przeglĄd - abw.gov.pl

ABW

AGENCJA BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO

CENTRALNY OŚRODEK SZKOLENIAim. gen. dyw. Stefana Roweckiego „GROTA”

PRZEGLĄDBEZPIECZEŃSTWAWEWNĘTRZNEGO

PRZEGLĄDBEZPIECZEŃSTWAWEWNĘTRZNEGON

r9

(5)

2013

ISSN 2080-1335

PRZEGLĄDBEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO

WARSZAWA 9 (5) 2013

Rada naukowa prof.drhab.BrunonHołyst prof.drhab.KrzysztofIndecki drhab.JerzyKonieczny prof.drhab.AndrzejMania prof.drhab.StanisławSulowski drhab.SebastianWojciechowski prof.drhab.KonstantyA.Wojtaszczyk

Rada konsultacyjnaCOS ABW JanWidacki(przewodniczący) AndrzejBarcikowski PiotrNiemczyk ZbigniewNowek AntoniPodolski MichałStręk ZbigniewNawrocki(sekretarz)

Recenzenci PBW nr 9 drhab.TomaszBalbus drhab.StanisławHoc drhab.JerzyKonieczny drhab.PiotrMajer drhab.MirosławSadowski prof.drhab.WłodzimierzSuleja prof.drhab.StanisławSulowski

INTERNALSECURITYREVIEW

WARSAW 9 (5) 2013

Redaktor tematyczny AntoniPodolski

Zespół redakcyjny drZbigniewNawrocki(redaktornaczelny) drPiotrPotejko(zastępcaredaktoranaczelnego) DamianSzlachter(sekretarzredakcji) AgataGąsiewska(zespółredakcji) IzabelaLaskus,GrażynaOsuchowska,AnnaPrzyborowska (redakcja,korektiskład)

© Copyright by Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centralny Ośrodek Szkolenia, Emów 2013

ISSN 2080-1335

WszystkieartykułyzamieszczonewczasopiśmiesąrecenzowaneAllthearticlespublishedinthemagazinearesubjecttoreviews

Deklaracja o wersji pierwotnej:Wersja drukowana czasopisma jest jego wersją pierwotną. Wszystkie artykuły zamieszczone w numerze wyrażają poglądy autorów.

AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznegoCentralnyOśrodekSzkoleniawEmowieim.gen.dyw.StefanaRoweckiego„Grota”05-462Wiązowna,ul.Nadwiślańczyków2

Redakcjatel.(+48)225858613fax.(+48)225858645e-mail:[email protected]

Numer zamknięto i oddano do druku w grudniu 2013 r.

Druk:BiuroLogistykiAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznego00-993Warszawa,ul.Rakowiecka2Atel.(+48)225857657

PRZEGLĄDBEZPIECZEŃSTWAWEWNĘTRZNEGO9/13 5

SPIS TREśCI

Pamięci płk. Konstantego Miodowicza – byłego dyrektora Zarządu Kontrwy-wiadu Urzędu Ochrony Państwa .........................................................................

Konstanty MiodowiczWszystko zaczęło się w Krakowie ........................................................................

I. ARTYkUłY I ROZPRAWY ........................................................................

Cristian Nita Radical protest movements upsurge – a current challenge on the European intelligence services agenda ................................................................................Jarosław Tomasiewicz Nowa populistyczna prawica jako źródło zagrożenia terrorystycznego w Europie ............................................................................................................Krzysztof Izak Radykalny islam na Bałkanach źródłem konfliktów społecznych i terrorystycz-nego zagrożenia dla Europy ................................................................................Grzegorz Ocieczek Ocena poziomu makiawelizmu wśród polskich świadków koronnych jako oceny wiarygodności ich zeznań ....................................................................................Karol Jachymek Obraz służb specjalnych w polskiej kinematografii w latach 1989–2012 .............Maciej Kędzierski Zastosowanie rozwinięcia teorii układów samodzielnych na potrzeby typowania przywództwa organizacji przestępczej – analiza psychocybernetyczna ..............

II. STUDIA I ANALIZY ...................................................................................

Piotr Niemczyk Wywiadownie gospodarcze jako źródła informacji „białego wywiadu” ...............Grzegorz Borowik Zwalczanie zmów cenowych jako zagrożenia ekonomicznych interesów RP – próba oceny skuteczności unormowań prawnych ..............................................Marcin Siuda Belgijska Służba Bezpieczeństwa Państwa i wybrane aspekty działań w ramach profilaktyki ...........................................................................................................Tomasz Kijewski Atak terrorystyczny na kompleks gazowy Tiguentourine w In Amenas w Algierii w styczniu 2013 r. jako przykład nowych zagrożeń dla energetycznej infrastruk-tury krytycznej i bezpieczeństwa wewnętrznego państwa .....................................Janusz Wasilewski Zarys definicyjny cyberprzestrzeni ......................................................................Radosław Jagiełło Wybrane aspekty wojskowego rozpoznania osobowego ......................................

11

13

15

17

30

52

75

101

128

145

147

167

194

202

225

235

6 PRZEGLĄDBEZPIECZEŃSTWAWEWNĘTRZNEGO9/13

III. RECENZjE .................................................................................................

Antoni Podolski Polityka i agentury – na marginesie książek Piotra Zychowicza ........................Krzysztof Izak Xavier Raufer, „Atlas radykalnego islamu” ........................................................Marek Świerczek Po drugiej stronie lustra ......................................................................................Mirosław Sikora Recenzja ksiązki Wilhelma Dietla pt. Schattenarmeen. „Die Geheimdienste der islamischen Welt” (pol. „Armie Cienia. Tajne służby świata islamu”).................Marek Świerczek Władysław Michniewicz, „Wielki bluff sowiecki” ...............................................

IV. PRZEGLĄD PRAC kONkURSOWYCh ................................................

Ogólnopolski konkurs Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego na najlep-szą pracę licencjacką/magisterską z dziedziny bezpieczeństwa wewnętrznego państwa ................................................................................................................Arkadiusz Król Działalność operacyjna służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa .........Maciej Smolak Formy zwalczania procederu prania brudnych pieniędzy ...................................

V. DOkUmENTY I SPRAWOZDANIA ..........................................................

Anna Kańciak Bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni oraz społeczeństwo informacyjne jako przedmiot analiz naukowych i debat publicznych ...............................................Kamil Galicki, Grzegorz Świszcz Usprawnienie procesu obiegu informacji w systemie zarządzania kryzysowego.......... Renata Dąbrowska Sprawozdanie ze spotkania warsztatowego w DABW Poznań dla prokurato-rów i sędziów sądów apelacyjnych pt. „Użyteczność badań poligraficznych w postępowaniach karnych” (19 kwietnia 2013 r.) .............................................Piotr Burczaniuk Podpisanie porozumienia z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie współpracy naukowo-dydaktycznej z Wydziałem Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego ........................................................................

O autorach .................................................................................................................

Informacje dla autorów „Przeglądu Bezpieczeństwa Wewnętrznego”...............

243

245

248

256

262

271

275

277

279

294

307

309

318

324

326

328

329


CONTENTS

In Memory of col. Konstanty Miodowicz – former Director of the Counterintelli-gence Department in the Office for State Protection (UOP).................................

Konstanty MiodowiczIt all started in Cracow.........................................................................................

I. ARTICLES AND DISSERTATIONS ............................................................

Cristian Nita Radical protest movements upsurge – a current challenge on the European intelligence services agenda............................................................................Jarosław Tomasiewicz New right-wing populism as a source of terrorist threat in Europe.....................Krzysztof Izak Islamist extremism in the Balkans as a source of social conflicts and terrorist threat to Europe....................................................................................................Grzegorz Ocieczek Assessment of the level of Machiavellianism among the Polish crown-witnesses, as a predicator of evaluation of their testimonies credibility...............................Karol Jachymek Polish special services in the Polish cinematography between 1989-2012.........Maciej Kędzierski Use of the autonomous systems theory for indicating leadership of criminal organizations – psycho-cybernetic analyze..........................................................

II. STUDIES I ANALYSES ...............................................................................

Piotr Niemczyk Business intelligence as a source information for open intelligence...................Grzegorz Borowik Price fixing as a threat to the economical interest of Poland – attempt to assess the effectiveness of law regulations..........................................Marcin Siuda Selected aspects of activities of the Belgian State Security Service and in the framework of prevention.......................................................................................Tomasz Kijewski Terrorist attack on the gas system in Tiguentourine, Amenas, Algeria, in Janu-ary 2013, as an example of new threats to critical energy infrastructure and the internal security of the state .................................................................................Janusz Wasilewski Overview of the cyberspace definition .................................................................Radosław Jagiełło Chosen aspects of the military HUMINT .............................................................

11

13

15

17

30

52

75

101

128

145

147

167

194

202

225

235


III. REVIEWS ....................................................................................................

Antoni Podolski Politics and agency - in the margins of Piotr Zychowicz books ...........................Krzysztof Izak Xavier Raufer, „Atlas of Radical Islam” .............................................................Marek Świerczek Oskar Reile, „Der Deutsche Geheimdienst im II. Weltkrieg Ostfront” (eng. „The German intelligence in World War II Eastern Front”) ...............................Mirosław Sikora Wilhelm Dietl, „Schattenarmeen. Die Geheimdienste der islamischen Welt“ (eng. „Shadow Armies: the Secret Services of the Islamic World”) ........................Marek Świerczek Władysław Michniewicz, „Great Soviet Bluff” ...................................................

IV. REVIEW OF ThE WORkS .......................................................................

Polish competition of the Head of Internal Security Agency for the best bache-lor’s/master’s degree in the field of the internal security .....................................Arkadiusz Król Operational activities of security services in the state protection system ............Maciej Smolak Methods of combating money laundering ............................................................

V. DOCUmENTS AND REPORTS ..................................................................

Anna Kańciak Security in cyberspace and the information society as an object of scientific analysis and public debates .................................................................................Kamil Galicki, Grzegorz Świszcz Enhancing the flow of information between crisis management stakeholders ....Renata Dąbrowska The report from the workshop held by the Internal Security Agency Field Office in Poznan for prosecutors and judges from the appellate courts, entitled: „Usefulness of polygraph tests in criminal proceedings” (19th April 2013) .......Piotr Burczaniuk The signature of the bilateral agreement on the scientific and educational cooperation with the Faculty of Law and Administration of the Cardinal Stefan Wyszynski University in Warsaw (12th June 2013, Warsaw) ...............................

About the Authors ...................................................................................................

Information for the Authors of „Internal Security Review” .............................

243

245

248

256

262

271

275

277

279

294

307

309

318

324

326

328

329


Pamięci płk. konstantego miodowicza – byłego dyrektora Zarządu kontrwywiadu

Zwykształcenia etnograf, z zamiłowania tater-nik,alpinistaibibliofil.AbsolwentWydziałuFilozo-ficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego.Opozycjonista, współtwórca Urzędu Ochrony Pań-stwa–pierwszejcywilnejsłużbyspecjalnejwnowejodrodzonejPolsce;posełpięciukadencjisejmu.

Urodziłsię9stycznia1951r.jakosynZytyzBed-narskichiAlfredaMiodowicza,zagorzałegokomunistyiprominentnegodziałaczaPolskiejZjednoczonejPartiiRobotniczej.Otym,żeróżniąsięzojcempoglądowo,

przekonałsięjużwszkolepodstawowej,podczassłuchaniaRadiaWolnaEuropa.Wlatach70.XXwieku,wspólniezmłodsząsiostrąDobrosławą,odkryłwsobiemi-

łośćdogóriryzykownychwspinaczekposkałkach.Jaksamwspominał,marzyłościanachTatriDolomitów,oostrychwyczynach.DziałającwkrakowskimkoleKlubuWysokogór-skiego,ukończyłkolejnekursywspinaczkoweizdobyłuprawnieniadoszkoleniaadep-tówalpinizmu.Naswoimkonciemiałm.in.dwukrotnepokonaniedwóchsławnychdrógChergianiego(jakopierwszyzPolakówstanąłnaPikuSzczurowskiegoiszczycieSzchel-dy-tau)orazzdobycienajwyższegonaKaukazieszczytu–Elbrus.Wjednymzwywiadówprzyznał,żepasjadogórprzeszłamuwułamkusekundy,gdywsierpniu1980r.zobaczył wgazecieinformacjęostrajkachnaWybrzeżu.Nafalisolidarnościowejrewolucji,wspól-niem.in.zJanemRokitą,BogdanemKlichemiBartłomiejemSienkiewiczem,założył wKrakowieNiezależneZrzeszenieStudentów.

Antykomunistyczną działalnośćK.Miodowicza przerwałowprowadzenie stanuwojennego.Konstanty trafiłdoobozuodosobnieniawWiśniczuNowym,anastępniedoZałężai,tużprzedwyjściemnawolnośćwlipcu1982r.,doKielc.Natychmiastpoopuszczeniuaresztuzająłsięobronąpracymagisterskiej,którą,podczujnymokiemod-wiedzającejgowczasieinternowaniapromotor,skończyłpisaćwwięzieniu.

ŻyciezawodowezwiązałzkrakowskimAWF-em.Do1990r.pracowałwtamtejszejKatedrzeAlpinizmu.Powrócił równieżdodziałalnościopozycyjnej przerwanejna sku-tek internowania.Gdyw1985 r. grupaosóbzwiązanaze zdelegalizowanymw1982 r. NZS-empodpisaładeklaracjęzałożycielskąRuchu„WolnośćiPokój”,zostałjejsygna-tariuszem.Był naszym analitykiem: zawsze można było liczyć na jego myślenie, radę i analizę–wspominałwspółzałożycielWiP-uJanRokita.Dnia30listopada1988r.,gdycałaPolskaoglądałatelewizyjnądebatęLechWałęsa–AlfredMiodowicz,Konstantyca-łymsercembyłpostronieprzyszłegoprezydenta,którytostarciezdecydowaniewygrał.

WynikiemupadkukomunizmuwPolscebyłygruntownezmianywcałympaństwie.MiędzyinnymipowołanodożyciapierwszącywilnąsłużbęspecjalnąwwolnejPolsce–UrządOchronyPaństwa.Najejczelestanąłwmaju1990r.KrzysztofKozłowski,któryrozpoczął tworzenie nowych struktur z pomocą krakowskich opozycjonistów. Pierw-szymzadaniem,jakieK.KozłowskipostawiłprzedK.Miodowiczem,byłoutworzeniejednostkianalitycznejdostarczającejinformacjiztzw.źródełotwartych(białywywiad).

śp. kONSTANTY mIODOWICZ9 stycznia 1951 – 23 sierpnia 2013


GdyzorganizowaneprzezMiodowiczaBiuroAnaliziInformacjizaczęłosprawniefunk-cjonować, objął on stanowisko dyrektorawZarządzieKontrwywiaduUOP. Jak samwspominał,znalazłsięwinnymświecie,wktórymlikwidowanolubreorganizowanosta-rekierunkizainteresowańoperacyjnychijednocześnietworzononowe,m.in.wschodni iantyterrorystyczny(tenostatniuformowałsięwcieniusłynnejoperacji„Most”).

K.MiodowiczodszedłzestanowiskadyrektoraZarząduKontrwywiaduwgrudniu1995 r.,pozostawiającpo sobie jednostkę sprawnie funkcjonującą iuznanąprzez so-juszniczesłużbyspecjalne.WliściepożegnalnymdoNiegodyrektorzydelegaturUOPnapisali: (…)Wyrażamy słowa uznania za ukształtowanie nowoczesnego, sprawnego i efektywnego pionu Kontrwywiadu. Pana dynamizm działania, stanowczość i jasna wi-zja przyszłości dawały gwarancję kompetentnej i rzetelnej realizacji wspólnych zadań. Dla oficerów Urzędu Ochrony Państwa zaszczytem jest służba w Kontrwywiadzie, który Pan stworzył od podstaw, nadając mu odpowiedni wymiar i prestiż (…).

Po odejściu ze służbyK.Miodowicz zaangażował sięwdziałalność politycznąuwieńczonąwejściemdoZarząduFundacjipowstałegow1995r.InstytutuLechaWa-łęsyorazzdobyciemw1997r.mandatuposelskiego,którysprawowałprzezkolejnychpięćkadencji.Odpoczątkudziałalnościwsejmiejasnookreśliłkierunkiswoichzawo-dowychzainteresowań:pracowałwKomisjiAdministracjiiSprawWewnętrznych,Ko-misjidoSprawSłużbSpecjalnych,którejwielokrotniebyłprzewodniczącym,a takżewpodkomisjachzajmującychsięm.in.ustawamilustracyjnymiorazbezpieczeństwempaństwaiochroną informacjiniejawnych.Gdyw2002r.wmiejsceUrzęduOchronyPaństwapowoływanoAgencjęBezpieczeństwaWewnętrznegoorazAgencjęWywiadu,K.Miodowiczzsejmowejtrybunyprzekonywał,żereformajestniepotrzebna,alejeślijużmabyćprzeprowadzona,tonależyjąprzeprowadzićrzetelnie,skupiającsięnareal-nych problemach państwowego bezpieczeństwa, rozumianego nie jako dostęp do teczek.

Dokońcażyciaaktywniedziałałwśrodowiskusłużbspecjalnychiuczestniczył wnajważniejszychuroczystościachznimizwiązanych.Wuznaniuzasługidziałalnościnarzeczbezpieczeństwapaństwabyłwielokrotnieodznaczany:ZłotymKrzyżemZasługi (1993r.),KrzyżemKawalerskimOrderuOdrodzeniaPolski(1995r.),OdznakąHonorową im.gen.dyw.StefanaRoweckiego„Grota”(2011r.)orazKrzyżemKomandorskimOr-deruOdrodzeniaPolski(pośmiertnie,w2013r.).

Prywatnieod1983r.byłmężemsiostrysłynnegobardazPonidzia,Małgorzaty zd.Belon,zktórąmieszkałnastałewBusku-Zdroju.Tamteżoddawałsięswoimpa-sjom:jeździekonnejorazuzupełnianiupotężnegoksięgozbioru.

Zmarł23sierpnia2013r.wCentralnymSzpitaluKlinicznymMSWwWarszawie.


Konstanty Miodowicz

Wszystko zaczęło się w krakowie1

WszystkozaczęłosięwKrakowie,wkawiarni„Kolorowa”naulicyGołębiej,kil-kakrokówodstarejsiedzibyNiezależnegoZrzeszeniaStudentów(NZS).Totam,podkoniecmaja1990r.BartłomiejSienkiewiczzaproponowałmipracęwnowotworzonymUrzędzieOchronyPaństwa(UOP).MówiłopracydlaPolski.Niewdawałsięwszcze-góły.Byłpowściągliwyitajemniczy.

DoWarszawy przyjechałem w Święto Bożego Ciała, by po noclegu w hoteluMSWprzyulicySłonecznejwylądowaćnaRakowieckiej.Międzybadaniamilekarskimi atestamipsychologicznymi,BartłomiejSienkiewiczprzedstawiłmiswójplan.Miałemopracować szczegółową koncepcję dużej jednostki analitycznej pracującejw ramachUOPnapodstawietzw.źródełotwartych.Bywszystkostałosięjasne,Bartekzilustrowałswewywody,kreślącnawyrwanejznotesukartcekilkaprostokątówistrzałek:Patrz, tutaj wchodzą różne dane, tu wchodzą po analizie, a tam przekazywane są decydentom. Proste prawda?Wziąłemsobietęinstrukcjędosercaiprzystąpiłemdopracy.Niestety,informacja tamiaławielewalorówpoza tym jednym– prosta nie była.Rozwinięcie„wizjizałożycielskiej”okazałosięprzedsięwzięciemzłożonymitrudnym.Mojejpracynauczelni towarzyszyły licznerozmowyzosobamizatrudnionymizarównowMSW,jak iwwielu instytucjach „zewnętrznych” (Uniwersytet, Politechnika, PAN, agencjainformacyjna,redakcje…).OstatecznieraportkońcowymojegoautorstwaprzeznaczonydlaministraKozłowskiegoliczyłblisko100stron.Precyzowałcele,zadania,ogniwaor-ganizacyjne,etatyilogistykęBiuraAnaliziInformacjiUOP.Ministerzatwierdziłtenra-portbezuwag.Rozpocząłemwięcpraceorganizacyjne.Jużwpaździerniku1990r.BAiIzatrudniałookoło80osób(stanetatowyzakreślonona125pracowników).JednostkataróżniłasięodinnychjednostekUrzędu.Połowęspośródzatrudnionychstanowililudzienowoprzyjęcidosłużby.Ichrekrutacjęprzeprowadzałemosobiście.

Biurołączyłokwalifikacjesocjologów,dziennikarzyiekonomistówzdoświadczeniempozytywniezweryfikowanychfunkcjonariuszySB.Niechodziłonamobylejakieanalizy,leczoopracowanianaprowadzającejednostkioperacyjnenastosownepolazainteresowań.

Wlistopadzie1990r.powierzonomiobowiązkidyrektoraZarząduKontrwywia-du.Nastąpiłotowbardzociekawychokolicznościach.WZarządzieIIUOPpracowałowtedyokołopięciuosóbniewywodzącychsięzeSłużbyBezpieczeństwa.Znalazłemsięwinnymświecie.Łatwoniebyło.Nieoszczędzaliśmysię.RzadkoopuszczałempomieszczeniaZarządu.Trzebabyłosięuczyć,uczyćijeszczerazuczyć,apozatymor-ganizowaćpracęjednostki.Likwidowanolubreorganizowanostarekierunkizaintere-sowańoperacyjnychijednocześnieotwieranonowe.Teostatnietworzonoodpodstaw itoonewłaśniebyłydlanaspriorytetowe.Mamnamyślikierunekwschodniianty-terrorystyczny.Tenostatniuformowałsięwcieniuoperacji„Most”.

NakierunkuwschodnimusytuowanooficerówwywodzącychsięgłówniezwydziałówpierwszegoitrzeciegoDepartamentuIISB.Dobieranoichwyjątkowostarannie.Byłytooso-

1 Tekstpochodzizwydaniaspecjalnego„PrzegląduBezpieczeństwaWewnętrznego”zokazji20-leciaUOP/ABW,„PrzeglądBezpieczeństwaWewnętrznego”z6kwietnia2010r.


bydoświadczone,sprawneigwarantującebezpiecznewykonywaniepowierzonychimzadań.Bardzopomoglinampartnerzyzagraniczni.Otrzymaliśmyodnichbezcennąpomoc

szkoleniowąi informacyjną.Todziękinimtakszybkoudałosięrozpocząćdziałalnośćoperacyjną.Warunkidojejprowadzeniabyływyjątkowotrudne,apowodówtakiegostanurzeczybyłowiele.CzuliśmynakarkachgorącyoddechHistorii.PrzeznaszeterytoriumprzesuwałysięoddziałyPółnocnejiZachodniejGrupWojskArmiiCzerwonej,aradziec-kiesłużbywywiadowczegorączkowowypracowywałynowepozycje.Nanaszychoczachdokonywałysięwielkiezmiany.DecydowałasięprzyszłośćPolski.Kontrwywiadwkra-czałnanowe,trudnepoladziałańoperacyjnych.Musieliśmyzaakceptowaćwysokipoziomryzyka.Nareakcjęstronyprzeciwnejnietrzebabyłodługoczekać.Niebawemrozległysięgroźnepomrukiwania.Naszasłużbastałasięnegatywnymbohaterempublicystyki„KrasnojZwiezdy”.ZkrytykąUOPwystąpiłsammarszałekJazow–ministerobronyZSRR.Mimowszystko,parliśmydoprzodu.Naszwysiłeknieposzedłnamarne.Stosunkowoszybkoprze-szliśmydorealizacjiprzedsięwzięćdługofalowych,ofensywnych,owysokimstopniuzło-żoności.Jednocześniedokonaliśmykompleksowegoprzegląduwiedzyoprzeciwniku.Jejewaluacjastałasięmożliwadziękipomocysojuszników.Wspominamjązwdzięcznością. We współpracy międzynarodowej kontrwywiad UOP od początku był uznawany zapartnera znaczącego,profesjonalnego iwiarygodnego.Trudno tegoniepodkreślić.De-cyzjadotyczącamożliwościkontynuowaniaprzezczęśćkadrbyłejSBpracywnowychstrukturach,zzupełnieinnymizadaniami,namocyustawyoUOP,okazałasięzewszechmiarsłuszna.WPolscedokonywałysięwówczasprzemianyofundamentalnymznacze-niudlabezpieczeństwanaszegokrajuikontynentueuropejskiego.Chcieliśmyzdobywać onichwiedzęzpozycjisprawnejsłużbyochronypaństwa.

Z perspektywy czasu dyskusja na temat decyzji podjętych przez polskie władze wpoczątkachfunkcjonowaniaUrzęduOchronyPaństwawydajesiębyćjałowa.Gdybyniedoszłodoperturbacji,jakiezostałysprowokowaneprzezdziałaniatandemuA.Macierewicz- -P.Naimski,gdybysłużbanieweszławfazęrozedrganiawwynikuźlerozegranej„sprawyOleksego”,gdybypodkonieclat90.XXw.nieprzeprowadzonoeksperymentówkadro-wychigdybyniemiałymiejscaekscesyzarchiwamiwywiaduwlatach2003–2004,touwa-żałbym,żeliniapostępowaniaprzyjętaprzezrządzącychwroku1990byłasłuszna.Obecniemamcodotegolicznewątpliwości,zwłaszczawkontekścieskandalicznego„rozegrania”sprawyemeryturdlaoficerówbyłejSłużbyBezpieczeństwa,zweryfikowanychpozytywnie izatrudnionychwUOP.Wyglądanato,żeprzeprowadzonyprzeddwudziestulatyekspe-ryment,jakimbyłabudowasprawnych,wpisanychwrealizacjęrzeczywistychinteresówpaństwa,dobrzeiumiejętniewykorzystywanychprzezrząd,służbspecjalnych,załamałsię.Polskaklasapolitycznamakłopotyzwłaściwymwykorzystaniemsłużbwywiadowczych.

JestempełenuznaniadlawysiłkówobecnegoszefostwaABW,któreporazkolejnyusiłujekleić rozłamanecałości,przywrócićsłużbiewiarygodność ibudowaćniezbędnądlapracystrukturbezpieczeństwarenomę.Coprawda,niedokońcapodzielamkoncep-cję obecnego szefaAgencji dotyczącą budowy „polskiego FBI”. Zdecydowanie reko-mendowałbymsformowaniesłużbyodbiurokratyzowanej,omniejszymstanieetatowym,sprawnej,perfekcyjniewspółpracującejzpozostałymisegmentamiadministracji.Służbyrozwijającejlinięklasycznegokontrwywiadu,ochronytajemnicypaństwowej,antyterro-rystyczną i rozpoznaniaprzestępstwprzeciwkokonstytucji,pozbawionej tego,coprze-mieszczanasnapolakompetencjipolicyjnych.Proponowałbymtakżelikwidacjęstrukturdochodzeniowo-śledczych.Taki jestmój punktwidzenia na najważniejsze dlaAgencjiproblemy.Oczywiście,możliwesątakżeinneujęciatychsprawiotymnależyrozmawiać.

IARTYkUłY I ROZPRAWY

I.ARTYKUŁYIROZPRAWY 17

Cristian Nita

Radical protest movements upsurge - a current challenge on the European intelligence services agenda

ScientificstudiesandtheorizationsestablishedtwodistinctapproachestotheInter-net:ontheonehand,theInternetisacommunicationandinformationmeansandontheotherhand,itisanenvironmentforsocialactivities.Togetherthetwodimensionsmake acompletedescriptionofthisfieldandcannotunilaterallysufficient.

ThesocialcomponentoftheInternetisanundeniablerealitywhichobviouslycannotbenarroweddowntocommunicationprocesses.InitiallytheInternetwasrestrictedtomedia-tedcommunication;howeveritgot„outofcontrol”andbecameadefiningtraitofourtimes.

In theglobalframeworkofdeeptechnologicalandsocietychanges, it iscrucialtoanalyze thesocialactionsof individuals in thevirtualenvironment.Fromthisper-spective,InternetSociologyissetupasanewbranchofscientificinvestigationaimedatdraftingexplanatory theoriesofaphenomenon that isgatheringmomentumand isgeneratingeffectsandmeaningsintheinformationsocietythatwelivein.ThemissionofInternetSociologyistostudythetransformationsandpeculiaritiesofinteractionsandsocialcommunicationinthevirtualenvironment,thenetworks,organizationsandinsti-tutions,theaspectsofsocietyandglobalcultures.

Inotherwords,InternetSociologyisthesciencethatencompassesthetransitionfromindustrialcapitalismtoinformationcapitalismandthenewvirtualformsofsocietyaswellasthesocietydevelopmentprocessenabledbytheIT&Cnetworksandtechnologies.

The Internet through its glocalization1 ability is a catalyst of central significantconnectionsbetweenindividualsfoundcloseorfarfromeachother;thus,theInternetbecomesathirdplace2 forsocialyzing.

TheInternethasgotaglobalnature,itisinteractive,flexible,dynamic;ithasrichresourcesandoffersalargepoolofinformation,andisrelativelycheapincomparisontotheothermeansofmasscommunication.TheInternethassetupforusersnewwaystocommunicate,cooperate,socialize,interactandcoordinate.Forallthesereasons,moreandmoreInternetapplicationsandservicesweredevelopednotonlyinsupportoftheuser’sactionsandneedsbutalsoinordertomakeitaccessibletoamorediversifiedaudience.

1 Aneologismthatrepresentsacombinationoflocalizationandglobalization;itsorigingoesbacktotheJapanesebusinesspracticesofthe80’s.Thetermwasrenderedpopularinthe‚90sbytheBritishsociologist,RonaldRobertson.Itreferstotheabilitytocommunicatebymeansofthecomputerandcreateconnectionsbetweenindividualsbothlocallyandworldwide.

2 InTheGreatGoodPlace:Cafes,CoffeeShops,Bookstores,Bars,HairSalons,andOtherHangoutsattheHeartofaCommunity(NewYork:Marlowe&Company,3rdEdition,1999),besidesthefamilyandtheprofessionalenvironment,RayOldenburgspeaksofathirdpublicplacethatisextremelyimportantforhumancommunityandsociety.Hecallsitgenericallythethirdplace,theagora,thepublicmarketplacewherecitizensmeetinordertodiscussissuesandtakedecisionsonmattersofcommoninterest.Theagoraofthefirstdemocraticsociety,theGreekone,diversifiedintimebeyondthemarketplaceandincludedcoffeeshops,bookshops,barsandmorerecently,malls.TheInternet,moreprecisely,thecyberspaceturnedintoathirdvir-tualplacewherepeoplemeetinordertogetinformation,tocommunicate,torelax,tofindsupportandmakepersonalorgroupdecisions.


Inotherwords,theInternetisevolvingintoanareaofsocialcommunicationandinteraction,avirtualplace.Itisaplacecreatedbytechnologicalandcybermeansthatallowsoneaccesstoinformationandpossibilitiestointeractwithoutgeographic,socialandculturalboundaries.

Social networks - an element of change

Thecurrent securityenvironment ischaracterizedby transition towardsaworldthatisconstantlychanging.Thisrequiresclearprioritiesandsecuritystrategiesandtheiradjustmenttoincreasingvulnerabilities.Apossibleevolutionscenarioofthepostindu-strialsocietyenvisionsapotentiallynonstateworld3 underthedecisiveinfluenceofnewtechnologies, inwhichnonstateactors take the lead inmanagingorescalatingglobalchallenges.Therefore ina„world” inwhichnew technologies interactwith individu-alresponsestochange,whichinturngeneratesendlessrapidchanges,thenewmediainstruments, especially socialnetworkswillbeable to rally interests, individualsandgroupswithradicaltendencies.

It is not by chancemaybe that lately themost important part played by socialnetworkswas that they offered people living under authoritarian regimes the chancetomake theirvoicesheard,especially in thosecountrieswhere traditionalmediawasundercensorshiporwasinaccessible.Fromthiswederiveafundamentalcharacteristicofsocialnetworks,i.e.theywarrantandallowpeoplethefreedomofspeech.Becauseofthemoderntechnology,itisalmostimpossibleforasocietytoremaintotallyclosedandinternationalpublicopiniontohavenoindicationofwhatisgoingoninthatsociety.Moreover,onecannoticetheroleplayedbysocialnetworksinspontaneousprotestmo-vementsthatchallengedtheofficialpowerandwhichinvolvedlargemassesofcitizensas itwas thecase inGeorgia inNovember2003, inKievonNovember22,2004, inKyrgyzstaninMarch2005,inSpainonMarch11,2004,intheRepublicofMoldovaonApril7,20094 inIranduringtheelectionsinJune2009,inTunisiainDecember2010andinEgyptinJanuary2011.Ifweanalyzethelasttwoexamples,wenoticethattheroleofsocialnetworksinthechangesthataffectedthepoliticalmapoftheMiddleEastraisedconsiderableinterestbothonthepartofresearchersintheacademiaandonthepartofintelligencespecialists.Socialnetworkscontributedtoregimeschangesandtotherapidpoliticaldevelopmentsintheareabyenablingtheorganizationandcommuncationofprotesters,andbycarryingoutsocialunrestcampaignsandstreetmovements.Inthisrespect,inJanuary2010,theUSStateSecretaryHillaryClintonputforwardanideathat

3AccordingtoastudyoftheUSNationalIntelligenceCouncilentitled..GlobalTrends2030:AnAlter-nativeWorld”(2013).Thelatteridentifiesthetendenciesandfactorsthatareabletoradicallychangetheworldinthenext15-20years.

4 TheeventsthattookplacebetweenApril6and12,2009intheRepublicofMoldovawerecalledthe„TwitterRevolution”becausemediareportsindicatethefactthattheorganizersoftheprotestsusedsocialnet-workinstrumentstoalargeextentinordertofuelthedissatisfactionofthecitizens.InthecaseoftheRepublicofMoldova,theTwitternetworkmighthavehadalargerimpact,althoughthenumberofusersisrathersmall.ThusthenumberofTwitterusersintheRepublicofMoldovawasimportant,butnotrelevantorrepresentative.Thefactthatsuchasmallnumberofpeoplemanagedtogenerateconsistenttalksinthevirtualspace,foralmostaweek,provesthatsocialnetworksaremoreinfluentthanexpected.Thisisthemostobviousindicationthatthepublicareaisbecomingdemocratic.Anotheressentialaspectoftheroleofthesocialmediainorganizingprotests,whichwasleftoutbytheanalystsisthattheTwitterrevolutionprovedthefactthattheagora-thelocationwheretheproteststakeplace-mightnolongerrepresentthecenteroforganizationalefforts,whilethevirtualspacetendstobecomeanimportantplacefortherallyingofrevolutionaryenergies.


theStateDepartmentadoptedandwhichbecamethemottoof thesechanges,provingtheabilityoftheInternettopromotefreedomanddemocracy:Wewanttoplacetheseinstrumentsinthehandsofpeoplewhowillusethemtopromotedemocracyandhumanrights.CallittheAgendaforInternetFreedom:theideathattechnologycanopentheworldwhereofflineeffortshavefailed5.3

Whatalltheserapidchangeshadincommon,wasaccesstoinformationandtheswiftnesswithwhichtheyspreadtoalllevelsofsociety.InDecember2010,inTunisia,theseinstrumentsdeterminedtheappearanceofavirtual„intifada”thatquicklyremo-vedfrompoweranauthoritarianregime.Unlikethe1978-1979Iranianrevolutionthatrequiredthepresenceofacharismaticleader,millionsofpeopleinthestreetandoneyearofefforts,theeventsinTunisiaoccurredrapidlyandbecameanexampleforthepublicopinioninotherArabstates.Inthiscontext,itwasfirstofallsurprisingtonotetheabilityofsocialnetworkstoidentifyeventsandengagevariouslocationsandperspectivesatthesametime.

The „crises” of the beginning of the XXI century and the recrudescence of radical movements in the virtual environment

Thecombinationof„crises”(thesocial-economiccrisisoftheEurozone,thecrisisofthesocialinsurancesystemsinEUmemberstates,thecrisisofgovernmentdebts,thecrisisofthebankingsystem,thecrisisoftheruleoflaw,thecrisisofvalues)andextremeevents(theactivepresenceofterroristnetworksattheSouthernborderoftheEU,thera-dicalchangesofthepoliticalframeworkintheMENAarea)thathaveswiftlytakenplaceintheEU,butalsoat„glocal”levelhasgeneratedanumberofheterogeneous,non-ideolo-gical,claimant,marginalandantisystemicgroupsinthevirtualandpublicenvironment.

