dit geval is niet bekend wanneer de eerste paal werd geslagen

47 (“Stadsnieuws, De laatste paal,” 1911)48 (“Stadsnieuws, De eerste steenlegging,” 1911)49 (Flaneur, 1911)50 (“Officiëele Opening,” 1912)

Afbeelding 25. Het bestek voor de openbare aanbesteding (Gemeentewerken Purmerend, 1911)

23

Jan

Stuy

t

4 Zonder enig gedocumenteerd overleg heeft het college van Purmerend gekozen voor Jan Stuyt als deskundige om de gemeente architect Postema te ondersteunen. Reden te meer om iets dieper in te gaan op Jan Stuyt en zijn carrière als architect.

Jan Stuyt wordt op 21 augustus 1868 in Purmerend geboren. En hij gaat na de lagere school in de leer bij de purmerendse architect H.P. van den Aardeweg1. Daarna werkt hij voor de architect A.C. Bleijs in Amsterdam. Naast zijn werkt bij Bleijs deed hij ook veelvuldig mee aan prijsvragen, niet zelden zonder succes. In 1891 wordt hij tekenaar op het bureau van Pierre2 Cuypers en later bij diens zoon Joseph Cuypers. Hier was hij onder andere betrokken bij de bouw van de Sint Bavo in Haarlem en de restauratie van kasteel de Haar. Hierna vestigt Stuyt zich als zelfstandig architect in Haarlem, om kort daarna samen met Josehp Cuypers verder te gaan. In de tien jaar dat ze samen werken(1899-1909) ontwerpen ze vele kerken en andere gebouwen3.

Na zijn breuk met Cuypers werkt Stuyt, een overtuigd katholiek, aan het devotie park de Heilige Land Stichting. Naast de vele kerken waar hij aan werkt raakt hij via een bevriende priester ook betrokken bij plannen voor sociale woningbouw in de mijnstreken in Limburg. Hij bleef echter tegelijkertijd nog

1 Toevalligerwijs ook initiatiefnemer van de handtekeningen actie om het raadhuis aan de Kaasmarkt te behouden, zie paragraaf 3.2

2 Bekend van onder andere het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam

3 (Goudeau, van der Linden, & Radboud Univer-siteit Nijmegen Afdeling Kunstgeschiedenis, 2011, pp. 16-19)

werken aan ontwerpen voor zowel woningen als utiliteitsbouw door heel Nederland4. In Purmerend ontwerpt hij naast het raadhuis nog het Liduina-ziekenhuis en enkele villa’s5.

Ook naast zijn werk was Jan Stuyt op veel gebieden actief. Hij was lid van meerdere katholieke en culturele verenigingen, en schreef voor hun verenigingsbladen vaak artikelen. Daarnaast maakte hij studiereizen naar het buitenland, bijvoorbeeld naar Israël, Athene, Caïro en Constantinopel voor zijn werk voor de Heilige Land Stichting. Daarnaast schreef hij ook nog meermaals artikelen in vakbladen6. Tegen het einde van zijn leven publiceert Stuyt ook nog zijn eigen boek over zijn bouwkundige denkbeelden7.

4 (Goudeau et al., 2011, p. 19)5 (Goudeau et al., 2011, p. 220)6 (Goudeau et al., 2011, p. 19)7 (Stuyt, 1934)

Jan Stuyt

Afbeelding 26. Jan Stuyt afgebeeld op een schilderij (Goudeau et al., 2011, p. 4)

24

Jan

Stuy

t

Raadhuizen

In het oeuvre van Jan Stuyt zitten acht raadhuizen allen gebouwd tussen 1906 en 19158. Het raadhuis van Purmerend, ontworpen en gebouwd tussen 1910 en 1912, bevindt zich qua bouwperiode in het midden van deze periode. De periode 1910-1912 was voor Stuyt een drukke periode qua raadhuizen 6 van de 8 raadhuizen van zijn hand zijn toen gebouwd.

Hoewel Stuyt veel schreef heeft hij weinig geschreven over raadhuizen, de stijl daarvan en zijn mening daarover. Slechts een maal wordt er een stuk van zijn hand over een raadhuis gepubliceerd. Dit stuk beschrijft het ontwerp dat hij, samen met Cuypers, heeft gemaakt voor het raadhuis in Heemstede9. Dit raadhuis is het eerste raadhuis dat Stuyt in zijn carrière heeft ontworpen. Het raadhuis in Heemstede heeft de entree op de begane grond, met achter de entree een centrale gang met vertrekken aan weerszijden. Aan het eind van de gang leidt een monumentale trap naar de eerste verdieping waar de raadzaal aan de volledige voorgevel is geplaatst10.

Interessant is dat in dit korte stuk Stuyt en Cuypers kort toelichten hoe zij een stijl kiezen voor een te ontwerpen gebouw. Ze zijn van mening dat de functie van het gebouw een grote invloed moet hebben op de stijl. Is het gebouw bedoelt voor een functie die “wortelt in het verleden” dan moet ook een stijl uit dit verleden worden gebruikt. Bij voorkeur een stijl die ook gebruikt werd in de bloei periode van een dergelijk gebouw type. Is de functie van het gebouw echter iets van de laatste tijd, zoals bijvoorbeeld een station, dan is een modernere stijl en constructie wijze volgens hen meer gepast. Het gebruik van een historische stijl voor een ouder gebouw type betekent echter niet dat ook de indeling van het gebouw aan deze stijl moet voldoen. Een goede indeling en routing staat volgens Stuyt en Cuypers los van de te bouwen stijl, en perfectie hiervan is altijd het doel. Ten slotte stellen ze nog dat om de bouwkunst beter in de omgeving te laten passen, het wenselijk is om de vaderlandse stijlen en bouwkunst als aanknopingspunt te

8 (Goudeau et al., 2011, pp. 222-223)9 (Cuypers & Stuyt, 1906)10 (Cuypers & Stuyt, 1906, pp. 120-121)

gebruiken, vooral voor openbare bouwwerken vinden zij dit erg belangrijk11.

11 (Cuypers & Stuyt, 1906, pp. 121,123)

Afbeelding 27. De plattegronden van het raadhuis in Heemstede (Cuypers & Stuyt, 1906, p. 121)

Afbeelding 28. De voorgevel van het raadhuis in Heemstede (Cuypers & Stuyt, 1906, p. 122)

25

Het

ont

wer

p

5 5.1. Ontwikkeling van het ontwerpHet ontwerp van Stuyt is niet in een keer goedgekeurd en overgenomen door het college. Voordat het ontwerp aan de Raad werd gepresenteerd is er meermaals overleg geweest met het college, en zijn er ook aanpassingen in het ontwerp gedaan1. Doordat de datering op de meeste tekeningen ontbreekt is het onduidelijk hoe het ontwerp zich precies ontwikkeld heeft. Echter door de tekeningen zorgvuldig te vergelijken kan wel een idee hierover gevormd worden. De plattegronden en de gevels ontwikkelen zich redelijk onafhankelijk.

Plattegronden

In totaal zijn er in de archieven 7 verschillende plattegronden voor het raadhuis van Purmerend bewaard gebleven. De plattegronden variëren van schets ontwerpen tot blauwdrukken. Bijna alle ontwerpen bestaan uit een zelfde programma, een maal is het telefoon kantoor vervangen voor een extra vergaderruimte. De raadzaal, de Wormerkamer2, het kantoor van de gemeente ontvanger, de burgemeesters kamer en de garderobe met wachtkamer liggen in alle ontwerpen op dezelfde plaats. De plaats en afmeting van deze vertrekken heeft waarschijnlijk dus niet ter discussie gestaan. Ook de trap aan de voorgevel is in alle ontwerpen aanwezig.

Een ruimte die veel van plaats wisselt is de kamer van de bode. In de eerste schetsen

1 (Worp, 15-07-1910, 17-09-1910)2 Een representatieve vergaderzaal voor kleine-

re gezelschappen

heeft de bode een kleine ruimte in de centrale hal waar hij direct kan fungeren als portier. Vervolgens wordt de bodekamer verplaatst naar de rechterzijde van de hal. Dit gaat echter ten koste van ruimte in de secretarie. Dit was waarschijnlijk een probleem en daarom verplaatst de bode in volgende ontwerpen naar een kamertje achter de centrale hal aan de kleine open plaats. In nog één ontwerp komt de bode-balie in de centrale hal terug. De plaats van de bodekamer is gelieerd aan het type trap dat wordt geplaatst in de centrale hal. Bij een enkele trap aan de achterzijde van de hal wordt ofwel de bode-balie gebruikt of de bode kamer aan de rechter zijde van de hal. Bij het gebruik van een monumentale trap die zich halverwege in twee delen splitst wordt altijd de bodekamer achter de hal aan de binnenplaats geplaatst. Een reden hiervoor kan zijn dat de monumentale trap zoveel ruimte in de hal inneemt dat er een andere ruimte gevonden moest worden voor de bode. De nieuwe locatie van de bodekamer betekent echter wel dat er ook een andere locatie gevonden moet worden voor de toiletten. Die lagen in de ontwerpen met de rondgaande trap aan de binnenplaats. De toiletten worden verplaatst naar een plekje onder de monumentale trap. Hierdoor is er echter nog maar plaats voor één toilet in plaats van de twee aan de binnenplaats. Ook op de eerste verdieping is de plaats van de toiletten gedeeltelijk gerelateerd aan het type trap in de centrale hal. In de eerste schetsen is er aan beide zijden van de enkele trap een toilet geplaatst. Later wordt dit vervangen voor een enkel toilet aan de rechter zijde. Wellicht bleek dat wanneer de trap ingesloten zou zijn tussen de twee toiletten hij niet lang genoeg zou zijn om het hoogte-