Thefactthattheeconomiccrisisisprotracteddeeplyaffectshighlydeveloped(in-dustrialized)areaswhicharepresumedtobenefitfromastronginstitutionalstructure.ThecurrentsocietyisfacingtheworstsystemiccrisissincetheGreatDepressioninthe30’s.Thecrisishasadirectimpactnotonlyonthenationalandinternationaleconomicsituation,butalsoonthesocialone.Thisismirroredbyseriouspoliticaltensionsthatqu-estionthefunctioningoftheruleoflaw(blockagesinthefunctioningoftheinstitutionsofdialogue/negotiation/politicaldecisionmaking,extremistpoliticalprotestsinadvan-ceddemocracies,chauvinisticandxenophobicacts).Thecurrentfinancial/economiccri-sishasanimpactequivalenttothatofawarduringtimesofpeaceasitincreasespublicdebtssubstantially.IntheEU,theaggregatedpublicdebtofgovernmentshasincreasedbyaround40%after2008.ThecumulateddebtsoftheprivatesectorareamultiplevalueoftheEUGDP.IntheUSpublicdebtisover100%ofits2012GDP.Potentialeconomicgrowthisestimatedtohavebeenhalvedbythecrisisinindustrializedcountries6.

Moreover, the crisis as well as previous developments (including demographicones)hasaffectedtheresourcesofwelfarestates,afactthatrequiresthereformofthewelfaresystem.Thecapacityofdialogueandcompromiseoftheinstitutionsthatcarryoutthefunctionof„socialinsurance”againstriskswasaffectedbythepassingofradicalmeasures,imposedbytheworseningoftheeconomicsituation.

5 EvgheniMorozov,„Libertate.gov”,intheperiodicalForeignPolicyRomania,no.20.01.01.2011.6 DanielDaianu,„Theburdenofextremeevents-thecrisisdropstherobustnessofsystems.Whatis

theretodo?”,theConference.Nationalsecurityinaknowledgesociety.Intelligence,strategicknowledgeanddecision,theRomanianAcademy,November26,2012.


Asimilarlyobviousphenomenonisthatthebenefitsofthemostrecenttechnologi-calinventionshavebeenfeltinunequalmannerbywhatwecallthemiddleclass.ThisdeterminedincreasinginequalitieswithinthelastgenerationintheUS.In1974,1%ofthetopfamiliesrepresented9%oftheGDP;in2007thepercentageroseto23.5%7.5

Commercialandfiscalpoliciesmighthaveacceleratedthistendencyaswellbutoneofthemaincausesistechnology.Inthebeginningsofindustrialization,thebene-fitsoftechnologicalchangesalmostalwaysinfluencedtherateofemploymentfortherestofsocietysignificantly.Currently, technologycan replace toa largerextent theroleofhumanbeings,whichleadstothelossofjobsinadifferentareaofeconomy, atendencythatwillmakeitselfvisibleatleastonthemediumterm.Togetherwiththereductionofinfrastructurecosts(transportationandcommunications)andtheinflowoflaborforcefromdevelopingcountriesontheglobalmarket,theexternalizationofproduction/jobsdirectlyinfluencesthemiddleclassindevelopedcountries.AtEurope-anlevel,theeconomiccrisishadimmediatesocialeffectsandledtotheappearanceofnewactorsamongthistypeofmovements(environmentalprotectionassociations,pe-acemovements,anti-globalizationmovements,anarchistandantagonistgroups,socialcenters,unions)whichallowedthemtofocusontopicsinvariousfields.This„social-claimant”puzzlearoseintheframeworkofthecrisisasadirectresultoftheinvolutionofdemocraticvalues;therewasparticularlyalossoftrustintheWestern(liberal)typeofsocietyandpoliticalsystem.

Unliketheanarchistmovementsofthe‚70s,theradical,anomic,transnationalmo-vementsofnowadays,whetherindividualoringroup,promoteatypeofanarchismthatlacksideology.Tothisend,theyusetheinstrumentsofsocialmediaandrecruittheirsup-portersfromextremist,anarchist–autonomousgroups;theirgoalistodestroytheruleoflaw,byattackingrepresentativegovernmentinstitutions,especiallythosethatensurepublicorder,thelegalsystem,financialinstitutionsorembassies,institutionsrepresen-tativeforthecurrentdevelopmentmodel.Thistypeofexposureinthepublicorvirtualspacecanendangerthesocialbalanceofanystateaffectedbyeconomicdifficultiesasitisdifferentfromclassicalmanifestationsofviolencethatinvokeanideologyandwhichcanbeascribed to the terroristphenomenon.This typeofmovementsdeny thebasicprinciplesof representativedemocracy, especiallywith regards to devolvingdecisionmaking;theydonotsetupapublicagendaofclaimsforstateauthoritiesand,basically,representaforumforavanguardpoliticaltalks,whichfocusonnegotiatinganewsocialcontractinordertoallowalargerparticipationinthedecisionmakingprocess.Seenasanalternativetorepresentativedemocracy,thesemovementsaimtoenlargeparticipationinthedecisionmakingprocessbysettingup„constituentassemblies”ata(g)local,inter-nationallevelwithaviewtorenegotiatingthesocialcontractinaconsensualdeliberativemanner.The„constituentassemblies”haveamethodologyandideologyofchangingthesystem,whileothers,suchas„OccupyWallStreet”andthesit-insofthe‚60srepresentjustamicro-utopicrejectionoftheexistingorder.WealsodiscussofautopiczonewhenweassociatetheTAZconcept(..Temporaryautonomouszone”)withthe..OccupyWallStreet”typeprotests.However,thelatteris,bynature,limitedintime:incaseitbecamepermanent,itwouldbeunderpermanentriskofbecominginstitutionalizedandtherefo-re,loseitsfreeandspontaneousnature8.

7 FrancisFukuyama,„TheFutureofHistory.Canliberaldemocracysurvivethedeclineofthemiddleclass?”,inForeign Affairs,February13,2012.

8 „L’utopia della primavera araba: il succeso non egarantito”, intervista a LymanTower- Sargent.di


Atthesametime,theimpactofthesemovementsonthemedia,includingthevirtu-alenvironment,issignificant.Thisissobecausethesearenotgroupsfoundatthemarginofthesocialandpoliticalsystem,butareinfluentiallocalactors(„citizencommittees”),groupsandassociationsthathaveauniversalistidentity(environmentalgroups,unions,left-wingpartiesandpartiesthatarenotintheParliament).Theclaimsofprotesterstar-getlocal,regionalorglobalobjectivesthathaveinternationalimplications.

Theprofileofthismovementindicatesthatitismoreandmoreactiveinthevirtualenvironment,byusingsocialnetworkinstrumentsinordertoprepareandorganize(non)violentactions9 (sometimesofacriminalnature)bytransferringmessagesfromanareathatismoreorlesslimitedinspace(camps,forums,blogs,socialorculturalcenters)to amorevisibleareaofthepublicspace-TahrirSquare,WallStreetorPlacadelSol.So-cialnetworksareasocialphenomenontypicaloftheITera.Itstechnologicalcomponentisundergoingacontinuousevolutionwhichmostcertainly influences thematrixes inwhichpeoplemakeconnectionsandinteractbymeansoftheInternet.Socialnetworksfacilitatethesettingupof„transnationalcoalitions”,thedisseminationofmessagesofprotestandalertactivities,theplanningandcoordinationofregionalandinternationalevents.Transnationalactivisminthevirtualenvironmentmakesuseofsocialnetworkpenetrationtechniquesandmethodsandfocusestheattentionofthepubliconacauseorevent.Bytheirnature,theseactivitiescarriedoutonsocialnetworkshavebecomeaphe-nomenonthathasconsequencesonthesecurityandstabilityoftheEU,asnoEuropeancountrycanclaimactualsovereigntyoverthevirtualenvironment.

Actually,the„netwar”conceptisthebestexampleforthistypeofunconventio-nalactivismwhereallactorsorplayersmakeuseoforganizations,doctrines,networkstrategiesandthenewtechnologies,thusbecomingamarkofthecurrentITera.Basi-cally,theactorsintheseconflictsarelargeorganizationsmadeupofsmallgroupsandindividualswho communicatewith each other in a network like structure. Itmattersverylittlewhetherthesestructuresareorganizations,NGOs,socialactivists(antigloba-lization,radicals,anomics)pacifistsorterroristgroups,whatismoreimportantisthattheyaretransnationalinnature.Theefficiencyofthesenetwork-likestructuresdependsonthetechnologicalandorganizationallevel,ontheirdoctrine,mission/messageandontheirintegration.Beyondthestrictlytechnologicalfactor,whichisundoubtedlyofgreatimportance,thereisthecooperationlevelbetweenactorsandthemannerinwhichtheyinteract.Thiscanbeseeninthechain-likestructure(whereeverysubjectisconnectedtothepreviousandwherecommunicationmusttransitintermediatehubs),inthestar-likestructure(madeupofacore,thatconvergesallotherconnectionsthusallowingallnuc-leitocommunicatedirectlytothecore)andlastly,inthenetwork-likestructure(whereeveryhubisconnectedtoothersinamannerthatallowscommunicationwhichisnotsubjecttohierarchy).

TheescalationofthistypeofactivismisindicatedbytheorganizationofEuropeanevents,dedicatedto„thefightagainstpolicestatesandtheprotectionofprivatelife”.Inthisrespectweshouldmentionthe29theditionoftheCongressoftheorganization

Marco Lauri, http://termi.republica.it/limes/lutopia-della-primavera-araba-il-succesonon-egarantito/30291,accessedon22.04.2013.

9 See Giuseppe Gagliano, „Les mouvements altermondialistes, nouveau défi des services de resei-gnement”, http://www.cf2r.org/fr/tribune-libre/les-mouvements-aitermondialistes-nouveaudéfi-des-servic-es-de-reseignement,01-11-2011.Nonviolentactionscanbegroupedunderatleastfivecategories:protestandnon-violentpersuasion (public speech,protest letters, supportingpublic statements, symbolic claims,quietmanifestations,protestassembliesorgatherings).


„ChaosComputerClub”(CCC)thattookplaceinHamburgbetweenDecember27and30,2012underthemotto„Notmydepartment”inwhichapprox.6000personstookpart.On this occasion, theparticipants expressed their intention to identifydataon illegalsurveillancemeasuresand tocreatealternatives to thecurrent social systembyusingprograms,means and instruments specific to the virtual environment (software, opentelecommunicationnetworks)10.

The current economic crisis and antisystem activism

Inthe20thcentury,duringeconomicorpoliticalcrises,therewasanescalationofanarchist,radicalmovements11 whichsoughttoeliminatestateauthorityandsocialorder.Radicalmovements,anomicandtransnationalinnaturereturnedtotheforegro-undwhenthe2008economiccrisisbrokeoutandmanifestedthemselvesthroughtheorganizationofsabotageactivities,attacksandactsofhooliganismthatcausedseriousdamages,aswellasthroughunauthorizedmanifestations12, whichendedinviolentcla-sheswithlawenforcementforces.

The space targeted bymilitants (radicals, anarchists, representatives of extremelefttrends,environmentalists)isrepresentedbystatessuchasItaly,France,SpainandGreece,butwecanalsoincluderecentEUmemberstates,andalsoaccessioncandidatesorstatesinitscloseproximity.InWesternstates,antisystemactivismtookadvantageofthefactthatleft-wingextremism13 haslostitssupportafterthefalloftheUSSR.Gra-dually,mixedideological„coalitions”weresetupandlater,transnationalorganizationsdominatedbyradicalenvironmentalistsandanarchistelementswithoutaclearlydefinedideologicalframework.Thelatter’sareaisgenerallycircumscribedtoantiglobalization,anticapitalistandantimilitaristmessagesinthepublicandvirtualspace.Insuchcasesthe

10 StefanKrempl, „ZwischenNetzpolitikundSpass amGeraT,http://www.nzz.ch/aktuell/digital/zwi-schen-netzpolitik-und-spass-am-gerat-1.17918424(NeueZurcherZeitung,03.01.2013).

11 Anarchism is a radical theorywhich claims that anarchy, that is the lack of authority (an arhon =withoutamaster)istheonlynaturalstateoftheworld.Intheanarchistview,thestateisthemainsourceofallproblemsofindividuals,likeanystructureandhierarchicalauthority(government,corporations,armies,politicalparties,religiousorganizations);organizationundertheirumbrellais„againstnature”andmustbeoverthrown.Accordingtothetheoreticiansofthistrend,violenceistherightmethodforbringingaboutthischangebecausethestateitselfemploysviolenceandcoercionagainstcitizens,thereforeallthatanarchistsdoisrespondtothisstatusquo.

12 AdrianDobre,Lackofsystemictrust,acauseofsystemcrisis:effectsandforms,GeopoliticsMaga-zine,Systemcrisis?From„ArabSpring”to..OccupyWallStreet”,no.4/2011,TopFormPublishingHouse,p.164.TheOccupyWallStreet(OWS)movementwassetupbyCanadianprotesterswhostartedaprotestmovementonSeptember17,2011.Theyspokeofsocialandeconomicinequalities,highunemploymentrates,corruption,andtheinfluenceofcorporationsongovernment,butdidnotformulateexplicitpoliticaldemands.TheOWSmessagegaverisetosubstantialpublicsupport,54%oftheAmericanshavingagoodopinionofprotestersandoverathirdofthemexpressingtheirsupportoftheprotesters.

13 FrancisFukuyama,„TheFutureofHistory.Canliberaldemocracysurvivethedeclineofthemiddleclass?”inForeignAffairs,13.02.2012.Theonlyplaceswhereleft-wingradicalismisstillstrong,aretheareaswithobviousinequalities,suchasLatinAmerica,Nepal,thepoorregionsofEastIndia.Theleft-wingacademiareplacedMarxismwithpostmodernism,multiculturalism,feminism,critictheoryandotherintellectualtrendsfocusedmoreonculturethanoneconomy.Postmodernismbeginsbydenyingthepossibilitytopresentamodelofhistoryorsocietythatmightundermineitsownauthorityasanexpressionofthemajorityofthecitizensthatfeelbetrayedbytheelite.Multiculturalismvalidatesthevictimizationofalmostanygroup.Itisimpossibletostartamassprogressmovementonthebasisofadisorganizedcoalition:mostcitizensoftheworkingclassandofthelowerclasses,whoarevictimsofthesystem,areconservativefromaculturalpointofviewandwouldfeelembarrassedinthepresenceofsuchallies.Irrespectiveofthetheoreticalreasonsoftheleft-wingagenda,itsgreatestproblemisthelackofcredibility.


declaredenemyarethe„hegemonicpowers”,especiallytheUSandimportantinternatio-nalorganizations,suchastheWorldBank,theIMF,NATOorG-20.Underthispretext,thepolitical,military, social, economicorcultural topics– theaccessionprocessandfullintegrationintotheEuro-Atlanticstructures,militaryinterventions,peacekeepingoperations,poverty,illiteracy,theexploitationofunderagechildren,thegayphenome-non,theglobalizationoftheAmericancultureandvalues,thefinancingofeconomiesundergoing a crisis by the international economic organizations etc.- are ascribed to a„hiddenagenda”ofthemaininternationalinstitutions(IMF,WB,G-20,WCO,OECDandevenEU,NATOorUN).Allegedlytheseaimtoinstatea„planetaryeconomicdic-tatorship”,byimposingtheinterestsoftheUSatagloballevel.Afterthefirstviolentprotests,environmentalistsandanarchistswerejoinedbyextremeleftelementsthatwerelosingpopularity(Stalinist,MaoistandTrotskyistcommunists,anarchistsandsoon)andevenextremerightelementswhoseanti-American,anti-NATOorEuroskepticalstanceismotivatedbytheexacerbationofthenationalisttrend14.

TheantiglobalizationprotestsinSeattlein1999,onoccasionofwhatwasmeantasthestartofanewcommercialnegotiationround,drewattentiontothefailureofglobali-zationandoftheinternationalinstitutionsandagreementsthatgovernit.

ProtestmovementsinDecember2010,inTunisia,affectedEgypt,Libya,Yemen,BahrainandSyria.Theresultswereconflicting;insomestates,therewasabrutalchangeofthe„oldregime”,whileinotherstates,protestmovementsdidnothavetheexpectedresults.Theyresultedinanewgeopoliticalsituationinthe„oldMiddleEast”.Thepro-testbecameglobalwhenthedemonstrationsreachedtheSouthernborderoftheEU.InSpainandinGreecegroupsandorganizationsweresetupwhichexpressedsocialandeconomicdiscontentpublicly.AmeanstodisseminatetheideasofprotestmovementswasthemanifestIndignez-vous!ofanactiveparticipantintheFrenchresistancemove-mentduringWorldWarII,StephaneHessel.PrintedinOctober2010,themanifestwasoneof the triggering factorsof theglobalprotestmovements that inspired the„Indi-gnados”movement,whichstartedatthePuertadelSolinMadrid,inMay15,2011butalsosimilarmovements inPortugal,Greeceor Israel.Later,protests reached theUS;theOccupyWallStreetmovementbecame the spearheadof antisystemmilitants and areferencepointfortheWorldSocialForumthatissetupasanon-elitistalternativetotheWorldEconomicForuminDavos15. Globalizationandmoderntechnology,especial-lythesettingupof„networkswithinnetworks”thatworkaslinkbetweenprotestsinthevirtualenvironment,enabledthetransformationoftheselocalsocialmovementsintran-snationalprotestplatforms;theirkeymessageisagainstthesystem:„Wearethe99%.”ThemottoreferstoafamousstatementofthenotoriouseconomyprofessoratColumbia

14 CristianProfirescu,„Pro/antiglobalizationmovements-publicgatheringstypicalofthecontemporarysociety,”Bulletinno.1/2009,theMinistryforAdministrationandInterior,theInstituteforPublicOrderStu-dies,p.171.

15 Thelasttworeunionsfocusedontheagendaofglocalprotestsandreferredto..systemiccrises”.TheWorldSocialForumthattookplaceinPortoAlegre,inJanuary2012,hadasmaintopic„Thecrisisofcapi-talism-socialjusticeandtheenvironment”.Itunderlinedtheaspectsthatmustbetakenintoconsiderationinordertoendthecrisisandthegroundsforsettingupanewmodelofcivilizationcharacterizedbysolidarity.Tothisend,fourlinesofactionwereidentified:Ethicsandphilosophy:subjectivity,dominationandemancipa-tion;Humanrights,populations,territoriesanddefendingtheEarth;Production,distributionandconsumption,access towelfare, economies in transition;Political subject, thearchitectureofpoweranddemocracy.Ac-cordingtotheorganizers,thereunioninMarch2013,inTunis,gatheredover50.000participantsfrom120countries,amongwhichrepresentativesof4500organizationsandnetworksofalternativeworldflows,mostintheEuropean-Mediterraneanarea.


University, JosephStiglitz: „From the1% to the 1%,by the 1%”.Theprotestswereaimedatthenationalandinternationalpoliticalelites(„the1%”)whoignoredthe„99%”andimposedthewillofthe„minority”overthatofthe„majority”.Itisnotourintentiontomakealistofdissatisfactionsbuttoexplainthemechanismthatrenderstheseprotestsvisibleandhowtheyinfluencesocietiesthathavedifferentrepresentationvalues,adiffe-rentlistofclaimsanddifferentperceptions.Atthebeginningofthe20thcentury,GabrielTarde,aFrenchsociologistclaimedatonepointthat„behindevery„crowd”thereisan„audience”thatsetsitinmovement”16. The„audience”understoodasa„rationalcro-wd”madeupofphysicallyseparateindividualsbutwhosementalcohesionisgeneratedbyanopinionoridea.The„audience”isseenasagroupthatoverlapsandreplacessocialdivisions and political dissensions.Everything ismotivated by the unconscious needtoassociatewiththe„other”.Whenacriticalmassisreachedinashapelessgroup,the„audience”becomesa„protestmovement”.Thissocial logiccanbebestobserved inthecaseoftheOccupyWallStreetmovement.Inspired,tosomeextent,bythestrikesinMadrid(Indignados),itdisseminatedswiftlyandmanifesteditselftovariousdegreesinover2500citiesin80countries.Heterogeneousandlackingideologicalcoherence,theprotesterswereunitedundertheidea:„Wearethe99%”whichexpressesthediscontentof individuals regarding the fact that „power is heldby theperverse and illegitimateelite”.WallStreet is thesymbolof thesystemthatmustbechanged(oroverthrown).However,theideasarenotnew;C.WrightMillsdiscussesthethesisoftheprotestsin apaperthatbecameaclassicin1956.

Actuallytheprofileoftheradical,anomicandantisystemicmovement,displayedbothinthevirtualenvironmentandreallifeindicatesitsabilitytoconcentratefrustra-tionstypicalofcapitalistsocietiesstartingfromawiderangeofthemes:political(thesystem/partypolitical),economic(„crises”),social(unemployment,socialdifferences),environmental(intensiveresourceexploitation),fearofmigration,globalizationandmulticulturalism.Thesethemesderivefromthemarginal,non-ideological,non-hege-monictypeofdiscoursetotheextentthattheyruncountertothe„SYSTEM”,the„CEN-TER”withoutturningthelistofclaimsintoanorganizedalternativetothecurrentdeve-lopmentmodel.The„periphery”turnsagainstthe„center”,withoutimposingadifferentpowerparadigm,the„local”representedbynetworks,virtualsocial„hubs”runscountertothecurrentsystemofvalues,(geo)politicalrelationsandideologies.Itputsforward atransnationalsocietymadeupofnetworksthatarebothglobalandlocal,asocietywithvariousnon-stateactors,thathasnohierarchies,nostandards,andnorelationsofforceorbalancesofpower.Itisasocietyinwhichthedissolution/implosionofstatesandnationalcommunitiesistheruleandnottheexception,butwherethegroupsorindividualsarefreetosettheirownprioritiesand„dailyagendas”functionoftransna-tionalinterests.

A new security agenda for the intelligence services in the EU

Unprecedentedtechnologicaldevelopmentandthecreationofvirtualcommunitiesinacyberspacewithoutfrontiershavedeterminedanewpowerdimension,anewbat-tlefieldwhere intelligence servicesmust act.The expansion of the virtualworld hasledtotheappearanceofanewdimensionofstatepower,„digitalpower”thathaslong

16 Vlad Andrei, „OWS and what the protests say about us”, weekly magazine Dilema veche, no.406,24.11.2011.


termeffectsuponstrategicknowledgeanduponthenationalandinternationalactionsofthestate.Moreover,bygettingaccesstodatabasesandITnetworks,theindividualhasobtainednewinstruments,whichhecanusetodirectlyinfluencetheexerciseofpowerdomesticallyorinternationally.Therecurrenceof„Facebook”andTwitterrevolutionsfromEuropetotheMiddleEastprovestheimpactofthesevirtualinstrumentsonpo-liticalregimes,animpactthatwasunimaginablelessthanadecadeago.Theevolutionformsof„digitalpower”representbothopportunitiesfordevelopmentandvulnerabi-litiesandchallengestosecurity;theirmanagementwillbedeterminedbythecapacitytoaccess,selectanduseinformation.Thus,weidentifyanewfieldofactionforintelligen-ceserviceswhichchangestraditionalresponsibilities,butalsoextendstheconceptsofsecuritybycreatingacompletelynewdimension,thatofcyber-security17. Thecurrentdifficulteconomicandsocialframeworkfeedsthisnew„fieldofaction”,byproliferatingblackswans18, extremeeventsthathavebecomeadominantofthesecurityenvironmentratherthananexception.

In other words, overstretching military and economic (technological) re-sources due to cascade requests raises the issue of the ability to manage milita-ry, economic or social insecurities simultaneously. This overstretching will pro-bably lead to political tensions and blockages, and lastly to the erosion of socialcohesion19. In certain cases, even the democratic process can be negatively in-fluenced if governments are not able to formulate adequate responses into publicpolicies, especially in order to consolidate the resilience of societies and groupsand their capacity to respond to shocks. Sometimes „overstretching” the respon-se capacities and resources is doubled by overestimation. After a black swan,such as the one in September 11, 2001, governments expect the occurrence of anewone;however,theprobabilitythatsuchaneventmightrepeatitselfhasdrop-ped.Nevertheless,securityordefensestrategiesfocusonspecificandknownblackswans.Events thatcannot repeatare ignoredbefore theyoccurandoverestimatedafterwards20. Currently, thismental pattern alsoworks for strategic analysis.Thelatter tends to focus its observations more on the modus operandi and the orga-nizational structure of terrorism than on the need to highlight the dissemination,appearance and consolidation of radical, anomic and transnationalmovements on aglobal scale.This forces themainEuropean intelligence agencies to admit howdangerous these are for the internal security of the EU. They are dangerous be-

17 http://www.sri.ro/categorii/vizlune2011-2015.html.18 Thetheoryofthe„blackswan”wasputforwardbyNassimNicholasTalebintheworkTheBlack

Swan:Theimpactoftheveryunlikely,publishedin2007.Itreferstotheappearanceofunpredictablephe-nomenathatcouldnotbeforeseenbyanyoneandhavenoprecedentinknownhistory.Thedifficultytofo-reseenonlinearchanges(blackswan)isdoubledbythefactthatinformationprocessingandinterpretationisunavoidablyaffectedby thecognitiveandmetal limitsof theprovidersof intelligenceproducts.Given thedynamicnatureofevents,thedraftingofscenarioswhichcanincludeforeseeneventshasprovenerroneousinmanycases.Eventhebestgroundedconclusionsabouthowthefuturewilllooklikecanbeupturnedbytheunpredictable.Talebbelievesthatweshouldtakeintoaccountstrategicsurpriseswhichcantopplethefore-casts,therareeventswhichcouldhaveamajorimpactandwhichliebeyondourexpectations.Ourprogressinshaping(andmakingforecastsabout)theworldcouldbeannulledbyitsgrowingcomplexity;thisgivestheunpredictableagreaterrole.Themoreimportanttheroleofthe„blackswans”,themoredifficultitwillbeforustomakeforecasts.

19 GeorgeCristianMaior,SergeiKonoplyov,StrategicknowledgeinthewiderareaoftheBlackSea,RAOPublishingHouse,Bucharest,2011,p.64.

20 NassimNicholasTaleb,TheBlackSwan.The impactof theveryunlikely, secondedition,CurteaVechePublishingHouse,Bucharest,2010,p.109.


causetheyhaveexplicitlyantagonistpurposes,moreexactly,becausetheyopposeneoliberalinstitutions,nationalandtransnationalmilitaryorganizationsandliberaldemocracyfirmly21.

Europeanintelligenceservicesmonitorandanalyzethedisseminationphenome-nonofradicalantisystemicmessagesinthevirtualenvironmentandthemultiplicationofviolentformsinthepublicspace.However,itisnecessarytoadaptthesecurityagendainordertolimitthephenomenonconsideringtheInternetisthenucleusofnewinteractionformsforradicalizationanditisusedforcoordinationandrecruitmentactivities,butalsoforactsofextremeviolencedeterminedbyemotionsandnotbyideologyandcarriedoutbyindividualsandadhocgroupsandnotbyorganizedgroupswithahierarchy.

VariousinitiativeswereputforwardattheleveloftheEuropeanCommissionwithaviewtocontrollingandlimitingtheactivityofextremistgroupswithinthecommunity.Tothisend,in2011,theEuropeanCommissionlaunchedtheRadicalizationAwarenessNetwork-RAN,aimedatcounteringviolentextremism22.

Theinitiativesupportstheeffortsofmemberstatestopreventviolentradicalizationandrecruitmentofindividualsinviewofterroristactivities.Thenetworkgatherskeyac-torsinvolvedinfightingradicalizationontheterritoryoftheEU,suchassocialworkers,religiousleaders,leadersofyouthgroups,policeofficers,researchersandotherpersonswhoworkonthefieldinvulnerablecommunities.

TheRadicalizationAwarenessNetworkismeanttosupportmemberstatesintheiref-fortstoraisetheawarenessofthepublictowardsradicalizationandtoencouragethefightagainstextremistideologyandpropaganda.Effortsagainstviolentextremismmust,there-fore,takeintoconsiderationvariousmodelsofradicalization.Toacertainextent,thethreatassociatedwiththisphenomenon,includingtheterroristone,stemsequallyfromorganizedgroupsandindividuals,whoarehardertodetect,whoseactionsaremoredifficulttoforesee.

Accordingtopoliticalscientists,theradicalizationoftheseattitudesisdue,amongothers, to the intensificationof social frustrations in a society affectedby the econo-mic crisis.This heightens the feeling of „danger”, „threat”which are identifiedwithkeymessagesthatarefocusedoncontroversialthemesof(g)localinterest,„foreigners,eitherindividualsorcommunities”or„social,technologicalorculturaltrends”.Inthelastyears,SRIincludedtheimpactofsocialnetworksonradical,anomicandtransnatio-nalmovementsonitssecurityagenda.ThisdecisionwastakenconsideringthefactthattheextremistphenomenonintensifiedduringthecrisiseveninEuropeancountrieswithsoliddemocratictradition,becomingatypeofanarchismthatlacksideologyandisba-sedmainlyontheforceofthedestructiveelement23. ThisphenomenonwasdetectedinRomaniaaswellandmanifesteditselfthroughincreasedradicalizationandproselytismactivitiesinthevirtualenvironmentaswell24.

21 Besidestermssuchasradical,anomic,transnational,antiglobalizationmovements,thetermofalter-globalization is also used; the latter questions the basic principles of the neoliberal regime. SeeGiuseppeGagliano,TheSocialNetwork,theAlter-GlobalizationandCounterforms,www.isn.ethz.ch.

22 RadicalizationAwarenessNetwork(RAN)waslaunchedinSeptember2011byCeciliaMalmstrom,InternalAffairsCommissionerandwillhaveabudgetofover20millionEURforfouryears;itwillprovidedirectassistancetomemberstatesandwillfinancevariousprojects.Asitisanetworkofnetworks,RANwillincludegroups,associationsandplatformsthatareengagedinthepreventionofradicalizationinapracticalmanner.Theiractivitywillbeorganizedintoeightworkinggroups,focusedon:policeandensuringtheob-servanceofthelaw;thevoiceofthevictimsofterrorism;theInternetandsocialmedia;prevention;de-radica-lization;prisonsandonprobation;health;thedomesticandforeigndimension.

23http://www.adevarul.ro/ui/george_cristian_maior-la_masa_adevaruluigeorge_radulescu_0_621538310.html.24 http://www.realitatea.net/maior-au-aparut-forme-de-radicalizare-a-fenornenului-terorist-darinca-nu


Inthisframework,accordingtotheStrategicVision2011-2015.SRIintheITera,SRImust facecontemporarychallengesdeterminedby the ITera andconsolidate itsoperationalandanalyticalperformancebyemployingnewcyber instruments. Itspur-poseisnot togeneratemajorrestructuring,but todirect thefuture transformationsoftheServicetowardstheassimilationof„digitalpower”asanirreplaceableparameterofintelligencework.Suchevolutionsentaildecentralizationandrenderingtheoperationaldecision-makingprocessmoreflexible,theintegrationofsourcesinsettingupriskevo-lutionscenarios,thedevelopmentofintelligencediplomacyandconstantinvestmentsineducationandresearch,inthecontinuoustrainingofitsownpersonnel25.

Instead of conclusionsTheactproducingcontent,especiallyinthecaseofsocialnetworks,createsasitu-

ationinwhichprivateinformationbecomespublicandthereforeaccessibletoeveryonewhocanconnecttotheInternet.Thoughts,opinions,informationaboutstudiesorjobs,personalphotosandsoon,everythingbecomesavailablebecauseprivateinformationisplacedonpublicsites.

Thisinitselfrepresentsaninterestingchangeinthevaluesofintimacy;theusersarewillingtoofferanyonedetailsaboutsomeof themostprivate informationabout them-selves.Thisundoubtedlyraisesalargenumberofquestionsonsurveillance.Whoaccessesthisinformation?Howisitused?Asuserstakepartingeneratingorproducingcontent,theybuildanarchiveoftheirdailylifethatcanbeaccessedfreely.Thistypeofinformationaboutpreferences,choicesandotherpersonaldetailsisvaluableinaneraofknowledgecapitalinwhichthesearchforinformationandforecasttechnologiesareprominent.

TheInternethascontributed to the transitionfromagroupsociety toanetworksociety one that undermines community and geographic proximity and imposes newagreementsandoperatingrulesforcommunities.Theaccessingfrequency,thefactthatonemayaccessmorenetworks,theiractivityonline,thepromptfeedback,thecommentsmadewithoutfearofliability,thevelocityofinteraction,theeasinessofcommunication,therapidityofactionsarealsocharacteristicofcurrentsocialnetworks.Thesemakeupanadequateenvironmentfortheincreaseofradical,anomicandantisystemmanifesta-tionscarriedoutbyindividuals,groupsororganizations.

The analysis of an individuals profile indicates his/her preferences, dissatisfac-tions,needs,professionaltraining,his/herlevelofaccessinanenvironmentofinterest,his/herfrustrations.Theseallowinterestedpartiestoexploitthepotentialoftheuserofthesocialnetworkinviewofattracting,handlingandmanipulatinghim/her.Functionofthis,futuremessagesandactionsbecomemorerelevantandtheuserscanbeturnedintospokespearsons.

Inotherwords,onecanreachpeoplesmindsonlybywatchingtheiractionsandthevirtualenvironmentoffersmorepossibilitiestoknowsomebodythandirectinteraction.Onlinevoting,manifestos,petitions,protestactionspromotedbyblogsandsocialne-tworksaswellasonlinedebateshaveamuchstrongerimpactonsocietybecausetheyareaccessibletoalargernumberofpeople.Inotherwords,theInternetisbecomingmoreandmoreacommunicationandsocialinteractionenvironment;avirtualenvironment,createdbytechnologicalandITmeansthatallowaccesstoinformationandcountlessinteractionswithoutgeographic,socialorculturalboundaries.

-exista-risc-de-atentat_706091.html.25 http://www.sri.ro/categorii/viziune2011-2015.html.


Bibliography

Andrei,Vlad,OWSandwhattheprotestssayaboutus,weeklymagazineDilemaveche,no.406,24.11.2011.

Arquilla,John&Ronfeldt,David,Networks and netwars.RAND,NationalDefen-seResearchInstitute,2001.

Boyd,M.Danah;Ellison,B.Nicole,Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship,MichiganStateUniversity,2007.

Carp,Radu,Protest, Political movements, secular religions,http://www.contribu-tors.ro/politica-doctrine,September14,2011.

Cistelecan,Alex,Leaving Capitalism, the Stoic Path,http://www.criticatac.ro.

Daianu,Daniel,The burden of extreme events the crisis drops the robustness of sys-tems. What is there to do?;theConferenceNationalsecurityinaknowledgesociety.In-telligence,strategicknowledgeanddecision,theRomanianAcademy,November26,2012

Dobre,Adrian,Lack of systemic trust, a cause of system crisis: effects and forms,GeopoliticsMagazine, System crisis? FromArab Spring to OccupyWall Street, no.4/2011,TopFormPublishingHouse,p.164.

FrancisFukuyama,The Future of History/ Can liberal democracy survive the dec-line of the middle class?,inForeign Affairs,February13,2012.

Gagliano,Giuseppe,The Social Network, the Alter-Globalization and Counter-forms,www.isn.ethz.ch.

Held, David,McGrew,Anthony,Globalization and Anti-Globalization Beyond the Great Divide,secondedition,PolityPress,Cambridge,2009.„L’utopiadellaprimaveraara-ba:ilsuccessononegarantito”,intervistaaLymanTower-Sargent,diMarcoLauri,http://termi.republica.it/limes/lutopia-dellaprimavera-araba-il-succeso-non-egarantito/30291.

Peyroux,Olivier,„To squat. Instructions on inhabiting”,weeklymagazineDilemaveche,no.459,November29,2012.