Het ontwerp

26

Het

ont

wer

p

BG

1e

Schetsen 1 Schetsen 2 Schetsen 3 Plan 1 Oktober 1910 Plan 2 Oktober 1910

NAi Waterlands Archief

Plan 1 Oktober 1910 Plan 2 Oktober 1910 Plan 3 Oktober 1910 1948Plan Januari 1911

Waterlands ArchiefNAi

BG

1e





BG

1e





BG

1e





BG

1e





BG

1e





BG

1e





BG

1e





BG

1e





Begane Grond Eerste Verdieping

Schets juni 1910, NAi (Stuyt, 1910d)

Schets 2, NAi (Stuyt, 1910g)


Plan 1 oktober 1910, NAi (Stuyt, 1910c)


Vaste elementenSecretarie en secretaris

TelefoonkantoorBodekamer

ToiletKeuken

WoonkamerPublieke Werken

Centrale trap

Legenda

27

Het

ont

wer

p

BG

1e





BG

1e





BG

1e





BG

1e





BG

1e





BG

1e





Afbeelding 29. Een schematisch overzicht van de (schets)plattegronden in de verschillende archieven. En een weergave van de ontwikkeling van de plattegrond

Plan 3 oktober 1910, Waterlands Archief(Stuyt, 1910a)

Plan 4 oktober 1910, Waterlands Archief (Stuyt, 1910a). Gelijk aan plan 2 en 5.

Plan 5 oktober 1910, Waterlands Archief (Stuyt, 1910b). Gelijk aan plan 2 en 4

Begane Grond Eerste Verdieping

BG

1e





BG

1e





Plan januari 1911, Nai (Stuyt, 1911e).

BG

1e





BG

1e





Staat voor verbouwing 1945 (Gemeentewerken Purmerend, 26-07-1948)

28

Het

ont

wer

p

verschil te overbruggen. Door aan een zijde het toilet weg te laten is de trap langer geworden en kan dus met dezelfde steilheid een grotere hoogte overbruggen. Omdat de monumentale trap veel meer ruimte in de hal inneemt is het niet mogelijk het toilet op dezelfde plaats te houden. Er wordt een oplossing gevonden door het toilet halverwege de trap boven de bodekamer te plaatsen. Dit gaat uiteraard wel ten kosten van plafondhoogte in de bodekamer, die hierdoor bijna halveert. In de tekeningen uit januari 1911 is nog een andere toilet oplossing zichtbaar. Het toilet zit op dezelfde plaats als bij de enkele trap maar de deuropening is nu aan de kant van de gang in plaats van de kant van de trap. Hierdoor is er alleen niet genoeg ruimte meer voor de trap naar de zolder die ook in deze gang zat. Daarom is deze verplaatst naar de kant van de bugemeesterskamer, die hierdoor iets kleiner werd.

Zoals al eerder opgemerkt was het duidelijk erg belangrijk dat er voldoende ruimte was voor de secretarie en secretaris. Waar de secretarie en de kamer voor de secretaris in het eerste ontwerp nog maar de helft van de rechterzijde van de begane grond in beslag nemen wordt dat in de daarop volgende ontwerpen snel meer. In de latere plannen neemt de secretarie al de helft van de rechter zijde in beslag. Naast de secretaris kamer is hierdoor alleen nog ruimte voor een telefoon kantoor.

De bode-woning die in het eerste ontwerp nog een keuken op de begane grond aan de binnenplaats had wordt door de vergroting van de secretarie volledig verplaatst naar de eerste verdieping en de zolder. Op de eerste verdieping wisselen de keuken en woonkamer van de bode-woning en het kantoor van de publieke werken nog een keer van plaats. Hierdoor verliest de bode-woning de connectie met de kleine binnenplaats. Tevens verdwijnt hiermee de erker op de eerste verdieping. De erker hoorde bij de woonkamer van de bode-woning. Wanneer die ruimte bestemt wordt als keuken, en de woonkamer een grotere ruimte toebedeeld krijgt, verdwijnt de uitbouw weer van de plattegronden. Tenslotte is nog opvallend dat in de eerste twee schetsen ineens de vorm van de plattegrond op de begane grond verandert. Er wordt aan de rechter zijde een klein

rechthoekig volume toegevoegd. In deze ruimte komen de entree naar de bode-woning en het telefoonkantoor en een extra toilet. De plaatsing van dit extra toilet is gerelateerd aan het verdwijnen van de keuken aan de binnenplaats. Via die binnenplaats was in de eerste ontwerpen namelijk voor de bewoners van de bode-woning het toilet te bereiken. Toen de woning volledig op de eerste verdieping werd geplaatst moest er op een andere plek een toilet voor de bode-woning komen. In een van de ontwerpen is er op de eerste verdieping een toilet in de bode-woning maar in alle andere ontwerpen is het toilet geplaatst in het kleine aanbouwtje op de begane grond.

In alle wijzigingen die in de verschillende ontwerpen zijn doorgevoerd zijn er een paar opvallend. Het kan zijn dat deze wijzigingen zijn aangebracht op verzoek van het college. Ten eerste de toevoeging van het kleine rechthoekige volume aan de rechterkant van het raadhuis. Waarom wordt alleen een kleine toevoeging gedaan en wordt niet het gehele stadhuis in de breedte vergroot? Er wordt nu namelijk alleen loze ruimte gecreëerd in de hoek van het hoofdvolume en de kleine toevoeging. Wellicht is deze loze ruimte op markt dagen in gebruik als kaasmarkt en mocht deze onder geen beding kleiner worden door de bouw van een nieuw raadhuis. Wanneer de plattegrond van de bestaande situatie en het ontwerp over elkaar heen gelegd worden is duidelijk dat de oppervlakte van de open ruimte gelijk blijft.

De tweede opvallende wijziging is het gebruik van de monumentale trap in de centrale hal. Pas in de tekeningen van oktober 1910 komt de monumentale trap voor. Alle eerdere schetsen hebben een enkele eenvoudige trap. De monumentale trap neemt ruim drie keer zoveel ruimte in als de enkele

Afbeelding 30. Verdraaiing van de open ruimte(grijs) naast het oude raadhuis(rood) en het nieuwe ontwerp(blauw)(eigen ill.)

29

Het

ont

wer

p

trap en beslaat daardoor ongeveer de helft van de centrale hal. Wellicht was dit voor Stuyt een reden om in eerste instantie de enkele trap in zijn ontwerpen te gebruiken. Het is mogelijk dat de monumentale trap op aanvraag van het college toch in de eigenlijk te kleine centrale hal is geplaatst.

Zoals op een van de blauwdrukken te zien, is met potlood het verloop van de monumentale trap bijgetekend. Dit impliceert dat de wijziging van de trap vanuit het college kwam en niet vanuit Stuyt. De trap is er dan waarschijnlijk op getekend tijdens overleg tussen Stuyt en het college. Aan de andere kant vertoont de monumentale trap veel overeenkomsten met de trap in raadhuis van Heemstede dat Stuyt in 1906 ontwierp3. Deze overeenkomst zou ook kunnen betekenen dat de monumentale trap een vast ontwerp element voor zijn raadhuizen was. Het feit dat alle schetsen van het raadhuis van Purmerend echter geen monumentale trap bevatten spreekt dit tegen. Tenslotte is nog opmerkelijk dat er een set tekeningen is die gedateerd zijn op januari 1911. Omdat in december 1910 het definitieve besluit werd genomen om het nieuwe stadhuis te bouwen4 zou het aannemelijk zijn dat deze tekeningen het definitieve ontwerp zijn. Echter wanneer de tekeningen van de bestaande bebouwing voor de verbouwing van 19485 naast de tekeningen uit januari 1911 worden

3 zie hoofdstuk 4 “Jan Stuyt”4 (“Vergadering van den Gemeenteraad “,

1910d)5 (Gemeentewerken Purmerend, 26-07-1948)

gelegd wordt duidelijk dat niet dit plan maar een van de eerdere ontwerpen uit oktober 1910 is uitgevoerd. Het is niet bekend waar de tekeningen van januari 1911 dan wel voor dienden.

Gevels

Niet alleen de plattegronden zijn in de loop van het proces gewijzigd ook de gevels veranderden. Ook voor de gevel tekeningen geldt dat alle schetsen ongedateerd zijn. Alleen de definitieve tekeningen van oktober 1910 zijn net als bij de plattegronden gedateerd.

Alle schetsen en tekeningen laten een gevel zien in neo-renaissance stijl. Meer specifiek; een sobere Oudhollandse neo-renaissance. Kenmerkend is het gebruik van baksteen in combinatie met de horizontale stroken natuursteen in de trap en het gebruik van natuursteen op de hoeken van het gebouw en in de ontlastingsbogen. Ook de vormgeving van de ramen als pseudo-kruisvensters is typisch voor deze stijl. De verwijzing naar kruisvensters wordt op de begane grond in sommige ontwerpen nog eens versterkt door het gebruik van luiken voor de onderste ramen. Door het gebruik van de trapgevel met daarop de ronde bollen als ornamenten grijpt Stuyt terug op de maniëristische stijl uit de 16e eeuw6. Dat Stuyt voor deze stijl heeft gekozen is niet verwonderlijk. Hij was van mening dat een gebouw met een lange traditie, zoals een raadhuis, in een stijl moest worden gebouwd die terug grijpt op die lange traditie. En openbare gebouwen zouden volgens hem gebruik moeten maken van een vaderlandse stijl7. De neo-renaissance voldoet aan deze beide eisen. Dit is voor een raadhuis een logische keus omdat het maniërisme waarop het terug grijpt in der tijd veel gebruikt werd voor raadhuizen8.