Popeanga, Amalia, Antiglobalization Movements, http://arhiva.cadranpolitic.ro.Cristian Profirescu, Pro/antiglobalizationmovements public gatherings typical of thecontemporarysociety,Bulletinno.1/2009,theMinistryforAdministrationandInterior,theInstituteforPublicOrderStudies,p.171.Ramonos,Eduardo,„lndignados”andthedemocracyofsocialmovements,http://www.criticatac.ro.

Abstract

InthecontextofthecurrentEuropeanfinancial-economiccrisis,thathasadirectimpactonthesocialstructure,wewitness-bothatnationalandatEuropeanlevel-the


increasingdissemination,consolidationandrepositioningofradicalprotestmovements.Activelypresentinthesocialmedia,thesemovementspromotesocialdisorderandde-structuring of the constitutional order, thus generating a direct threat to the internalsecurityofEUmemberstates.Theaimofthisarticleis,first,tohighlightthepotentialincurringriskthatpublicprotestdemocraticmechanismsbealteredintheEuropeanspa-ce.Secondly,thearticleaimstodecodemethodsbywhichnationalintelligenceservicescanadapttheiranalyticalandactioncapabilitiestothistypeofthreat,whichcomesas adirectconsequenceofcatalyticvirtualcenterspolarizingmoreandmoreradicalen-tities.

Abstrakt

W czasie obecnego europejskiego kryzysu finansowo-gospodarczego, którymabezpośredniwpływnastrukturyspołeczne,jesteśmyświadkami,zarównonapoziomiekrajowym,jakinapoziomieeuropejskim,zwiększeniasiłyoddziaływaniaorazkonso-lidacjiradykalnychruchówprotestacyjnych.Ruchyteaktywniepromująsięwmediachspołecznościowychorazzachęcajądozburzeniaistniejącegoładuspołecznegoiporząd-kukonstytucyjnego,generująctymsamymbezpośredniezagrożeniedlabezpieczeństwawewnętrznegopaństwczłonkowskichUE.

Celemniniejszegoartykułujest,popierwsze,podkreślenie,żeistniejepotencjalneryzykowypływuobecnychprotestówspołecznychnazakłóceniemechanizmówdemo-kratycznychwprzestrzeni europejskiej.Podrugie,niniejszeopracowaniemanaceluprzedstawieniemetod,zapomocąktórychkrajowesłużbyspecjalnemogądostosowaćswojemożliwościoperacyjneianalitycznedoprzeciwdziałaniategotypuzagrożeniom,będącymbezpośredniąkonsekwencjąoddziaływaniewirtualnychcentrówradykalizacjipoglądównarosnącąliczbęzwolenników.


Jarosław Tomasiewicz

Nowa populistyczna prawica jako źródło zagrożenia terrorystycznego w Europie

Ideologicznamotywacjadokonaniaaktuterrorystycznegojestdośćczęstorozpo-znawanaprzezbadaczyzjawiskakoncentrującychsięnajegoagonologicznychaspek-tach1.Rolę ideologii trudno przecenić.Nie tylko bowiemmotywuje ona terrorystów,skłaniającichdoczynu,lecztakżeukierunkowujeichdziałanianawybórcelówiśrod-kówdoosiągnięciatychcelów2.Ideologianiejest,oczywiście,jedynądeterminantąter-roryzmu.Zabijająnieidee,tylkoludzie.Czynnikideologicznymusiwięcbyćsprzężonyzczynnikiempsychologicznym.Zjednejstronyniekażdywyznawcaekstremistycznejideologiimapredyspozycjedostaniasięterrorystą,azdrugiej–każdaideologiamożebyćpretekstemdoużyciaprzemocyprzezjednostkępsychopatyczną3.Możnapokusićsięopróbęskonstruowaniamodelugenezyterroryzmu.

problemspołeczny=>ruchpolityczny=>ekstremiści=>aktterrorystyczny

Napowstanieruchówpolitycznychpostulującychtakieczyinnerozwiązaniedanejkwestiiwpływapojawieniesięproblemuspołecznego;wewnątrzruchuformująsięgru-pyekstremistyczneuznającedotychczasowedziałaniazaniewystarczające.Niektórzy zekstremistówsięgająpoprzemoc.

Problememostatnichdekadjestglobalizacja,któraskutkujem.in.kryzysemsek-torówgospodarkiniewytrzymującychogólnoświatowejkonkurencji,kryzysemwelfare state (państwaopiekuńczego),osłabieniemrolipaństwanarodowego,wreszcienasile-niemimigracjiiwielokulturowością.Zwłaszczatenostatnielementstałsięsiłąnapędo-wąnowejpopulistycznejprawicy(dalej:NPP),odkilkudekadzyskującejnaznaczeniu wEuropieZachodniej.

Rozwój nowej populistycznej prawicy

ZaprekursorówNPPmożnauznaćqualunquismo(Fronte dell’Uomo Qualunque,1946–1947, pofaszystowski ruch „szarego człowieka”) we Włoszech i poujadisme

(Union de défense des commerçants et artisans,1953–1958,prawicowo-populistycz-ny ruch rolników i drobnychprzedsiębiorców)weFrancji4.Ciągłość tegonurtu datujesięjednakodpoczątkulat70.XXw.W1971r.szwajcarskaNationale Aktion,wpisu-jąca sięw tennurt, uzyskała sensacyjnywówczaswynik7,5proc.głosów.Ten sukceszawdzięczała gwałtownemunapływowi obcej siły roboczej, który zamożnaSzwajcariaprzeżyławcześniejniż resztaEuropy5.Dwa latapóźniejprawicowepartieprotestupo-jawiłysięwsocjaldemokratycznejSkandynawii:wDaniibyła toFremskridtspartiet6, awNorwegiiAnders Langes Parti7.Ugrupowaniateprezentowałyprogram,którymoż-nabynazwaćlibertariańskim,tj.postulującymderegulacjęrynkuiradykalneograniczeniepodatkówpołączonezredukcjąwydatkówsocjalnych8.Dzisiejszyprawicowypopulizmpowstałwwynikupołączeniasiędwóchnurtów:ksenofobicznegoineoliberalnego.


RozwiniętąformęNPPwypracowałweFrancjiwlatach80.XXw.Front national,utworzonyw1972r.jakokonglomeratprawicowychpopulistówineofaszystów9. Pod wodząJeana-MarieLePenawykorzystałreakcjęprzeciwkosocjalistycznymrządomFrancoise’aMitterandaiw1984r.zyskał11proc.głosówwwyboracheuropejskich(dotądbyłatopartiamarginalna)10.ZapoczątkowałotodługiciągtriumfówFrontu: wwyborachprezydenckichw1988 r.LePen zdobył 14,39proc. głosów,wwybo-rachregionalnychw1992r.jegopartiępoparło13,9proc.wyborców,arokpóźniej wwyborachparlamentarnych–12,41proc.11SukcesFNstałsiędlaradykalnejprawi-cyniedościgłymwzoremdonaśladowania12.Coistotne,ugrupowanianależącedotegonurtudziałałyniezależnieodtradycyjnejultraprawicy,„nostalgicznego”neofaszyzmureprezentowanegonp.przezmovimento Sociale ItalianoweWłoszech iParti des Forces NouvellesweFrancji.

Dokońcalat80.XXw.NPPbyłageograficzniewyizolowana.LePenbyłprzed-stawiany jakoswegorodzajuspecyficzna„francuskachoroba”.Rozszerzaniusię tegonurtuna innekrajesprzyjałupadekkomunizmu.PoczątekdalimuwNiemczechDie RepublikanerFranzaSchönhubera,którzywwyboracheuropejskichw1989r.uzyskali7,1proc.głosów13.ZjednoczenieNiemiecwpaździerniku1990r.zbiegłosięwczasiezfaląksenofobicznejprzemocy,zwłaszczawlandachwschodnich.ZkoleipoparciedlaaustriackiejFreiheitliche Partei Österreichswzrosłodo16,6proc.(1990r.),wsamymtylkoWiedniudo22,9proc.(1991r.)14.

Sukcesyprzyniósłprawicowympopulistomrok1991:wSzwajcariipartiaSchwe-izer Auto-Parteiuzyskała8,5proc.głosów(wkantonieTessinlokalnaLega dei Tici-nesi–23,5proc.15),wSzwecjiNy Demokrati–6,7proc.16,wBelgiiVlaams Blok – 6,6proc.17NawetwLuksemburgupróbowałzaistniećprawicowyLuxemburger Natio-nalbewegung18.

WeWłoszech pojawiła się na prawicy nowa formacja – regionalistycznaLega Nord,którawwyborachw1992r.okazałasiębyćczwartąsiłąz8,7proc.poparciem, awWenecjiw1994r.uzyskała44,6proc.głosów19.„Rewolucjaczystychrąk”pozwoliłamovimento Sociale ItalianopodwodząGianfrancaFiniegoprzedrzećsiędopierwszejligi,coudowodniływyborykomunalnew1993r.:kandydującynaburmistrzaRzymuFinizyskał46,9proc.głosów,AlessandraMussoliniwNeapolu44,4proc.,akandydatMSIwTrieście–47,0proc.20Wnastępnymrokuwwyborachdoparlamentupostfaszy-ścizdobyli13,4proc.głosów,adwalatapóźniejpoprawiliwyniko1,3punktu21.FiniwykorzystałzwycięstwodoprzekształceniamSIw1994r.wpartięAlleanza Naziona-le,którawrazzwyborcamichadecjiprzejęłateżjejkonserwatywnąideologię(cospo-tkałosięzoporemortodoksyjnychneofaszystówwyodrębnionychwmovimento So-ciale Fiamma Tricolore)22.Największewpływyuzyskałjednakneoliberalnypopulizm(„telepopulizm”)SilviaBerlusconiego.WykreowanaprzezniegoForza Italiazyskała w1994r.21,1proc.głosówwwyborachkrajowych,a30,6proc.weuropejskich23.

Mniejlubbardziejspektakularneimniejlubbardziejtrwałesukcesyodnosiłateżpozasystemowaprawicawinnychpaństwach.NawetwwyjątkowoliberalnejHolandiiprawicowiCentrumdemokratenzdobyliw1994r.2,5proc.głosów24.Trzebajednakpamiętać,żeczęśćpotencjalnegoelektoratuholenderskiejultraprawicyprzyciągałFritsBolkestein–populistycznypolitykz liberalnejVolkspartij voor Vrijheid en Demo-cratie.WBelgiiwwyborachdoeuroparlamentuw1994r.VB(FilipDewinter)uzyskał7,8proc.głosów25,afrankofońskiFront national 2,9proc.26WtychsamychwyborachwGrecjiPolitiki AnixiAntonisaSamarasaotrzymała8,7proc.głosów27.WNorwegiiw1997r.Fremskrittspartiet(kontynuatorkaPartiiAndersaLangego)CarlaI.Hagena


zdobyła 15,3 proc. głosów, co uczyniło ją trzecią partiąw kraju28.WSzwajcarii do-szłodoprzegrupowania:wwyborach1997r.Schweizerische Freiheits-Partei(następ-czyniSchweizer Auto-Partei) straciłagłosyna rzeczSchweizer Demokraten (daw-na NA), a zwłaszczaSchweizer Volkspartei, która powiększyła swoją reprezentację z36do47mandatów29.WeFrancjiwtymsamymrokuFNuzyskała14,94proc.głosów, awwyborachregionalnychrokpóźniej15,27proc.30NiebawemjednakweFronciedo-szłodorozłamu–BrunoMegretutworzyłnoweugrupowanie–mouvement Nationa-liste Republicain–aleobieformacjełącznieniebyływstaniepowtórzyćdotychczaso-wychwyników(w1999r.FNzdobył5,69proc.głosów,amNR3,28proc.)31.

Wniektórychkrajachpozasystemowaprawicapozostawałanamarginesiescenypolitycznej.WHiszpaniiprzyczynątegobyłastosunkowoświeżapamięćfrankistowskiejdyktatury,którauniemożliwiałaskopiowanieizaimplementowaniewzoruzzaPirenejówprzeztakieugrupowania,jakDemocracia Nacional32.WWielkiejBrytaniiskutecznieblokowałaprawicowychradykałówipopulistówordynacjawyborcza.SukcesBritish National Party,któraw1993r.wprowadziłaDerekaBeackonadoradydzielnicowej wlondyńskimEastEnd,okazałsiętylkojednorazowymfajerwerkiem33.Niepotrafiłysięteżprzebićdomainstreamubardziejumiarkowaneugrupowaniaeurosceptyczne,takiejakReferendum PartyiUnited kingdom Independence Party(choćtadrugaweuro-wyborachw1999r.uzyskała7,0proc.głosów)34.

Wpołowielat90.XXw.poparciedlaradykalnejprawicywNiemczechosłabło.Republikanieniepowtórzylijużsukcesuz1989r.WkolejnychwyborachdoParlamen-tuEuropejskiegouzyskiwalicorazgorszewyniki:w1994r.–3,9proc.,aw1999r.–1,7proc.35Zahamowaniuuległatakżeichofensywawlandach:oilewpierwszychlatachde-kadyliczbarepublikańskichwyborcówrosła,tow1994r.tafalasięzałamała(tylkowBa-denii-Wirtembergiiudałosięutrzymaćjeszczew1996r.poparcienapoziomie9,1proc.–zob.tabela1)36.Znalazłototakżeswojeodbiciewwynikachwyborówkomunalnych: w1996r.poparciedlaDie RepublikanerwBawariispadłoz5,1do2,1proc.;w1997r. wHesjiz8,3do6,6proc.,awHamburguz4,8do1,8proc.37Spadkowegotrendunieodwró-ciłazmianalideranabardziejumiarkowanegoRolfaSchlierera(17–18grudnia1994r.)38. ZprawaRepublikanomsporadyczniezagrażałaDeutsche VolksunionGerhardaFreya:w1991r.wBremiezdobyłaona6,2proc.głosów,w1992r.wSzlezwiku-Holsztynie 6,3proc.,w1997r.wHamburgu4,9proc.,w1998r.wSaksonii-Anhaltaż12,9proc., aw1999r.wBrandenburgii5,3proc.39WinnychmiejscachUniaponosiłajednakporaż-ki(np.wHesjiw1993r.zdobyłatylko0,2proc.głosów,awwyborachdoBundestaguw1998r.–1,2proc.),asukcesyokazywałysiębyćnietrwałe40.Wynikiekstremistycz-nej Nationaldemokratische Partei Deutschlands były jeszcze słabsze41. Komplet-nymfiaskiemokazałsięprojektDeutsche Liga für Volk und heimat,mającynaceluzjednoczeniecałejradykalnejprawicy.WwyborachdolandtaguBadenii-Wirtembergii w1992r.Ligauzyskała0,5proc.głosów42.Cojakiśczasniepokójbudziłopowstaniekolejnej efemerycznej partii protestu typuBund Freier Bűrger (narodowo-liberalnyodłam FDP pod wodząManfreda Brunnera)43 czy STATT-Partei (5,6 proc. głosów wwyborachwHamburguw1993r.)44,aleniebezpieczeństwopozwalaładławićwza-rodkuczujnośćmediów45.


Ta

b. 1

. Wyn

iki w

ybor

ów D

ie R

epub

likan

er d

o la

ndta

gów

.

Lat

a

Bad

enia

-Wir

-te

mbe

r-gi

a

Baw

a-ri

aB

erlin

Bra

n-de

n-bu

rgia

Bre

ma

ham

-bu

rgh

esja

me-

klem

-bu

rgia

Pr

zed-

nie

Po-

mor

ze

Dol

na

Saks

o-ni

a

Nad

-re

nia-

Pó

łnoc

na

Wes

tfal

ia

Nad

reni

a -

Pala

tyna

tSa

ara

Saks

o-ni

a

Saks

o-ni

a-A

n-ha

lt

Szle

zwik

- -h

olsz

tyn

Tu-

ryng

ia

1986

3,0

1987

1,2

1988

1,0

0,6

1989

7,5

1990

4,9

3,1

1,1

0,9

1,5

1,8

3,4

0,6

0,8

1991

1,5

1,2

1,7

2,0

1992

10,9

1,2

1993

4,8

1994

3,9

1,1

1,0

3,7

1,4

1,3

1,4

1,3

1995

2,6

0,3

2,0

0,8

1996

9,1

3,5

1997

1,8

1998

3,6

0,5

2,8

0,7

1999

2,7

2,7

1,3

1,5

0,8

2000

1,1

2001

4,4

1,3

0,1

2,4

2002

0,3

2003

2,2

1,3

0,4


Źródło:Opracowaniewłasnenapodstawie:So wählte Hessen,„DESG-Inform”1991,nr2;So wählte Rheinland-Pfalz,„DESG-Inform”1991,nr5;So wählte Hamburg,„DESG-Inform”1991,nr6;So wählte Bre-men,„DESG-Inform”1991,nr10;Wahlen vom 5. April: „Rechte” in beiden Ländern drittstärke Partei,„DES-G-Inform”1992,nr4;Hessen vorn: Republikaner Wahlsieger,„DESG-Inform”1993,nr4;Zur Hamburg-Wahl,„DESG-Inform”1993,nr10;So wählte Niedersachsen,„DESG-Inform”1994,nr4;Landtagswahlen im Sep-tember,„DESG-Inform”1994,nr10;Zu den Wahlen vom 16. Oktober,„DESG-Inform”1994,nr11;So wählte Hessen,„DESG-Inform”1995,nr2/3;So wählte Nordrhein-Westfalen,„DESG-Inform”1995,nr5/6;So wählte Bremen,„DESG-Inform”1995,nr5/6;So wählte Berlin,„DESG-Inform”1995,nr10/11;So wählte Hamburg,„DESG-Inform”1997,nr9;So wählte Niedersachsen,„DESG-Inform”1998,nr2/3;Sachsen-Anhalt: Zuge-lassene Parteien,„DESG-Inform”1998,nr4/5;Ergebnis der Landtagswahl in Bayern,„DESG-Inform”1998, nr7/8;Endergebnis der Landtagswahl in Hessen,„DESG-Inform”1999,nr1;So wählte das Saarland,„DES-G-Inform”1999,nr7/8;So wählte Berlin,„DESG-Inform”1999,nr9;So wählte Thüringen,„DESG-Inform”1999, nr 9;So wählte der Freistaat Sachsen, „DESG-Inform”1999, nr 9;So wählte Nordrhein-Westfalen,„DESG-Inform”2000,nr5/6;So wählte Baden-Württemberg,„DESG-Inform”2001,nr3/5;So wählte Rhein-land-Pfalz,„DESG-Inform”2001,nr3/5;REP-Kandidatur in Hamburg,„DESG-Inform”2001,nr3/5;0,83 % für Christian Käs [REP],„DESG-Inform”2001,nr3/5.

Nowyimpulszyskałapozasystemowaprawicawrazzezwycięstwemwyborczym(26,9proc.)Freiheitlische Partei Österreichswpaździerniku1999r.(wKaryntiiFPÖ uzyskała42,09proc.głosów!)46.JörgHaiderwodróżnieniuodFiniegoniemiałzamia-ruzłagodzićswegoeurosceptycznegoiantyimigracyjnegostanowiska,cozaowocowa-łomiędzynarodowymbojkotemAustriiiosłabieniemwolnościowców(np.wWiedniu w2001r.nastąpiłspadekichpoparciaz27,6proc.do20,16proc.)47.Aletamapękła–zaAustriakamiposzliinni.Wtymsamym,1999rokuwSzwajcariiwyborywygrałaSVP ChristophaBlochera(22,6proc.głosów)48,awFinlandiiswójpierwszymandatzdobyłaPerussuomalaiset49.W2001r.antyunijnaDansk Folkeparti,którapodwodząPiaKjær-sgaardawyłamałasięzPartii Postępu,zdobyła12.0proc.głosów.Odjejpoparciazależałbytrządu50.RównocześniePartei Rechtsstaatlicher OffensivesędziegoRonaldaSchil-lauzyskała25mandatówwsenacieHamburga,stającsiętrzeciąpartiąwtymmieście51. Wkwietniu2002r.FrancjaiEuropaprzeżyłyszok,gdyJean-MarieLePenprzeszedłdoIIturywyborówprezydenckichzwynikiem17,8proc.głosów52.WmajutegorokuLijst Pim Fortuyn,choćbezswegozamordowanegozałożyciela,zdobywszy17,0proc.gło-sów,zajęładrugiemiejscewholenderskimparlamencie53.Dwaostatniezwycięstwawy-dająsiębyćuwarunkowanewdużejmierzewzrostemislamofobiiwzwiązkuzatakiem Al-KaidynaWorldTradeCenter.WwyborachdoParlamentuEuropejskiegow2004r.pierwszesukcesyzanotowałagreckaLaikós Orthódoxos Synagermós54.

Najnowszafazaekspansjiprawicowegopopulizmurozpoczęłasięwrazzkryzy-semekonomicznymw2008r.Wzrostbezrobocia,acozatymidzie–takżeobciążeńsys-temusocjalnego–zaostrzyłkonkurencjęnarynkupracymiędzyautochtonamiiimigran-tami(choćniekiedyautochtonamiokazywalisię„zasiedziali”potomkowieprzybyszówzinnychkontynentów,aimigrantamiEuropejczycyz„nowejUnii”).WpływtejsytuacjinawynikiwyborczeNPPprzedstawiajątabele2i3.


Tabela 2. Wyniki wyborcze partii prawicowo-radykalnych i prawicowo- -populistycznych w Unii Europejskiej w latach 2007–2010.

kraj Rok Partia Wynik procentowy Zmiana

Dania 2007 DanskFolkeparti 13,9 +0,7

Szwajcaria 2007SchweizerischeVolkspartei 28,9 +2,2SchweizerDemokraten 0,5 −0,5

LegadeiTicinesi 0,6 +0,2Finlandia 2007 Perussuomalaiset 4,1 +2,5

Austria 2008FreiheitlicheParteiÖsterreichs 17,54 +6,50BZÖ–ListeJörgHaider 10,70 +6,5

Włochy 2008LaDestra-FiammaTricolore 2,43 +1,82

LegaNord 8,3 +3,72

Hiszpania 2008FalangeEspañoladelasJONS 0,06 +0,01

DemocraciaNacional 0,05 −0,01

Słowenia 2008Slovenskanacionalnastranka 5,40 −0,87

Lipa 1,81Strankaslovenskeganaroda 0,25

Rumunia 2008 PartidulRomâniaMare 3,15 −10,45Norwegia 2009 Fremskrittspartiet 22,9 +0,8Portugalia 2009 PartidoNacionalRenovador 0,20 ±0

Grecja 2009 LaïkósOrthódoxosSynagermós 5,63 +1,83

HrisiAvgi 0,29

Niemcy 2009NationaldemokratischePartei

Deutschlands 1,5* −0,1

DieRepublikaner 0,4 −0,1Belgia 2010 VlaamsBelang 7,76 −4,23

WielkaBrytania 2010UKIndependenceParty 3,1 +0,9BritishNationalParty 1,9 +1,2

Francja 2010** Frontnational 11,42 −3,28

Węgry 2010 JobbikMagyarországértMozgalom 16,67 +14,47***

Holandia 2010 PartijvoordeVrijheid 15,5 9,6

Szwecja 2010Sverigedemokraterna 5,70 +2,77Nationaldemokraterna 0,02 −0,04


Słowacja 2010

Slovenskánárodnástrana 5,07 −5,98Ľudovástrana-HnutiezademokratickéSlovensko 4,32 −4,5

Ľudovástrana 1,33Uwagi:*głosowanienalistypartyjne;**regionalne;***wporównaniuzwyni-

kiemMIÉP-JobbikaHarmadikÚtpártszövetség.Źródło:OpracowaniewłasnenapodstawieEuropeanElectionDatabase[online],http://www.nsd.uib.no.

Tabela 3. Wyniki partii prawicowo-radykalnych i prawicowo-populistycznych w wyborach do Parlamentu Europejskiego.

kraj Partia Rok 2004 Rok 2009Austria FPÖ 1 2Belgia VB 3 2

LDD 1Bułgaria Ataka 3* 2Dania DF 1 2

Finlandia PS 1

FrancjaMPF 3 1**FN 7 3

Grecja LAOS 1 2

WłochyLN 4 9AS 1

MSFT 1Łotwa LNKK 4 1

HolandiaCU-SGP 2 2

PVV 4

PolskaLPR 10SRP 7

SłowacjaHZDS 3 1SNS 1

WielkaBrytaniaUKIP 12 13BNP 1DUP 1 1

Rumunia PRM 3Uwagi:*2007;**Libertas.Źródło:OpracowaniewłasnenapodstawieEuropeanElectionDatabase[online],http://www.nsd.uib.no.


Ideologia nowej populistycznej prawicy

NPPjestnierazprzedstawiana jakorecydywafaszyzmu.TymczasemBartłomiejMichalaktwierdzi,żePowstałe w latach 70. i 80. minionego wieku partie nigdy nie mia-ły jakichkolwiek związków z faszyzmem ani w warstwie ideologicznej, ani tym bardziej personalnej55.BiorącpoduwagęgenezęFrontuNarodowegoweFrancji czySojuszuNarodowegoweWłoszech,jesttopoważneuproszczenie56.NiemniejjednakniemożnaaprioriodrzucaćantyfaszystowskichdeklaracjiprzywódcówNPP.Symbolicznąposta-ciąmożetubyćHansHirzel–jedenzaktywistówantyhitlerowskiejgrupyoporu„BiałaRóża”,którypóźniejzwiązałsięzRepublikanami57.

WprzypadkuNPPmamydoczynieniazezjawiskiembardzozłożonym.Spektrumideologicznetegonurtuobejmujechrześcijańskichkonserwatystów(wertkonservativ),narodowych liberałów, „nonkonformistycznych demokratów”, a nawet konserwatyw-nychekologistówinarodowychpacyfistów58.Wymienionetuugrupowaniabardzoróż-nią sięmiędzy sobą:Haider dlaLePena tooportunista,Fortuyn zaśgwałtownieod-żegnywał się od nich obu.Neopopuliści nie są faszystami, trzeciopozycjonistami (tj.zwolennikami„narodowo-rewolucyjnej”ideologiitzw.TrzeciejPozycji,odcinającymisięzarównoodlewicy,jakiodprawicy)anireakcjonistami(typulegitymistówczyinte-grystówreligijnych),choćniewątpliwienaobrzeżachneopopulizmutegotyputendencjewystępują.

IdeologięNPPmożnaokreślićjakoneopopulizm.Ugrupowaniategonurtutrudnozaklasyfikować ideologicznie, gdyż nie są lewicowe, ale często odżegnują się też odprawicy.Neopopulizmcechujeobojętnośćnakwestiedoktrynalne,posuniętaniekiedy(jakwprzypadkuLPFczyLAOS)doostentacyjnegoeklektyzmu59.Dlategoistotniejszawydajesięanalizazapleczaspołecznegotychugrupowań,gdyżtowłaśnieinteresyire-sentymentywyborcówfaktyczniegenerująideologięruchówpopulistycznych.

Baza społeczna NPP to klasa średnia i niższa: drobni przedsiębiorcy, rolnicy,urzędnicyirobotnicy60.Charakterystycznapodtymwzględemjesttransformacjaelek-toratuFN,którywlatach80.XX.w.byłpartiądrobnychprzedsiębiorcówiwolnychzawodów,awnastępnejdekadziesięgnąłpogłosyklasyrobotniczej:w1993r.zdobył18proc.głosówrobotników,w1994r.21proc.,aw1995–30proc.61

„Proletaryzacjaelektoratu” jestnajbardziejwidocznawprzypadkuflamandzkiejradykalnej prawicy62. Fenomen poparcia tych liberalnych ekonomicznie partii przezproletariatmożedziwić.Dlawspółczesnychzmieszczaniałychrobotnikówważniejszajestjednaksytuacjawmiejscuzamieszkanianiżwpracy.Zauważmyprzytym,żechoćniektóreztychugrupowań(jakSVPczyPerussuomalaiset)mająkorzenieagrarne,tojednak(np.weFrancji)poparciedlaneopopulistównawsijeststosunkowosłabe63.

Drugąistotnądeterminantąjestwiek.WbrewpotocznejopiniiNPPnieopierasięnaludziachstarszych,znostalgiąwspominającychczasyswejmłodości(choćnp.PRO Schillazostałazasilonaprzezpartięemerytów–Graue Panther).Jesttoruchmłody:w1997r.wyborcydo34rokużyciastanowili35proc.elektoratuFN.Podobniewyglą-dało towprzypadkuugrupowańpokrewnych64.Wiąże się z tymkolejna zaskakującacechaugrupowańpopulistycznych:reprezentująoneśrodowiskazdechrystianizowane,laickie65.

Iostatniwyróżnik–płeć.WyborcyNPPtowwyraźnejwiększościmężczyźni,coteżodróżniatougrupowanieodtradycyjnejprawicy66.

MomentemmobilizującymelektoratNPPjestreakcjanamodernizacjęwróżnychjej aspektach67. Globalizacja wymusza restrukturyzację gospodarki i uderza zarówno


wdrobnychorazśrednichprzedsiębiorców,jakiwpracownikównajemnych.Wsferzepolitycznejmamydoczynieniazkryzysemzasadysuwerenności,cozjednejstronywy-rażasięwdemontażupaństwanarodowego(tracącegoprerogatywynarzeczorganizacjiponadnarodowych),azdrugiejwfasadowościżyciapublicznego(rośnierolatechnokra-tówkoszteminstytucjiprzedstawicielskich).

Dużywpływnaneopopulizmmajątakżeprzemianykulturowe68.Najczęściejmówisięwtymkontekścieonapływieimigrantówizwiązanejztymwielokulturowości69.Niewyczerpujetojednakzłożonościproblemu,gdyżsprzeciwczęścispołeczeństwawywo-łująrównieżdziałaniaekologistów,feministekiruchuLGBT(Lesbian,Gay,Bisexual,Transseksual– tj. ruchumniejszościseksualnych). JakzauważyłaJoannaJankiewicz,istotnąrolęodgrywatusprzeciwwobecpostmaterialistycznychwartości tzw.„NowejPolityki”głoszonejprzezpartielewicowo-libertarne70.WelektoracieniemieckichRe-publikanówznaczącączęśćstanowilimłodzimężczyźniobawiającysięusamodzielnie-niasiękobieti„feministycznychporządków”wdomu71.WSzwajcariipotencjałkonser-watywnegoprotestuskanalizowałaPartia Samochodowa,głoszącahasło„Swobodnajazdadlawolnychobywateli”–przeciwkoekologicznympostulatomograniczeniamo-toryzacji72.Wreszcie–last but not least–lejtmotywempopulistycznychprogramówjestobronaobywateliprzedprzestępcami73.

Spróbujmy wypunktować cechy konstytuujące model NPP. Wszystkie ugru-powania zaliczane do nurtu nowej populistycznej prawicy są po pierwsze antysys-temowe, tzn. występują przeciwko establishmentowi, a po drugie populistyczne,tj. odwołują się do „zwykłych ludzi”. Łączy je niechęć do elit politycznych, in-telektualnych i gospodarczych, które mają wyzyskiwać i okłamywać społeczeń-stwo we własnym, partykularnym, interesie74. Taką postawę można określić jakoantyelityzm, ale nie jako antyelitaryzm: sprzeciw jest deklarowany wobec kon-kretnych elit, a niewobec samej zasady nierówności75. Dużą popularnościąw śro-dowisku ugrupowań NPP cieszą się różne teorie spiskowe, personalizujące od-powiedzialność za kryzys. Neopopuliści głoszą specyficzny rodzaj egalitaryzmu–czasemwręczanarchicznywswejnieufnościdorządu,copozostajewsprzeczności zgłoszonymirównocześniepostulatami„silnejręki”.Możnabyichnazwać„sierotamiautorytaryzmu”, którew państwie liberalnymniemają gdzie się skierowaćw swej„ucieczceodwolności”.Towarunkuje ichprogram:ugrupowanianeopopulistyczneproponująnaogółpołączeniedemokracjibezpośredniej(referendum)zsystemempre-zydenckim,państworównocześniesilne(l’Etat fort)iograniczone(moins d’Etat)76.

Drugimfilaremneopopulizmujestksenofobiazwróconaprzeciwko„obcym”spo-zakontynentulubspozakraju,aniekiedynawetspozaregionu77.Zauważmyjednak,żejesttorodzajksenofobiinowoczesnej,kulturowej,niewystępującejprzeciwkoimigran-tompracującymizasymilowanym.Tegorodzajuksenofobiakoncentrujesweatakinaimigrantachobciążającychopiekęspołeczną,popełniającychprzestępstwaitrwającychprzyswoichzwyczajach.Domagasięhomogenicznościkulturowej(wsensiedostoso-waniasiędo„kulturywiodącej”iobyczajówautochtonicznych),anieetnicznej(„ra-sizmkulturowy”)78.WnajbardziejwyrafinowanejintelektualniewersjiNouvelle Droite multikulturalizmowiprzeciwstawiaetnopluralizm79.Itaknp.PROSchilladba,abyjejwizerunekbyłpolityczniepoprawny:wprogramieumieściłazarównoprawodoazylu(art.6),jakiwalkęzneonazizmem(art.10),awjejkierownictwieznaleźlisięGhańczykiTurczynka80.NawetwkierownictwienacjonalistycznegoFNznajdziemy,obokBrunoGollnischa,Francuzażydowskiegopochodzenia,ArabaorazAfrykanina81.Podkreśl-myteż,żerodzajksenofobii,októrymmowa,macharakterdefensywny–niełączysię


zhasłamiekspansjonistycznymiiimperialistycznymi,przeciwnie–NPP(np.MarineLePen)częstowystępujeprzeciwkozagranicznyminterwencjommilitarnym)82.

Niezwyklesilnąmotywacjęwydajesięnadawaćruchompopulistycznymzwy-kły... egoizmwiążący się z szerszym zjawiskiem – z erozją społeczeństwa obywa-telskiego. Lega Nord wyrosła z odmowy Lombardczyków dotyczącej dotowaniazacofanego Mezzogiorno83. Neopopuliści nieraz wręcz ostentacyjnie obnoszą sięze swoim indywidualizmem84. Dlatego nie znajdziemy tu solidaryzmu społecznego (wformienp.korporacjonizmu)charakterystycznegodla radykalnychruchównaro-dowychsprzedpółwiecza.Wręczprzeciwnie–neokorporatywistycznymodelustrojujest jednym z głównych przeciwnikówNPP85.Neopopulizm podwzględem ekono-micznymma charakter klasycznie liberalny: głosi deregulację rynku (choć na ogół wobrębiepaństwanarodowego),redukcjępodatków,demontażopiekisocjalnejiogra-niczenieprawzwiązkowych86.SztandarowympostulatemgospodarczymFPÖjestpo-datek liniowy87.Tu jednak pojawiają się już różnice.WobrębieNPP konkurują zesobąsolidarystycznynacjonalizmodwołującysiędohaseł„trzeciejdrogi”ipaństwaopiekuńczego(jakFNzjegosloganem:„Lesocial,c’estLeFrontnational!”–„FrontNarodowyjestsocjalny!”czyPrawdziwi Finowie)orazniepoprawnypolitycznieli-beralizmFortuynaiMöllemanna(„Podatkiwdół!Mniejbiurokracji”)88.Równoczesnawalkazpaństwowąbiurokracją imiędzynarodowymkapitałem, łączeniehasełneo-liberalnych z postulatami protekcjonistycznymi i „preferencji narodowej”w opiecesocjalnejzostałoochrzczonemianem„szowinizmudobrobytu”89.

Ostatnielement, częstowidocznywprawicowympopulizmie, tokonserwatyzmobyczajowy90.Oilejednakwalkazprzestępczościąjestżelaznympunktemkażdegopo-pulistycznegoprogramu,otyleprzeciwdziałanie„dekadencjiidemoralizacji”obowiąz-kowejużniejest.Fortuynobnosiłsięzeswymhomoseksualizmem,francuscynacjona-liścibiorąwobronękobietyprzedgroźbąislamizacji,weWłoszechprojektlegalizacjidomówpublicznychzgłosiłdeputowanySojuszuNarodowego.Wiążesiętozsygnalizo-wanąpowyżejdechrystianizacjąelektoratuNPP.Chrześcijaństwojesttraktowaneraczejjakopewienfaktkulturowy,elementstatusquo,selektywnieakceptowanatradycjaniżwyznaniewiary91.