De veranderingen in de gevelontwerpen gedurende het ontwerpproces zijn een stuk kleiner dan die in de plattegronden. Al vanaf de eerste tekeningen blijft de basis van de gevel hetzelfde. De ornamentiek en

6 (Blijdenstijn & Stenvert, 2004, pp. 97-105)7 (Cuypers & Stuyt, 1906, p. 121)8 (Blijdenstijn & Stenvert, 2004, p. 41)

Afbeelding 31. De met potlood ingetekende monumentale trap op een van de blauwdrukken(Stuyt, 1910a)

30

Het

ont

wer

p

Voorgevel Rechter gevel Linker gevel

Schets juni 1910, NAi (Stuyt, 1910d)




Afbeelding 32. Een overzicht van de gevelschetsen en tekeningen in alle archieven

31

Het

ont

wer

p

Voorgevel Rechter gevel Linker gevel


Plan 2 oktober 1910, Waterlands Archief(Stuyt, 1910a)

Plan 3 oktober 1910, Waterlands Archief (Stuyt, 1910b).


32

Het

ont

wer

p

vormentaal wijzigt vrijwel niet. De wijzigingen die worden gemaakt zijn; het vervangen van de standbeelden boven aan de trap voor schild dragende leeuwen en de toevoeging van de luiken voor de ramen op de begane grond. Deze luiken versterken het beeld van een gebouw dat terug grijpt naar een historische stijl. Immers in alle vensters is glas geplaatst waardoor de luiken weinig praktisch nut hebben. Opvallend is nog dat de allereerste schets van Stuyt nog geen klokkentoren bevat.

De overige wijzigingen zijn vooral gerelateerd aan wijzigingen in de plattegronden. De verdeling van de ramen in de voorgevel is hier een goed voorbeeld van. In de eerste ontwerpen zijn de ramen regelmatig verdeeld en allemaal gelijk. Wanneer de secretarie vergroot wordt worden twee van de ramen op de begane grond samen gevoegd tot een raam met drie delen in plaats van twee keer twee. Dit levert een probleem op voor de twee ramen erboven. Om de zijkanten in dezelfde lijn te leggen als de zijkanten van het grote raam moeten deze twee ramen smaller worden. Hierdoor zijn de weer ongelijk aan de andere ramen om de eerste verdieping. Uiteindelijk wordt van de twee smalle ramen één groter dubbel raam gemaakt. Dit raam is breder dan de andere ramen op de eerste verdieping, maar smaller dan het driedubbele raam op de begane grond. Gelijk met de aanpassing van het raam op de begane grond worden ook twee kleine ronde ramen aan weerszijden van de trap toegevoegd. Opvallend omdat verder nergens in de gevels gebruik wordt gemaakt van ronde ramen. Ook het gebruik van de erker op de eerste verdieping in de rechter zijgevel is sterk gelieerd aan de plattegronden. In de eerdere ontwerpen is in de rechter achter hoek, de woonkamer met erker, van de bode gelegen. Wanneer de woonkamer naar de rechter voor hoek verplaatste en de keuken in de rechter achter hoek komt verdwijnt de erker van alle plattegronden. De erker was dus kennelijk nauw verbonden met de functie van woonkamer. Echter de woonkamer in de rechter voor hoek is groter in oppervlakte, en wellicht was een erker daardoor overbodig. Er moet nog wel opgemerkt worden dat op de blauwdrukken van oktober 1910 op geen van de twee plattegronden de erker staat getekend, maar op de blauwdruk met geveltekeningen van datzelfde moment staat de erker nog wel. Er zullen zeker nog meer blauwdrukken geweest zijn die niet bewaard zijn gebleven, aangezien er geen enkele blauwdruk van de voorgevel is terwijl het erg onwaarschijnlijk is dat die niet gemaakt is. Het kan zijn dat het weghalen van de erker dus nog een discussiepunt was.

Op het dak is er nog de kleine aanpassing van het toevoegen van dakkapelletjes aan de voorzijde. In de eerste ontwerpen is er

Afbeelding 33. Eerste gevelindeling met 4 gelijke ramen (Stuyt, 1910g)

Afbeelding 34. Gevelindeling met het driedubbele raam beneden en de twee smalle ramen boven (Stuyt, 1910g)

Afbeelding 35. Gevelindeling met het driedubbele raam beneden en het verbreedde raam boven(Stuyt, 1910b)

33

Het

ont

wer

p

maar één dakkapel en uiteindelijk worden het er drie. Dit is waarschijnlijk gewoon een compositorische keus. In een eerdere schets is te zien dat Stuyt erover denkt om het op te lossen door meer schoorstenen toe te voegen. Later is te zien dat het bij één schoorsteen blijft en dat in plaats daarvan dakkapellen zijn toegevoegd.

Ook zichtbaar is dat de het ontwerp van de klokkentoren in de verschillende tekeningen veel veranderd. In de eerste tekening was er nog geen sprake van een klokkentoren. In de daarop volgende schetsen zijn zowel grote uitbundige toren ontwerpen te zien, als ook kleinere ontwerpen. Op niet alle torens is een klok aanwezig. En ook de hoeveelheid klokken voor een klokkenspel wijzigt. In de tekeningen

uit oktober 1910 is alleen nog de grote toren met klokkenspel en uurwerk te zien. Een grote toren met klokkenspel en uurwerk werd dus waarschijnlijk belangrijk gevonden door het college.

Afbeelding 36. Tekening met de drie schoorstenen erop geschetst (Stuyt, 1910g)

Afbeelding 37. De drie dakkapellen en enkele schoorsteen in het definitieve ontwerp (Stuyt, 1910b)

Afbeelding 38. Schets van de definitieve klokkentoren met gepland klokkenspel en uurwerk (Stuyt, 1910f)

34

Het

ont

wer

p

5.2. Het�definitieve�ontwerpNa de vele aanpassingen zoals eerder beschreven werd het ontwerp in december 1910 voorgelegd aan de gemeenteraad. Er wordt tijdens de vergadering echter geen enkele opmerking gemaakt over het ontwerp zelf. De stijl, de indeling, de routing, over niets van dit alles werd gesproken, alleen de kosten werden flink onder de loep genomen9. Zoals al eerder opgemerkt ligt het voor de hand dat de tekeningen die gedateerd zijn op januari 1911 het definitieve ontwerp laten zien10. Echter na vergelijking met de tekeningen voor de verbouwingen van 1948 en 1953 blijkt dat dit niet zo is11. Het uitgevoerde ontwerp komt overeen een van de ontwerpen uit oktober 1910 met uitzondering van het feit dat in de tekeningen van 1948 de Wormerkamer en de kamer van de gemeente-ontvanger van plaats zijn gewisseld. In geen van de eerdere ontwerpen was deze configuratie te zien. Dit doet vermoeden dat dit een aanpassing is van na de bouw. Dat wordt echter tegen gesproken door het feit dat er tussen de bouw en de verbouw van 1948 geen vergunning is gegeven voor een verbouwing van het raadhuis.

Het ontwerp dat hier verder besproken zal worden is het, waarschijnlijk uitgevoerde, ontwerp uit oktober 1910.

Functies

De ruimtes in het raadhuis kunnen onderverdeeld worden in ruimtes met een representatieve en publieke functie en ruimtes met een ambtelijke functie. In het raadhuis van Purmerend hebben de raadzaal, de Wormerkamer, het telefoonkantoor en de centrale hal een representatieve of publieke functie. De secretarie, het kantoor van de secretaris, het kantoor van de gemeente-ontvanger, de bodekamer, het kantoor van de burgemeester en het kantoor van de afdeling publieke werken, hebben een ambtelijke functie. Naast deze ruimtes bevat het raadhuis ook nog een bode-woning. Het representatieve

9 (“Vergadering van den Gemeenteraad “, 1910d)

10 (Stuyt, 1911e)11 (Gemeentewerken Purmerend, 26-07-1948,

1953)

publieke deel van het raadhuis is in oppervlakte ongeveer net zo groot als het ambtelijke deel. De bode-woning maakt maar een klein deel van het raadhuis uit.De representatieve functies zijn op het telefoonkantoor na allemaal aan de linker zijde van het raadhuis gesitueerd. De ambtelijke functies zijn veelal aan de rechterzijde geplaatst. De bode-woning bevindt zich ook aan de rechter zijde.

Routing

Het raadhuis heeft 3 ingangen elk met een eigen functie en doelgroep. In het dagelijks gebruik worden alleen de twee ingangen op de begane grond gebruikt. De deur op de eerste verdieping wordt slechts gebruikt met bijzondere gelegenheden en is derhalve ook de meest representatieve ingang. Dit is onder andere te zien aan de wijze waarop de ingang wordt benadrukt met de pilasters aan de zijkant en het fronton erboven. De ingang op de begane grond onder de trap kan gezien worden als de hoofdingang van het gebouw. Hier moeten burgers, politici en ambtenaren allemaal naar binnen. Burgers die zaken moeten afhandelen met de gemeente, zoals inschrijvingen etc., blijven op de begane grond want daar zijn alle publieke

Publieke/representatieve functieAmbtelijke functie

Bode-woning

Legenda

Afbeelding 39. Verdeling van de verschillende functies over het gebouw(eigen ill.)

35

Het

ont

wer

p

balies gesitueerd. Burgers die komen om de raadsvergadering bij te wonen lopen via de monumentale trap naar de eerste verdieping om plaats te nemen op de publieke tribune. Politici volgen voor vergaderingen van de raad eenzelfde route maar gaan via een andere deur de raadzaal binnen. Voor andere vergaderingen van de gemeente politici wordt de Wormerkamer gebruikt. Die wordt bereikt door na de ingang direct links af te slaan. De ambtenaren hebben zowel kantoren op de begane grond als op de eerste verdieping. Maar ook zij komen altijd binnen via de deur onder de trap en gebruiken de monumentale trap om op de eerste verdieping te komen. Het kantoor van de secretaris is als enige niet direct verbonden met de gang, het kan alleen via de secretarie bereikt worden. De ingang op de begane grond in het kleine uitbouwtje aan de rechter zijde van het gebouw geeft toegang tot het telefoonkantoor. Hier was een publieke cel vanwaaruit gebeld kon worden. Wanneer men de trap naast het telefoonkantoor op ging werd de bode-woning bereikt. Omdat de bode snel vanuit zijn huis bij de burgemeester en raadzaal moest kunnen zijn is er op de eerste verdieping een verbinding gemaakt tussen de bode-woning en de gang.

Afbeelding 40. De drie ingangen van het gebouw(eigen ill.)

Afbeelding 41. De routing voor burgers(eigen ill.)

Afbeelding 42. De routing voor politici(eigen ill.)

Afbeelding 43. De routing voor ambtenaren(eigen ill.)

36

Het

ont

wer

p

Uitstraling

Zoals in de vorige paragraaf al vermeld is het raadhuis in een sober oud-Hollandse neo-renaissance stijl gebouwd. Deze stijl grijpt terug naar de stijl van de raadhuizen uit de Gouden Eeuw12. En ook naar de stijl van het eerst raadhuis in Purmerend zelf tussen 1591 en 1766. Dit stadhuis was in Hollandse renaissance stijl gebouwd13. Door hierop terug te grijpen herinnert de stijl van het nieuwe raadhuis aan de bloeiperiode van Purmerend, en dan met name de markthandel. Hiermee impliceert het dat Purmerend nu wederom een bloeiperiode tegemoet gaat.

Het interieur is in het ontwerp een stuk minder gedecoreerd dan bijvoorbeeld de gevels. Enkel de raadzaal, burgemeesterskamer en centrale hal zijn in de doorsnedetekeningen voorzien van een decoratieve lambrisering. Voor de raadzaal en de burgemeesterskamer maakt Stuyt ook nog een ontwerp voor de

12 (Blijdenstijn & Stenvert, 2004, p. 41)13 (De Lange, 2012)

schoorsteen-betimmering14. Later wordt besloten ook nog de Wormerkamer op de begane grond te voorzien van decoratie15. De sobere inrichting van de rest van de vertrekken is enkel een budgettaire keuze. Zoals al eerder duidelijk werd, wil men zo min mogelijk geld uitgeven aan een nieuw raadhuis, daarom wordt in de andere vertrekken de meubilering van het oude raadhuis gebruikt16.

14 (Stuyt, 1911c, 1911d)15 (Worp, 02-06-1911)16 (“Verslag van den Raad,” 1911; Worp, 19-05-

1911)

Afbeelding 44. De routing voor het telefoonkantoor (eigen ill.)

Afbeelding 45. De routing voor de bode-woning (eigen ill.)

Afbeelding 46. Doorsnede over de lengte van het raadhuis. De lambrisering is duidelijk zichtbaar. De kastdeuren van de secretarie lijken ook op lambrisering maar zijn puur functioneel (Stuyt, 1910b)

Afbeelding 47. Ontwerp voor de schoorsteen-betimmering van de raadszaal (Stuyt, 1911c)

37

Aanp

assin

gen

6 6.1. Aanpassingen tijdens de bouwTijdens de bouw zijn er nog enkele aanpassingen gemaakt in het ontwerp. De aanpassingen met een opvallende voorgeschiedenis of reden zullen hier nader worden toegelicht

Gedenk raam

Het nieuwe raadhuis wordt toevalligerwijs precies gebouwd in het jaar dat Purmerend 500 jaar bestaat. De vereniging Plaatselijk Belang wil daarom een cadeau geven aan de gemeenschap om dit moment te blijven herinneren. In eerste instantie willen zij een monumentale lantaarnpaal aanbieden. Die blijkt echter duurder dan gedacht en zelfs met de 300 gulden subsidie van de gemeenteraad niet te bekostigen. Daarom wordt er gezocht naar een alternatief. Het college van B&W stelt voor om van het raam achter de monumentale trap een gedenkraam ter ere van het 500 jarig bestaan te maken. En dit raam kan dan door de vereniging worden geschonken1. Er wordt ten eerste aan Stuyt gevraagd om een passend ontwerp te maken. Maar ook de heer Jongert, leraar op de tekenschool in Purmerend, had aangeboden om een ontwerp te maken. Stuyt is hier niet van gediend, hij is van mening dat aan een architectonische bouwwerk enkel en alleen dingen mogen worden toegevoegd door de architect zelf. Helaas is Stuyt niet bij de vergadering van Plaatselijk Belang aanwezig om zijn standpunt en ontwerp toe te lichten2.

Er zijn wel tekeningen bewaard gebleven van

1 (“Stadsnieuws, Plaatselijk Belang,” 1911)2 (“Stadsnieuws, Plaatselijk Belang,” 1911)

zijn ontwerp voor het gedenkraam. In het schetsontwerp is op het middelste raam een afbeelding van het nieuwe raadhuis te zien. Aan weerszijden hiervan staan afbeeldingen van oudere raadhuizen. Rechts een afbeelding van het oude raadhuis dat werd afgebroken om het nieuw raadhuis van Stuyt te bouwen. Hierboven staat het (ver)bouwjaar waarin het raadhuis dit uiterlijk kreeg het jaar 1845. Links een afbeelding van het eerste raadhuis met daarboven het jaartal 16723 4. Waar het jaartal 1672 vandaan komt is onduidelijk. Het raadhuis op de afbeelding werd al in 1591 gebouwd, en in 1633 verplaatst5. Echter zijn er geen aanwijzingen dat er in 1672 iets noemenswaardig is aangepast aan het gebouw. Dit en het feit dat het gebouw dat op de voorgrond staat in de afbeelding niet het raadhuis is maar de waag getuigd van weinig historische kennis van Stuyt. In zijn definitieve ontwerp, dat dus ook besproken wordt tijdens de vergadering, is de afbeelding van zijn nieuwe raadhuis vervangen door een afbeelding van Slot Purmersteijn met daarboven het jaartal 1412. Waarschijnlijk om wat meer de relatie tussen het raam en het 500 jarig bestaan van Purmerend duidelijk te maken6.

J. Jongert is wel zelf bij de vergadering aanwezig om zijn ontwerp toe te lichten. Hij is van mening dat het gedenkraam de geschiedenis van Purmerend moet weergeven. En dan kunnen drie punten niet ontbreken. Namelijk moment dat de eerste kerk in Purmerend wordt gesticht, het ontstaan van de heerlijkheid

3 (Stuyt, 1911b)4 naar de prent van Cornelis Pronk, die echter

gemaakt is in 1726 (Pronk, 1726)5 (De Lange, 2012)6 (Stuyt, 1911a)

Aanpassingen

38

Aanp

assin

gen

Purmerend en de oprichting van de markten in Purmerend. Elk van deze gebeurtenissen heeft Purmerend te danken aan verschillende edellieden en die komen dus ook terug in het gedenkraam. De drie gebeurtenissen worden elk op een afzonderlijk raam afgebeeld. Boven elke gebeurtenis staat het schild en de naam van de heer die dit mogelijk had gemaakt7.

Omdat de vereniging in eerste instantie subsidie had gekregen voor een lantaarnpaal en geen gedenkraam stuurt de vereniging een brief naar de gemeenteraad met de vraag of zij in plaats van de lantaarn ook een gedenkraam mogen schenken8. Dit verzoek wordt behandel in de raadsvergadering. Hier is men vooral bezig met de kosten van een gedenkraam, en met het feit dat de subsidie voor een lantaarnpaal was en niet voor een raam. En de raad wil graag weten of de vereniging zeker weet dat het met die 300 gulden subsidie het raam wel kan bekostigen. Sommige raadsleden zijn van mening dat als de gemeente mee betaald aan het raam het niet echt meer gezien kan worden als een cadeau aan de gemeente. Uiteindelijk stemt de raad wel in met het gebruik van de subsidie voor het

7 (“Stadsnieuws, Plaatselijk Belang,” 1911)8 (Vereeniging “Plaatselijk Belang”, 22-12-1911)

Afbeelding 48. Schetsontwerp voor het gedenkraam van Stuyt (Stuyt, 1911b)

Afbeelding 49. Definitief ontwerp voor het gedenkraam van Stuyt (Stuyt, 1911a)

Afbeelding 50. Het uitgevoerde ontwerp voor het gedenkraam van J. Jongert (eigen ill.)