Ambiwalencjędostrzeżemyteżwkwestiifundamentalnej,jakąjestwizjaładumię-dzynarodowego. Obrona państwa narodowego, charakterystyczna np. dlaFN, nie jestobligatoryjna92.PolitologSofiaVasilopoulouwyróżniłatrzypostawyugrupowańneopo-pulistycznychwobecUniiEuropejskiej:negację(FN,mSFT,BNP),warunkoweuznanie(FPÖ,LAOS,VB,DFP,LN)iakceptację(AN)93.Należyprzytymzwrócićuwagę,żenaweteurosceptycyproponowalialternatywnywariantintegracjieuropejskiejwkonfede-racyjnejformie„EuropyOjczyzn”94.IstotnysegmentNPPstanowiąruchyregionalistycznetypuVBczyLN,niechętnepaństwunarodowemu95.DeklaracjaFortuynabrzmiała:Jestem Holendrem, Europejczykiem i kosmopolitą, właśnie w takiej kolejności96.

Dlatego,choćUrsAltermatt–szwajcarskihistorykimyślicielpolityczny–nazwałtego typuruch„narodowympopulizmem”97, topierwiasteknarodowy(etniczny)zdajesiętracićtunaznaczeniu,awkażdymrazieniedeterminujecałości.Wobrębiezjawi-skamożemywyróżnićdwanurty:populizmneoliberalnyinarodowy98,którychsynteząbyłnarodowyliberalizm.FPÖwywodzisięzruchuliberalnego(do1994r.należaładoMiędzynarodówki Liberalnej), który w austriackich warunkach miał charakter trady-cyjnienarodowy,wszechniemiecki.PoIIwojnieświatowejtendencjenarodowoliberal-neodżyłytakżewFDP,dominująctamażdopołowylat60.XXw.(ichechosłychać w wypowiedziach tragicznie zmarłego w czerwcu 2003 r. Jürgena Möllemanna)99.


HaideramożnauznaćzaogniwopośredniepomiędzyLePenemaFortuynem.OileLePenreprezentowałnacjonalizmstaregotypu,otyleFortuynprawicowypopulizmprzyszłości.

Wartykuleopublikowanymw2002r.nałamach„SprawPolitycznych”prognozo-wałemdalsząewolucjęNPP:

Takiruchbędziestawiałwcentrumjednostkę: jejdobrobyt,bezpieczeństwoistylżycia.Wolnośćibezpieczeństwopozostajązesobąwdialektycznymzwiązku.Możnawyobrazićsobietakąmutacjęliberalizmu,która–nierezygnujączwolnościjednostki–będziemocniejakcento-wałajejbezpieczeństwo.Wymuszatozgodęnapewneograniczeniewolności(zwłaszczawsferzepublicznej)wzamianzawiększebezpieczeństwo,którezapewniwalkazprzestępczością.Ruchneopopulistycznygotówbyłbyzaakceptowaćoligarchicznerządytechnokratów(„merytokrację”),oilebędązapewniałyrealizacjępodstawowychpotrzebklasyśredniej.Zgodzisięteżnaograni-czeniesuwerennościnarodowej, jeśli„TwierdzaEuropa”oznaczaćbędziewiększebezpieczeń-stwoistabilizację.Wymagałbędziejaknajniższychpodatków,nawetjeśliwiązaćbędziesięto zograniczeniemsocjalnejfunkcjipaństwa.Odmniejszościzażądapełnejasymilacji.Zniechęciąbędziesięodnosiłzarównodoekscesów,jakirestrykcjiobyczajowych100.

W2011r.takiwłaśnieprogramzostałzaprezentowanyświatuprzezAndersaBeh-ringaBreivika,którynagłośniłgo22lipcapoprzezprzeprowadzeniezamachuwOslo inawyspieUtoya.

Radykalizacja nowej populistycznej prawicy: casus Andersa Breivika

Breivik jest przedstawiany przezmedia przy pomocywykluczających się okre-śleń, takich jak n e o n a z i s t a lub c h r z e ś c i j a ń s k i f u n d a m e n t a l i s t a ,którenieoddają jednak istoty jego światopoglądu.W rzeczywistości jest onbowiemskrajnymreprezentantemNPP–nieprzypadkowowlatach2002–2006należałdoPartii Postępu101.Rozczarowany„demokratycznądegrengoladą”tegougrupowaniarozpocząłdziałalność indywidualną, dla której używał szylduwyimaginowanego zakonuRyce-rze Templariusze Europy (Pauperes Commilitones Christi Templique Solomonici – the knights Templar)102. Ideologięneotemplariuszywyłożyłwliczącej1518stronpublikacjizatytułowanej2083: A European Declaration of Independence–chaotycz-nym,pełnympowtórzeńkompendium,będącymkompilacjątekstówonajróżniejszymcharakterzeiróżnegoautorstwa(zfragmentamiskopiowanymizWikipediiwłącznie!).SwojepoglądyBreivikokreślajako„kulturowykonserwatyzm”(aściślej„rewolucyjnykulturowykonserwatyzm”)103,odcinającsięzarównood„tradycyjnegokonserwatyzmu”typubrytyjskichtorysów104,jakiod„rasowegokonserwatyzmu”nazistów105.

ZacznijmyodróżnicpomiędzyświatopoglądemBreivikaanazizmem(choćmedia,idącutartymtropem,mechanicznieklasyfikująBreivikajakoneonazistę).Tymczasem Breivikczęsto,i,wydajesię,szczerze,odcinasięodideologiinazistowskiej.Pisze:Uwa-żam siebie za antyrasistę, antyfaszystę i antynazistę106,Rycerze Templariusze sprzeciwia-ją się narodowemu socjalizmowi i nie szukają współpracy z nim. Postrzegamy narodo-wy socjalizm jako ideologię nienawiści ludobójczą i imperialistyczną w swej istocie107. Uważa,żenaziściniemogąbyćtolerowanizewzględunaantysemityzmisympatiepro-islamskie108.Odrzucawszelkieodwołaniadorasy, etniczności i nienawiści do Żydów109.

Podstawąeuropejskiegokonserwatyzmukulturowegomabyć„chrześcijaństwokulturowe” (Christendom),któreBreivikodróżniałodreligiichrześcijańskiej(Chri-stianity)110.Jegostosunekdochrześcijaństwarodzinajwięcejnieporozumień.Choć


Breivikokreślasięjako„(kulturowy)chrześcijanin”,torozumieprzeztoeuropejskie dziedzictwo kulturowe, nasze normy (włączając kodeksy moralne i struktury społecz-ne), nasze tradycje111.Przyznaje, żenie jestszczególnie religijnym człowiekiem112,uzasadniając, że nasza definicja bycia chrześcijaninem nie zakłada koniecznie, iż wymagane są osobiste relacje z Bogiem czy Jezusem113.Wtensposóbwszeregachneotemplariuszyobokchrześcijanmielisięznaleźćtakżeodyniści114,aobokwierzą-cych–ateiści115(Breivikprzyznajenawet,żeateiścistanowiąwiększość„bojowni-ków”116).Nieukrywa,żejegowybórchrześcijaństwajestoparty na czystym pragma-tyzmie117,gdyżChrześcijaństwo jest jedyną platformą kulturową mogącą połączyć wszystkich Europejczyków118.Dochrześcijaństwapodchodziselektywnie:krytykuje„pacyfistyczno-humanistyczne”tendencjewjegołonie119(stwierdzającprzytym,żekościoły fundamentalistyczneniesą lepszeod liberalnych120),pochwalanatomiastKościółwojującywiekówśrednich121(choćjestskłonnywidziećwnimwpływtra-dycjipogańskich122).GotówjestjednakzapewnićchrześcijaństwureligijnymonopolwEuropie123,alepodwarunkiemgłębokiejreformy.Breivikplanowałzorganizowa-nieWielkiegoEuropejskiegoKongresuChrześcijańskiego,naktórymdokonanobyzjednoczeniachrześcijan,oczyszczajączarazemreligięztendencjirozkładowych124. NowyEuropejskiKościółChrześcijańskimiał być syntezą kalwińskiej etyki orazkatolickiejestetykiimiałporzucićbłędy„sentymentalizmu”,„samobójczegohuma-nizmu”i„proletariackiejświadomości”125.

Cociekawe, chrześcijaństwoniebyło jedyną inspiracjąBreivika, który za inte-gralnączęśćeuropejskiegodziedzictwauważałteżfilozofięOświecenia126.Pisał:Logika i racjonalistyczne myślenie (...)powinny być fundamentem naszych społeczeństw127.Czę-stopodkreślanyprzezniego racjonalizm128 (sugerującywręczemocjonalnąoziębłość)korespondowałzwrogościąwobec„emocjonalizmu”129.Wynikałyztegonietylkoin-strumentalnetraktowaniereligiichrześcijańskiej,lecztakżehipokrytycznystosunekdochrześcijańskiejetyki:choćBreivikkrytykowałupadekmoralnościseksualnejwEuro-pie130, to samprowadziłżyciedalekieodpurytanizmu ipostulowałczęściowezacho-waniezdobyczyrewolucjiseksualnejwwydzielonych„liberalnychstrefach”nawzórLasVegas131.Odcinałsię teżodhomofobii132.Obcachrześcijańskiemunauczaniu jestwreszciejegoeugenicznaidea„reprogenetyki”mającejnaceluosiągnięcie„biologicz-nejdoskonałości”133.

Deklarowanie chrześcijaństwa nie przeszkadzało Breivikowi w postulowaniuwspółpracyzhinduistami,buddystami,azwłaszczazŻydami134.Żydzimielibyćgłów-nym sojusznikiem „judeochrześcijańskiej Europy” w walce z islamem. Polemizując znazistami,Breiviktwierdził,żeŻydziniesądlaEuropejczykówzagrożeniem135,dlate-godomagałsiępełnegopoparciaIzraela136.

„Chrześcijaństwokulturowe”wedługBreivikamamiećdwóchwrogów:we-wnętrznegoizewnętrznego.Wrógwewnętrznyto„kulturowymarksizm”opartynaGramscim,LukacsuiSzkoleFrankfurckiej137orazradykalnyfeminizm138;wrógze-wnętrznynatomiasttoislam,zarównowprzeszłości139,jakiobecnie140.Obateza-grożeniazostaływymienionewEurabia Project –strategiiwdrażanejjakobyprzezUnięEuropejską,mającejnaceluislamizacjęEuropy,któraumożliwiłabystworzenieblokuEuropy i świataarabskiego141.Doprowadziło toBreivikadohasłazniszcze-niaUniiEuropejskiejjakoorganizacjikontrolowanejprzezelitymarksistowskie142. ChoćBreiviknierazdeklarowałsięjako„nacjonalista”143,tojednakalternatywądlaniego miało być nie państwo narodowe, a Federacja Europejska stanowiąca jed-nośćekonomiczną,kulturowąimilitarną.MiałabyonaobjąćEuropęwrazzRosją,


Amerykę Północną orazAustralię z Nową Zelandią144.W sojuszu pozostawałabyzaśzIndiamiichrześcijańskąAfryką145.Nowesupermocarstwo,planowałBreivik,nietylkodeportowałobyzeswegoobszarumuzułmanów146, lecztakżedokonałobyrekonkwistyBliskiegoWschodu:Turcja zostałabyzepchniętadownętrzaAnatoliiprzez Grecję iWielkąArmenię, a lewantyńskie wybrzeże kontrolowałyby Izrael ichrześcijańskiLiban147.

FederacjaEuropejskastanowiłabyzamkniętyblokhandlowy.Podwzględemgo-spodarczymprogramneotemplariańskimacharakterliberalny148–Breivikpropagowałzrównoważoną gospodarkę opartą na mechanizmach wolnorynkowych,dlategodomagałsięredukcjisektorapublicznego149izniesieniasystemuemerytalnegoopartegonasoli-darnościpokoleń150.Zarazemjednak,popierającwolnąprzedsiębiorczośćnapoziomienarodowym i europejskim, występował przeciwko globalistycznemu kapitalizmowi151 iuważał,żeczysty leseferystyczny kapitalizm jest koncepcją globalistyczną152, jakożewielkikapitałwspieraimigrację153.Uzupełnieniemtegoprogramujestkoncepcja„klasysłużebnej”–taniejsiłyroboczejzłożonejzimigrantówzatrudnianychnaconajwyżejrocznekontrakty154.

Równieżustrójpolitycznymiałzostaćzreformowany.Breivikprzewidywałkry-zysdemokracji155,krytykowałjązasprzyjanietendencjomroszczeniowym,partykula-ryzmowi ikrótkowzroczności156.Głosił:Musimy zbudować system, który zrównoważy ludowe żądania i myślenie długofalowe157.Wprawdzieodrzucałsystemmonopartyjny(istniałaby zrównoważona reprezentacja polityczna), ale demokrację chciałby poddaćrestrykcjom158iograniczyćfanatycznyegalitaryzm159.Wśródwysuwanychprzezniegopomysłówznalazłysię:dożywotnieczłonkostwosenatu,oficjalnysystemsprzedawaniagłosówprzezwyborców160,prawowetadla„NadzorcyKulturowo-Naukowego”161 oraz jednorazowaośmioletniakadencjaprezydenta162 (choćpozytywniepisze teżomonar-chiachkonstytucyjnych163).Marksizmwedługniegopowinienbyćzdelegalizowany164.

Jakwidzimy,jużwstępnaanalizapoglądówBreivikaprzekonujeotym,żemamytudoczynieniazideologiąodmiennązarównoodchrześcijańskiegofundamentalizmu,jak iod tradycyjnegofaszyzmu,wyrastającązneopopulizmu.Breivikzapewnepozo-stałbyjednymzwieluzapomnianychproroków,„wołającymnapuszczy”internetu,gdy-byniepostanowił swej ideologiiwcielićwżycie.Rycerze Templariusze okazali siębyćbytemwirtualnym,wykreowanymwjegofantazji (byłnamiętnymgraczemRPGtypu „Warhammer”).Dlategomusiał sięgnąć pomodus operandi „samotnegowilka”(lonely wolf),charakterystycznydlawyalienowanychsocjopatówzultraprawicy,takichjakTimothyMcVeigh,DavidCopelandczyFranzFuchs165.Nauwagęzasługuje jegowyjątkowasprawnośćtechniczno-organizacyjna–byłwstaniedokonaćdwóchróżnychzamachówwdwóchróżnychmiejscachtegosamegodnia(copoczątkowobudziłowąt-pliwości,czyrzeczywiściedziałałwpojedynkę).

Powszechne oburzenie na zbrodnię Breivika, skwapliwe odcinanie się od jegoczynunawetprzezśrodowiskaskądinądbliskiemuideowo,skłaniadotwierdzenia,żeskutkijegodziałańbyłyodwrotneodzamierzonych.TakjakzamachwOklahomaCityodebrał popularność szybko rozwijającemu się ruchowimilicjiwUSA, tak zamachy wNorwegiiuderzą rykoszetemwksenofobicznypopulizmzachodnioeuropejski.Czyjednakrzeczywiścietakbędzie–okażesięwprzyszłości.Breivikjestterrorystąnadwy-razelokwentnyminiejestwykluczone,żepogłębiającesięnapięciazwiązanezmasowąimigracjąznajdąmunaśladowcówwśródjednostekwyalienowanychisfrustrowanych.


KonkluzjeAkcjaterrorystycznaBreivikajestegzemplifikacjąteoriiprzedstawionejnawstę-

pie. Problem imigracji generujewyzwanie, na które odpowiedź starała się dać nowapopulistycznaprawica.Masowy ruchneopopulistyczny stanowił siłę, któraośmielałaprzeciwnikówimigracjidoartykułowaniaswoichopiniiiutwierdzałaichwtychpoglą-dach.Gdyjednakruchtenokazałsięnieskutecznywrealizacjizałożonychcelów(cowięcej –wytracił dynamikę iwdodatku złagodził swójwizerunek), to rozczarowaniekstremiściprzeszlidodziałańofensywnych.

JeślichodziozamachnawyspieUtoya,tomożnadostrzecdeterminantęideolo-giczną.Zaatakowanotuniebezpośrednioimigrantów(jakczynilitotradycyjnirasiścipokrojuDavidaCopelanda166czyezoterycznytradycjonalistaGianlucaCasseri167),alemłodzieżówkęsocjaldemokratycznejPartiiPracy(DNA).Wświetleideologiineotem-plariańskiejwybórcelustajesię jasny–celemjest„kulturowymarksizm” jakowrógwewnętrzny,paraliżującyobronęprzedislamskąimigracjąpoprzezpropagowaniemul-tikulturalizmu i antysyjonizmu. Breivik – nieświadomie zapewne – powtarzał teorię„bliższegowroga”Ajmanaal-Zawahiriego(Knights Under the Prophet’s Banner,2001),zgodniezktórą,abypokonaćniewiernych,należynajpierwrozprawićsięzheretykami,tj.zzepsutymrodzimymestablishmentem.Tozkoleijestprzykład„efekturykoszetu”(backlash), czylinaśladowanieprzeciwnika168–akt terroruBreivikamiałbyćw jegomniemaniuswoistąodpowiedziąnazamachyislamskichfundamentalistówwEuropie.

CasusBreivikaprzypominanamwreszcieowzględnościpojęciae k s t r e m i z m .IdeologiaNPP(wtymtakżewywodzącychsięzniejekstremistówpokrojuBreivika)jestwwielupunktachzbieżnazamerykańskimneokonserwatyzmem169.Tymczasemamery-kańscyneokonserwatyści stanowią część establishmentu, a niewywrotową ekstremę.Ekstremizmmawięccharakterniedoktrynalny,asytuacyjny.

Abstrakt

Artykułanalizujepotencjalnezagrożenieprzemocązestronynowejpopulistycznejprawicy(NPP).AnalizarozwojuiideologiiNPPwykazuje,żejesttoruchodmiennyodtradycyjnej radykalnej prawicy. Skrajne poglądyNPPmogą stanowićmotywację dladokonywaniaaktówterroru.Artykułprezentujeteorię,żeterroryzmjestpochodnąrady-kalizacjijednosteknamarginesiemasowychruchówspołecznych,aideologiawpływanawybórceluprzeprowadzeniazamachu.

Abstract

ThisarticleanalysesapotentialviolentthreatfromtheNewPopulistRight(NPR).TheanalysisofdevelopmentandideologyoftheNPRindicatesthatNPRisamovementotherthanatraditionalfarright.ExtremeformoftheNPRideology(likeBrivik’sviews)couldbemotivationforterroristactions.

Thearticlepresentsatheorythatterrorismiseffectofaradicalizationofindividu-alsontheperipheryofmasssocialmovementsandtheideologyinfluencesaselectionoftarget.


Przypisy1 L.T.Szmid:Terroryzm a państwo. Studium poświęcone historycznym, socjologicznym i agonologicz-

nym aspektom terroryzmu,Lublin1979,WydawnictwoLubelskie,s.332.2 J.Tomasiewicz:Terroryzm na tle przemocy politycznej (Zarys encyklopedyczny),Katowice2000,Apis,

s.22–24.3 ŚwiadczyotymchoćbyprzypadekRyszardaCyby,zwolennikapartiicentrowejiumiarkowanej,który

wpaździerniku2010r.zabiłdziałaczaPiS.4 B.Kozieł,Romantyzm i realizm. Radykalna prawica we Włoszech,„Szczerbiec”1995,nr8/9;N.For-

tini (i in.),Francja. System polityczny. Partie i organizacje społeczno-polityczne,Warszawa1972,Książka iWiedza,s.113.

5 Nationale Aktion,„DESG-Inform”1985,nr8;Wahlen in der Schweiz,„DESG-Inform”1986,nr4;Na-tionale Aktion,„DESG-Inform”1986,nr9;Nationale Aktion,„DESG-Inform”1987,nr6;Nationalratswahlen in der Schweiz,„DESG-Inform”1987,nr11;Wahlen in Basel,„DESG-Inform”1988,nr4;Republikanische Partei der Schweiz löst sich auf,„DESG-Inform’’1989,nr9.„DESG-Inform”towewnętrznybiuletyninfor-macyjnythink-tankuniemieckiejNowejPrawicy–Deutsch-Europäische Studiengesellschaft.

6 Dänemark,„DESG-Inform”1991,nr11.7 PełnanazwatoAnders Langes Parti til sterk nedsettelse av skatter, avgifter og offentlige inngrep

– Partia Andersa Langego na rzecz Wydatnego Ograniczenia Podatków, Powinności i Interwencji Pu-blicznej. Norwegens Fortschrittspartei: Ein weiter Weg von Andeers Langes Partei zur zweitstärksten Frak-tion,„DESG-Inform”1997,nr9.

8 S.Dymek, Neofaszyzm przystosowany,Warszawa1974,WydawnictwoMonisterstwaObronyNarodo-wej,s.318,328.

9 R.Kilar,Francuski Front Narodowy,Kraków2001,WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego,s.26.10 Nationale Front,„DESG-Inform”1987,nr6;Le Pen,„DESG-Inform“1991,nr11.11 Front National,„DESG-Inform”1992,nr2/3;Regionalwahlen in Frankreich,„DESG-Inform”1992,

nr4;Front National unter Beschuss,„DESG-Inform”1992,nr8;Parlamentswahl in Frankreich,„DESG-Inform”1993,nr4;13mal Front National,„DESG-Inform”1993,nr4;Le Pen,„DESG-Inform”1993,nr10.Zob. też:Präsidentenwahl in Frankreich,„DESG-Inform”1995,nr5/6;FN mit lokalen Unterbau,„DESG-Inform”1995, nr7;Kommunale Basis des FN,„DESG-Inform”1995,nr8;FN ohne Adjektive,„DESG-Inform”1996,nr6.

12 PrzywódcaniemieckichRepublikanówSchönhubernapisałnawetksiążkęstawiającąpartięLePenajakomodeldlaNiemiec.Zob.Modell FN,„DESG-Inform”1998,nr7/8.

13 Republikaner,„DESG-Inform”1987,nr4;Zur „Landtagswahl in Baden-Württemberg“,„DESG-In-form’’1988,nr4;Weitere Austritte und Querelen bei den Republikanern,„DESG-Inform”1988,nr9;Repu-blikaner,„DESG-Inform”1989,nr9.

14 Steiermark, „DESG-Inform”1991, nr 10;Österreich, „DESG-Inform”1991, nr 12.Zob. teżFPÖ bleibt in Liberaler Weltunion,„DESG-Inform”1987,nr8/9;Erfolge der FPÖ,„DESG-Inform”1987,nr11;FPÖ-Sieg in Wien,„DESG-Inform”1988,nr1;Haiders FPÖ erfolgreich,„DESG-Inform”1988,nr11/12;Protest gegen Haider,„DESG-Inform”1989,nr9;Die FPÖ – Vorbild für die deutsche Rechte?,„DESG-In-form”1992,nr10;Volksbegehren „Österreich zuerst”,„DESG-Inform”1993,nr2/3;Jörg Haider siegt auf der ganzen Linie,„DESG-Inform”1994,nr4.

15 Lega dei Ticinesi, „DESG-Inform” 1991, nr 1; Verluste für Schweizer Demokraten in Zürich, „DESG-Inform” 1991, nr 5;Sensation im Tessin, „DESG-Inform” 1991, nr 5;Rechts hat Vorfahrt in der Schweiz, „DESG-Inform” 1991, nr 11;Neue politische Sensation im Tessin, „DESG-Inform” 1991, nr 12;Schweizer Auto-Partei,„DESG-Inform”1991,nr12;Fraktionsgemeinschaft Schweizer Demokraten – Lega dei Ticinesi,„DESG-Inform”1992,nr1;Fraktionsstärke für Schweizer Demokraten,„DESG-Inform”1991,nr4;Neue Erfolge der Rechtsparteien in der Schweiz,„DESG-Inform”1992,nr2/3;Tessin,„DESG-Inform”1992,nr5/6.

16 Schweden, „DESG-Inform” 1991, nr 6; Ende des schwedischen Modells, „DESG-Inform” 1991, nr10.FenomenNDokazałsięzłudny.Jużczterylatapóźniejpartiataotrzymała0,1proc.głosów.Europawahl Schweden,„DESG-Inform”1995,nr10/11.


17 Wahlen in Belgien,„DESG-Inform’’1988,nr1;Vlaams Blok,„DESG-Inform”1988,nr4.18 Luxemburger Nationalbewegung,„DESG-Inform”1988,nr4.19 Lega Nord,„DESG-Inform”1991,nr3;Lega Lombarda,„DESG-Inform”1992,nr2/3;Wahlsieger:

Lega Nord,„DESG-Inform”1992,nr5/6;Stiftung für eine Nordrepublik,„DESG-Inform”1992,nr7;Lega Nord,„DESG-Inform”1993,nr2/3;Bossi-Land: Padania,„DESG-Inform”1996,nr5.Zob.szerzej:J.Tomasiewicz,Współczesne ruchy regionalistyczne w Europie Zachodniej,„SprawyNarodowościowe”1997,t.6,z.2.

20 Zusammenbruch des alten Parteiensystems bei Kommunalwahlen in Italien,„DESG-Inform”1993, nr12;Stichwahlen in Italien zwischen Linken und Rechten,„DESG-Inform”1994,nr1.

21 Italien: Sieg der Rechten – Zusammenbruch der alten Partitocrazia,„DESG-Inform”1994,nr4;Fini weiter auf Erfolgskurs,„DESG-Inform”1996,nr5.

22 Neuer MSI-Chef,„DESG-Inform”1988,nr1;Neue politische Formationen in Italien,„DESG-Inform”1994,nr2/3;Rechte Konkurrenz für Alleanza Nazionale,„DESG-Inform”1995,nr5/6;A.Piotr,Kongres na-szych włoskich przyjaciół,„PrawicaNarodowa“1990,nr1.

23 Italien: Sieg der Rechten – Zusammenbruch…; Berlusconi schlägt Rutelli,„DESG-Inform”2001,nr3/5.24 Zentrumsdemokraten,„DESG-Inform”1989,nr9;Rechte Erfolge in Holland,„DESG-Inform”1994,

nr 4;Centrumsdemocraten, „DESG-Inform”1994, nr 8.Działała też bardziej radykalnaCentrumpartij 86,w1994 r. przemianowananaNationaleVolkspartij.Niederlande, „DESG-Inform”1994, nr 2/3;Nationale Volkspartij/CP 86,„DESG-Inform”1995,nr2/3.Stałyelektoratmająteżprotestanccyfundamentaliści.Zob.Hintergrund: Kleinrechts,„DESG-Inform”1995,nr4.

25 Vlaams Blok im Aufwind, „DESG-Inform”1994, nr 9.Zob. też:Wahlkampagne des Vlaams Blok,„DESG-Inform”1991,nr12;Fraktion des Vlaams Blok,„DESG-Inform”1992,nr1;Volksunie im Konkur-renzkampf mit dem Vlaams Blok,„DESG-Inform”1992,nr8;Vlaams Blokker eröffnet 1. Sitzung des flämi-schen Parlaments,„DESG-Inform”1995,nr8;Ende des belgischen Einheitsstaates: Regionalräte gewählt, „DESG-Inform”1995,nr5/6;Wachamblösung beim Vlaams Blok,„DESG-Inform”1996,nr6;20Jahre Vla-ams Blok: Den Wind in den Segeln,„DESG-Inform”1997,nr1;Vlaams Blok weiter erfolgreich,„DESG-In-form”1999,nr7/8.WAntwerpiiprzeciwVBuformowałasięprawicowo-lewicowa„Monsterkoalition”.Mimotow2000r.Blok,uzyskując32,95proc.głosów,stałsiępartiąnajsilniejszą.Monsterkoalition in Antwerpen,„DESG-Inform”1995,nr2/3;Hintergrund: Antwerpen,„DESG-Inform”1995,nr2/3;Kampf um Antwerpen,„DESG-Inform”2000,nr5/6;Vlaams Blok erfolgreich,„DESG-Inform”2000,nr9/10.

26 W1991r.FNzjednoczyłsięzPartiąNowychSił(PFN).Wallonien,„DESG-Inform”1991,nr7.27 Zur Europawahl,„DESG-Inform”1994,nr6/7.28 Fortschritte für Fortschrittspartei, „DESG-Inform” 1995, nr 9;Norwegens Fortschrittspartei: Ein

weiter Weg von Andeers Langes Partei zur zweitstärksten Fraktion, „DESG-Inform”1997,nr9.Dwa latapóźniejpoprawiająteżswójwynikwwyborachkomunalnych,uzyskując13,4proc.głosów.Fortschrittspartei kommunal,„DESG-Inform”1999,nr9.

29 Borer Präsident der Freiheitspartei,„DESG-Inform”1995,nr1;Erfolge der Schweizer Demokraten,„DESG-Inform”1995,nr2/3;Verluste für Schweizer Rechte,„DESG-Inform”1995,nr10/11;Keine rechte Einheitsfraktion in der Schweiz, „DESG-Inform” 1995, nr 12;Krise bei der Autopartei?, „DESG-Inform”1996, nr 3/4;Rechte in Basel stabil, „DESG-Inform” 1996, nr 11/12;Wieder Verluste für Freiheitspartei,„DESG-Inform”1997,nr1;Zweite rechte Partei in der Schweiz,„DESG-Inform”1997,nr1;Weitere Verluste für FPS,„DESG-Inform”1997,nr4.Zob.też:Lega dei Ticinesi Regierunsgpartei im Tessin,„DESG-Inform”1995,nr4;Abgeordnete der Lega dei Ticinesi muss Mandat aufgeben,„DESG-Inform”1998,nr6.

30 Verrechnet: Regierungswechsel in Frankreich,„DESG-Inform”1997,nr6;Regionalwahlen in Frankre-ich,„DESG-Inform”1998,nr2/3.Zob.też:Vierter FN-Bürgermeister,„DESG-Inform’’1997,nr1;EURO auch in Frankreich Wahlthema,„DESG-Inform”1997,nr5;Zwischen FN und Neuer Rechte,„DESG-Inform”1997, nr5;Kundgebung mit Yvan Blot verschoben,„DESG-Inform”1997,nr6;Le Pen en Detail,„DESG-Inform”1998,nr1;Treffen Le Pen – Frey,„DESG-Inform”1998,nr6.

31 Ergebnisse in den Staaten der EU,„DESG-Inform”1999,nr6.Zob.też:Le Pen wieder im Europar-lament,„DESG-Inform”2001,nr1/2.

32 Nationale Front in Spanien,„DESG-Inform”1987,nr8/9;Democracia Nacional,„DESG-Inform”1995,nr2/3;Keine „Neue Mehrheit“ in Spanien,„DESG-Inform”1996,nr3/4.


33 BNP-Wahlsieg im Londoner East End,„DESG-Inform”1993,nr10.34 Referendum Party will Volksabstimmung über britische EU-Mitgliedschaft erzwingen, „DESG-In-

form”1997,nr1;Erster Abgeordneter für Referendum Party,„DESG-Inform”1997,nr4;Goldsmith – Wahl verloren und Wahziel doch durchgesetz, „DESG-Inform” 1997, nr 5;Ergebnisse in den Staaten der EU,„DESG-Inform”1999,nr6;Wahlsieger New Labour,„DESG-Inform”2001,nr6/8.

35 Die Europawahl in der BRD, „DESG-Inform” 1994, nr 6/7;Wahl zum Europäischen Parlament in der BRD, „DESG-Inform” 1999, nr 6; zob. też: Republikaner mit eigenen Listen zur Bundestagwahl, „DESG-Inform”1997,nr7/8;Ergebnisse für die Rechte bei der Budestagswahl 1998,„DESG-Inform”1998,nr9.

36 Co charakterystyczne, Republikanie zyskiwali popularność głównie w zachodnich landach. Ichwschodnioniemieckimodpowiednikiempróbowałastaćsię–alebezwidocznychrezultatów–DeutscheSo-zialeUnion,DSU,„DESG-Inform”1991,nr4;DSU-Fraktion Sachsen-Anhalt,„DESG-Inform”1993,nr5;DSU gegen Fusion,„DESG-Inform”2000,nr5/6.

37 Kommunalwahl in Bayern, „DESG-Inform” 1996, nr 3/4; Kommunalwahlen Niedersachsen, „DESG-Inform”1996,nr9/10;Kommunalwahlen Hessen,„DESG-Inform”1997,nr4;So wählte Hamburg, „DESG-Inform”1997,nr9.

38 Ende der Ära Schönhuber bei der Republikaner, „DESG-Inform” 1995, nr 1;Republikaner ohne Schönhuber,„DESG-Inform”1995,nr12.

39 So wählte Bremen,„DESG-Inform”1991,nr10;Wahlen vom 5. April: „Rechte” in beiden Ländern dritt-stärke Partei,„DESG-Inform”1992,nr4;DVU kandidiert in Hamburg,„DESG-Inform”1996,nr7/8;So wählte Hamburg,„DESG-Inform”1997,nr9;Einsprüche gegen Hamburger Bürgerschaftswahl,„DESG-Inform”1997, nr 10/12; Schock DVU-Wahlsieg, „DESG-Inform” 1998, nr 4/5; Sachsen-Anhalt: Zugelassene Parteien,„DESG-Inform”nr4/5;DVU im Landtag Brandenburg,„DESG-Inform”1999,nr7/8;zob.też:DVU in Bre-merhaven,„DESG-Inform”1999,nr9.

40 Hessen vorn: Republikaner Wahlsieger, „DESG-Inform”1993,nr4;Zur Hamburg-Wahl, „DESG- Inform”1993,nr10;So wählte Bremen,„DESG-Inform”1995,nr5/6;DVUBremerhaven,„DESG-Inform“1995,nr10/11;Die Wahlen vom 24. März,„DESG-Inform”1996,nr3/4;Ergebnisse für die Rechte bei der Budestagswahl 1998,„DESG-Inform”1998,nr9;Die Bürgerschaftswahl in Bremen,„DESG-Inform”1999, nr6;So wählte Thüringen,„DESG-Inform”1999,nr9;DVU und Wahlen,„DESG-Inform”1999,nr1;Weite-rer Zerfall der DVU-Fraktion in Magdeburg,„DESG-Inform”2000,nr1.

41 W wyborach do landtagu Badenii-Wirtembergii w 1992 r. 0,9 proc. głosów, do landtagu Hesji w1995r.0,3proc.głosów,doBundestaguw1998r.0,3proc.głosów.Zob.Wahlen vom 5. April: „Rechte“ in beiden Ländern drittstärke Partei,„DESG-Inform”1992,nr4;So wählte Hessen,„DESG-Inform”1995, nr2/3;Ergebnisse für die Rechte bei der Budestagswahl 1998,„DESG-Inform”1998,nr9.

42 Neue Partei,„DESG-Inform”1990,nr12;Deutsche Allianz,„DESG-Inform”1991,nr5;Deutsche Liga, „DESG-Inform”1991, nr 8/9;Wahlen vom 5. April: „Rechte” in beiden Ländern drittstärke Partei,„DESG-Inform”1992,nr4.

43 DM-Partei?,„DESG-Inform”1992,nr10;Brunners Bund Freier Bürger,„DESG-Inform”1994,nr4. W1998r.BFBzjednoczyłasięzOffensivefürDeutschland(innągrupądysydentówzFDP).Offensive für Deutschland, „DESG-Inform” 1997, nr 10/12; Zusammenschluss Brunner-Kappel, „DESG-Inform” 1998, nr1.LokalnymodpowiednikiemBFBwKoloniibyłapartiaDieBürger.Die Bürger,„DESG-Inform”1991,nr2.

44 Zur Hamburg-Wahl,„DESG-Inform”1993,nr10;Bundesweite Statt-Partei,„DESG-Inform”1993, nr12;STATT-Parteien,„DESG-Inform”1994,nr1;Markus Wagner verlässt STATT-Partei,„DESG-Inform”1995,nr9;STATT-Partei wertkonservativ?,„DESG-Inform”1996,nr6.

45 Do „prawicowo-populistycznego planktonu“ zaliczano m.in. Allianz freier Bürger, Aufbruch 94–DeutscherFreierWählerbund,Aufbruch99 (odłamREP),Autofahrer-undBürgerinteressen-ParteiDeut-schlands, Bund für Gesamtdeutschland, Christlisch-Konservatives Deutschlandsforum, Deutsche Heimat-spartei, Deutsche Konservative, Deutsche Linie Dresden, Deutsche Mitte, Deutsche Volksliste, DeutscheVolkspartei, Deutsche Partei, Deutsche Partei der Steuerzahler, Deutschland-Bewegung (Alfred Mechter-sheimer),DieDemokraten,DieDeutschen,DieGrauen –Graue Panther,DieMitte –AktiveBürger-Par-tei, Die Unabhängigen, Familienpartei, Freie Bürger Union, Hamburger Liste für Ausländerstopp, Kon-servative Union, Mitteldeutsche Partei, Unabhängigen Ökologen Deutschlands. Deutsche Volksliste,„DESG-Inform” 1987, nr 4;Deutsche Linie Dresden, „DESG-Inform” 1991, nr 2;Zusammenschluss von


Kleinpartei,„DESG-Inform”1991,nr6;Demokratisches,„DESG-Inform”1991,nr10;Konservative Union, „DESG-Inform”1992,nr1;Bund für Gesamtdeutschland,„DESG-Inform”1992,nr9;Christlisch-Konserva-tives Deutschlandsforum, „DESG-Inform”1993,nr1;Spenden, „DESG-Inform”1993,nr4;29Listen zur Hamburg-Wahl, „DESG-Inform” 1993, nr 8;Deutsche Volkspartei, „DESG-Inform” 1993, nr 8;Gründe-rzeit: Mitteldeutsche Partei, „DESG-Inform”1993, nr 10;Gründerzeit: Deutsche Partei der Steuerzahler, „DESG-Inform”1993,nr11;Aufbruch 94,„DESG-Inform”1993,nr12;Gründerzeit: Freie Bürger Union,„DESG-Inform”1994,nr4;26Parteien zur Europawahl, „DESG-Inform”1994,nr5;Vorentscheidung in Bayern, „DESG-Inform”1994,nr9;Allianz freier Bürger, „DESG-Inform”1995,nr12;Mechtersheimers Deutschland-Bewegung,„DESG-Inform”1996,nr5;Aufbruch 99,„DESG-Inform”1999,nr10/12.Ugrupo-waniatenierazpodejmowałypróbyintegracji,tworzącnp.KissingerKreisw1994r.czyBündnisKonstruktiverKräftew1995r.Kissinger Kreis,„DESG-Inform”1995,nr1;Bündnis Konstruktiver Kräfte,„DESG-Inform’’1995,nr7.Osobnynurttworzylichrześcijańscyfundamentaliści(Zentrum,ChristlicheMitte,ChristlicheLiga,ParteibibeltreuerChristen),którzyw1995 r.utworzyliChristlicheParteiDeutschlands.Christliche Partei Deutschlands,„DESG-Inform”1995,nr10/11.

46 Haider siegt in Kärnten, „DESG-Inform’’ 1999, nr 2/4;Vorbeben in Vorarlberg, „DESG-Inform”1999,nr9;Haiders FPÖ auf Platz 2,„DESG-Inform”1999,nr9.Zob.też:Nationalratswahlen in Österre-ich,„DESG-Inform”1996,nr1/2;Keine Anklage wegen „Wiederbetätigung“ gegen Haider,„DESG-Inform”1996,nr3/4;Mit Haider ist immer noch zu,„DESG-Inform”1998,nr1.

47 Mit Hysterie, Heuchelei und Sanktionen gegen Regierungsbeteiligung der Freiheitlichen, „DESG-Inform” 2000, nr 1; Die neue ÖVP-FPÖ-Regierung, „DESG-Inform” 2000, nr 1; Haider gibt FPÖ-Vorsitz ab, „DESG-Inform” 2000, nr 4; EU-Sanktionen gegen Österreich wieder aufgehoben, „DESG-Inform”2000,nr9/10;FPÖ ohne Haider verliert,„DESG-Inform”2000,nr9/10;FPÖ-Verluste im Burgenland,„DESG-Inform”2000,nr11/12;Haider-Tanne in Brand gesteckt,„DESG-Inform”2001,nr1/2;FPÖ-Verluste in Wien,„DESG-Inform”2001,nr3/5.

48 Wird Blocher Minister?, „DESG-Inform” 1999, nr 10/12; SVP bautz Spitzenstellung aus, „DESG-Inform”2000,nr4.

49 L.Tuominem(CarlMars),The Rise of the Right-wing Populism in Finland: The True Finns,w:Die Krise in Europa und die Erfolge des Rechtspopulismus,Berlin2012,RosaLuxemburgStiftung,s.61–64.

50 Dansk Folkeparti im Aufwind, „DESG-Inform”1999, nr 9.Zob. też:Dansk Folkeparti – Überra-schung bei Kommunalwahl,„DESG-Inform”1997,nr10/12;Dänische Volkspartei jetzt auch im Folketing,„DESG-Inform”1998,nr2/3;Fünf Rechtsparteien in Dänemark,„DESG-Inform”2001,nr1/2.

51 Neue Partei P.R.O., „DESG-Inform” 2000, nr 7/8; Aus P.R.O. wird SCHILL-Partei, „DESG-Inform”2000,nr9/10;P.R.O. blieb P.R.O.,„DESG-Inform”2000,nr11/12.

52 J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych państwach Europy Zachodniej. Analiza porównaw-cza,Toruń2007,AdamMarszałek,s.74.

53 A.Moroska,Prawicowy populizm a eurosceptycyzm (na przykładzie Listy Pima Fortuyna w Holandii i Ligi Polskich Rodzin w Polsce),Wrocław2010,WydawnictwoUniwersytetuWrocławskiego,s.118–125.

54 A.Doxiadis,M.Matsaganis,National populism and xenophobia in Greece,bmw2012,s.29.55 B.Michalak,Partie protestu w Europie Zachodniej. Analiza relewancji politycznej,Toruń2008,s.40;

zob.J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.17,21,23.56 Zob.J.Tomasiewicz:Ewolucja ideologii faszystowskich po 1945 roku. Zarys problematyki,„Studia

nadFaszyzmemiZbrodniamiHitlerowskimi“2005,tom28.57 Von der Weissen Rose zu den REPs,„DESG-Inform”1993,nr8;Nochmals: von der Weissen Rose zu

den REPs,„DESG-Inform”1993,nr9.58 Bündnis Konstruktiver Kräfte,„DESG-Inform”1995,nr7.59 A.Moroska,Prawicowy populizm…,s.128;J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,

s.69,85.60 R.Kilar,Francuski Front Narodowy...,s.73–74;J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.58.61 R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,s.45,74,103.62 J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych...,s.21,52.


63 R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,s.102–103.64 Tamże, s. 98–99; zob. J. Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…, s. 55–56;B.Mi-

chalak,Partie protestu w Europie Zachodniej…, s.41.Nieprzypadkowoprawicowipopuliściprzywią-zujądużąwagędopracywśródmłodzieży.Zob.Front National de la Jeunesse,„DESG-Inform”1988, nr4;Junge Republikaner,„DESG-Inform”1988,nr2;Landesarbeitkreis „Junge Republikaner“ Nor-drhein-Westfalen, „DESG-Inform” 1988, nr 11–12; Republikanischer Hochschulverband, „DES-G-Inform”1990, nr 8/9;Nationaldemokratische Hochschulbund, „DESG-Inform”1991, nr 10; 20.JN-Bundeskongress, „DESG-Inform” 1991, nr 5; Republikanische Jugend, „DESG-Inform” 1993, nr 4;Freiheitliche Hochschulgruppen,„DESG-Inform”1995,nr9;Republikanische Jugend ergreift Initiative, „DESG-Inform”1998,nr7/8;RHV in Heidelberg und Mannheim,„DESG-Inform”1998,nr7/8;Republi-kanischer Hochschulverband gegründet,„DESG-Inform”1999,nr1;Junge Freiheitliche und Jungbay-ern,„DESG-Inform”2001,nr3/5.

65 R.Kilar,Francuski Front Narodowy...,s.104;J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.58.

66 R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,s.102;B.Michalak,Partie protestu w Europie Zachodniej…,s.41;J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.55–56;zob.N.Fortiniiin.,Francja. System polityczny…,s.116–117.ProblemtendostrzegałaNPP,próbujączaktywizowaćśrodowiskakobiece.Republi-kanischer Bund der Frauen,„DESG-Inform”1996,nr1/2.

67 J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.22,27,34.68 Zob.J.Tomasiewicz,Globalizacja. Z czym się to je?,„Mat’Pariadka”2001,nr1.69 Volksinitiative für eine vernünftige Asylpolitik,„DESG-Inform”1991,nr1;Über 100 000 Unterschri-

ften gegen Asylmissbrauch in Zürich,„DESG-Inform”1991,nr7;Vorschläge des Vlaams Blok zur Lösung des Ausländerproblems, „DESG-Inform”1992,nr7;Deutsche Liga zur Asylpolitik, „DESG-Inform”1992, nr11;Republikaner: Ausländerrechtsnovelle bringt nichts,„DESG-Inform”1996,nr5;J.-M.LePen,Krzyk muezzina,„PrawicaNarodowa“1990,nr2.Zob.A.Moroska,Prawicowy populizm…,s.137–138;J.Jankie-wicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.60–61,87.

70 J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.2171 Nazis ‚Have Launch Pad’ in Germany, Searchlight,„TheAnti-FascistMonthly”,lipiec1989,nr169.72 J.-M. Le Pen, Nadzieja. Rozważania o Francji i Europie, Warszawa 1994, Fulmen – Poland,

s. 120–128;Nationalratswahlen in der Schweiz, „DESG-Inform” 1987, nr 11;Rechts hat Vorfahrt in der Schweiz, „DESG-Inform” 1991, nr 1. W kwestii ekologii NPP nie prezentowała jednak jednolitego stanowiska – o ile niektóre ugrupowania powstawały w opozycji do ruchu ekologicznego, to inne (np. wNiemczechiweFrancji)przejmowałyjegopostulaty.Zob.Republikaner warnen: Aussereuropäische Wildp-flanzen bedrohen Flora und Fauna,„DESG-Inform”1993,nr12;Republikaner und Unabhängige Ökologen ohne Rustemeyer, „DESG-Inform”1996,nr5; zob. J. Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…, s.95.Oniemieckichkonserwatywnychekologistachzob.J.Tomasiewicz,„Die Faulgrünen belehren”. Eine polnische Stimme zur Entwicklung und Lage der ökologischen Bewegung in Deutschland,„Ökologie“1992,nr2.NajoryginalniejszyruchpowstałweFrancji,gdzietamtejszapartiamyśliwychirybakówwypracowaławłasnąwersjęekologizmu.Zob.La Chasseurs’ a la defense des regiones,«LutteduPeuple»,nr17.

73 A.Moroska,Prawicowy populizm…,s.133;R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,s.61;B.Micha-lak,Partie protestu w Europie Zachodniej…,s.41;J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych...,s.90.

74 R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,s.76–77;A.Moroska,Prawicowy populizm…,s.135–136; J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.25–26,91–92

75 J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.85;B.Michalak,Partie protestu w Europie Zachodniej…,s.41–42.

76 R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,s.57–60;J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…, s.86,90–92;A.Moroska,Prawicowy populizm…,s.132–133;zob.J.-M.LePen,Aby ratować nasze swobody obywatelskie,„PrawicaNarodowa”1990,nr3;tenże,Wolność i cnota,„SłowoNarodowe”1990,nr3.

77 B.Michalak,Partie protestu w Europie Zachodniej…,s.41.78 Republikaner zur Leitkultur,„DESG-Inform”2000,nr11/12;zob.A.Moroska,Prawicowy populizm…,

s.139–140;J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.89.


79 J.Tomasiewicz,Przeciwko równości i demokracji: Nowa Prawica we Francji,„MyślPolska”1993, nr21;R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,s.69–71.

80 Neue Partei P.R.O.,„DESG-Inform”2000,nr7–8;Aus P.R.O. wird SCHILL-Partei,„DESG-Inform”2000,nr9–10;P.R.O. blieb P.R.O.,„DESG-Inform”2000,nr11–12.

81 B. Megret, Jesteśmy jedynymi obrońcami narodu francuskiego, „Słowo Narodowe” 1990, nr 1; B.Zaremba,Front Narodowy i jego antagoniści,„PrawicaNarodowa”1990,nr4.

82 REP gegen Angriffskrieg und Welthilfspolizei,„DESG-Inform’’1999,nr2/4;Die Republikaner zum Golfkonflikt,„DESG-Inform”1991,nr3.

83 C.Pioli,Recessione e deindustrializzazione in Piemonte,Turin1993,EdizioniVentodelPiemonte;Razzismo o difesa dei propri legittimi interesa?,Turin1993,EdizioniVentodelPiemonte;zob.J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.62.

84 A.Moroska,Prawicowy populizm…,s.128.85 Tamże,s.133.86 J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.23,87;R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,

s.73;B.Michalak,Partie protestu w Europie Zachodniej…,s.42;A.Moroska,Prawicowy populizm…,s.133–134.87 Szerzejzob.J.Tomasiewicz,Liberałowie czy faszyści?,„NajwyższyCzas!”2000,nr14.88 R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,s.46,74.89 J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.89;zob.J.-M.LePen,Nadzieja. Rozważania

o…,s.103–119;Republikaner-Thema „Arbeitsplatz Deutschland”,„DESG-Inform”1996,nr1/2.90 J.-M.LePen,Nadzieja. Rozważania o…, s.128–138;zob.R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,

s. 67; B.Michalak,Partie protestu w Europie Zachodniej…, s. 42; J. Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.89–90.

91 Republikaner und politischer Klerikalismus,„DESG-Inform”1993,nr1.Zob.A.Moroska,Prawico-wy populizm…,s.131.

92 J.-M.LePen,Nadzieja.Rozważania o…, s. 80–102; zob.R.Kilar,Francuski Front Narodowy…, s.55–56;J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.87;zob.też:„Nationalstaaten sind politische und historische Wirklichkeit“ – Schlierer widerspricht Herzog,„DESG-Inform”1996,nr9/10;REP-Parteitag: Für Deutschlands Zukunft im 21. Jahrhunderts als moderner Nationalstaat,„DESG-Inform”1998,nr10/12.

93 S.Vasilopoulou,European Integration and the Radical Right: Three Patterns of Opposition,“Gover-nmentandOpposition”2011,t.46,nr2;zob.Schweizer Demokraten gegen EG,„DESG-Inform”1992,nr7;Republikaner beschliessen bundesweite Kampagne gegen Maastricht II und Währungsunion,„DESG-Inform”1996,nr11/12;Themen des Jahres: EURO und Zuwanderung, „DESG-Inform”1997,nr1;73% für Volk-sabstimmung über EURO,„DESG-Inform”1997,nr1;REP: Eiertanz um Euro beenden!,„DESG-Inform”1997,nr6;Auch DSU gegen Euro,„DESG-Inform”1997,nr6;Montagsdemo gegen Euro,„DESG-Inform”1997,nr6.

94 R.Kilar,Francuski Front Narodowy…,s.62–66.Stądliczne,choćnaogółnieudane,próbyponadnaro-dowejwspółpracyeuroprawicy.Die Rechten im Europarlament,„DESG-Inform”1994,nr10;Patrioten aller Länder, vereinigt Euch!,„DESG-Inform”1997,nr10/12.

95 Flämische Volksbewegung fordert unabhängiges Flandern,„DESG-Inform”1991,nr6;Vlaams Blok für ein unabhängiges Flandern,„DESG-Inform”1999,nr10/12.Zob.B.Michalak,Partie protestu w Europie Zachodniej…,s.50;J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.41–42,50.

96 A.Moroska,Prawicowy populizm….,s.144.97 U.Altermatt,Narodowy populizm w Europie Zachodniej,„Znak”1993,nr10.98 J.Jankiewicz,Nowa skrajna prawica w wybranych…,s.24.99 S.Cholewiak,Nacjonalizm w partiach zachodnioniemieckich: (CDU, CSU, SPD, FPD w latach 1949–

1974),Warszawa 1984, bw, s. 189–191;H.F. Sporoń,W poszukiwaniu historycznej prawdy, Lublin 2004,GRAMMA,s.89.


100 J.Tomasiewicz,Faszyzm? Populizm? Liberalizm?,„SprawyPolityczne”2002,nr17/18.101 A.Breivik,2083: A European Declaration of Independence[online],s.1396.102 Tamże,s.812–838,1065–1118,1334–1341.103 Tamże,s.1398.104 Tamże,s.1356.105 Tamże,s.652.106 Tamże,s.1357.107 Tamże,s.1356.108 Tamże,s.1237,1355,1367,1374.109 Tamże,s.661,666,1363.110 Tamże,s.1307.111 Tamże,s.1361.112 Tamże,s.1403.113 Tamże,s.1361.114 Tamże,s.1360.115 Tamże,s.817,1353.116 Tamże,s.1363.117 Tamże,s.1380.118 Tamże,s.1361.119 Tamże,s.1307.120 Tamże,s.674.121 Tamże,s.1324–1334.122 Tamże,s.676.123 Tamże,s.1403.124 Tamże,s.1136–1137.125 Tamże,s.1130–1136.126 Tamże,s.1235,1361.127 Tamże,s.1386.128 Tamże,s.1403.129 Tamże,s.343.130 Tamże,s.1169–1179.131 Tamże,s.1168–1169.132 Tamże,s.1357.133 Tamże,s.1200.134 Tamże,s.1259,1384–1385.135 Tamże,s.1368–1373.136 Tamże,s.1215.137 Tamże,s.12–25,30–37,364–375.


138 Tamże,s.28-30,343–356.139 Tamże,s.60–279,710–716.140 Tamże,s.417–611,723–731,762–763.141 Tamże,s.280–283,308–312.142 Tamże,s.313–328.143 Tamże,s.744,1355.144 Tamże,s.1196,1308–1312.145 Tamże,s.1409.146 Tamże,s.753–758.147 Tamże,s.1316–1323.148 Tamże,s.1368.149 Tamże,s.1195.150 Tamże,s.751.151 Tamże,s.1409.152 Tamże,s.1195.153 Tamże,s.403–407.154 Tamże,s.1196–1198.155 Tamże,s.376–380,695–696.156 Tamże,s.746.157 Tamże,s.749.158 Tamże,s.1188.159 Tamże,s.1386.160 Tamże,s.750.161 Tamże,s.1188.162 Tamże,s.752.163 Tamże,s.742.164 Tamże,s.1188.165 J. Tomasiewicz, Strategia oporu niekierowanego w wojnie asymetrycznej, „Przegląd Geopolity-

czny”2009, t. 1; tenże,Zło w imię Dobra. Zjawisko przemocy w polityce,Warszawa–Bielsko-Biała 2009, WydawnictwoSzkolnePWN,(rozdziałpt.Samotny Wilk).

166 Wybrane aspekty bezpieczeństwa,J.J.Piątek,R.Podgórzańska(red.),t.2,Szczecin2007,PrintGroup.167 G.Casseri,A Traditionalist, but the explanation lies elsewhere,[online]http://traditionalistblog.blo-

gspot.com/2011/12/gianluca-casseri-traditionalist-but.html[dostęp:14XII2012].168 TakicharaktermiałchoćbyterroryzmprotestanckichlojalistówwUlsterze.J.Tomasiewicz,Europa wobec

zagrożenia terroryzmem,w:Europa unii i federacji,K.Ślusarek(red.),Kraków2004,HistoriaIagellonica,s.439,446.169 Zob.np.T.Gabiś,Raport o wojnie w Iraku (rozdział zatytułowany Rewolucyjni neokonserwatyści czy-

li nowa imperialna prawica),„Stańczyk”2003,nr38/39;Ł.Święcicki,Interpretacje Leo Straussa w Polsce,„ProFideRegeetLege”2012/2013,nr70.


Krzysztof Izak

Radykalny islam na Bałkanach źródłem konfliktów społecznych i terrorystycznego zagrożenia dla Europy

Wkrajachbałkańskichoddwóchdekadobserwujesięzjawiskoislamskiejrady-kalizacjispołeczeństwa.OpróczBośniiHercegowiny(dalej:BiH),AlbaniiiKosowa,któresązdominowaneprzezludnośćmuzułmańską,praktyczniewkażdymkrajunaBał-kanachwyznawcy islamu stanowiąduże liczebniemniejszości.Następującepo sobiekonfliktynatereniebyłejJugosławii(wBiHwlatach1992–1995,wKosowiewlatach1996–1999iwMacedoniiw2001r.)pogłębiłyiutrwaliłyetnicznepodziały,uaktywniłysiłynacjonalistyczneizradykalizowałyruchyreligijne.Dużywpływnarozwójreligij-nego radykalizmumieli ochotnicy zkrajówarabskich,którzyw liczbiekilku tysięcyuczestniczyliwwojniedomowejna terenieBiH.Wśródnichbyłowielumudżahedi-nówbiorącychudziałwwalkachzradzieckimiwojskamipodczasokupacjiAfganistanu wlatach1980–1989.KonfliktyzbrojnewBiH,apotemwKosowie,byłynowymdo-świadczeniemdlamiejscowychmłodychmuzułmanów,którychpoglądykonfrontowałysięztradycjąbałkańskiegoumiarkowanegoislamuizlaicyzowanąwiększościąmuzuł-manów.Wzrastałowśródnichpoczuciewięzizeświatemmuzułmańskim,aradykalnyislam trafiał do świadomościwielumieszkańców.NaBałkanach z powodzeniem jestpropagowanykonserwatywnyislamzArabiiSaudyjskiej.Aktywnesąrównieżmuzuł-mańskieorganizacjecharytatywneimimożeczęśćznichzostałazdelegalizowanapo11września2001r.wzwiązkuzoskarżeniemowspieranieterroryzmulubzatrudnianieislamskichekstremistów,tofunkcjonująonepodzmienionyminazwamilubjakoinsty-tucjefinansowe.

Radykalizacja bośniackich muzułmanów

WahhabickaideologiazaczęłaprzenikaćnaBałkanypodkonieclat80.XXwie-ku1,cobyłozwiązanezukończeniemstudiówreligijnychwArabiiSaudyjskiejprzezwieluBośniaków i ich powrotemdo domu. Jednak jużAlija Izetbegović, późniejszypierwszyprezydentniepodległejBiH,wswojejdeklaracjiogłoszonejnapoczątkulat70.XXwiekuopowiadałsięzapowstaniempaństwaislamskiego.Twierdził,żeprawdziwyislamniemożeistniećwwarunkachlaickości.Islambośniacki,uważanyzaprawdziwiepostępowyieuropejski,oficjalnieuznającyzasadyświeckościpaństwa,powolizmieniał

1 Wahhabizm jest skrajnie dogmatyczną, purytańską odmianą islamu i jednocześnie systemem społeczno-politycznym,którynarodziłsięwXVIIIwiekuwArabiiSaudyjskiej.NazwapochodziodteologaMuhammadaibnAbdal-Wahhaba(1703–1792),szerzącegoideereformyislamunagruncieszkołyhanbalic-kiej.Potępiałonmistycyzm,wszelkieobcewpływy,kultświętych,pielgrzymkidoichgrobów,używanieró-żańca,tańce,śpiewyirozluźnienieobyczajów.Naukęwahhabitówmożnasprowadzićdodwóchidei:rububijji,czyliabsolutnegopanowaniaBoga,którepowinnozostaćzaprowadzonenacałejkuliziemskiej,iuluhijji – ścisłegomonoteizmu,łączniezzakazemoddawaniaczciistotomludzkim,takżeświętym.Wahhabizmuczy,żemuzułmaniemusząwrócićdoczystegoislamu,praktykowanegoprzedwiekami,zanim„fałszywe”nauczanie iwpływyzZachoduprzyniosłyzepsucie.Wedługtejnaukiobowiązkiemmuzułmaninajestwalkazchrześci-janami,Żydamiiinnymimuzułmanami,którzyniesąwystarczającopobożni.Obowiązkiemkażdegomuzuł-maninajestprzedewszystkimwalkaoustanowieniepaństwamuzułmańskiego,wktórymobowiązujesuroweprawoislamskie.


swójwizerunek.PodczaswojnywBiHwlatach1992–1995wahhabizmstałsiępopular-nąwśródmiejscowychmuzułmanówideologią,trafiającnapodatnygrunt.Czynnikiemsprzyjającym rozpowszechnianiu sięwahhabizmubyła obecność arabskichmudżahe-dinów, którzy powstąpieniu do armiiBiHutworzyliwłasną jednostkęEl-Mudżahid.Prowadzili takżemisyjnądziałalnośćwśródmiejscowychmuzułmanów2.Abyzyskaćzwolenników, rozdzielali żywność i ubraniawśródmuzułmańskiej ludności.Nakon-trolowanychprzezsiebieterenachmudżahedinizmuszaliteżludnośćcywilnądożyciawedługzasadszariatu.JednymznajbardziejwpływowychwahhabickichideologówbyłostatniprzywódcareligijnyEl-Mudżahid–Imadal-Misri(Masri),członekścisłegokie-rownictwaDżama’aal-IslamijjafiMisr(EgipskiejGrupyIslamskiej)3.PowojniewieluarabskichochotnikówpozostałowBiHizałożyłorodzinyzBośniaczkami.Przyłączyłosiędonichwielumiejscowychradykałów,którzywrazznimibraliudziałwwalkach.Ideęwahhabizmupropagowalirównieżpracownicyorganizacjipomocowych,oficjalniezarejestrowanychwBiH.Obecnieliczbęwahhabitówwtymkrajuoceniasięna3tys.,arzeszęichsympatykównaokoło50tys.(tj.3proc.ludnościmuzułmańskiej).Mimonietakwielkiejliczbyzwolenników,ichruchsięrozszerza,sąbowiemdobrzezorga-nizowani,wytrwali, a do tego agresywni.Wahhabici zrzeszają się luźnoworganiza-cjiVehabija,którejczłonkowiesąłatworozpoznawalninaulicach(nosządługiebrody itradycyjnestroje)4.

BośniaccywahhabiciotwarciewspółpracujązArabiąSaudyjską.Podejrzewasię,że saudyjskie funduszepomogływprzekupieniu17bośniackichurzędnikówemigra-cyjnych,którzyzostaliaresztowaniw2004r.zanielegalnewydawaniepaszportówcu-dzoziemcom.Wtymczasiepolicjaprzeprowadziłarównieżakcjeposzukiwaniabroni imateriałówwybuchowych,alebezrezultatów.PrzeszukanoteżsiedzibęfundacjiAl--Haramajn wa al-Masdżid al-Aksa Charity Foundation (Fundacja Dwóch ŚwiętychMiejsc iMeczetuAl-Aksa),będącej agendąAr-Rabita al-Alamal-Islami (LigaŚwia-

2 Jednostka El-Mudżahid powstaław sierpniu 1992 r. Jej obozy szkoleniowe i bazy znajdowały się wŻeljeznoPoljek.Żepcze,PodbreżjenaprzedmieściachZenicy,MehuriczikołoBusovaczy,TeszanjiKon-jic.Bosnian mujahideen,[online].http://en.wikipedia.org[dostęp:29IV2008];X.Raufer,Atlas radykalnego islamu,Warszawa2011,Dialog,s.105–107.OwojniewBośnieiHercegowiniewlatach1992–1995orazjejnastępstwachpiszeMarekWaldenbergwksiążcept.Rozbicie Jugosławii. Jugosłowiańskie lustro międzynaro-dowej polityki,Warszawa2005,Scholar,s.148–217,468–477.

3 Wwydanejw1993r.wZenicyksiążceImadal-Misristwierdził,żezadaniemmudżahedinówjestnietylkowalkaz„niewiernymi”,lecztakżeoczyszczeniezdogmatycznychbłędówheretyckiego,„miękkiego”,bośniackiegoislamuorazprowadzenieakcjimisyjnychwśródmiejscowychmuzułmanów,którzyodeszliodreligii.Ichwojennecierpieniauznałzaboskąkaręzagrzechlaicyzacji.Zaatakowałonjednocześnieosmańskątradycjęwspólnegożyciaróżnychgrupetnicznychiwyznaniowych,hanafickąszkołęprawnąorazszerokopraktykowanywBiHmistycyzmmuzułmański.Potępiłteżdemokracjęjakowymysłszatana.KsiążkaImadaal-MisrizostaławydanaprzezkuwejckieStowarzyszenieOdrodzeniaDziedzictwaIslamu(RevivalofIslamicHeritageAssociation –RIHA), którew lipcu 1994 r. utworzyłowZenicy IslamskieCentrumBałkańskie.Organizacja uzależniała udzielanie pomocyBośniakomod akceptacji fundamentalistycznegowahhabickie-goislamuiodrzuceniatradycjihanafickiej.A.Balcer,Polityczny islam w Bośni oraz jego związki z Bliskim Wschodem i muzułmańskim terroryzmem,w:Islam a terroryzm,A.Parzymies(red.),Warszawa2003,Dialog,s.217–218;N.H.,Imad el-Misri, šejh i hafiz, nakon punih sedam godina pušten iz zatvora,[online]„BHMus-limMonitor”z5sierpnia2008r.,http://bhmuslimmonitor.info/ba[dostęp:21VIII2008].

4 Mężczyźni noszą szerokie spodnie o skróconych i zwężonych nogawkach,galabije (rodzaj tuniki) itadije(płytkieobcisłeczapeczki,najczęściejbiałegokoloru).Zimąnatenubiórnarzucająkurtki.Kobietynosząhidżaby(chusty)iabaje(długie,sięgającekostekpłaszcze).WielespostrzeżeńodnoszącychsiędożyciacodziennegowahhabitównaBałkanachorazwydarzeńznimizwiązanychzostałoodnotowanychprzezautoraniniejszegoartykułupodczaspobytuwBośniiHercegowinie.


taMuzułmańskiego)5, gdzie znaleziono antyżydowskie i antyamerykańskiemateriałypropagandowe.Kiedyodkrytopowiązania fundacji zAl-Kaidą,władzeamerykańskiei saudyjskiezamknęły11 jejoddziałównacałymświecie.Na takiejsamejpodstawiewBiHzdelegalizowanom.in.dwie inneorganizacjecharytatywne:Al-Furkan iTaibaInternational.Pozamknięciujednychfundacji,wahhabicijednakzakładająnowe6.

Istniejąobawy,żegrupomterrorystycznymudajesięwśrodowiskuwahhabitówrekrutowaćtzw.białychmudżahedinów,którymbędziełatwiejprzeprowadzaćzamachywkrajachEuropy.Wpaździerniku2005r.zlikwidowanoniewielkąkomórkęmiejsco-wychterrorystów,którzydysponowalibroniąimateriałamiwybuchowymiiplanowaliprzeprowadzenie zamachu na bazę SiłUnii Europejskiej (EUFOR)wSarajewie. IchprzywódcąbyłMirsadBektaszevićaliasMaximus–Bośniakzeszwedzkimobywatel-stwem,któryrekrutowałzwolennikówwDaniiorazWielkiejBrytanii,atakżeutrzymy-wałłącznośćzkomórkąterrorystycznąwKanadzie.WedługFBIjedenzlondyńskichkontaktówBektaszeviciawspółpracowałzekstremistamiwAtlancie.Wszyscyczłon-kowiekomórkizostaliaresztowani7.Wmarcu2008r.aresztowanokolejnychpięciupo-dejrzanych, jednakwkrótcezostalionizwolnieni.Ustalono,żeutrzymywalikontakty zradykalnymimamemMuhammademPorczązWiednia8.

WahhabicizBiHnieuznająautorytetuMustafyefendiegoCericiaijegozwierzchnic-twaduchowegonadbośniackimimuzułmanami.Pozwolilimuwejśćdosarajewskiegome-czetukrólaFahda,któryuważajązaswojątwierdzę,aleniemógłontamodmówićmodlitwy.

Wahhabiciskupiająwokółsiebiecorazwięcejuczniówszkółśrednichistudentów,którzysąichideowymzapleczem.StarająsięprzejmowaćsiłąmeczetynaterenieBiHiwypędzićznichmuzułmanówwyznającychtradycyjnyislam.Wprowadzonychprzeznichszkołachkoranicznychdziewczynkisąodizolowaneodchłopców,aci,którzyoka-żąsięnieprawomyślni,sąopluwani,poniżaniibici.Nowopozyskanychzwolennikówkierujesięnakursyprawaszariatu,trwająceoddwóchdotrzechtygodni,anastępnieposyłasięichpomiędzyludzi,abyszerzyli„prawdziwyislam”9.

Bośniaccy wahhabici prowadzą działalność sprzeczną z interesami WspólnotyMuzułmańskiej (Islamska zajednica – IZ). Głosząc hasła odnowy moralnej zgodnie zortodoksyjną,purytańskądoktryną,odlatwywołująkonfliktyzmiejscowymimuzuł-manami.Wedługniektórychopiniimająpowiązaniazesłużbamiwywiadowczymikilku

5 Al-Haramajn jest organizacją charytatywną działającą w większości krajów muzułmańskich oraz wEuropieiUSA.W2003r.DepartamentStanuUSAuznałjązaorganizacjęwspierającąterroryzmizwiązanązOsamąbinLadenem.Zob.J.Elsässer,Jak dżihad przybył do Europy. Wojownicy Boga i tajne służby na Bał-kanach,Muza,Warszawa2007,s.179–183.

6 WięcejnatemataktywnościmuzułmańskichorganizacjicharytatywnychwBiHiislamizacjitegokrajuzob.G.Kepel,Święta wojna. Ekspansja i upadek fundamentalizmu muzułmańskiego,Warszawa2003,Dialog,s.241–258;S.Marchand,Arabia Saudyjska. Zagrożenie,Warszawa2004,Dialog,s.62–66;Islam a terroryzm,A.Parzymies(red.),Warszawa2003,Dialog,s.201–233;Muzułmanie w Europie,A.Parzymies(red.),War-szawa2005,Dialog,s.159–163.

7 Wstyczniu2007r.sądwSarajewiewydałwyroknagrupęMirsadaBektaszevicia,któryzostałskazanyna15latwięzienia.TurkaAbdulkarimaCesuraskazanonakarę13latpozbawieniawolności,BajroIkanoviciana8lat,aSenadaHasanoviciana2,5rokuwięzienia.Za:A.Skieterska,Nie każdy wahhabita jest terrorystą,„GazetaWyborcza”z24kwietnia2008r.;więcejinformacjioMirsadzieBektaševiciuzob.http://en.wikipedia.org[dostęp:10I2013].

8 M.J.Chodakiewicz,Islam na Bałkanach,„TygodnikSolidarność”z15września2009r.;Aresztowano pięciu domniemanych terrorystów,za:PAP,„BiuletynPrasowyABW”z25marca2008r.,dział:Terroryzm.

9 G.Berić,Czy Bośni grozi konflikt religijny,[online],http://forum.gazeta.pl[dostęp:6III2007];wię-cej informacji oMustafieCericiu, zob., http://de.wikipedia.org [dostęp: 10 I 2013], http://en.wikipedia.org [dostęp:10I2013].


państwmuzułmańskich,szczególnieArabiiSaudyjskiej.Negujątradycyjnepojmowanieipraktykowanieislamuprzezbośniackichmuzułmanów.Doosób,którenieprzyjmująichsposobumyślenia,odnosząsięzpogardą iagresją.Poczucie ichwłasnejwyższo-ściwynikazprzekonania,żejedynieichdoktrynajestprawdziwa.Otwarciekrytykująbośniacki islam za laicyzację (ilhad), odejście od źródeł i zaśmiecenie ich grzeszny-mi innowacjami (bida) lubwręczherezję (zandaka) i apostazję (ridda).Sami tworząskrajniekonserwatywneizamknięteśrodowisko.Charakteryzujeichślepawiaraifana-tycznareligijnośćopartanajednostronnejinterpretacjiKoranu.Prowadzążycie,które-gopodstawąsązmitologizowanewzorcenawiązującedoczasówprorokaMuhammada ipierwszegopokoleniamuzułmanów.Odrzucającywilizacjęeuropejską,alejednocze-śniewybiórczopodchodządojejosiągnięć,wykorzystującniektórezdobyczetechniki10.

Podczaspróbnarzucanialokalnymspołecznościommuzułmańskiejideologiiwa-hhabicisączęstosprawcamiaktówwandalizmuiprzemocy.Wlutym2007r.,gdyrady-kałowiepróbowaliopanowaćmeczetKrólewski(Carevadżamija)naStarymMieściewSarajewie, doszło do eskalacji konfliktu imusiała interweniowaćpolicja.PodobnewydarzeniamiałymiejscewprowincjiSandżak–wahhabiciwykazywalinajpierwnie-posłuszeństwo, domagając się zmiany imama prowadzącegomodlitwyw centralnymmeczecieArapawNoviPazar,anastępniedokonalizbrojnegonapadunawiernychzgro-madzonychwświątyni11.