39

Aanp

assin

gen

raam. De keus tussen de twee ontwerpen laten zij over aan deskundigen9.

Als deskundige wordt uiteindelijk de hoogleraar van de academie van beeldende kunsten in Amsterdam bereidt gevonden om een keus te maken tussen de twee ontwerpen. Hij was van mening dat het ontwerp van Jongert het beste was en beveelt dan ook aan dit ontwerp te kiezen10. Het college neemt deze aanbeveling over en keurt het ontwerp van Jongert goed en geeft de vereniging toestemming tot het plaatsen van zijn gedenkraam in het nieuwe raadhuis11.

Klokkenspel

De toren van het raadhuis is in het ontwerp van Stuyt voorzien van een klokkenspel. Hoewel het college niet direct overtuigd is dat er een volledig klokkenspel past in de smalle toren. Stuyt kan hen echter verzekeren dat dit past, en daarom wordt er een prijsopgaaf voor een klokkenspel aangevraagd12. Meerdere aanbiedingen komen in de daarop volgende weken binnen. De kosten variëren van 3228,- gulden voor 16 klokken, exclusief ophangen, tot 2930,- gulden voor tweedehands klokken of 4580,- voor nieuwe maar dan nog exclusief het speel mechaniek á 3950,- gulden13, tot 5045,- gulden voor nieuwe klokken inclusief speel mechaniek14. Vanuit de Werkmans vereniging Vooruit komt het dringende verzoek aan de raad om ondanks de hoge kosten toch te kiezen voor een klokkenspel. Ze zijn van mening dat een welvarende plaats als Purmerend niet zonder klokkenspel kan. En dat een verhoging van de jaarlijkse lasten15 door het klokkenspel zeker draagbaar is16.

De kosten voor een klokkenspel worden aan de gemeenteraad voorgelegd omdat deze bovenop de al geraamde kosten voor het raadhuis komen. Daar ontstaat een stevige discussie aangezien niemand had verwacht

9 (“Vergadering van den Gemeenteraad,” 1912)10 (Jurgens, 08-02-1912)11 (Worp, 09-02-1912)12 (Worp, 19-05-1911)13 (Worp, 26-05-1911)14 (Worp, 02-06-1911)15 Gemeente belasting16 (Schilder, 12-06-1911)

dat de kosten voor het raadhuis nog eens met 5000 gulden omhoog zouden gaan. Ook vraagt men zich af of 16 klokken wel genoeg is als klokkenspel. Met zo weinig klokken kunnen niet veel deuntjes worden gespeeld. Daarom zou het misschien beter zijn helemaal geen klokkenspel aan te schaffen dan een dure die niet voldoet. Men oppert om alleen de luidklok van de waag over te brengen naar de raadhuis toren, dat zou veel kosten kunnen besparen. Uiteindelijk is de conclusie dat iedereen van mening is dat de kosten voor een klokkenspel te hoog zijn en dat er dus geen zal worden aangeschaft17. Dit tot groter teleurstelling sommige inwoners, zoals onder andere de schrijver van een ingezonden. Hij is van mening dat de raad er goed aan heeft gedaan niet te kiezen voor een klokkenspel met 16 klokken, niet omdat het te duur is maar omdat er niet genoeg muziek mee gemaakt kan worden. Hij is van mening dat voor een beetje extra geld een klokkenspel met 25 klokken gekocht kan worden. En dan is het wel mogelijk alle deuntjes te spelen. Hij vindt het jammer dat over deze mogelijkheid niet is gesproken18.

Het college en de raad gaan niet in op deze nog duurdere mogelijkheid. Later wordt er wel besloten op een nieuwe enkele klok, om de tijd aan te geven, in de toren te hangen19. Dat betekent echter niet dat de discussies rond de toren op het raadhuis nu voorbij zijn. Er komen geruchten in omloop dat de toren niet zwaar genoeg zou worden gebouwd waardoor hij bij een beetje wind al zou kunnen instorten. Er wordt aan Stuyt en Postema gevraagd om zwart op wit te stellen dat dit niet het geval is20. Stuyt en Postema stellen dat bij een juiste uitvoering de toren er geen reden is om aan te nemen dat de toren te zwak is21. Het college vindt dit echter een te magere verklaring vooral omdat het voorbehoud wordt gemaakt van de juiste uitvoering, terwijl zij daar als architecten natuurlijk ook zelf op moeten letten. Daarom wordt hen gevraagd de zekerheid te geven dat

17 (“Verslag van den Raad,” 1911)18 (“Ingezonden, Een klokkenspel voor Purme-

rend,” 1912)19 (Worp, 16-02-1912)20 (Doorn, 22-09-1911)21 (Postema & Stuyt, 20-10-1911)

40

Aanp

assin

gen

de toren zoals hij ontworpen en nu uitgevoerd wordt op geen enkele wijze tot ongerustheid over de constructieve veiligheid zal geven. Zelfs niet als men besluit de klok van de waag of een nieuwe klok in de toren te hangen22. Deze verklaring krijgt het college van Stuyt en Postema23 en daarmee is voor het college de zaak opgelost24.

Maar het laatste woord over de toren is nog niet gezegd als het college tijdens de bouw merkt dat de uurwerken op de toren niet zichtbaar zijn wanneer men recht voor het gebouw staat. Ze zijn van mening dat de klokken van alle richtingen zichtbaar zouden moeten zijn en vragen Stuyt of er nog een mogelijkheid is om dit aan te passen25. Die laat weten dat de toren en de klokken precies zo zijn uitgevoerd als in de goedgekeurde ontwerp tekeningen en dat de klok helaas niet meer verplaatst kan worden26.

Lantaarn

Al vanaf de eerste ontwerp schetsen van Stuyt is aan de linker hoek van het raadhuis een lantaarn bevestigd. Deze zeer uitbundig gedecoreerde lantaarn is op bijna alle gevel tekeningen te zien en wijzigt in het ontwerp proces niet. Toch blijkt het college erover te denken om de lantaarn uit het werk te schrappen. Stuyt is hierover zeer verrast en ook geschrokken. De lantaarn was volgens hem een wezenlijk deel van de compositie van de voorgevel en kan dus niet zomaar weggelaten worden27! De frustratie loopt hoog op aangezien dit na het gedenkraam en het klokkenspel al het derde onderdeel van het raadhuis is dat niet wordt uitgevoerd zoals hij het had gepland. Het college is echter niet gevoelig voor het esthetische argument van Stuyt en is van mening dat de lantaarn te weinig licht zal verspreiden en dus zonde van het geld is. Daarom wordt ondanks het aandringen van Stuyt, toch besloten om geen lantaarn te plaatsen28.

22 (Worp, 20-10-1911)23 (Postema & Stuyt, 30-10-1911)24 (Worp, 03-11-1911)25 (Worp, 17-11-1911)26 (Worp, 24-11-1911)27 (Stuyt, 17-05-1912)28 (Worp, 23-05-1912)

Eenzelfde lot ondergaat de door Stuyt voorgestelde vulling van de tympaan boven de voordeur29. Vanwege de kosten wordt ervoor gekozen alleen het jaartal 1912 hierin te plaatsen30.

29 (Stuyt, 17-05-1912)30 (Worp, 23-05-1912)

Afbeelding 51. De lantaarn in de eerste gevelschetsen ven juli 1910 (Stuyt, 1910d)

Afbeelding 52. De huidige staat van de tympaan, inmiddels ook zonder het opschrift 1912 (eigen ill.)

41

Aanp

assin

gen

6.2. Aanpassingen na de bouwAl snel na de bouw blijkt het nieuwe raadhuis niet te voldoen. Iets meer dan een jaar na de opening van het raadhuis blijkt dat de ventilatie van de raadszaal en de Wormerkamer niet afdoende zijn. Er wordt contact opgenomen met Stuyt over een oplossing hiervoor. Hij stelt voor twee roosters te maken in het plafond van de raadszaal en dan door het openzetten van de dakramen te ventileren. Voor de Wormerkamer is dit lastiger want die zit immers op de begane grond, maar door het plaatsen van twee jaloezie ventilatie elementen in de gevel kon ook daar voor extra ventilatie worden gezorgd31. Dit wordt uitgevoerd en daarmee is de eerste aanpassing aan het raadhuis een feit32.

Een jaar later komt Stuyt nog eens in Purmerend. Hij ziet nog steeds de enkele klok hangen in de toren in plaats van het door hem zo vurig gewenste klokkenspel. Hij snapt nu dat het klokkenspel er waarschijnlijk nooit gaat komen. Dus stuurt hij een brief naar Postema, de toenmalige gemeente-architect en mede architect van het raadhuis, met een ontwerp voor de afdichting van het gedeelte van de toren dat voor het klokkenspel bedoeld was. Door de toren af te dichten kan de ontworpen gestalte van de toren met klokkenspel nog enigszins worden benaderd33. Postema neemt zijn aanbeveling over en stuurt een brief hierover naar het college met de vraag of er in de begroting van 1915 hiervoor geld kan worden vrijgemaakt34. Dat kon klaarblijkelijk niet want de afdichting is er nooit gekomen.