Konfliktypomiędzywahhabitamiainnymimuzułmanamiorazpróbyzajęciame-czetówprzezislamskichradykałównasiliłysięodkońca2006r.wcałejBiH,Sandżakui Czarnogórze.Notowano przypadki dewastacjimeczetów i pobić imamów, awiernize strachu przed agresją nie uczestniczyli w modlitwach.W miejscowości Barczicz k.Kalesijawahhabici zajęli budynekmuzułmańskiejbiblioteki i religijnej szkołyna-uczaniapodstawowego(mejtef).Obiektemsłownejagresjistałysięmiejscowekobiety,do którychwahhabici odnoszą się ze szczególną nienawiścią za to, że nie zasłaniajątwarzyisłuchająmuzyki.Nazywanesąprostytutkami,ponieważichzwiązkimałżeńskieniezostałyzawartezgodniezszariatem.WmiejscowościGornjaMaocza,wktórejpowojniedomowejosiedliłosięwieluarabskichmudżahedinów,budujączamkniętąspo-łeczność,radykałowieutworzylinielegalnąszkołępodstawowązjordańskimsystememnauczania.Dziecirozdzielonowedługpłci,nieprowadzisięlekcjimuzyki,wychowaniaplastycznego ifizycznego,ograniczasię teżnaukębiologii12.AktywnośćwahhabitówstałasiędokuczliwarównieżdlaniepraktykującychmieszkańcówSarajewa,którzysąprześladowaniprzeznielegalnepatrole,uzurpujące sobienazwę iuprawnieniapolicjireligijnej,ścigającezakochane,całującesięwmiejscachpublicznychpary.

Wahhabiciżyjąwmałych,ściślepowiązanychzsobąwspólnotach,które,jaksięwydaje,natrwałewpisałysięwmiejscowetłospołeczno-religijne.Wspólnotytesameustanowiłysobieterytoriadozamieszkania,osiedlającsięgłówniewSaraje-wie,wpobliżuMuzułmańskiegoOśrodkaKulturalnegoKrólaFahdaijegomeczetu,obiektów,któresądlanichduchowymzapleczem.Wspólnotywahhabickiekoncen-trująsięrównieżwkilkuinnychrejonachwśrodkowejBośni,jak:Tuzla,Travnik,Zenica,Maocza,Boczinja,SutjeskaiOsmacza;wKantonienr1(SanskiMost,Cazin,

10 W.Mayer,Piąta kolumna Proroka,„Forum”2009,nr11,s.30–33.11 Radykałowie islamscy w Bośni,[online],http://religiapokoju.blox.pl[dostęp14XI2007].12 Powołanakomisjaministerialnapodczaswizytynamiejscustwierdziłajedynie,żebudynekniespełnia

warunkówdoprowadzeniazajęćszkolnych,natomiastniepodjęłaodpowiednichdziałańzmierzającychdozamknięciaobiektu,wktórymkontynuowanonauczaniewduchumuzułmańskiegoradykalizmu.


Bihać,BosanskaKrupa);wSarajewieijegookolicach(Dobrinja,Ilidża,BucaPotok,Hadżici,Visoko);wkilkumiastachnadNeretwą (Konjic, Jablanica,Mostar)oraz wrejonieBrczko13.

Charyzmatycznymprzywódcąbośniackichwahhabitów, ich ideologiem ika-znodziejąbyłzmarływmarcu2007 r. JusufBarczić14.Obecnieprzywódcamiwa-hhabitówsąHusinImadaliasAbuHamza(Syryjczykzbośniackimobywatelstwem)iKarrajKemal binAli aliasAbuHamza (naturalizowanyTunezyjczyk), który zaudziałwwojnie1992–1995zostałodznaczonyOrderemZłotejLilii.Obajprzywód-cydomagająsięwprowadzeniaszariatu,twierdząc,żena ziemi Allaha powinno pa-nować prawo Allaha.KarrajKemaljakobohaterwojennycieszysięrównieżdużympoważaniemwszerokichkręgachmłodzieżymuzułmańskiej,byłychmudżahedinówiweteranówArmiiRepublikiBiH.

GłównymcentrumwahhabizmuodpowiedzialnymzadziałalnośćichczłonkówwBiHjestjednazbośniacko-muzułmańskichwspólnotmieszkającawWiedniu,kie-rowanaprzezMuhammadaPorczę.WśródprzedstawicieliwahhabizmuwWiedniunależyteżwymienićNedżadaBalkana.PrzywódcywahhabitówwAustriiutrzymująkontaktyzprzywódcamiwspólnotwBiH:NusretemImamoviciem,przewodniczą-cymwahhabickiejwspólnotywGornjejMaoczy, iBilalemBosniciem– stojącymna czele radykałów w Bihaciu. Wśród bośniackich wahhabitów aktywnie działaruchPozivuRaj(WezwaniedoRaju),któregocelemjestm.in.wychowaniedzieci wduchuradykalnegoislamu15.

WGornjejMaoczyImamovićwprowadziłszariatizaangażowałsięwdziałalnośćpropagandowąprowadzonąprzezInternet.Byłautoremtekstówpublikowanychnarady-kalnych portalach:www.stazomislama.com iwww.putvjerinka.com, na których opróczkwestiireligijnychitradycyjnejislamskiejobyczajowościsąpublikowanemateriałydoty-cząceprowadzeniadżihadu.WfilmachemitowanychnastronachinternetowychImamovićwychwalałAl-Kaidęorazzachęcałwiernychdowstępowaniawszeregiekstremistycznychorganizacjilubudzielaniaimpomocyfinansowej.Napoczątku2012r.nakrótkozostałaresztowanypodzarzutemszerzenianienawiścireligijnej,nielegalnegoposiadaniabroni,głoszeniapropagandywymierzonejprzeciwkokonstytucyjnymorganompaństwainawo-ływaniadoprzemocy.ByłrównieżpodejrzewanyowspółudziałwzamachunaambasadęUSAwSarajewie.Poprzesłuchaniuzwolnionogozaresztu.WpierwsząrocznicęśmierciOsamybinLadena(2maja2012r.)wygłosiłspecjalneoświadczenie,wktórympodkreślił,żewbrewoczekiwaniomUSAiEuropyAl-Kaidaumocniłaswojąpozycję,ajejwpływyrozszerzająsięnapaństwaobjęte„arabskąwiosną”.

RównieżBilalBosnićstałsięjednymznajbardziejznanychbośniackichpro-pagandystów.NawoływałmuzułmanówwEuropie dowyjazdu nawojnęw Iraku ipoświęceniaswojegożyciadlaAllaha.W2011r.publicznieopłakiwałOsamębinLadena iwzywałwiernych do zemsty oraz do dżihadu przeciwkoUSA iEuropieZachodniej. Swoje poglądy wygłasza również podczas spotkań z muzułmanami

13 M.J.Chodkiewicz,Islam na Bałkanach…14 JusufBarczićbyłabsolwentemteologiimuzułmańskiejUniwersytetuMuzułmańskiegowMedynie.

ZginąłwwypadkudrogowymkołoTuzli.Wjegopogrzebiewzięłoudziałponad3000wahhabitówiichsym-patyków,wtymdelegacjaprzedstawicielitegoradykalnegonurtuislamuzAustrii.Death of Bosnian Veha-bities Leader,[online],„WAVE.InternationalYouthWebMagazine”2007,nr6,http://www.wavemagazine.net[dostęp:5V2007].

15 A.Ceresnjes,R.Green,The Global Jihad Movement in Bosnia – A Time Bomb in the Heart of Europe,[online],„MEMRI”z22czerwca2012r.,http://www.memri.org[dostęp:7VII2012].


wkrajacheuropejskich,coprzyczyniasiędozacieśnieniawięzizradykalnymiis-lamskimi środowiskami. Jego spotkania i seminariawmeczetach i centrach isla-munaBałkanachiwEuropieZachodniejsąnagrywane,anastępniezamieszczane winternecie16.

Rozprzestrzenianiesięwahhabickiejideologiimusibudzićobawy.WładzewBiHwlutym2006r.powołałyspecjalnąkomisjędozbadaniaprzyznanychpowojnieprawarabskimmudżahedinom17.Miałaonarozpatrzyćprzypadkinaturalizowaniaokoło1500osób.Wwynikuprac komisji obywatelstwaBiHpozbawiono367 radykałów.WśródnichznalazłsięHusinImad,uważanypowszechniezajednegozprzywódcówbośniac-kichwahhabitów18.IchdeportacjisprzeciwiłosięjednakwieluBośniaków.W2006r. wSarajewiedoszłodozamieszek,gdypolicjapodjęłapróbędeportacjisześciuArabów,wtympięciuposiadającychjużbośniackieobywatelstwo.Wydajesiętakże,żemiejsco-wewładzecorazmniejaktywniepodchodziłydoegzekwowaniawyrokówekstradycji19.

ZbośniackimiwahhabitamisympatyzujeAktivnaIslamskaOmladina–AIO,(Ak-tywnaMłodzieżMuzułmańska).Ideautworzeniatejorganizacjizrodziłasięwiosną1995r.wśródmłodychbośniackichbojownikówjednostki,którątworzyligłównieochotnicyzkrajówarabskich,walczącym.in.wEl-Mudżahid.SłużyłwniejNezimHaradżić,uwa-żanyzatwórcęAIO.Haradżićwlatach90.XXwiekuregularniepodróżowałdoArabiiSaudyjskiej.Wwydanymw1995r.manifeścieAIOnapisanom.in.:Celem jest założenie islamskiego państwa w Bośni i Hercegowinie, które będzie oparte wyłącznie na zasadach szariatu, a najlepszym jego wzorem jest Arabia Saudyjska. Aby można było osiągnąć ten cel, trzeba zmienić system szkolny w BiH20.

AktywnaMłodzieżMuzułmańska jest największą organizacją islamskąwBiH.Początkowodziałaławśrodkowejczęścikraju.SiedzibąnaczelnychwładzugrupowaniastałasięZenica,abiuraoddziałówiradznajdująsięwSarajewie,Visoko,Zavidovici,TravnikuiBugojno.Niedługopotempowołanokolejneradywpozostałychczęściachkraju:wTuzli,VelikejKladusy,Mostarze,MalajuiTeszanj.Wszystkietworzyłystruktu-ręoperacyjnąodpowiedzialnązapracęwterenie.OrganizacjąkierowałaRadaCentralnanaczelezprzewodniczącymAIO.WskładRadyCentralnejwchodziliprzewodniczącyradterenowych,poszczególnychdepartamentówioddziałów.JądroAIOtworzylidaw-

16 Tamże,17 Państwowa Komisja ds. Rewizji Decyzji o Naturalizacji Obcych Obywateli weryfikowała zasad-

nośćprzyznaniaobywatelstwBośni iHercegowiny wokresieod6kwietnia1992r.do1stycznia2006r. Ch.,Irański przyczółek,„Komandos”1996,nr9,s.27;M.Janik,Bośnia nie chce już mudżahedinów,„Dzien-nik”z7sierpnia2007r.;P.Szczerkowski,Bośnia wyrzuca terrorystów,„GazetaWyborcza”z14–15kwietnia2007r.;P.Szczerkowski,Bośnia zaczyna wyrzucać arabskich weteranów wojny domowej,„GazetaWyborcza”z17grudnia2007r.

18 Decyzjakomisjinieoznaczałajeszczeekstradycji.Naprzykładwmarcu2009r.HusinImadodwołałsięoddecyzjisądudoTrybunałuKonstytucyjnego.Oświadczył,żewojczystejSyriiczekajągotortury,po-nieważjesttamściganyzaterroryzm,awięcjegodeportacjastanowiłabypogwałcenieprawczłowieka.Try-bunałuznałjegoargumentyiskierowałsprawędosąduniższejinstancji.Napomocdawnymmudżahedinompospieszyłytakżezagraniczneorganizacjeislamskie.Zamierzałyzapewnićnietykalnośćosobomzagrożonymdeportacją poprzez nadanie im statusu swoich przedstawicieliwBośni iHercegowinie. Zob.M.Choduń,Koniec dżihadu,„Newsweek”z19lipca2009r.,s.40–41;Rozpoczęto procedurę deportacji mudżahedina,za:PAP,„BiuletynPrasowyABW”z8października2008r.,dział:Terroryzm.

19 MinistersprawwewnętrznychMuhidinAlićoświadczył,żewiększośćradykałówpozostajewukryciuitrudnoichodnaleźć.Zob.M.Živanović,Ljudska prava u Bosni i Hercegovini,Sarajewo2008,CentrumPrawCzłowiekaUniwersytetuwSarajewie,s.422–425.

20 Organizacja Aktivne Islamske Omladine, borci za eksteritorijalni talibanski district u Zenici i Alipasi-nom Polju,ArhivaDani72,marzec1998.


nimiejscowimudżahediniorazmudżahedinizalgierskiejZbrojnejGrupy Islamskiej,(Dżama’aal-Islamijjaal-Musallaha,(fr.)GroupeIslamiqueArmé–GIA),którzywal-czyliwBośni21.

Wsierpniu1997r.IsmetFazlićzastąpiłNezimaHaradżicianastanowiskuprze-wodniczącego.PonimfunkcjętęprzejąłAdnanPezo,którysłużyłwtejsamejjednostceEl-MudżahidcoHaradżićiwdrugiejpołowielat90.byłrównieżprzywódcąorganizacjiVehabijazwiązanejzAIO22.

Między1997 r. akońcem1998 r.powstałowielenowych radAIO– ich liczbawzrosłado26.Znaczniezwiększyłasięteżliczbaczłonkówiaktywistów,cowymusiłoprzeprowadzeniezmianorganizacyjnych.Wpaździerniku2000r.siedzibanaczelnychwładzorganizacjizostałaprzeniesionazZenicydoSarajewa,awlistopadzietegosame-gorokuAlmirFoczozastąpiłAdnanaPezonastanowiskuszefaorganizacji.Pezonadalpozostawałworganizacji jednąznajważniejszychpostaci,uważanązaszarąeminen-cję.Oficjalnieodwołanyzestanowiska,wciążuchodziłzaliderakształtującegobardziejumiarkowanywizerunekorganizacji.Najprawdopodobniejjednakutrzymywałkontaktyzradykalnymiorganizacjamimuzułmańskimi.Pojawiałysięrównieżinformacjeokon-flikciewAIOmiędzydwomafrakcjami:umiarkowanąiradykalną.NaczelepierwszejmiałystaćosobyzwiązanezPezo,adrugąreprezentowali:MuhammadIkanović,SamirImamovićiSafetKuduzović.Przyczynąsporustałysięfunduszewpływająceodczłon-kówbośniackiejdiaspory,szczególnieaustriackiej,którebyływażnymźródłemfinanso-waniaradykalnychugrupowańwkraju.

W1997 r. z organizacji odeszła grupa działaczy, która utworzyła Stowarzysze-nieObywateliAl-Furkan.NajegoczelestanąłNerminKaradżić.Wczerwcutegoroku zinicjatywysaudyjskiegoŚwiatowegoZgromadzeniaMłodzieżyMuzułmańskiej(WorldAssemblyofMuslimYouth–WAMY)23młodzieżoweorganizacjewBośniutworzyłyRadęKoordynacyjną.Wkwietniu2001r.jedenzdziałaczyAIO,FarukViszcia,zało-żyłorganizację IslamBosnia (IslamskaBośnia), będącąfiliąBraciMuzułmanów (Al-Ichwanal-Muslimin).W2002r.członkowieorganizacji:AIO,Al-FurkaniIslamBosniaprotestowaliwspólnieprzedsarajewskimwięzieniem,abyniedopuścićdoekstradycjipięciuobywateliAlgieriiijednegoJemeńczykapodejrzanychopróbęzorganizowaniazamachunaAmbasadęUSAwSarajewiew2001r.

CzłonkowieAIObiorąudziałwpracachkomitetówmiejskich,atakżeprowadządziałalność za pośrednictwem sześciuMłodzieżowychCentrówKulturalnych (Omla-dinskikulturnicentri–OKC),znajdującychsięwTuzli,Zenicy,Zavidovici,Travniku,

21 S.Oluic,Radical Islam on Europe’s Frontier – Bosnia & Hercegovina,„NationalSecurityandtheFuture”2009,nr.1–2,s.43–44.

22 DziałaczeVehabijiskłaniająsiędopurytańskiejidogmatycznejinterpretacjiislamu,charakterystycz-nejdlaArabiiSaudyjskiej.W2002r.organizacjaliczyłapodobno2–3tys.członków.Obecnieoceniasię,żejestichokoło3tys.Liczbęsympatykówszacujesięwprzybliżeniuna50tys.,czyliokoło3proc.ludnościBośniiHercegowiny.Uważasię,żeczłonkowieVehabijistalizapróbamizamachówbombowychprzeprowa-dzonychwSarajewie–w2001r.naambasadęUSAiw2006r.nabazęsiłEUFOR.Zob.Bałkany mogą stać się wylęgarnią terrorystów,[online],http://www.euroislam.pl[dostęp:12XI2011].

23 ŚwiatoweZgromadzenieMłodzieżyMuzułmańskiejzrzeszawielemuzułmańskichorganizacjimło-dzieżowychnacałymświecie.UczestniczywcorocznychzjazdachorganizowanychprzezLigęŚwiataMu-zułmańskiegowmiesiącuzu al-hidżdza,wdniachpoprzedzającychpielgrzymkę.Każdego rokudysponujewielomilionowymbudżetem z datków i darowizn, z którychfinansuje programydożywiania oraz budowęszkół,sierocińcówimeczetów,przyokazjipropagującwahhabickinurtislamu.Od1973r.do2005r.funduszezgromadzeniazostałyzasilonekwotąokoło90mldUSD.Organizacjadziaław57krajachiprzyznajerocznie5tys.stypendiówmłodymludziom.


SanskimMosteiGornjiVakuf.Centramiaływykreowaćbardziejpozytywnywizerunekorganizacji,głównymbowiemcelemOKCstałysię:oświata,kultura,sport,rekreacja iopiekaspołeczna.Oferująonerównieżdużywybórliteraturyoradykalnejtreści.PozatympodczasobozówwypoczynkowychorganizowanychprzezOKCrekrutujądoAIOuczniówistudentów,którymwpajasięwahhabickąideologię.

Wedługinformacjiz2003r.mudżahedinizobywatelstwemBiHprowadziliokoło10obozówszkoleniowych,m.in.wOstrożac,TravnikuiVisoko.Podczaszajęćzmło-dzieżą uczyli ich podcinania gardeł, stosowania technik terrorystycznych i używaniamateriałówwybuchowych.Pokazywanoimrównieżfilmyprzedstawiająceokaleczanieciałiegzekucje,któreprzeprowadzanowCzeczeniiiBiH.Oskutecznościtegorodzajuindoktrynacjiświadczymorderstwo,doktóregodoszłowwiosceKostajnica24grudnia2002r.MuzułmańskifanatykMuamerTopalovićzabiłtrzechwspółwyznawców,gdyż,jegozdaniem,byliniewystarczającoreligijni.Zinformacjiudzielonychprzezjegoojcawynikało,żesyn,którybyłkucharzemwjednymzobozówAIO,regularnieuczestniczyłwspotkaniachwahhabitów,atakżedziałałworganizacjihumanitarnejAl-Furkan24.

Niektóreźródłapodawały,żeAIOutworzyłakomórkęonazwieKvadratzajmującąsię szkoleniem, głównie sierot,w sztuce zabijania.Częśćmłodych bojownikówbyłaprawdopodobnie szkolonawobozachwpółnocnej, tureckiej, częściCypru, anastęp-niedziałaławpołudniowejSerbii iuczestniczyławwalkachwCzeczenii25. Podobno KvadratutrzymywałkontaktyzAbuTalatemal-Maalim,byłymdowódcąEl-MudżahidwZenicy26.

GłównymczasopismemmłodychradykałówzwiązanychzAIOjestdwutygodnik„Saff”(„Szereg”).Magazynnaswoichłamachczęstozamieszczawywiadyzwahhabi-tamiiartykułyzawierająceantyzachodnieiantyamerykańskietreści.

Za jednego z ważnych działaczy AIO i duchowego przywódcę bośniackich wahhabitówuznajesięNezimaHaliloviciaaliasMuderis,imamameczetukrólaFahda wSarajewie.Na początkuwojny domowej był on komendantem oddziałumudżahe-dinówpodKonicem.Zwróciłnasiebieuwagę,głoszącradykalnehasła,m.in.:Proszę Allaha, żeby ta wojna przetrwała pokolenia, żeby oczyścić ten ludlub:Zwycięstwo albo śmierć – decyzja należy do nas.Halilovićcieszysięopiniąjednegoznajwiększychau-torytetówreligijnych,nietylkowBośni,lecztakżewkrajacharabskich.Podobnodar-czyńcyzArabiiSaudyjskiejwymagająodpotencjalnychodbiorcówudzielanejpomocyakceptacjizestronyHalilovicia27.

OrganizacjemuzułmańskiewBiHsąfinansowaneprzezIran,ArabięSaudyjską,Kuwejt iZEA.Obliczasię,żedo2003r.AIOotrzymywałazzagranicyokoło5mlnUSDrocznie.Pieniądzemiałybyćprzekazywanem.in.zapośrednictwemwspomnianejjużsaudyjskiejfundacjiAl-Haramajn.PonadtoAIOutrzymujekontaktyzMuzułmań-skąOrganizacjąHumanitarną–Miłosierdzie(Merhamet)28,którajestwspieranaprzez

24 Saudyjskaorganizacjacharytatywna,którejw2002r.zakazanodziałalnościwBiH.25 J.Elsässer,Jak dżihad przybył do Europy…,s.196–198.26 AbuTalatal-MaalibyłweteranemwojnywAfganistanie.Wlatach90.XXwiekuAmerykanieoskar-

żyligooprzygotowaniezamachównauczestnikówszczytuwSarajewie,naktórymzostałpodpisanyPaktStabilizacyjnydlaBałkanów.WedługinnychźródełbyłpodejrzewanyoplanowanieatakówterrorystycznychnaamerykańskiebazywNiemczech.NawyraźneżądanieUSAzostałwówczaswydalonyzBośni.Poroku,zawiedząSarajewa,wróciłdoBośni,pokilkumiesiącachmusiałjednakponowniewyjechać.Zob.P.Bein,NATO na Bałkanach,[online],http://piotrbein.files.wordpress.com,s.529,531–532,540[dostęp:17XI2011].

27 W.Mayer,Piąta kolumna…,s.30–31.28 BośniackiMerhametzostałzałożonyw1913r.wceluwspieraniaubogiejludnościmuzułmańskiej.

W1946r.organizacjazostałareaktywowana,aledziałalnośćrozpoczęładopieroodpoczątkulat90.XXwie-


Iran.NieoficjalnymcelemMerhametjestm.in.szerzenieirańskichwpływówwśródmu-zułmańskichwspólnotnaBałkanach.OilefundacjaAl-HaramajnzostałazmuszonadozaprzestaniadziałalnościwBiH, toMerhametbezprzeszkódfinansujeAIO29.DziękiotrzymanymfunduszomAIOmogławerbowaćnowychczłonków,naprzykładoferując300KM30miesięczniestudentom(około150EUR)zazapuszczeniebrodylub700KMmłodymmałżeństwom,jeżeliżonazgodziłasięnosićchustę.Organizacjaprzyznawałarównież stypendia uczniom, udzielała korzystnych pożyczekwSehin-Bank i zapew-niała lepszą opiekęwmiejskim szpitaluwSarajewie.Najważniejsze było jednak to,żeczłonkowieAIOnie trafialina listybezrobotnych,ponieważwszyscyotrzymywalizatrudnienie.

Latem2006r.AIOsporządziła listęponad200osóbuznanychza„przeciwnikówislamu”. Podstawą tego działania była fatwa wydana przez radykalnych imamów dot.rozrachunku z osobami znanymi z liberalnychpoglądów, które umieszczononawyka-zie.WtekściemożnaznaleźćodwołaniadoksiążkiMaalim fi at tarik (Kamienie milo-we)autorstwaSajjidaKutba.TenideologBraciMuzułmanówgłosiłupadekświataislamu zpowoduobecnościfałszywychmuzułmanów,którzyniszcząwiaręodśrodka.ListęAIOotwierałredaktornaczelnydziennika„SlobodnaBosna”(„WolnaBośnia”)SenadAvdić,któremuzarzuconokrytyczny stosunekdoprzywódcybośniackichmuzułmanów– reisul-ulemyMustafyefendiCericiaorazpublikowanieartykułówdotyczącychradykalnychorganizacjimuzułmańskichiugrupowańocharakterze terrorystycznymna terenieBiH.NadrugimmiejscuznalazłsięprzewodniczącyPartiiSocjaldemokratycznej(Socijaldemo-kratskaPartijaBosneiHercegovine–SDP)ZlatkoLagumdżija,anatrzecim–zpowodudystansowaniasięodprawicowegoskrzydłapartiiiopóźnianiazmianwustawodawstwieBiH–przewodniczącyPartiiAkcjiDemokratycznej(Strankademokratskeakcije–SDA)SulejmanTihić.Naliścieznaleźlisięrównież:BakirHadżiomerović,urzędnikidzienni-karzfederalnejtelewizjiBiH,EsadHacimović,naczelnikgminyTuzla,MehmedParganze„SlobodnaBosna”iAvdoAvdićzdziennika„Oslobodjenje”(„Wyzwolenie”).Osobomwpisanymna listę grożonouznaniem ich zawinnych zdrady stanu i surowymikarami wprzypadkudalszegokrytycznegowypowiadaniasięnatematwiary,przywódcyreligij-negokraju,działalnościWspólnotyMuzułmańskiej,terroryzmuitp.31

Wbośniackiejprasieodnotowanodwaprzypadkigróźbskierowanychdoosóbzli-sty.PierwszydotyczyłSulejmanaTihicia,którywbrewgłosomprawicowejfrakcjiSDAi „prawdziwych”muzułmanów,wyraził zgodęnawysłanie kontyngentuwojskowegoBiHdoIrakuiAfganistanu.OpowiedziałsięrównieżzautworzeniemRepublikiSerb-skiej,przezcoodstąpiłodpolitykimłodychmuzułmanów.StałosiętojednązprzyczynrozbiciaszeregówSDA,któraprzestałacieszyćsiętakimpoparciem,jakzażyciaAlijiIzetbegovicia.DrugawzmiankadotyczyłaAvdoAvdicia,któremugrożonośmierciązazdradęislamu.Policjinieudałosięustalićautoraprzekazywanychtelefoniczniegróźb,

ku, korzystając z dużych subwencji otrzymywanych z krajówmuzułmańskich, przedewszystkim z Iranu.Realizujem.in.projektyocharakterzeoświatowym,społecznymizdrowotnym,stawiającsobiezagłównycelszerzenieislamu.Zob.http://www.merhamet.co.ba[dostęp:23XII2008].

29 Wlatach2002–2003Al-HaramajnipodobnymjejorganizacjomzakazanodziałalnościwBośniiHer-cegowinie,niektóreznichjednakreaktywowałyswojądziałalność,niekiedypodzmienionąnazwą.FundacjaAl-Haramajn co roku rozdziela 50mlnUSDza pośrednictwem swoich 50 oddziałów znajdujących się nacałymświecie,ajejobecneinwestycjeopiewająnaponad300mlnUSD.

30 WalutąBośnijestmarka(BAM),alepowszechnieużywasięskrótuKM–przyp.red.31 NatematgróźbkierowanychprzezAIOpodadresemumiarkowanychiliberalnychintelektualistów,

atakżeprzedstawicieliadministracjiinformowaływ2006r.bośniackiemedia.


alewskazanonamożliwośćinwigilowaniadziennikarzaprzezmieszkającegowTuzli32 działaczaAIOpochodzącegozjednegozkrajówarabskich.

W2010r.władzeBiHprzystąpiłydodziałańskierowanychprzeciwkoislamskimradykałom. Był to jeden z warunków UE zniesienia obowiązku wizowego dla oby-wateliBiH.Wlutym2010r.bośniackiesiłybezpieczeństwaprzeprowadziłyoperację wGornjejMaoczy,gdziepozakończeniuwojnydomowejw1995r.osiedliłosięwielumuzułmańskichochotników.Aresztowanom.in. siedmiuczłonkówmiejscowejgminywahhabickiej,awśródnichichprzywódcęNusretaImamovicia.Nagłośnionaprzezme-dia akcja spowodowaławzrost zainteresowania radykalnym islamem33 i przysporzyłasympatii islamskim radykałom, którzy na przełomiemarca i kwietnia 2010 r.w naj-większychmiastachBiHprzeprowadziliakcjepropagująceislamwjegoortodoksyjnymnurcie.Przedstawicieleśrodowiskawahhabickiego,wtymkonwertyci–NiemiecAbuAdam(SvenLau)iGrekAbuAli(EffstatiossTsioniss),odbylicyklspotkańzmłodzieżąwSarajewie,Zenicy,Tuzli,BihaćuiTravniku.

Napoczątkumaja2010r.aresztowanowTuzlidwóchwahhabitów–MaksimaBożi-cia(znanegoteżjakoMirzaGradascevićlubAbuMuhammad)iEnesaSejarnicia,podej-rzewanych o przygotowywanie zamachu terrorystycznego.W dniu 27 czerwca 2010 r. wBugojnoprzedkomendąpolicjiwcentrummiastaeksplodowałabomba.Wwynikueks-plozjizginąłpolicjant,apięćosóbzostałorannych34.Pozamachuaresztowanopięciuwahha-bitów:DżamalaTajugicia,NerminaAvdibasicia,NaseraPalislamovicia,AdnanaHaracicia iHarisaCausevicia.Tenostatniodrazuprzyznałsiędoprzeprowadzeniaataku,abyzapo-biecrozszerzeniuśledztwanainneosobyluborganizację35.WedługpolicjiorganizatoremzamachubyłprawdopodobnieNaserPalislamović,wyznawcaradykalnejideologiitakfiru36. PodczasśledztwawpobliżuBugojnoodkrytodużyskładmateriałówwybuchowychibroni, wtympociskówrakietowych.Znajdowałysięonewplastikowychbeczkach,zakopanych w ziemi na terenie opuszczonej kopalni. Śledztwo związane z tą grupą ekstremistów,na czele której stał Rijad Rustempaszić, wykazało, że planowali oni przeprowadze-nie terrorystycznych ataków na budynki rządowe w BiH, na żołnierzy sił zbrojnych,którzy mieli wyjechać do Afganistanu, na chorwackich uchodźców powracających do BiHorazżołnierzyEUFOR.

32 OddziałAIOdziałającywTuzli był jednymznajsilniejszych i niepodlegałkontrolimiejscowychimiędzynarodowychsiłpolicyjnychorazsłużbspecjalnych,podobnie jakoddziałdziałającywDystrykcieBrczko.ZkoleinajaktywniejszagrupaAIOzwiązanazwahhabitamidziałaławStraszanjiiBanovici,gdziereligijniradykałowiezasiadaliwlokalnychwładzach.

33 Wielka policyjna obława na bośniackich islamistów,„DziennikGazetaPrawna”z3lutego2010r.34 Atakbyłzwiązanyzobchodzonymiwtymdniucentralnymiuroczystościami500.rocznicymuzuł-

mańskiegoświętaAjvatovic,doktóregoradykałowiemająkrytycznystosunek.Świętojestzwiązanezlegendądotyczącarozpadnięciasięnadwieczęścidużejskały,któraprzeszkadzaławbudowiewodociągudomiej-scowościPrusac.Cudnastąpiłwwynikumodłówpobożnegomuzułmanina.Ztejokazjicorokuodbywająsięuroczystepochody.Zob.Napad terrorystyczny na posterunek policji w m. Bugojno,„Oslobodenje”z28czerwca2010r.;Toklasycznyaktterrorystyczny,„DnevniAvaz”z29czerwca2010r.

35 Grupa wahhabitów, do której należał Causević, utrzymywała związki z innymi ekstremistami – R.(Rijadem)Rustempasziciem,A.HandżiciemiE.Veliciem,którzyjużwcześniejzostalioskarżeniodzia-łalnośćterrorystyczną.Zob.F.Alispahić,Ko je kriv za zboin u Bugojnu!?,[online],http://www.islambosna.ba,[dostęp2VII2010].

36 Ideologiatakfirugłosikoniecznośćizolowaniasięodbezbożnegospołeczeństwa,wyrażacałkowitysprzeciwwobecobowiązującegoporządkupaństwowegoikoniecznośćzaprowadzeniaboskiegoporządkunaświecie.Jejzwolennicyoskarżali innych,niepodzielającychichpoglądówmuzułmanówoniewiarę inaka-zywaliprawdziwymwyznawcomAllahaemigracjęiwalkęzbezbożnikami,którasprowadzałasięczęstodoatakówbrutalnejprzemocy.W1971r.podprzywództwemSzukriegoAhmedaMustafywEgipciepowstałaorganizacjaTakfirwaal-Hidżra(OskarżenieoBezbożnośćiWywędrowanie).


Wpaździerniku2010 r.wahhabicioskarżyliprzewodniczącegoPartiiAkcjiDe-mokratycznej Zlatka Lagumdżiję (znanego z krytycznego stosunku do radykalizacjiżycia religijnegowBośni)opróbęwywołaniakonfliktuzmuzułmanami,którzyżyjązgodniezzasadamiszariatu.Przedstawicielemuzułmańskichradykałówstwierdzili,żepolitykwwywiadzieudzielonymdziennikowi„TheTimes”nawoływałdofizycznegoprześladowaniawahhabitów i uruchomienia procedur państwowych umożliwiającychwyniszczenielubdeportacjętejczęścibośniackiegospołeczeństwa.Zdaniemdziałaczywahhabickiegoruchuwywiadwynikałzanglo-amerykańskiejiantymuzułmańskiejpro-pagandyibyłwezwaniemdolinczu37.

Także w serbskiej prowincji Sandżak38 dochodziło do incydentów z udzia-łem wahhabitów, którzy siłą próbowali przejąć główny meczet w stolicy regionu(Novi Pazar), policja jednak udaremniła im ten zamiar.Wmarcu 2007 r.w górskimmasywie Ninanji w powiecie Sjenica siły bezpieczeństwa odkryły obóz i jaskinię, w której wahhabici nauczali swojej ideologii oraz prowadzili szkolenia wojskowe.Znalezionom.in. duże ilości materiałówwybuchowych, zapalników, broni, amunicjiróżnegokalibru,mundury, sprzęt sanitarny imateriałypropagandowe39.Radykałowiez Sandżaku są przeważnie absolwentami sarajewskich szkół teologicznych oraz re-prezentantamiśrodowiskawahhabickiego.Podkoniecczerwca2010r.sądapelacyjny wBelgradzieobniżyłwyrokiwięzieniapazarskimradykałom,którzyw2007r.próbo-waliprzejąćmeczetwmieście.Jednocześnieprocesysądoweislamskichekstremistówwlatach2007–2009znaczniezredukowałyichwpływy,doczegoprzyczyniłasięrów-nieżucieczkaradykałówdosąsiednichpaństw40.

Naograniczeniewpływówislamskichradykałówmiaławpływintegracjamuzuł-manówSandżaku.Wgrudniu2009 r.w tej prowincji powstało bośniackie stowarzy-szenieWspólnotaKulturowaBośni (Bosanska kulturna zajednica –BKZ), które podprzewodnictwemgłównegomuftiegoSerbiiMuamaraZukorliciazwyciężyłowczerwcu2010r.wwyborachdonarodowejRadyBośniakówwNoviPazar.Uzyskałoonowspar-cieWspólnotyMuzułmańskiejwBiH.StowarzyszeniepoparłteżBakirIzetbegović,synbyłegoprezydentaBiHAlijiIzetbegovicia,jedenzliderówPartiiAkcjiDemokratycznej–partiibośniackichmuzułmanów.

37 Wahhabici w BiH oskarżają przewodniczącego SDP o podżeganie do przemocy,[online],http://www.dnevni–list.ba[dostęp:17X2010].