Als het raadhuis pas 5 jaar oud is blijkt dat het al te klein is om alle ambtenaren van de gemeente te huisvesten. Er is voor de nieuwe functie van controleur van de belastingen geen geschikt kantoor. Daarom wordt deze tijdelijk ondergebracht in de Wormerkamer. Maar deze kamer wordt ook gebruikt voor college en commissie vergaderingen waardoor de controleur niet altijd gebruik kan maken

31 (Stuyt, 11-11-1913)32 (Worp, 13-11-1913)33 (Stuyt, 30-10-1914)34 (Postema, 30-11-1914)

van zijn eigen kantoor. Om dit op te lossen stellen de wethouders en de gemeenteraad voor dat de burgemeester en de controleur tijdelijk van kantoor wisselen. Totdat er een ander kantoor gebouw is gevonden voor de controleur. Aangezien de burgemeester toch bij alle kleine vergaderingen moet zijn is het voor hem geen probleem als zijn kantoor daarvoor ook in gebruik is35. De burgemeester is het hier niet mee eens en wil zijn kamer niet afstaan. Hij zoekt het hoger op en het provincie bestuur van Noord-Holland schrijft er zelfs een brief over naar de koningin. Zij is van mening dat een burgemeester recht heeft op een privé werkkamer, die niet ook voor vergaderingen moet worden gebruikt. Bovendien vinden ze dat het gezag van de burgemeester wordt ondermijnd door hem te laten ruilen met een “lagere” ambtenaar36. De bezwaren van de burgemeester worden door haar gegrond geacht en de geplande ruil gaat dus niet door37. De onwerkbare situatie voor de belasting controleur blijft zo bestaan.

35 (Worp, 07-11-1917)36 (Röell & Meinesz, 14-11-1917)37 (Röell & Meinesz, 28-11-1917)

Afbeelding 53. Ontwerp van Stuyt voor de afdichting van de toren(Stuyt, 1914)

42

Aanp

assin

gen

Terwijl er steeds meer ambtenaren bij komen groeit het ruimtegebrek in het raadhuis gestaag. In 1919 wordt besloten om de bode in een woning buiten het stadhuis onder te brengen om vervolgens de inpandige bode-woning om te bouwen tot kantoren en vergader ruimtes. Er is eerst veel verzet omdat men bang is dat het onpraktisch is als de bode niet meer in het raadhuis woont. De verplaatsing van de bode-woning blijkt bij nader onderzoek echter helemaal niet zoveel problemen op te leveren. En op deze manier wordt het ruimte gebrek op een effectieve manier tegen gegaan38.

38 (Kooiman & Wolthuis, 15-08-1919)

Het ambtenarenapparaat groeit ondertussen snel door en stuk voor stuk verruilen verschillende onderdelen het raadhuis aan de Kaasmarkt voor een ander kantoor. In 1948 en 1953 wordt het raadhuis nog verbouwd maar er is geen mogelijkheid om meer kantoren aan het raadhuis toe te voegen39. In 1972 is de gemeenteraad zelfs zo gegroeid dat de door Stuyt ontworpen schouw in de raadszaal wordt gesloopt om extra ruimte te creëren. En vanaf 1979 worden ook de raadsvergaderingen niet meer op de Kaasmarkt gehouden maar in een kantoor elders in de gemeente. Een replica van de schouw werd daarna weer teruggeplaatst.

39 (Gemeentewerken Purmerend, 26-07-1948, 1953)

Afbeelding 54. De tekeningen van de verbouwing van 1953 (Gemeentewerken Purmerend, 26-07-1948, 1953)

43

Aanp

assin

gen

De laatste afdeling verlaat het raadhuis in 1986. Sindsdien wordt enkel de raadszaal door de gemeente nog gebruikt als trouwlocatie. De rest van het raadhuis wordt gebruikt door het Purmerends Museum40. In 1992 wordt er een nieuw stadhuis vlak buiten het centrum gebouwd waar alle afdelingen die inmiddels verspreid zaten over meerdere kantoren door de stad weer samen in konden worden gehuisvest.

Carillon

Tot de grote spijt van zowel Stuyt als de burgers van Purmerend is tijdens de bouw de raadhuistoren niet voorzien van een klokkenspel41. Maar de burgerij laat het er niet bij zitten en 50 jaar na de bouw van het raadhuis neemt notaris J. Dirkzwager het initiatief om ter ere van het 550 jarig bestaan van de stad alsnog een klokkenspel voor in de raadhuistoren schenken. Het doel is om dit klokkenspel volledig uit giften te bekostigen. Om kosten te besparen wil men een elektrisch

40 (De Lange, 2012)41 (“Ingezonden, Een klokkenspel voor Purme-

rend,” 1912; Schilder, 12-06-1911; Stuyt, 17-05-1912, 30-10-1914)

carillon aanbieden42. Om zeker te weten dat het elektrische carillon dat men wil aanschaffen ook het gewenste geluid zal maken worden er meerdere malen geluidstesten in de raadhuistoren uitgevoerd43.

De steun vanuit de bevolking van Purmerend is echter overweldigend en daarom wordt besloten om alsnog te collecteren voor een echt carillon met minimaal 24 bronzen klokken44.

De steun voor het carillon kwam echter niet alleen uit Purmerend, van een groep bedrijven uit Amsterdam-noord kreeg het carillon-comite 5000 gulden45. Een oudere dame, met Purmerendse oorsprong, uit Amerika bood zelfs een volledige klok voor het carillon aan46!

42 (“Burgerij wil carillon schenken aan Purme-rend,” 1960)

43 (“Morgenavond proefconcert van stadhuisto-ren,” 1960; “Morgenmiddag weer carillon klanken,” 1960)

44 (“Carillon-comité krijgt steeds meer steun van burgerij,” 1960; “Het wordt heus echt brons,” 1960; “Lijstcollecte voor carillon,” 1960)

45 (“Purmerender feesten tonen grote gemeen-schapszin,” 1960)

46 (“Burgerij schonk jubilerende stad carillon voor stadhuistoren,” 1960)

Afbeelding 55. Het nieuwe stadhuis uit 1992 (“Stadhuis te Purmerend,” 1995)

44

Aanp

assin

gen

En ook de bewoners van het naburige Zuid Oost Beemster gaven gul voor het Purmerendse carillon47.

Al snel is een groot gedeelte van het benodigde geld binnen en in maart 1961 worden uiteindelijk 26 klokken besteld48. Alvorens deze bestelling te plaatsen is er onder andere advies ingewonnen bij de voorzitter van de Nederlandse Klokkenspelvereniging, die geheel belangeloos heeft geholpen met het samenstellen van het carillon49. En hoewel de burgers de klokken hebben geschonken blijkt er ook nog apparatuur nodig om de klokken te bespelen. Omdat het opgehaalde geld hiervoor niet toereikend is wordt de speelapparatuur gekocht door de gemeente50.

Stuyt en Postema hadden de toren op een klokkenspel van 14 klokken berekend, maar doordat er nu uiteindelijk een carillon van 26 klokken in de toren komen te hangen moet er alsnog het een en ander aan de toren gebeuren51. Dit kost uiteraard extra geld maar er wordt met verschillende acties ook nog steeds geld opgehaald om dit te bekostigen52.

En dan is het 50 jaar na de opening van het raadhuis eindelijk zover. Begin maart 1962 worden de eerste klokken in de toren gehesen53. En op 28 april wordt het carillon overgedragen aan het gemeentebestuur54. Er zal vanaf die dag tussen half zeven ‘s ochtends en half tien ’s avonds ieder heel en half uur een wijsje worden gespeeld55.

47 (“Z.O. Beemster geeft ook voor carillon,” 1960)

48 (“Carillon voor Purmerend is nu besteld,” 1961)

49 (“Carilloncomité staat voor technische moei-lijkheden,” 1960)

50 (“Bandapparatuur voor carillon,” 1961)51 (“Versteviging toren stadhuis voor carillon,”

1961)52 (“Rond f2700 bestemd voor Carillon-Comité,”

1962)53 (“Carillon van Purmerend gaat vandaag de

toren in,” 1962)54 (“Overdracht carillon vermoedelijk op zater-

dag a.s,” 1962)55 (“Carillon zal ‘s nachts niet te beluisteren zijn,”

1962)

Afbeelding 56. Het optakelen van de klokken voor het carillon (“Carillon van Purmerend gaat vandaag de toren in,” 1962)

45

Conc

lusie

7 Naar aanleiding van het onderzoek dat in de vorige hoofdstukken is beschreven zijn er over het proces van eerste initiatief tot bouw van het raadhuis verschillende conclusies te trekken. Daarnaast zijn er ook enige conclusies over de gebruikte architectuur en de keus van het gemeentebestuur voor Jan Stuyt als architect.

In het proces van het eerste initiatief voor dit raadhuis tot en met de bouw ervan is een tweetal terugkerende elementen te vinden. Ten eerste de focus van het gemeente bestuur op geld. Veel van de keuzes of voorstellen die waren enkel en alleen ingegeven door een verlaging van de kosten. Het niet doorzetten van de eerdere plannen voor een nieuw raadhuis is daar het eerste voorbeeld van. Maar ook het voorstel om het raadhuis te verplaatsen naar de villa aan de Plantsoengracht was volledig ingegeven door het feit dat dit goedkoper zou zijn dan de bouw van een nieuw raadhuis op de huidige locatie. De discussie die hier in de raad op volgt gaat dan ook volledig over geld en het ontbreken van een begroting, in plaats van over de gevolgen van het verplaatsen van het raadhuis. Wanneer blijkt dat een nieuw raadhuis toch nodig is wordt er bezuinigd op het interieur door de oude meubels weer te hergebruiken. En ook de decoratieve lantaarn op de hoek sneuvelt door geldgebrek. Het zeer gewenste klokkenspel blijkt ook al te duur voor de gemeenteraad waardoor ook dit onderdeel van het ontwerp niet wordt uitgevoerd. Het is te danken aan de zeer initiatiefrijke burgers in Purmerend dat er ondanks al dit geldgebrek toch nog iets gebeurt. En dit is dan ook het tweede terugkerende element in het bouwproces van het raadhuis. Met een handtekeningen-

actie en de steun van de vereniging Plaatselijk belang, wordt ervoor gezorgd dat het raadhuis zijn historische plaats aan de Kaasmarkt niet verlaat. En dankzij het geld van de vereniging Plaatselijk belang komt er in het nieuwe raadhuis een gebrandschilderd gedenkraam. Al moet hier eerlijkheidshalve bij worden vermeld dat ook het gemeentebestuur wat geld heeft bijgedragen aan dit raam. Het beste voorbeeld van een geslaagd burgerinitiatief is toch wel de inzamelingsactie voor een carillon in 1960. Waar het gemeentebestuur er in 1912 geen geld voor over had bleek dat de bevolking maar al te graag een steentje wilde bijdragen voor een carillon in de raadhuistoren.

Zoals al vermeld in het onderzoek zijn er geen schriftelijke bronnen die de keuze voor Jan Stuyt als architect van het raadhuis motiveren. Er kan natuurlijk wel over de reden worden gespeculeerd en er zijn verschillende feiten die wellicht geleid hebben tot de keuze voor Stuyt. Ten eerste is dat het feit dat Stuyt op dat moment de enige architect uit Purmerend was met enige nationale faam en bekendheid. Het kan zijn dat men het belangrijk vond om een Purmerendse architect te vragen, net zoals dat men blij was met het feit dat het raadhuis gebouwd zou worden door een Purmerendse aannemer. Daarnaast is er de mogelijkheid dat het college en de gemeente-architect al contact hadden met Stuyt over de bouw van het Lidiuna-ziekenhuis in Purmerend. Wellicht vonden ze de samenwerking prettig en kozen ze daarom voor hem. Tenslotte kan het ook nog zijn dat de stijl die Stuyt gebruikt voor zijn raadhuizen het college aansprak. De neo-renaissance stijl van Stuyt doet denken aan het eerste raadhuis

Conclusie

46

Conc

lusie

van Purmerend, gebouwd in een Hollandse renaissance stijl. Wellicht wilde het college met het nieuwe raadhuis graag verwijzen naar deze welvarende tijd en is er daarom gekozen voor een architect die ook in deze stijl ontwierp. Het feit dat er in de decoratie van de gevelontwerpen weinig wijzigt kan betekenen dat stijl precies zo was zoals het college hem wenste. Het kan natuurlijk ook zo zijn dat het het college niets uit maakte wat de stijl van het nieuwe raadhuis werd maar dat lijkt onwaarschijnlijk. De combinatie van deze drie feiten heeft waarschijnlijk geleid tot het aanstellen van Jan Stuyt als architect voor het raadhuis in Purmerend.

Tenslotte is er dus nog de vraag over de architectuur van het raadhuis, waarom is het in de neo-renaissance stijl gebouwd? Ook hierover is wederom niets op schrift bewaard gebleven. Het blijft dus gissen naar de werkelijke reden. Stuyt had een belangrijke reden om zijn raadhuizen in neo-renaissance stijl te bouwen. Hij was van mening dat de gebouwen moesten verwijzen naar de bloeiperiode van het raadhuis in de Gouden Eeuw. En wellicht had het gemeente bestuur dezelfde reden om

te kiezen voor de neo-renaissance en wilden zij verwijzen naar het eerste raadhuis van Purmerend. Het is in ieder geval duidelijk dat het college een stuk minder aanmerkingen had op de stijl van de gevels dan op de indeling van het gebouw. Waar er in de loop van het proces zeven verschillende plattegronden zijn gemaakt zijn de gevels vrijwel niets gewijzigd. Een opvallende wijziging in de plattegronden is de toevoeging van de monumentale trap in de centrale hal. De trap neem meer dan de helft van de ruimte van de hal in beslag en voelt daarmee als te groot voor de hal aan. Stuyt voelde dit wellicht al aan en daarom zien we in de eerste ontwerpen een veel eenvoudiger en kleinere trap. Dit voedt de gedachte dat de monumentale trap is toegevoegd op aandringen van het college.

Concluderend kan dus gesteld worden dat de ontstaansgeschiedenis van het raadhuis gekenmerkt door een op geld gerichte aanpak van het gemeente bestuur. Dankzij de kunde van Stuyt en de initiatiefrijke bevolking heeft Purmerend uiteindelijk toch het monumentale raadhuis gekregen dat het zo graag wilde.

Afbeelding 57. Het raadhuis in de huidige staat (eigen ill.)

47

Bibl

iogr

afie

8 ABF Research Delft. (2014). Purmerend in cijfers. Retrieved 04-06-2014 https://purmerend.

buurtmonitor.nl/Bandapparatuur voor carillon. (1961, 24 april). Nieuwe Noordhollandse Courant, p. 3. Blijdenstijn, R., & Stenvert, R. (2004). Bouwstijlen in Nederland 1040-1940 (2e dr. ed.). Nijmegen:

SUN.Boxhorn, M. Z. (1632). Purmerend. Kaarten, (WAT001020166). Waterlands Archief, Purmerend.Burgerij schonk jubilerende stad carillon voor stadhuistoren. (1960, 11 juni). Nieuwe

Noordhollandse Courant, p. 3. Burgerij wil carillon schenken aan Purmerend. (1960, 11 april). Nieuwe Noordhollandse Courant,

p. 3. Carillon-comité krijgt steeds meer steun van burgerij. (1960, 10 juni). Nieuwe Noorhollandse

Courant, p. 3. Carillon van Purmerend gaat vandaag de toren in. (1962, 9 maart). Nieuwe Noordhollandse

Courant, p. 1. Carillon voor Purmerend is nu besteld. (1961, 8 maart). Nieuwe Noordhollandse Courant, p. 3. Carillon zal ‘s nachts niet te beluisteren zijn. (1962, 27 april). Nieuwe Noordhollandse Courant, p. 3. Carilloncomité staat voor technische moeilijkheden. (1960, 16 november). Nieuwe Noordhollandse

Courant, p. 3. Cavalje, F. C. A. H. L., & Wolthuis, P. (02-07-1910). Brief aan de heer J. Stuijt. Gemeente Purmerend

1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Cavalje, F. C. A. H. L., & Wolthuis, P. (28-06-1910). Brief aan de Minister van Justitie inzake localiteit

Kantongerecht. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Cavalje, F. C. A. H. L., & Worp, J. (21-03-1910). Brief van het College van B&W aan de

Gemeenteraad Purmerend. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Commissie van Fabricage. (21-10-1910). Raming van Kosten enz: Raadhuis. Gemeente Purmerend

1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Cuypers, J. T. J., & Stuyt, J. (1906). Beschrijving raadhuis Heemstede. Architectura, 14, 120-123. DANS. (2007). Volkstellingen 1795-1971.Retrieved 4 juni, 2014, from http://www.volkstellingen.nl/De Lange, B. (2012). Honderd jaar stadhuis op de Kaasmarkt. Historisch Purmerend, 35.Dekker, D. (1910, 27 maart). Ingezonden, Goedkoope Purmerender Courant, p. 5. den Boef, L., Buurmans, P., de Hilster, E., Teunissen, R., & Beijert, F. (Eds.). (2004). Purmerend, van

marktstad naar woonstad. Purmerend: Purmerends Museum.Doorn, W. (22-09-1911). Vergadering van Burgemeester en Wethouders van Purmerend.

Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Dukker, G. J. (2005). Overzicht villa in chaletstijl, voorgevel met ingangspartij, gezien vanaf de

overkant. Retrieved 25-6, 2014, from http://rijksmonumenten.nl/monument/512166/clementine/purmerend/

Faber, J. B. (25-04-1910). Memorie van toelichting behorende bij het adres aan de Raad der Gemeente Purmerend in zake het Raadhuis. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.

Bibliografie

48

Bibl

iogr

afie

Flaneur. (1911, 10 mei). Langs de straat, Goedkoope Purmerender Courant, p. 3. Gemeentewerken Purmerend. (26-07-1948). Raadhuis Bestaande toestand. Gemeente Purmerend

1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Gemeentewerken Purmerend. (1911). Bestek en Voorwaarden. Gemeente Purmerend 1814-1929.

Waterlands Archief, Purmerend.Gemeentewerken Purmerend. (1953). Bestektekening-Verbouw raadhuis aan de kaasmarkt.

Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Goudeau, J., van der Linden, A., & Radboud Universiteit Nijmegen Afdeling Kunstgeschiedenis.

(2011). Jan Stuyt (1868-1934) een begenadigd en dienend architect. Nijmegen: Stichting Nijmeegse Kunsthistorische Studies.

Het oude Stadhuis te Purmerend. (1900). Foto’s, (WAT001008818). Waterlands Archief, Purmerend.

Het wordt heus echt brons. (1960, 8 juni). Nieuwe Noordhollandse Courant, p. 5. Ingezonden, Een klokkenspel voor Purmerend. (1912, 21 januari). Schuitemakers Purmerender

Courant, p. 6. Jurgens, B. H. (08-02-1912). Aan Heeren Burgemeester en Wethouders der Gemeente Purmerend.