38 Prowincja Sandżak („sandżak” oznaczał jednostkę administracyjną w Imperium Osmańskim, ale w języku serbsko-chorwackim został zaadaptowany jako nazwawłasna) jest podzielona pomiędzy Serbię iCzarnogórę.Składasięz12merostw:6znichznajdujesięwSerbii(NoviPazar,Tutin,Sjenica,Prijepolje,NovaVarosz,Priboj) i6wCzarnogórze (Pljevlja,BijeloPolje,Berane,Andrijevica,Plav,Rożaje).StolicąregionujestNoviPazar.Liczyonponad600tys.mieszkańców,wtymokoło70proc.towyznawcyislamu.PodczasbombardowańSerbiiwmarcuikwietniu1999r.,dokonywanychprzezlotnictwoNATO,około20tys.osób,główniezserbskiejczęściSandżaku,uciekłodoBośni,natomiastdoprowincjiprzybyliuciekinierzyzKosowa,którzytrafiligłówniedoczarnogórskiejczęściprowincjizwanejSandżaklija.Zob.K.Morrisom,Political and Religious Conflict in the Sandžak,[online],BalkansSeries08/13,AdvancedResearchandAs-sessmentGroup,DefenceAcademyoftheUnitedKingdom,http://en.wikipedia.org[dostęp:11I2013].

39 Aresztowanowówczasczterechczłonkówgrupy:MirsadaPrenticia,FuadaHodżicia,VahidaVejse-lovicia iSenadaVejselovicia.Piątejosobieudałosięzbiec.Był to IsmailPrentić,przywódcamiejscowychwahhabitów,podejrzewanyo rekrutowanie terrorystów i ichszkolenie.Kika tygodnipóźniej jegodomzo-stałotoczonyprzezserbskąspecjalnąjednostkęantyterrorystyczną.PodczaswymianyogniaPrentićzginął, adwóchjegowspółpracownikówzatrzymano.Wahabi Training Camp discovered, American Council for Ko-sowo,[online],http://www.savekosovo.org[dostęp:19III2007];K.Zuchowicz,Serbia rozprawia się z islami-stami,„Rzeczpospolita”z9września2009r.

40 A.Skieterska,Dwa islamy walczą o Sandżak,„GazetaWyborcza”z13lipca2007r.


Wdniu28października2011r.MevlidJaszarevićaliasAbdurrahman,wahhabitazSandżaku,ostrzelałzbroniautomatycznejambasadęUSAwSarajewie.PrzedzamachemmieszkałwGornjejMaoczy,wzwiązkuzczymtamtejszawspólnotawahhabickabyłapodejrzewanaoprzygotowaniezamachu.WwynikuwymianyogniazpolicjąJaszarevićzostałranny.WcześniejwielokrotnieprzyjeżdżałdoBiHnaspotkaniazmiejscowymiradykałami.AtaknaambasadęwywołałparlamentarnądyskusjęwBiHnatematzagro-żeniabezpieczeństwakrajuzestronyreligijnychekstremistów.Służbombezpieczeństwazarzuconobagatelizowanieichobecnościnatereniekraju41.

Wlutym2013r.NusretImamovićiBilalBosnićzorganizowaliwTuzlikonferen-cjępodnazwąDoskonałość szariatu i szkodliwość demokracji,podczasktórejpodkre-ślanowyjątkowośćprawaboskiegojakojedynegomożliwegodoprzyjęciaprzezludz-kość.DlategoteżcelemmuzułmanówwBiHpowinnobyćdążeniedowprowadzeniaszariatu.Jeśliniedasiętegouczynićdobrowolnie,pracąupodstaw,toprawokoranicznepowinnozostaćnarzuconespołeczeństwusiłą.Zanimjednakdotegodojdzie,jużterazbośniaccySerbowie(prawosławni)iChorwaci(katolicy)powinnipłacićrazwrokupo-datekpogłówny(dżizja)wwysokości10proc.posiadanegomajątku42.

ZwahhabitamiwBiHiSandżakusązwiązaniznaniislamscyradykałowiemiesz-kającywAustrii–MohammadPorczaiNedżadBalkanaliasAbuMohammad,kazno-dziejameczetuAt-TawhidwWiedniu.TendrugijestzałożycielemwirtualnejorganizacjiKelimetulHakk.Zarządzanyprzezniegoportal:www.kelimetul-haqq.orgkoncentrujesięnainterpretacjiKoranu,sunnyiszariatuwduchuradykalnegoislamuorazkwestiachzwiązanychzdżihadem.WedługniektórychopiniiBalkanstałsięsymbolemumiędzy-narodowieniabośniackiegowahhabizmu43.InnymtegoprzykłademmożebyćMoham-madMerah,zamachowieczTuluzy,którywciągukilkudni(11,15i19marca2012r.)zastrzeliłsiedemosób.MiałonprzebywaćnaterenieBiHwobozieprowadzonymprzezorganizację Poziv u Raj, współpracującą z noszącym tę samą nazwę ugrupowaniemdziałającymwNiemczech,któregoprzywódcąjestkonwertytairadykalnykaznodziejaPierreVogelaliasAbuHamza44.

Religijno-etniczny charakter wojny o niepodległość Kosowa

EskalacjawalkwKosowieiatakwojskNATOwiosną1999r.miałyistotnywpływnadziałalnośćWyzwoleńczejArmiiKosowa(UshtriaÇlirimtareeKosovës–UÇK)orazznajdującychsięwjejszeregachmuzułmańskichochotników.Fundamentaliścistanęliprzedkoniecznościąreakcjinapotężnewsparciekosowskichrebeliantów–takżezbroj-ne–przezzachodniesłużbywywiadowcze,którejednakuzależniałyswojąpomocodoczyszczeniaszeregówUÇKzekstremistów.PrzywódcyUÇK,niechcącpozbawiaćal-

41 Wgrudniu2012r.MevlidJaszarevićzostałskazanyna18latwięzienia.Jegodwajwspólnicy,równieżwahhabici,którychoskarżonooudzielenieJaszareviciowipomocywzdobyciubroniiprzygotowaniuataku,zostaliuniewinnieni.Strzelał z Kałasznikowa do ambasady USA. Trafił go snajper,[online],TVN24.pl,http://www.tvn24.pl[dostęp:28X2011].

42 www.putvjernika.com,Zadnjevijesti[dostęp1III2013].43 A.Alic,Muhammad Porca: The Man Behind Bosnia’s Wahhabi Movement,[online],„MilitantLeader-

shipMonitor,TheJamestownFoundation”2010,t.1,nr7[dostęp:25III2012];A.Alic,Nedžad Balkan: The Face of Southeastern Europe’s Newest Radical Threat,[online],„MilitantLeadershipMonitor,TheJamestownFoundation”2011,t.2,nr1[dostęp:25V2012].

44 A.Ceresnjes,R.Green,The Global Jihad Movement...,s.10.


bańskichbracipomocyZachodu,postanowilipodjąćtymczasowąwspółpracęzNATO,aprzynajmniej tolerowaćobecnośćprzedstawicieliorganizacjiwkrajachbałkańskich iwspółpracęzAlbańczykami45.

WyzwoleńczaArmiaKosowa rozbudowywała swoje szeregi iwchłaniaławielejednostekkontrolowanychifinansowanychprzezamerykańskie,niemieckie,brytyjskieichorwackiesłużbywywiadowcze.Odmomentupowstaniaw1992r.UÇKangażowa-łasięteżwprzejęciekontrolinadprzemytniczymszlakiembroniinarkotyków,prze-biegającymprzezpołudniowo-zachodniączęśćKosowa.Wjejstrukturachznalazłosięwiele klanowych grup zbrojnych stawiających sobie za cel utworzenie tzw.WielkiejAlbanii.WspieranaprzezNATOWyzwoleńczaArmiaKosowaniemiała jednorodnejkadrykierowniczej.Podkonieckwietnia1999r.jejdowódcązostałAgimÇeku,chor-wackigenerałpochodzeniaalbańskiego,którywprowadziłdowództwozłożonegłówniezweteranówchorwackichsiłzbrojnych.Miejscowekierownictwosiłzbrojnych,pocho-dzącezcentrumKosowaizłożonezbyłychbośniacko-muzułmańskichmudżahedinów,zostałopozbawionewładzy.Muzułmańskieoddziały,którezeszłydopodziemia,byłyzłożonegłówniezalbańskichweteranówbośniackiejDywizjiHandżar(Sztylet)46. Zo-stałyoneskierowanenaterenyAlbaniipozostającepodkontroląrodzinybyłegoprezy-dentaSalegoBeriszy. Sponsorowane przezNATOoddziałyUÇK, liczące 25–30 tys.bojowników,funkcjonowałyoboktajnychfundamentalistycznychkomórekzłożonych zochotnikówpochodzącychzEuropyZachodniejorazAlbańczyków,Turkówiobywa-telipaństwAfrykiPółnocnej.IchrekrutacjązajmowalisięprzebywającywEuropieZa-chodniejprzywódcyfundamentalistów,sprzymierzenizOsamąbinLadenemiAjmanemaz-Zawahirim47.

MudżahedininawiązalibliskiekontaktyzklanamizokolicDrenicy,miejscowościpołożonejwcentrumKosowa,gdziepowstałaUÇK,w tym takżez jednymz jejdo-wódcówSulejmanemSelimimaliasSułtan,pochodzącymztegoregionu.Fundamenta-liściopróczwalkzsiłamiserbskimi,wktórychponieśliznacznestraty,podjęlistarania o„wyrwanieKosowazrąkniemuzułmanów”,comiałonastąpićpozakończeniukon-frontacjiWcelurealizacjitychzamiaróworazfinansowegowsparciawalk,zwłaszczadziałań prowadzonych przez elitarną jednostkę zrzeszającą ponad 500 arabskichmu-dżahedinów,utworzonookoło20dobroczynnychfundacjiiorganizacjihumanitarnych.Powstałeorganizacjepomocowefinansowałyszkolenie,uzbrojenieizaopatrzeniewy-branychjednostekUÇK,atakżezajmowałysięprzerzutemochotnikówdoislamskichoddziałównaBałkanach48.

Wlipcu1998r.podczaswspólnejoperacjiamerykańskichsłużbspecjalnychiUÇKwAlbaniirozbitosiatkęEgipskiegoIslamskiegoDżihaduwTiranieiElbasan.WobawieprzedzamachemzawieszonowtymczasiefunkcjonowanieambasadyUSAwTiranie.Czterechzzatrzymanychczłonkówugrupowania–SzawkiSalamAftija,AhmadSalih,

45 J.Elsässer,Jak dżihad...,s.161–166.46 W1943r.Niemcyutworzyli113.DywizjęSSHandżar.Wjejskładwchodzilibośniaccymuzułmanie.

PodczaswojnydomowejwBiHpowstałamuzułmańskajednostka,któraprzejęłatęnazwę.K.M.Mallmann,M.Cüppers,Półksiężyc i swastyka. III Rzesza a świat arabski,Warszawa2009,Bellona,s.237–243;K.Zdul-ski,III Rzesza a świat islamu,Łódź2009,Ibidem,s.148–157.

47 P.Bein,NATO na Bałkanach…,s.547–571.48 Ch.Deliso,The Coming Balkan Caliphate: The Threat of Radical Islam to Europe and the West,We-

stport,Ct.–London2007,PraegerSecurityInternational,s.41–43,53–54;Albanian Terrorism and Organized Crime in Kosowo and Metohija,[online],Belgrad2003,SecurityInformationAgency,http://www.kosovo.net/albterrorism.html[dostęp:28II2009].


MuhammadHasanTitaiAhmedIbrahiman-Naggar–zostałodeportowanychdoEgiptu.DwóchznichsądwKairzeskazałnakaręśmiercizadziałalnośćterrorystyczną.Rozbi-tasiatkazajmowałasięm.in.fałszowaniemdokumentów.NajejczelestałAn-Naggar,którydoAlbaniiprzyjechałjakopracownikorganizacjicharytatywnejAl-Haramajn49.

W początkach kwietnia 1999 r.Muhammad az-Zawahiri, bratAjmana, założył wAlbaniiwahhabickiKomitetAkcjiMilitarnej.Dozadańkomitetunależałoczuwanienadprzygotowywaniemjednostekzdolnychdoprzeprowadzeniadziałańzbrojnychiter-rorystycznychnaterenachznajdującychsiępodserbskąkontrolą.Wpoczątkachmaja1999 r. doAlbanii przybyła grupa 175 jemeńskichmudżahedinów, a druga 200-oso-bowa–której trzon tworzyli afgańscyweteranioraz terroryści zwolnieni zwięzieniaw Sanie – przygotowywała się do wyjazdu do Kosowa. Tajne komórki powstawałyrównieżw innychkrajachbałkańskich,wKosowiebyłyumiejscowionew szeregachUÇK.PodstawąoddziałówAz-Zawahiriegobyła stacjonującakołoKorce iPodgrade wpołudniowo-wschodniejAlbaniigrupa500bezgranicznieoddanychBinLadenowibo-jowników.WTropje,rodzinnymmieścieBeriszypołożonymwpółnocnejczęściAlba-nii,znajdowałasiębazafundamentalistówzSaudyjczykamiiEgipcjanamipodlegający-miMuhammadowiaz-Zawahiriemu.DowódcyUÇKotwarciezaczęlimówićoarabskiejsolidarności.GaniSylaj,wysokirangądowódcaUÇKzpółnocnejAlbanii,zaapelowałdoarabskichimuzułmańskichbraci,abyudzielilikosowskimAlbańczykommilitarnej ipolitycznejpomocy50.

Wmarcu2004r.doszłodopogromuserbskiejludnościzamieszkałejwKosowie51. Jego sprawcamibyli członkowiedwóchorganizacjimudżahedinów:CzarnychOrłówi IslamskichWojowników.Muzułmańskieorganizacjehumanitarnemiaływspierać tęakcjęfinansowo,logistycznieioperacyjnie.ZezbrodniąłączonoEkremaAvdiciaaliasErkemAvdija,określanegomianemprzywódcyAl-KaidywKosowie.Zkoleiinnymu-dżahedin,SamedinXhezairi(Dżezairi),organizowałatakinaludnośćserbskąwPrizreniUroszevacu.Również jemu zarzuca się związki zAl-Kaidą.Według IsajetaBekiri,szefa FrontuAlbańskiego Zjednoczenia Narodowego (FBKSh) z siedzibąwTiranie, walbańskiejojczyźnieza islamskimi terrorystamiopowiadasięcałypolitycznyesta-blishment.Środkifinansowewwysokości60mlnUSDmiałazgromadzićalbańskadia-spora, przedewszystkimwUSA.Bekiri kategorycznie zaprzeczył związkomkosow-skichmuzułmanówzAl-Kaidąiarabskimimudżahedinami.Przecząjednaktemuhasła,którenapoczątku2008r.możnabyłoprzeczytaćwKosowiewwielupublicznychmiej-scach:Al Qaeda, Bin Laden czy Al Qaedas al Xhihad,którezawszebyłysygnowaneskrótem„AKS”(ArmataKombetareShqipetare–AlbańskaArmiaNarodowa).Równiewymownyjestfakt,żeAKShdoniedawnaprowadziłabiurawAmsterdamieiRotter-damiewspólniezsaudyjskąfundacjąAl-Haramajn,którejdziałalnośćzostałazakazana wUSAzewzględunasponsorowanieterroryzmu52.

49 X.Raufer,Atlas…,s.107–108;Y.Bodansky,Osama bin Laden człowiek, który wypowiedział wojnę Ameryce,Warszawa2001,PrószyńskiiS-ka,s.207–210.

50 J.Elsässer,Jak dżihad…,s.167–170;Y.Bodansky,Osama bin Laden…,s.317–321.51 Wdniu17marca2004 r. doszłodo tzw.pogromumarcowego. Jegobezpośredniąprzyczynąbyło

utopieniesiędzieńwcześniej trójkialbańskichdzieciwrzeceIbarwewsiCabrak.KosowskiejMitrovicy.Ludnośćalbańskaobciążyławinąspołecznośćserbską.Wiecprzekształciłsięwzamieszki.Padłyhasłaczysteketnicznych,anastępnegodnianaterenieKosowaiMetohijiokoło60tys.AlbańczykówwystąpiłoprzeciwkoSerbom.Rozruchytrwałynieprzerwaniedo25marca.Zginęło19Serbów,wypędzono4tys.serbskichmiesz-kańców,splądrowanookoło30cerkwiizniszczono800serbskichdomów.Zob.http://www.parafia-swietego-jerzego.pl[dostęp:16III2013].

52 J.Elsässer,Jak dżihad…,s.170–172.


W2004r.oraz2006r.władzealbańskieskonfiskowałynieruchomościnależącedo saudyjskiego biznesmena JasinaAbdullaha al-Kadiego, wspierającego finansowo Al-Kaidę53wlatach90.XXwieku.Al-Kadikierowałsaudyjskąorganizacjącharytatyw-nąMuwaffak,któram.in.finansowałabojowników islamskichpodczaswojnywBo-śni.Należąca doAl-KadiegofirmaKaravanConstruction z siedzibąwTiraniemiaławprowadzićdoobrotuponad10mlnUSDpochodzącychzdziałalnościprzestępczej.Saudyjczykapozbawionokilkumieszkań,sklepów,barów,domuidziałkiopowierzchni 2hektarów.Zajętotakżemieniejegowspółpracownikaipartnerahandlowego–AbdulaLatifaSaliha,mającegopodwójneobywatelstwo:jordańskieialbańskie.Al-KadiiSalihwspieralifinansowodziałalnośćislamskichorganizacjipozarządowych,wtymfunkcjo-nowaniemedresywKukës,gdzieprzebywałSalih.Onsam,nażądaniewładzamery-kańskich, zostałusuniętyzAlbanii jużw2002 r. (w latach2001–2002 rządalbańskideportowałzkrajugrupęaktywistówislamskichuznanychzaosobyniepożądane).SalihmiałotrzymaćodOsamybinLadena600tys.USDnazałożenieorganizacjiislamskiejwAlbanii,któramiałabyćutrzymywanaprzezsaudyjskąfundacjęAl-Haramajn.Zada-niemnowopowstałejgrupybyłom.in.udzielaniepomocyczłonkomsiatkiEgipskiegoIslamskiegoDżihadu,rozbitejw1998r.Wedługniepotwierdzonychinformacjiwlatach90.XXwiekuSalihzorganizowałdwiewizytyBinLadenawAlbanii54.

WątekdziałalnościfundacjiAl-HaramajnpojawiłsiętakżewśledztwiewsprawiezabójstwaSalegoTivariego,sekretarzaAlbańskiejWspólnotyMuzułmańskiej.Funda-cjafinansowaładziałalnośćEmiraGjinushiego,któryzostałzatrzymanypodzarzutemwspółudziałuwtymzabójstwie,anastępniezwolniony.AlbańskiebiuroAl-Haramajnzostałozamkniętew2003 r.Pięć latpóźniej rozpoczął sięprocesHamzyAbuRajja-na, innego albańskiegowspółpracownika Jasina al-Kadiego.Wdniu 12 października 2009r.aresztowanowDurresislamskiegodziałacza,imamaArtanaKristoaliasMuham-madAbdullahAl-Albani,oskarżonegoopublicznenawoływaniedodżihadunaforuminternetowymislamskichradykałów:www.albselefet.net.KristobyłwcześniejjednymzpodejrzanychoudziałwzabójstwieTivariego.Podkoniecpaździernika2009r.Al-bańskieForumMuzułmańskie55opublikowało listotwartydoówczesnegoprezydenta i premiera Albanii oraz ambasadorów USA i OBWE w sprawie aresztowania Kri-sto. Choć autorzy listu odcięli się od niektórych jego poglądów, to wyrazili zanie-pokojenie faktem, że był on zmuszany do współpracy z albańskimi służbami spe-cjalnymi w celu zbierania informacji na temat środowiska miejscowych salafitów56.

53 Jasin al-Kadi w latach 90. XXwiekumiał dobre kontakty w tureckich i amerykańskich kręgachwładzy.ByłtakżewspółwłaścicielemamerykańskiegokoncernutechnologicznegoPtech,współpracującegodo2003r.zagendamiadministracjiwaszyngtońskiej.KiedyAl-Kadiegooskarżanoowspieraniemiędzynaro-dowegoterroryzmu,wjegoobroniew2007r.stanąłpremierTurcjiRecepTayyipErdoğan.Uznano,żeniemażadnychdowodównawspieranieprzezniegoAl-Kaidylubutrzymywaniezniąkontaktów.Więcejinformacjizob. Yasin al-Qadi,[online],http://en.wikipedia.org[dostęp:11I2013].

54 Der Islam Terrorist Abdul Latif Saleh,[online],Balkanblog,http://balkan-spezial.blogspot.com[dostęp:11I2013];Profile: Abdul Latif Saleh,[online],HistoryCommons,http://www.historycommons.org[dostęp:11I2013].

55 Organizacjapowstaław2005r.izrzeszaśrodowiskaalbańskichwahhabitów.56 Salafizmjestnurtemreligijno-społecznymipolitycznymwislamieodwołującymsiędopierwszego

pokoleniamuzułmanów(as-salaf as-salih–szlachetniprzodkowie).Wywodzisięzprzekonania,żetylkobar-dzościsłeprzestrzeganieustalonychjużdogmatów,przedstawianychjakozasadyustanowioneraznazawszeprzezprorokaMuhammada,przekazanychmupodczasobjawień,możezwrócićislamowipozycjępierwszejsiływświecie,utraconejzpowoduodejściaodnaukiKoranu.Ideologiazostałastworzonanaprzełomiewie-kówXIXiXXprzezDżamalaad-Dinaal-Afghaniego,MuhammadaAbduhaiRaszidaRidę.Postulujeonapowrótdorygorystycznierozumianegoprawaiwychwalaścisłąortopraksję(ubieraniesięnawzórprorokaMuhammada,noszeniedługiejbrody,spanienaprawymbokunamacieitp.).Salafijjadzielisięnaszajchic-


ZnacznaczęśćsalafitówwyjechałazAlbaniidoKosowapoaresztowaniuKristo.WszerzeniuwahhabizmunaBałkanachważnąrolęodgrywaAr-Rabitaal-Alam

al-Islami (Liga Świata Muzułmańskiego), a zwłaszcza jej agenda – Światowa RadaMeczetów, która finansuje budowęmeczetów naBałkanachWKosowie kilkupiętro-webudynki,mieszcząceróżnemuzułmańskieinstytucjeorazsalemodlitewne,powstająnamiejscuspalonychcerkwi.KażdyAlbańczykpracującyzagranicąjestzobowiązanydownoszeniacomiesięcznejopłatynafunduszpaństwowy.Pieniądzeteprzeznaczasięm.in.nareislamizacjękraju.Jeszczew2008r.każdegomiesiącawPrisztinie,stolicyKosowa,otwieranonowemiejscekultumuzułmańskiegolubinnybudynekoreligijnymcharakterze57.

Podkonieclutego2010r.kosowskagminaSkenderajpodjęładziałaniazmierzają-cedozamknięciameczetuwmiejscowościMarineiusunięciazniegosamozwańczegoimamaKemalaDuki,któryzałożyłturównieżreligijnąszkołędladzieci,główniesierot.Grupamieszkańcówpodjęłaprotestwobronieimama,którywspierałichfinansowoior-ganizowałpomocżywnościową.Podpetycjądogminy,wzywającądousunięciaimama podpisałasięliczącaokoło5tys.osóbgrupajegoprzeciwników.Wmarcu2010r.doszłodostarćpomiędzyprzedstawicielamiobugrup,aichskutkiembyłozmuszenieimama dowyjazdudoAlbanii.WybórmeczetuwMarineprzezDukęprawdopodobnieniebyłprzypadkowy,gdyżokoliceSkenderajbyływlatach1998–1999terenemrekrutacjiUÇKiimamzałożył,żejesttoodpowiednieśrodowiskodogłoszeniaradykalnegoislamu.

Dnia21maja2010r.policjakosowskaprzeprowadziłaakcjęwymierzonąwmu-zułmańskich radykałów w okolicach miasta Prizren. Aresztowano trzech mieszkań-ców serbskiej prowincja Sandżak i dwóch kosowskichAlbańczyków– zwolennikówwahhabickiegonurtu islamu.Skonfiskowanorównieżznaczne ilościbroni iamunicji. WtrakcietychdziałańpolicjawkroczyładosiedzibyorganizacjihumanitarnejSinqe-riteti (Szczerość)wPrizren,którawspieraładziałalnośćaresztowanychekstremistów.IdrisBimbani,jedenzaresztowanychkołoPrizrenradykałów,byłzwiązanyzNusretemImamoviciem58.OperacjawPrizren była związana z podobną akcją przeprowadzonąwcześniejprzezbośniackiesiłybezpieczeństwawGornjejMaoczy.

Wczerwcu2010r.wdemonstracjizorganizowanejprzezmuzułmańskieorgani-zacjepozarządoweuczestniczyłokilkatysięcyosób,któreprotestowałyprzeciwkode-cyzji kosowskiegoMinisterstwaEdukacji zakazującej uczennicom szkół publicznychnoszeniahidżabu.KilkatygodniwcześniejIslamskaWspólnotaKosowazaaranżowałakampanięprzeciwkoMustafieIsie,przewodniczącemugminyPrisztina– inicjatorowizakazunoszeniachustwszkołachpublicznych.Protestyteświadcząopostępującejre-ligijnej radykalizacji ludnościKosowaorazwskazują,żewperspektywiedługotermi-nowejmogązaistniećtrudnościzutrzymaniemwpełniświeckiegocharakterupaństwa.

AridUka,kosowskiAlbańczyk,który2marca2011r.zabiłweFrankfurcienadMenem dwóch amerykańskich żołnierzy, należał do organizacji tzw. białejAl-Kaidy wKosowie.ZostałdoniejzwerbowanywkosowskiejMitrovicy59.BiałaAl-Kaida,do

ką (pietystyczną, kwietystyczną) i dżihadowską (kutbystyczną, rewolucyjną). Fatwy formułowane zgodnie zzasadamisalafijjisąbardzorygorystyczne,odwołująsięjedyniedonakazówświętegotekstuKoranuisunny. Pomijająprzytymspołecznykonteksteuropejski,częstodemonizowanywzestawieniuznormamiobowiązu-jącymiwświecieislamu.

57 X.Raufer,Atlas…,s.109–110.58 P.Collaku,Kosovo Police Arrest Five in Large-Scale Raid,[online],„BalkanInsight”z24maja2010

r.,http://www.balkaninsight.com/en/article[dostęp:26V2010].59 Bart,Fundamentalista zabił Amerykanów, „GazetaWyborcza”z4marca2011r.;P. Jendroszczyk,


której prawdopodobnienależyokoło30 ekstremistów,nosi teżnazwęAbuBakra as-Sadika60.Przypuszczasię,żepowstaładziękipomocyAbdullahaDunamanaw1998r.,któryprowadziłorganizacjęhumanitarnąBiuroPomocyIslamskiej,finansowanąprzezArabięSaudyjską.SiedzibaBiałejAl-KaidyznajdujesięwzdominowanejprzezAlbań-czykówczęścikosowskiejMitrovicy.OrganizacjaściślewspółpracujezugrupowaniemislamskichekstremistówwKosowie,którymikierujeRadżmanRama.

Wmarcu2013r.powstała radykalnamuzułmańskapartia IslamskiRuch„Przy-łączsię”(LevizjaIslameBashkohu–LISBA).NajejczelestanąłFuadRamiki.Ramikitobyłyżołnierzarmiibośniackiej,którypozakończeniuwojnydomowejwBiHwy-jechałdoKosowa,organizującwiecereligijnem.in.narzecznauczaniareligii islamu w kosowskich szkołach publicznych i budowy wielkiego meczetu w Prisztinie. Od LISBAodcięłasięIslamskaWspólnotaKosowaipartiaSamostanowienie(Vetevendo-sje).IslamscyradykałowiewKosowieotwarcienawołujądoudziałuwwalkachwSyriipostronieopozycjiiwypędzeniaSerbówzkraju61.

Albańskie wpływy w Macedonii

Wmarcu2001r.wRepubliceMacedonii62wybuchłopowstaniemniejszościal-bańskiej,któradominujewzachodniejczęścikraju.PrzewodzilimuAlbańczycymającyścisłezwiązkizKosowem.Wrebeliiaktywnieuczestniczyliislamscyradykałowie.Wal-kizakończyłysięwewrześniu2001r.WporozumieniupokojowymzawartymwOchry-dzierządmacedoński,podnaciskiemUSAiUE,musiałprzyznaćpowstańcomszerokieautonomiczneprawanaopanowanychprzeznichterenach.Wiosną2001r.premierMa-cedoniiLjubczoGeorgievskiostrzegł,żeZachódnaskutekniewystarczającegorozbro-jeniaUÇKwKosowiestworzył„nowychtalibów”.Zaprzeczyłtemuprzywódcamace-dońskiejUÇKAliAhmeti,potemjednakzostałonsfotografowanywszalu,naktórymarabskimiliteramibyłowypisanehasło:W imię Allaha prowadzić wojnę za ojczyznę63.

WedługróżnychźródełwMacedoniiwalczyłood150do300mudżahedinów.DowodzilinimiorganizatorzypogromuSerbówwKosowie,m.in.SamedinXhe-zairi.ŁącznikiempomiędzyKosowemawalczącymiwMacedoniiislamskimibo-jownikamibyłFatihal-Hasanajn,założycielAgencjiPomocydlaTrzeciegoŚwiata(ThirdWorldReliefAgency).Źródłamacedońskiepodejrzewały,żeprzedstawicie-lemOsamybinLadenabyłArbenXhaferi,przewodniczącyDemokratycznejPartiiAlbańczykówwMacedonii i jeden znegocjatorów, zktórymiNATO rozmawia-łonajchętniej.Znamienne jest, żepoaresztowaniuwewrześniu2001 r. jednego zislamskichterrorystów,któryprzygotowywałatakbombowynakomisariatpoli-cjiwstolicykrajuSkopje,Xhaferidoprowadziłdojegozwolnienia,posługującsięargumentem,żechodziogłównegosponsorajegopartii.PodobniejakwKosowie,wwalkachwMacedoniimiałuczestniczyćrównieżMuhammadaz-Zawahiri.Jego

Zamach czy atak szaleńca,„Rzeczpospolita”z3marca2011r.60 NazwaodwołujesiędopierwszegokalifasprawiedliwegoAbuBakraas-Sadika,sprawującegoprzy-

wództwonadummąwlatach632–634.61 www.levizjabashkohu.com[dostęp:16V2013].62 WzwiązkuznieuznawaniemprzezGrecjęnazwytegokraju,wUEiNATOoficjalniejestużywana

nazwaFormerYugoslavRepublicofMacedonia–FYROM(ByłaJugosłowiańskaRepublikaMacedonii).63 K.Kubiak,Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie. Informator 2007,wyd.2,Warszawa

2007,Trio,s.68–70.


udział w tej wojnie jest bardzo prawdopodobny, amerykańska MPRI64 bowiemczynniewspieraławówczasalbańskichseparatystówwMacedonii65.

NiemożnabagatelizowaćdążeniamacedońskichAlbańczykówdoseparacjiiprzy-łączeniazdominowanychprzeznichterenówdoKosowa.Tymniemniejuregulowaniesprawy albańskiej i zaspokojenie ich politycznych żądań, m.in. przez udział elit wewładzachMacedonii,uspokoiłosytuacjęipozwoliłonawyciszeniewśródnichnastro-jówseparatystycznych.Należyzwrócićuwagę,żewIslamskiejWspólnocieReligijnej wMacedonii(IslamskaverskazaednicavoMakedodonija),liczącejponad700tys.osóbna2mlnobywatelikraju,dominująAlbańczycy,których jestponad500 tys.Oni teżkierującałąwspólnotą,którasłużyrównieżcelompolitycznymalbańskichpartii.Islam-skaWspólnota bardzomocno akcentuje działalność religijną i nacjonalistyczną. Jed-nymześrodkówpropagandyjestprzedstawianiehistoriiAlbańczykówczęstowsposóbsprzecznyzfaktami,cowywołujeostrąkrytykęróżnychstron,takżeinnychmniejszościmuzułmańskichwMacedonii.Albańczykomzarzucasięprowadzenieaktywnejpolitykiasymilacyjnejwstosunkudopozostałychmuzułmanów,usuwaniezmeczetówimamów mającychinneniżalbańskiepochodzenie,faworyzowaniejęzykaalbańskiegownaucza-niureligiiorazwydawanieksiążekiprasywyłączniewtymjęzyku66.

Wyraźniedostrzegasię,żecaładziałalnośćicodziennefunkcjonowanieIslamskiejWspólnotywMacedonii wpływa na traktowaniemacedońskichTurków i rdzennychmuzułmańskichMacedończyków(Torbeszy)jakoobywatelidrugiejkategorii.Wkonse-kwencjikonfliktypomiędzytymispołecznościami,azwłaszczaAlbańczykamiiTorbe-szami,sączęste.DoniepokojówspołecznychnatleetnicznymdoszłopodczaswyborówparlamentarnychwMacedoniiwczerwcu2008r.WładzewSkopjeuzależniająuzna-nieniepodległościKosowaod rozwiązania sporugranicznego i zarzucająkosowskimAlbańczykomwspieranie albańskich ekstremistówwMacedonii67, którymprzewodziwydawcaiwpływowypublicystawalbańskiejprasieRamadanRamadani.StoiontakżenaczelegrupywahhabitówspotykającychsięwmeczecieIsy-BegawSkopjeorazprze-wodniczyradziezłożonejz76organizacjipozarządowych,powołanejwceluodbudowy

64 FirmaMilitaryProfessionalResourcesInc.(MPRI)zostałazałożonaw1987r.przezośmiuemeryto-wanychgenerałów.W2004r.naswojejstronieinternetowejogłosiła,żewróżnychakcjachnacałymświeciebierzeudział1500jejpracowników.Prowadziłatakże150programówwUSAipozagranicamikraju.Jaksamautrzymuje,wkażdejchwilimożeskorzystaćzusług12,5tys.byłychpracownikówPentagonu,organówściga-niaiinnychekspertów,którzynajlepiejwiedzą,jakwykonywaćskomplikowanezadaniawnajtrudniejszychwarunkach.Na liściepłacfirmyfigurująnie tylkoemeryci.Amerykańscyżołnierzebiorąbezpłatneurlopy wsiłachzbrojnych,angażującsięnadwa,trzylatawdziałanianarzeczMPRI,anastępnieponowniesąwciela-nidoarmiiamerykańskiej,gdziezregułynatychmiastotrzymująawans.J.Elsässer,Jak dżihad…,s.120–126.

65 Gdywczerwcu2001r.wszczytowymokresiewojnywMacedonii siły rządoweotoczyłyoddziałUÇK,wysłannikUnii Europejskiej Javier Solanawynegocjował uwolnienie żołnierzy.Wśród rebeliantówznajdowałosiębowiem17amerykańskichdoradcówwojskowychnażołdzieMPRI.Obecnitambylirównieżmudżahedini dowodzeni przezGëzimaOstrzeni, któryw 1999 r. był szefem sztabu generalnegoUÇK naregionPećwzachodnimKosowie, apowkroczeniuNATOzostałmianowanyzastępcądowódcyKorpusuOchronyKosowa(TMK).PoprzystąpieniudopowstańcówwMacedoniiOstrzenistalegościłamerykańskie-gooficera łącznikowego, aw latach2001–2002byłwielokrotnieprzyjmowanyprzezSenatUSA, chociażjednocześniefigurowałnaamerykańskiejliścieterrorystów.PozawarciupokojuwOchrydziew2001r.160mudżahedinów,naczelezOstrenim,zostałowywiezionychzMacedoniihelikopteramiprzezAmerykanów.ElsässerJ.,Jak dżihad…,s.172–176.

66 Muzułmamie w Europie…,s.133–145.67 Wkwietniu2008r.niedalekogranicyzMacedoniązatrzymanoczterechAlbańczykówwiozącychsamo-

chodemciężarowymdużytransportbroni,m.in.karabinymaszynoweigranatnikiprzeciwpancerne.Udaremniona próba wywozu broni do Macedonii,za:PAP,„BiuletynPrasowyABW”z28kwietnia2008r.,dział:Terroryzm.


meczetuBurmaliwSkopje68.RamadaniwielokrotniekrytykowałczłonkówIslamskiejWspólnotyipodejmowaneprzeznichdecyzje.