Gemeente Purmrend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmrend.Kooiman, D., & Wolthuis, P. (15-08-1919). Uitbreiding dienstlokalen. Gemeente Purmerend 1814-

1929. Waterlands Archief, Purmerend.Lijstcollecte voor carillon. (1960, 1 juli). Nieuwe Noordhollandse Courant, p. 5. Metzelaar, W. C. (10-05-1910). Brief aan de Burgemeester en Wethouders Purmerend inzake

Kantongerecht te Purmerend. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.

Morgenavond proefconcert van stadhuistoren. (1960, 23 mei). Nieuwe Norrdhollandse Courant, p. 3.

Morgenmiddag weer carillon klanken. (1960, 27 mei). Nieuwe Noordhollandse Courant, p. 3. Nautz, F. J. (Cartographer). (1832). Section C de Purmerend en une feuille. Nautz, F. J. (Cartographer). (1898). Gemeente Purmerend sectie C in één blad. Minuutplan. Nijenhuis, V. D. M. (2010). Purmerend, een stad uit het veen. Purmerend: H&H Offset.Officiëele Opening. (1912, 16 juni). Schuitemakers Purmerender Courant, pp. 1-2. Overdracht carillon vermoedelijk op zaterdag a.s. (1962, 25 april). Nieuwe Noordhollandse

Courant, p. 3. Postema, W. (13-05-1910). Brief aan de Heeren Burgemeester en Wethouders van Purmerend.

Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Postema, W. (30-11-1914). Aan Heeren Burgemeester en Wethouders van Purmerend. Gemeente

Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Postema, W. (31-01-1911). Aan Heeren Burgemeester en Wethouders van Purmerend. Gemeente

Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Postema, W., & Stuyt, J. (20-10-1911). Aan de Edelachtbare Burgemeester en Wethouders van

Purmerend. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Postema, W., & Stuyt, J. (25-10-1910). Brief aan de Burgemeester en Wethouders van Purmerend.

Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Postema, W., & Stuyt, J. (30-10-1911). Aan Edelachtbare heren Burgemeester en Wethouders van

Purmerend. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Pronk, C. (1726). Het Stadhuis te Purmerende. Prenten, Tekeningen, (WAT001020884). Waterlands

Archief, Purmerend.Purmerender feesten tonen grote gemeenschapszin. (1960, 11 juni). Nieuwe Noordhollandse

Courant, p. 1. Röell, A., & Meinesz. (14-11-1917). Toepassing art. 70 Gemeentewet. Gemeente Purmerend 1814-

1929. Waterlands Archief, Purmerend.Röell, A., & Meinesz. (28-11-1917). Artikel 70 der Gemeentewet. Gemeente Purmerend 1814-

2929. Waterlands Archief, Purmerend.

49

Bibl

iogr

afie

Rond f2700 bestemd voor Carillon-Comité. (1962, 19 januari). Nieuwe Noordhollandse Courant, p. 3.

Schilder, K. (12-06-1911). Aan den Raad der Gemeente Purmerend. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.

Scholten, W. A. (1845a). Plan tot verbouwing van het Stadhuis te Purmerende. Gemeente Purmerend 1814-1929. Watrelands Archief, Purmerend.

Scholten, W. A. (1845b). Plan van het Stadhuis voor de verbouwing in 1845. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.

Stadhuis te Purmerend. (1995). Bouw, 50, 32-36.Stadsnieuws. (1910, 10 april). Goedkoope Purmerender Courant, p. 2. Stadsnieuws “Plaatselijk Belang”. (1910, 08 mei). Schuitemakers Purmerender Courant, p. 5. Stadsnieuws, Aanbesteding nieuw Raadhuis. (1911, 26 maart). Schuitemakerd Purmerender

Courant, p. 5. Stadsnieuws, De eerste steenlegging. (1911, 09 juli). Schuitemakers Purmerender Courant, p. 2. Stadsnieuws, De laatste paal. (1911, 25 juni). Goedkoope Purmerender Courant, p. 2. Stadsnieuws, Plaatselijk Belang. (1911, 24 december). Schuitemakers Purmerender Courant, p. 1. Stuyt, J. (11-11-1913). Aan Edelachtbare heeren Burgemeester en Wethouders van Purmerend.

Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Stuyt, J. (17-05-1912). Edelachtbare heeren B en W van Purmerend. Gemeente Purmerend 1814-

1929. Waterlands Archief, Purmerend.Stuyt, J. (30-01-1911). Geachte heer Postema. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands

Archief, Purmerend.Stuyt, J. (30-10-1914). Geachte Postema. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief,

Purmerend.Stuyt, J. (1910a). Blauwdrukken raadhuis Purmerend oktober 1910. Gemeente Purmerend 1814-

1929. Waterlands Archief, Purmerend.Stuyt, J. (1910b). Definitieve ontwerptekeningen oktober 1910. Gemeente Purmerend 1814-1929.

Waterlands Archief, Purmerend.Stuyt, J. (1910c). Definitieve tekeningen Raadhuis Purmerend oktober 1910. Archief Jan Stuyt,

STUY. Het Nieuwe Instituut (NAi), Rotterdam.Stuyt, J. (1910d). Schets tekeningen juli 1910 nieuwbouw Raadhuis Purmerend. Archief Jan Stuyt,

STUY. Het Nieuwe Instituut (NAi), Rotterdam.Stuyt, J. (1910e). Schets tekeningen renovatie Raadhuis Purmerend. Archief Jan Stuyt, STUY. Het

Nieuwe Instituut (NAi), Rotterdam.Stuyt, J. (1910f). Schets van klokkentoren Raadhuis Purmerend. Archief Jan Stuyt, STUY. Het

Nieuwe Instituut, NAi, Rotterdam.Stuyt, J. (1910g). Schetsen ongedateerd nieuwbouw Raadhuis Purmerend. Archief Jan Stuyt, STUY.

Het Nieuwe Instituut (NAi), Rotterdam.Stuyt, J. (1911a). Definitief ontwerp gedenkraam raadhuis Purmerend. Archief Jan Stuyt, STUY. Het

Nieuwe Instituut (NAi), Rotterdam.Stuyt, J. (1911b). Schets ontwerp gedenkraam raadhuis Purmerend. Archief Jan Stuyt, STUY. Het

Nieuwe Instituut (NAi), Rotterdam.Stuyt, J. (1911c). Schoorsteen Betimmering Burgemeesterskamer. Archief Jan Stuyt, STUY. Het

Nieuwe Instituut (NAi), Rotterdam.Stuyt, J. (1911d). Schoorsteen Betimmering Raadzaal. Archief Jan Stuyt, STUY. Het Nieuwe Instituut

(NAi), Rotterdam.Stuyt, J. (1911e). Tekeningen Raadhuis Purmerend 1911. Archief Jan Stuyt, STUY. Het Nieuwe

Instituut (NAi), Rotterdam.Stuyt, J. (1914). Raadhuis Purmerend Galmborden Toren. Gemeente Purmerend 1814-1929.

Waterlands Archief, Purmerend.Stuyt, J. (1934). Bouwkundige compositie. ‘s-Hertogenbosch: Teulings.Tijdelijk Raadhuis. (1911, 01 maart). Schuitemakers Purmerender Courant, p. 1.

50

Bibl

iogr

afie

Van den Aardeweg, H. P. (07-04-1910). Verzoek aan de Raad tot behoud van het Raadhuis aan de Kaasmarkt. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.

Vereeniging “Plaatselijk Belang”. (22-12-1911). Brief aan de Raad de Gemeente Purmerend. Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.

Vergadering van den Gemeenteraad (1910a, 21 december). Schuitemakers Purmerender Courant, pp. 3-4.

Vergadering van den Gemeenteraad (1910b, 03 juli). Schuitemakers Purmerender Courant, p. 4. Vergadering van den Gemeenteraad (1910c, 17 april). Schuitemakers Purmerender Courant, p. 1. Vergadering van den Gemeenteraad (1910d, 20 maart). Schuitemakers Purmerender Courant, p. 2. Vergadering van den Gemeenteraad. (1912, 03 januari). Schuitemakers Purmerender Courant,

pp. 1-2. Verslag van den Raad. (1911, 18 juni). Goedkoope Purmerender Courant, pp. 5-6. Versteviging toren stadhuis voor carillon. (1961, 13 oktober). Nieuwe Noordhollandse Courant, p.5. Wolthuis, P. (18-06-1910). Vergadering van Burgemeester en Wethouders van Purmerend.

Gemeente Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Worp, J. (02-06-1911). Vergadering van Burgemeester en Wethouders van Purmerend. Gemeente

Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Worp, J. (03-11-1911). Vergadering van Burgemeester en Wethouders van Purmerend. Gemeente

Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Worp, J. (07-11-1917). Aan de Raad van Purmerend. Gemeente Purmerend 1814-1929.

Waterlands Archief, Purmerend.Worp, J. (09-02-1912). Vergadering van Burgemeester en Wethouders van Purmerend. Gemeente



Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Worp, J. (15-07-1910). Vergadering van Burgemeester en Wethouder van Purmerend. Gemeente



Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend Worp, J. (17-11-1911). Vergadering van Burgemeester en Wethouders van Purmerend. Gemeente







Purmerend 1814-1929. Waterlands Archief, Purmerend.Z.O. Beemster geeft ook voor carillon. (1960, 13 juni). Nieuwe Noordhollandse Courant, p. 13.

raadhuis purmerend

Documents