Wmaju2006r.macedońskiemediapoinformowały,żepozarządoweihumanitarneorganizacjezkrajówarabskichsągłównymźródłemfinansowaniaradykalnychugrupo-wańmuzułmańskichdziałającychwtymkraju.Dlastowarzyszeńmuzułmańskichlegal-niedziałającychwMacedoniiśrodkifinansowesąprzekazywanezArabiiSaudyjskiej iIranulubteżzIrańskiegoCentrumKulturymającegosiedzibywSarajewieiBelgra-dzie,saudyjskiejorganizacjidobroczynnejAl-Haramajniodkilkuinnychmniejszychfundacji ulokowanychwKosowie.Macedoniaw tym procesie finansowania znajdu-jesięw tzw.zielonymłańcuchuprzekazupieniędzy,wiodącymz IndonezjidoBośni iHercegowiny.Opróczfunduszyprzeznaczonychnapomochumanitarnąlegalniedzia-łającewMacedonii organizacje prawdopodobnie otrzymują pieniądze na tajne kontabankowe. Pieniądze te przekazują następnie liderom radykalnych ugrupowańmuzuł-mańskichzprzeznaczeniemnapublikacjeikolportażmateriałówpropagandowych,edu-kacyjnych,atakżeszkoleniamiejscowychradykałówwArabiiSaudyjskiejiJordanii.Władzemacedońskienakazałyopuszczeniekrajupracownikomkilkuorganizacjicha-rytatywnych z powodu prowadzenia działalności niezwiązanej z celami statutowymi.SwojesiedzibymusiałyzamknąćsaudyjskaMiędzynarodowaIslamskaOrganizacjaPo-mocy(InternationalIslamicReliefOrganization–IIRO),oskarżanaoposiadaniebroni i szkolenie bośniackich bojowników, oraz niemiecko-tureckaMiędzynarodowaOrga-nizacja Pomocy Humanitarnej (Internationale Humanitare Hilfsorganisation – IHH).WładzenakazałyrównieżopuścićMacedonię18pracownikomdwóchfundacji:Al-Ha-ramajniAl-Wakfal-Islami69.Należyzauważyć,żejaknatakimałykrajliczbamuzuł-mańskich organizacji, uprawiających różnego rodzaju propagandę inspirowaną przezośrodkireligijnewArabiiSaudyjskiejiTurcji,byładuża.

W Macedonii dochodzi do konfrontacji pomiędzy zwolennikami tradycyjnego iradykalnegoislamu.IslamskaWspólnotaoskarżawahhabitówoprzejmowaniekolej-nychmeczetówwSkopje.IchgłównąsiedzibąjestmeczetIsy-Bega,wktórymnauczająRamadanRamadaniiBakirHalimi.Wdniu12maja2010r.wpobliżuwsiRaduśanie-dalekoSkopjepodczaswymianyogniazmacedońskąpolicjązginęłoczterechposzuki-wanychekstremistów,którzyprzewozilibroń.DzieńpóźniejwNovoSielokołoTetovapolicjaskonfiskowałaznaczne ilościbroni,amunicji imateriałówwybuchowychorazaresztowałatrzyosoby70.

Podziały religijne w bułgarskim społeczeństwie

MuzułmańskieorganizacjehumanitarnedoniedawnaaktywniedziałaływBułga-rii.Odynamizmie,z jakimmuzułmanie reaktywujążycie religijne,świadczyfakt,że

68 M.Gapińska,Czy Albańczycy w Macedonii marzą o Wielkiej Albanii?,[online],http://konflikty.wp.pl[dostęp:25IX2012].

69 FundacjaAl-Wakfal-IslamizostałazałożonawAntwerpii.JestfinansowanaprzezArabięSaudyjską.Fundacja była kojarzona zAl-Kaidą, ale jej przedstawiciele zaprzeczali tymoskarżeniom.Faktem jest, żesześciu terrorystówzaangażowanychwataknaUSA11września2001r.brałoudziałwjejseminariachwHolandii.Holenderskiesłużbytwierdzą,żefundacjaprzygotowywałabojownikówdodżihadu.

70 Szerzejna temat relacjipomiędzygrupamietnicznymi i religijnymina terenieMacedoniizob.Są-siedztwo w obliczu konfliktu. Relacje społeczne i etniczne w zachodniej Macedonii,K.Bielenin-Lenczowska,K.Paczóska(red.),Warszawa2009,DIG.


po1990r.wBułgariiliczącejokoło15proc.muzułmanów71zbudowano320meczetów(znaczniewięcej niż cerkwi).Obecnie jest tam1050meczetów (wobec3750prawo-sławnychświątyń).Jednązfundacjifinansującychichbudowębyła,wspomnianajuż,Al-Wakfal-Islami.Czasbudowyjednejmuzułmańskiejświątyniwynosiwprzybliżeniusześćmiesięcy,a jejwzniesieniekosztujeblisko120tys.EUR.Około100meczetówwybudowanowmiejscowościach,wktórychmieszkazaledwiekilkumuzułmanówlubwogólewyznawcyislamusąnieobecni.Saudyjskieorganizacjecharytatywnefundująstypendia dlamłodych, bułgarskichmuzułmanówna uczelniach religijnychwArabiiSaudyjskiejiJordanii,skądwracająiprzekazująradykalnetreścidzieciomuczęszczają-cymdolokalnychszkółnanaukęreligiiijęzykaarabskiego72.Władzebułgarskiezanie-pokojoneszerzeniemsięislamskiegofundamentalizmuzakazałydziałalnościAl-Wakfal-Islami, IIRO oraz innym organizacjom pomocowym.Nauczanie radykalnej wersjiislamu jest jednakprowadzonepozagranicamikraju.Wedługpotwierdzonychźródełzkażdejmuzułmańskiejwioskinanaukę,główniedoTurcji,wyjeżdżamłodyczłowiek(czasamidwóchmłodychludzi).W2006r.wBułgariiwybuchłspóromuzułmańskiechusty,zapoczątkowanyżądaniem120studentekmedycynyzPłowdiwuzezwoleniemna ichnoszeniew tamtejszej uczelni.Powoływały sięonenaprawokoraniczneorazregułydemokratycznegopaństwa73.

Radykalnyislamzaznaczyłswojąobecnośćszczególniesilniewmiejscowościachpołudniowejipółnocno-wschodniejBułgarii(Płowdiw,Kazanłyk,Welingrad,Delche-wo,Oustina,BilkaiRazgrad).DużąsławącieszysięmedresawSurnitsy,wktórejjestnauczanawahhabickawersjaislamu.Uważasię,żeznacznąrolęwpropagowaniuislam-skiegofundamentalizmuwBułgariiodgrywawielkimuftiFikriSali,któryzastąpiłnatymstanowiskuNedimaGendzheva74.TenostatniskuteczniedziałałnarzeczwydaleniazkrajuJordańczykaAhmedaMusy,lokalnegodziałaczaBraciMuzułmanów,dyrekto-rabułgarskiegooddziałuAl-Wakfal-IslamiisympatykaAl-Kaidy.Wedługbułgarskichsłużbbezpieczeństwafundacjajestutrzymywanaprzezsaudyjskichradykałów,abudu-jącmeczety,szkołyiorganizującczaspozbawionymperspektywynalepsząprzyszłośćmłodymludziom,wpływanaichświadomość75.

Wewrześniu2012r.odbyłsięproces13muzułmanów,wtym imamów i jednejkobiety, oskarżonych o propagowanie radykalnego islamu. Przed sądemw ich obro-niedemonstrowałokilkusetwspółwyznawców,wtymkobietyubranewnietypowedlabułgarskichmuzułmanekwahhabickieczarnestroje.Demonstrującyprzynieśliplakaty zcytatamizKoranu.GrupęoskarżonooprzynależnośćdoniezarejestrowanejwBułgariiorganizacjiAl-Wakfal-Islami,propagowanieantydemokratycznejsalafickiej ideologiiorazpróbęustanowieniapaństwaislamskiegoopartegonaszariacie.Dwalatawcześniejwmieszkaniachibiurachoskarżonychskonfiskowanokomputery i literaturęreligijnązawierającąradykalnetreści.WprzeddzieńrozprawyurządgłównegomuftiegoBułga-

71 WBułgariimieszkaokołomilionaTurków,costanowi12proc.ludnościiponad200tys.(2,5proc.)Pomaków, czyli etnicznychBułgarówwyznających islam.Mieszkajągłówniewzachodnich i środkowychRodopach.NatematmuzułmanówwBułgariizob.Muzułmamie w Europie…,s.53–70.

72 WkilkuwsiachwpołudniowejBułgarii,gdzieprzeważaludnośćmuzułmańska,funkcjonująszkoły,któreniepodlegajążadnejkontrolizastronypaństwa.

73 MinisterstwoEdukacjizakazałonoszeniachustuczennicomistudentkomi–żebyniezostaćoskarżo-nymostronniczość–zabroniłotakżenoszeniasymbolireligijnychchrześcijanom.

74 Szczegółowona temat różnych nurtówbułgarskiego islamu:M.Lubańska,Synkretyzm a podziały religijne w bułgarskich Rodopach,Warszawa2012,WydawnictwaUW.

75 C.Leviev-Sawyer,INSIGHT: Radical Islam in Bulgaria?,[online],“TheSofiaEcho”z16kwietnia2007r.,http://www.http://sofiaecho.com[dostęp:4V2007].


riiopublikowałoświadczenie,wktórymstwierdził,żeoskarżeniawobec13obywatelibułgarskichwyznającychislamsąniezgodnezprawdą,astwierdzeniaprokuraturysązmanipulowane76.

DlawieluBułgarówprocesreislamizacjipaństwajesttrudnydozaakceptowania.Islam jest bowiemprzez nich utożsamiany z religią ciemiężców, którzy przez blisko500 lat pozwalali na budowę jedynie takich cerkwi, które nie byływyższe odTurkasiedzącegonakoniu.PrawosławnychmieszkańcówBułgariizbulwersowałowzniesienie wDawidowiewRodopachpomnikaEnihanaBaby,tureckiegoprzywódcy,który,zda-niemmuzułmanów, był świętymmężem i lekarzem, a zdaniem chrześcijan – podbił i zislamizował region Rodopów, mordując 100 tys. Bułgarów.Mauzoleum powstało wciągu siedmiumiesięcy przy poparciuAhmedaDogana77 i zostałowzniesione bezzezwolenianabudowę.

SaudyjskiefundacjesąnajważniejszymisponsoramispołecznościmuzułmańskichwtejczęściEuropy.Wniektórychprzypadkachdziałalnośćcharytatywnaiedukacyj-na jest instrumentem propagandy i rekrutacjiwahhabitów.Wahhabicka doktryna jestniezgodnazdominującąnaBałkanachnajmniejortodoksyjnąhanafickąszkołąislamuikilkuwiekowątradycjąsąsiedztwawyznawcówislamuichrześcijaństwa.Muzułmań-scyradykałowiewykorzystująnajnowsześrodkikomunikacjidopropagowaniaswojejideologii i informowania o bieżącej działalności.Oddziałująw ten sposób namłodepokolenieizyskująsympatykówwśródpozbawionejperspektywnalepsząprzyszłośćmłodzieży.

Podsumowując, należy stwierdzić, że żadne porozumienie pokojowe, kończącekolejnekonfliktynaBałkanachnaprzełomieXXiXXIwieku,nierozwiązałoproble-mówetnicznych,nieusunęłoresentymentówipodziałów,pogłębiłonatomiastprzepaśćpomiędzywyznawcamiislamuichrześcijanami.WBośniiHercegowinie,zamieszkałejprzezkatolickichChorwatów,prawosławnychSerbówimuzułmańskichBoszniaków78,taostatniagrupamieszkańcówuległa religijnej radykalizacji,przenosząc jąna licznądiasporęwkrajachEuropy.Przyczyniłasiędotegopomocudzielanabałkańskimwy-znawcomislamuprzezpaństwamuzułmańskieipozarządoweorganizacjecharytatywnepodczaskonfliktówzbrojnychipoichzakończeniu.Uzależnianieprzyznaniapomocyodpowrotudoortodoksyjnychpraktykreligijnychiżyciazgodnegoznakazamiislamuwywołałonapięciaspołecznewsamymśrodowiskubałkańskichmuzułmanów.

Dużebezrobocie ibrakperspektywna lepsząprzyszłość spowodowałyzwróce-niesięznacznejgrupymłodychludzi,którzysąpodatninareligijnąindoktrynację,kuradykalnemuislamowi.Napięciapomiędzywyznawcamiumiarkowanego,tradycyjne-goislamuaradykałamimogąsięzaostrzaćwmiaręprzedłużaniasięzłejsytuacjieko-

76 Bułgaria: wznowiono proces muzułmanów oskarżonych o radykalizm, [online], PAP, www.wp.pl [dostęp:26IX2012].

77 AhmedDogan jestbułgarskimTurkiem,któryw1990 r.był jednymzzałożycieliRuchuna rzeczPraw i Swobód (DPS) i do stycznia 2013 r. pozostawał przewodniczącym tej partii.W dniu 19 stycznia 2013 r. nakonferencjiDPSwSofiiuzbrojonywpistoletgazowynapastnikzaatakowałDogana,kiedy tenwygłaszałprzemówienieiprzekazywałprzewodnictwowpartiiswojemuzastępcy.Napaść na lidera tureckiej partii Achmeda Dogana,[online],PAP,www.wp.pl[dostęp19I2013];A.Petrowa-Wasilewicz,Bicie dzwonów i śpiew muezina – sytuacja religijna w Bułgarii,[online],www.r2007.ewangelizacja.pl[dostęp:5V2007].

78 TerminBoszniakzastąpiłfunkcjonującywJugosławiiod1968r.terminMuzułmanin(nazwapi-sanawielkąliterą),będąceokreśleniemmuzułmanówwBośni,wodróżnieniuodmieszkającychtamSerbówiChorwatów.BoszniacymająetnicznysłowiańskirodowódwspólnyzSerbamiiChorwatamiorazMacedoń-czykami,natomiastróżniąsięreligią–przechodzilinaislamwróżnychokresachtureckiejniewoli.ReligiastałasiędlaBoszniakówpodstawądowyrażaniawłasnej,odrębnejnarodowejtożsamości.


nomicznejwpaństwachbyłej Jugosławii.Umacniaćsię takżebędąbarierypomiędzychrześcijańskąamuzułmańskąludnością.GłoszonaprzezsalafickąideologięnienawiśćdoZachodumożestanowićzagrożeniedlapaństwUEorazichprzedstawicielstwnate-renieBiHorazKosowa.ChociażAl-KaidaipowiązanezniąideologicznieugrupowaniaterrorystycznesąbardziejpopularnewśródmuzułmanównaterenieEuropyZachodniej,tonaBałkanachsilnesąekstremistycznewspólnotyniezwiązanezAl-Kaidą,któreniewahająsięużyćprzemocyprzeciwko„niedość”religijnymwspółwyznawcomiprze-prowadzać terrorystyczne zamachy (na szczęście dotychczas pojedyncze) przeciwkomiejscowymsiłombezpieczeństwaiprzedstawicielomZachodu.

Przestępcza działalność UÇK i jej tolerowanie przez Zachód do zakończeniawojnywKosowiespowodowaływykształceniesięklanowo-mafijnychstrukturwtympaństwie, obecnych równieżnawszystkich szczeblachwładzy.ZorganizowanegrupyprzestępczezKosowa,działającewróżnychkrajachbałkańskichiEuropieZachodniej,współpracują z tureckimi,włoskimi,kolumbijskimi i afrykańskimigrupamiprzestęp-czymi,biorącudziałm.in.wprzemycieorazhandlunarkotykami,atakżeludźmi.Prze-stępczymstrukturomwKosowietowarzyszyumacnianiesięwpływówwahhabickiegoislamu,usuwanie,gdzietylkotojestmożliwe,śladówserbskiegoprawosławiaipodsy-caniealbańskiegonacjonalizmu.

Abstrakt

PozakończeniuwojnywBośni iHercegowiniew1995 r.na terenie tegokrajudoszłodorozszerzeniasięradykalnegoislamu.SprzyjałytemuosiedleniesięwBośni iHercegowiniebyłycharabskichbojowników,aktywnośćislamskichorganizacjichary-tatywnychipomocrozwojowazestronyArabiiSaudyjskiej.Konflikty,którewybuchływ1999r.wKosowieiw2001r.wMacedonii,byłykolejnymiczynnikamisprzyjającymrozpowszechnieniuwahhabickiejideologii.Grupyjejzwolennikówpojawiłysięwwielumiejscach,szczególnienaterenachwiejskich,zagrażająctradycyjnemunurtowiumiar-kowanegoislamu.Obecnieradykalnimuzułmaniesiłąstarająsięprzejmowaćmeczety wBiH,SandżakuiMacedonii,anaterenieKosowaiBułgariizapieniądzenapływające zArabiiSaudyjskiejpowstająnowemuzułmańskiecentraiświątynie.Niektórzypolity-cyieksperciwyrażająopinie,żeradykalnyislamzagrażastabilizacjinaBałkanach.Wa-hhabickiewspólnotysąagresywnewobecmieszkańcówmiejscowości,wktórychżyją, iniestroniąodstosowaniawobecnichprzemocy.Nieuznająporządkuprawnegoobo-wiązującegowkrajachzamieszkania iwprowadzajązasadyszariatuwswoimśrodo-wisku.NiektóreislamskieradykalneorganizacjeiznanikaznodziejegłosząnienawiśćdoUSAiEuropyZachodniejoraznamawiajądodżihadu.WynikiemtejindoktrynacjisądokonanewkrajachbałkańskichorazwEuropieZachodniejzamachyterrorystycz-nebądźpróby ichprzeprowadzenia, za które odpowiadają zarówno imigranci żyjący wtychkrajach,jakibylibojownicybiorącyudziałwwojnachnaBałkanachlubszko-leniwobozachnaterenieBiH.Wposzczególnychkrajachbałkańskichwładzestarająsięprowadzićdialogzradykałami,którzysązagrożeniemdlawiększościmieszkańców.Niemniej jednakwciąż znajduje sięwieleosóbpodatnychna skrajnie radykalną ide-ologię.Sprzyja temubezrobocie,ubóstwo ibrakwiaryw lepsząprzyszłośćmłodegopokolenia.


Abstract

AftertheendofthewarinBosniaandHerzegovinain1995Islamismextremismstartedtodisseminateontheterritoryofthatcountry.FavorableconditionsforthatwerecreatedbythesettlementofArabex-warriors,activityofIslamcharityorganizationsandassistancefromSaudiArabiainthedevelopmentfield.Conflicts,whicharosein1999inKosovoandin2001inMacedonia,wereotherfactorsfacilitatingthespreadofthewahhabiideology.Groupsofitssupportersappearedindifferentplaces,especiallyinthecountryside,causingthreattothetraditionalmovementofmoderateIslam.Nowadays,extremeMuslimsaretryingtotakeoverMosquesinBosniaandHerzegovina,SandžakandMacedoniabyforce,whereasontheterritoryofKosovoandBulgariamoneyderivingfromtheSaudiArabiaisusedtobuildnewMuslimcentersandtemples.SomepoliticsandexpertsexpresstheiropinionthatIslamistextremismisathreattothestabilityintheBalkans.Wahhabicommunitiesareaggressivetowardscitizensofthesamecityanduseviolencetowardsthem.Theydonotrespectthelawandordereffectiveincountriesoftheirresidenceandtheyintroducethesharialawintheirsociety.SameextremeIslamorganizationsandpopularpreachersspreadhatetowardstheUSAandWesternEuropeandtheyinciteJihad.EffectsofthisindoctrinationarevisibleinalreadyaccomplishedintheBalkancountriesandinWesternEuropeterroristattacksorattemptsperformedbybothimmigrantslivinginthespecificcountryorbyex-warriorswhotookpartinfightsintheBalkanregionorweretrainedincampsontheterritoryofBosniaandHerzegovina.AuthoritiesofdifferentBalkancountriestrytohavedialoguewithextremistswhoposeathreattothemajorityofcitizens.Nevertheless,therearestillmanyindividualssuscep-tibletoextremelyradicalideologies.Unemployment,povertyandlackoffaithinbetterfuturefortheyounggenerationcreatefavorableconditionstothat.


Grzegorz Ocieczek

Ocena poziomu makiawelizmu wśród polskich świadków koronnychjako czynnik oceny wiarygodności ich zeznań

Zagadnienia wstępne

Problemprzestępczościzorganizowanejbyłdotychczastematemwieluopracowańnaukowychzarównowujęciukarnoprocesowymisocjologicznym,jakikryminalistycz-nymorazkryminologicznym1.

Jednymzistotnychelementówpozwalającychskutecznieścigaćgrupyprzestęp-cze,acozatymidzie–zapobiegaćtworzeniusiecoraztonowychstruktur–jestinstytu-cjaświadkakoronnego,którazostaławprowadzonanamocyustawyzdnia25czerwca1997roświadkukoronnym2.

JakzauważyłM.G.Węglowski(...)w ten sposób do polskiego postępowania kar-nego w nowoczesnej formie (tj. datującej się od kodeksu postępowania karnego z dnia 19 marca 1928 r. – tekst jedn.: Dz. U. z 1950 r. Nr 40, poz. 364 z późn. zm.) po raz pierw-szy wprowadzono instytucję opartą na premiowaniu sprawcy lub współsprawcy prze-stępstwa przywilejem całkowitego uwolnienia od odpowiedzialności karnej (swoistym przywilejem quasi-abolicyjnym) w zamian za jego pomoc w ujawnieniu i wyjaśnieniu okoliczności zaistniałych przestępstw, o których posiada wiedzę(…)3.

Wprowadzenie instytucji świadka koronnego, zdaniemm.in. autora komentarzadowyżejcytowanejustawy,(...)nie odbyło się bez oporów, zarówno ze strony przedsta-wicieli doktryny prawa oraz praktyków karnistów (sędziów, prokuratorów, adwokatów, policjantów), jak i części polityków oraz dziennikarzy i publicystów. Można zaryzyko-

1 E. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie Zachod-niej, Warszawa 1992, Wydawnictwo Prawnicze; tenże, Przestępczość zorganizowana, War-szawa 2011, C.H. Beck; Przestępczość Zorganizowana. Świadek koronny. Terroryzm, E. Pły-waczewski (red.), Kraków 2005, Zakamycze; O. Krajniak, Zorganizowane grupy przestępcze. Studium kryminalistyczne,Warszawa 2011,Wolters Kluwer Polska; H.J. Schnajder, Przestępczość zorga-nizowana z międzynarodowego kryminologicznego punktu widzenia, „Prokuratura i Prawo” 1995, nr 10; M.Bryła,Porozumienie, zorganizowana grupa, związek przestępczy jako formy organizacyjne przestępczo-ści zorganizowanej,„Prokuratura iPrawo”2000,nr3;Z.Ćwiąkalski,Wybrane problemy wymiaru kary za przestępczość zorganizowaną,„ProkuraturaiPrawo”2001,nr12;W.Filipkowski,Zwalczanie przestępczo-ści zorganizowanej w aspekcie finansowym,Kraków 2004, Zakamycze 2004;M.Cichomski,A. Fraj-Mil-czarska, Struktura zorganizowanych grup przestępczych, Warszawa 2009; Praktyczne elementy zwalcza-nia przestępczości zorganizowanej,L.Paprzycki,Z.Rau (red.), Warszawa,2009,WoltersKluwerPolska; C.Sońta,Zorganizowana grupa i związek przestępczy w polskim prawie karnym na tle teorii i orzecznic-twa – zarys problematyki, „WojskowyPrzeglądPrawniczy”1997,nr2;M.Klepner,Pojęcie zorganizowa-nej grupy i związku przestępczego w świetle polskiego prawa i orzecznictw, „CzasopismoPrawaKarnego i Nauk Penalnych” 2000, nr 2/45; E. Zawada,Wybrane problemy przestępczości zorganizowanej, „Prze-gląd Więziennictwa Polskiego” 1999, nr 22/23; V. Konarska-Wrzosek, Prawnokarne instrumenty wal-ki z przestępczością zawodową i zorganizowaną przewidziane w kodeksie karnym skarbowym, „Pro-kuratura i Prawo” 2000, nr 4; J. Pomiankiewicz, Członkowie zorganizowanych grup przestępczych w aresztach śledczych i zakładach karnych – zagrożenia dla Służby Więziennej i podejmowane przeciwdzia-łania,Warszawa2009,w:L.Paprzycki,Z.Rau,Praktyczne elementy zwalczania przestępczości…;CentralneBiuroŚledcze.Dziesięćlatdoświadczeń(2000–2010),Szczytno2010iin.

2 Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym(tekstjedn.:Dz.U.z2007r.Nr36,poz.232 zpóźn.zm.).

3 M.G.Węglowski,Ustawa o świadku koronnym. Komentarz. Zarys instytucji w Europie,Warszawa2011,LEX,s.1.


wać twierdzenie, że niewiele aspektów prawa związanych ze zwalczaniem przestępczości wzbudziło tak gorącą dyskusję w ciągu ostatnich 22 lat, jak ten jeden. Do dziś narzędzie to ma swoich krytyków. Interesująco i szeroko przebieg procesu legislacyjnego i istnieją-ce wówczas spory zostały opisane przez B. Kurzępę, a także przez E. Kowalewską-Borys.

Między innymi S. Owczarski, na gruncie projektu Ministra Spraw Wewnętrznych z 1992 r. (w wielu aspektach podobnego do aktualnie obowiązującej ustawy), wyraził sprzeciw wobec wprowadzania instytucji świadka koronnego na grunt polski, bardzo krytycznie ją oceniając. Wskazywał m.in. na brak zasady proporcjonalności (wymogu ustanawiania świadkami koronnymi sprawców „podrzędnych”) oraz z założenia małą wiarygodność zeznań świadka koronnego, a w konsekwencji poważne zagrożenie dla zasady prawdy materialnej (…)4.

Obecniejednymzgłównych,sygnalizowanychzarównowkręgachorganówwy-miarusprawiedliwości, jakiśrodowiskdziennikarskich,problemówzwiązanychzin-stytucjąświadkakoronnegojestocenawiarygodnościskładanychprzezniegozeznań.Niejednokrotniejesteśmyświadkamitego,żeniezawisłesądypoprzeprowadzeniuwie-loletnichrozprawzudziałemsetekświadków(wtymświadkówkoronnych)wyrażałynegatywneopiniedotycząceocenywiarygodnościzeznańskładanychprzezświadkówkoronnych.

Artykułjestpróbązasygnalizowaniaproblemuocenywiarygodnościzeznańskła-danychprzezświadkówkoronnychprzezpryzmatbadańnaukowych,któremająnaceluustalenie poziomu makiawelizmu tego typu świadków (zdolności manipulacyjnych) iporównaniegozpoziomemmakiawelizmureprezentatywnejgrupykontrolnej.

Byćmożewynikiprzeprowadzonychbadańbędąkolejnymasumptemdorozwa-żańdotyczącychtakważnejzprawnokarnegopunktuwidzeniainstytucji,jakąjestin-stytucjaświadkakoronnego.Wszczególnościgodnarozważeniabędzieodpowiedźnapytanie,jakiekrokiwinnybyćpodjętewceluwyeliminowania(lubchoćbyzminimali-zowania)ewentualnychpróbmanipulacyjnychpodejmowanychprzezświadkówkoron-nychwobecorganówwymiarusprawiedliwości,czytowpoczątkowejfazienadawaniaimstatusuświadkakoronnego,czyteżjużwfaziewyrokowania.

Problem badawczy

Głównymproblemembadawczymbyłoustaleniepoziomumakiawelizmuświad-kówkoronnychorazporównaniegozpoziomemmakiawelizmucharakteryzującymgru-pękontrolnąosóbopodobnychparametrach,jeślichodziowiekiwykształcenie.

Jednymzcząstkowychproblemówbadawczychbyłonatomiastm.in.dokonaniepomiarukorelacjipomiędzyposzczególnymiczynnikamiwchodzącymiwskład testuMachIV,wtympomiędzyuczciwością,etycznościąiniemoralnością.Zasadniczepyta-niebadawczenależałosformułowaćwnastępującysposób:czygrupaświadkówkoron-nychodznaczasięwyższympoziomemzdolnościmanipulacyjnychniżgrupaosób,któ-renigdywcześniejnieweszływkonfliktzprawem(grupakontrolna)?Odpowiedźnatakzadanepytaniebadawczemożepozwolićorganomściganianawyciągnięciewniosków

4 Tamże oraz B. Kurzępa, Świadek koronny. Geneza instytucji. Komentarz do ustawy, Toruń 2005, TNOiK,s.51–93;E.Kowalewska-BorysE.,Świadek koronny w ujęciu dogmatycznym,Kraków2004,Za-kamycze,s.102–114;E.Sitek,Skruszony czy sprytny,„Policja997”2012,nr7,s.15–20;E.Sitek,Świadek koronny korzyści i zagrożenia. Korona za gliniarza,„Policja997”2012,nr9,s.15–18.


codopotrzebypodjęciakolejnychkrokówmającychnaceluzminimalizowanieewen-tualnychpróbmanipulowaniaprzezświadkówkoronnychtymiorganami.JaksłuszniezauważyłJ.Widacki,w praktyce to właśnie od organów ścigania i od dokonanej przez nie oceny wiarygodności danej osoby (w tym przypadku świadka koronnego), może zale-żeć los podejrzanego (oskarżonego) bądź świadka, a także dalszy przebieg śledztwa lub w ogóle procesu karnego(…)5.

BadaniepoziomumakiawelizmuuobugrupzostałoprzeprowadzoneprzyużyciutestuMachIV.

Dobór próby

Przedmiotem badań objęto 47 świadków koronnych (obecnie liczba tego typuświadkówto87osób)orazgrupę57osóbstanowiącą tzw.grupękontrolną6.Badaniazostałyprzeprowadzoneprzez funkcjonariuszyCentralnegoBiuraŚledczegoKomen-dyGłównejPolicjiw2012r.Reprezentatywnośćprzebadanejgrupywynosiła54proc.ogólnej populacji świadków koronnych, a więc była dość znaczna. Grupa kontrolnazostaładobranadobadanejgrupyświadkówkoronnychzuwzględnieniemzbieżnościwiekuiwykształcenia.

Łączniewbadaniuuczestniczyły104osoby.Większośćświadkówkoronnych,któ-rzywzięliudziałwbadaniu,toosobywwiekupomiędzy36a45rokiemżycia.Rozpiętośćwiekowawynosiłaod26doponad60lat.Dwietrzecieświadkówmiałowykształcenieconajwyżejzawodowe.Wszyscyprzebadaniświadkowiekoronnibylimężczyznami.

Celowodobranągrupękontrolnąstanowilirównieżmężczyźniwwiekuod19do62lat(najliczniejsząwiekowogrupękontrolnąstanowiłyosobywwiekuod26do45lat).Procentowywskaźnikwiekutejgrupywahałsięwgranicach61lat.Jeżelichodzi opoziomwykształcenia,togrupękontrolnąnajliczniejreprezentowałyosobyposiadają-cewykształcenieśrednie(około63proc.),osobyposiadającewykształceniepodstawo-weizawodowenatomiast16proc.7

Przedprzystąpieniemdobadańosobyzgrupykontrolnejoświadczyły,żenigdywcześniejnieweszływkonfliktzprawem8.

Dlabezpieczeństwaświadkówkoronnychizachowaniatajemnicywszystkiedanebyłyanalizowanepozagregowaniudocałejgrupy.Niebadanoposzczególnychświad-kówkoronnych;danetestoweposzczególnychświadkówzostaływprowadzonedojed-negoarkuszaodpowiedzi.Badanowięcgrupęświadków.Związanetobyłotakżem.in.ze współczynnikiem rzetelnościAlfa-Cronbacha. Osoby stanowiące celowo dobranągrupękontrolnąpochodziłyzwojewództwśląskiegoimazowieckiego.Zarównoświad-

5 J.Widacki,N.Mirska,M.Wrońska,Werbalne i niewerbalne symptomy kłamstwa w oczach policjantów oraz psychologów,„PrzeglądBezpieczeństwaWewnętrznego”2011,nr5,s.44.

6 Należyzaznaczyć,żetestywrazzpytaniamidodatkowymiskierowanodo70świadkówkoronnych(47znichzdecydowałasięjewypełnić).Badaniaporównawczegrupykontrolnejzostałyprzeprowadzonem.in. zuwaginafakt,iżtest,któryzostałwykorzystany,niejesttestemstandaryzowanymiwzwiązkuztymist-niałybyznacznetrudnościwinterpretacjiwynikówsamejgrupyświadkówkoronnych.Zuwaginacharakterbadaniaodstąpionoodprzeprowadzeniatzw.badańpilotażowych,uwzględniającm.in.naspecyfikębadanejgrupyoraztrudnościwrealizacjibadańprzeprowadzanychwstosunkudoświadkówkoronnych.

7 Trzeba podkreślić, iż powypełnieniu testuMach IV przez osoby z grupy kontrolnej część z nich (wprzybliżeniucotrzeciaosoba)przyznała,żejeżelichodziopoziomwykształcenia,towpisującdoankietywykształcenieśrednie,uważali,iżwykształceniezawodowerównieżnależyuznaćzawykształcenieśrednie.

8 Wyjątekstanowiłyzdaniembadanychwyłącznieewentualnemandatykarnezaprzewinieniaocharak-terzewykroczeńdrogowych.


kowiekoronni,jakiosobyzgrupykontrolnejnieotrzymaliwynagrodzeniazabadaniaprzeprowadzonezichudziałem.

Hipotezy badawcze

Przed przystąpieniem do badania za pomocą testuMach IV mającego na celuzmierzeniepoziomuzdolnościmanipulacyjnychwśródgrupyświadkówkoronnychorazgrupykontrolnejpostawionohipotezybadawcze,którezostałypodzielonenadwieka-tegorie,amianowicienahipotezygłówneorazhipotezycząstkowe.Hipotezygłównedotyczyłyogólnegopoziomumakiawelizmuuobubadanychgrup,hipotezycząstkowenatomiastdotyczyłyustaleniamożliwychkorelacjipomiędzyposzczególnymiczynnika-miwchodzącymiwskładprzeprowadzonegotestuMachIV,tj.pomiędzy:etycznością,niemoralnościąiuczciwością.

Hipotezy główne:

1. Hipoteza0–brakistotnychstatystycznieróżnicwpoziomiemakiawelizmugrupyświadkówkoronnychigrupykontrolnej,

2. Hipoteza1(alternatywna)–istniejązwiązkipomiędzygrupąświadkówko-ronnychagrupąkontrolnąpolegającenatym,żegrupaświadkówkoronnychodznacza się statystycznie większym stopniem (poziomem) makiawelizmuniżcelowodobranagrupakontrolna.

Hipotezy cząstkowe:

1. Brak istotnych statystycznie różnic pomiędzy poszczególnymi czynnikamiwchodzącymiwskładtestuMachIVwposzczególnychgrupachbadawczych,tj.pomiędzyuczciwością,etycznościąiniemoralnością,

2. Istnieją statystycznie istotne różnice pomiędzyposzczególnymi czynnikamiwchodzącymiwskładtestuMachIV,polegającenatym,iżgrupaświadkówkoronnychodznaczasięniższympoziomemuczciwości,etycznościorazmo-ralnościniżcelowodobranagrupakontrolna9.

Jeśli chodzi o postawienie hipotezygłównej, oznaczonej jakohipoteza 0, doty-czącejbrakuistotnychstatystycznieróżnicwpoziomiemakiawelizmupomiędzygrupąświadkówkoronnychagrupąkontrolną,tomożeonamiećuzasadnieniewtezie,żebraktakichróżnicmożewypływaćz faktu, iż (…)makiawelizm definiowany jako stopień, w jakim jednostka rozwinęła przebiegłe metody otrzymywania rzeczy, których pożąda (…)10niejestzwiązanyztym,wjakimśrodowiskuosobatasięznalazłaorazjakwnimfunkcjonowała.Poziommakiawelizmujestbowiemindywidualnącechąosobnicząjed-nostki,niezależnąodtego,gdzietajednostkachcebądźteżjestzmuszonafunkcjonować(zakładpracy,szkołaczyzorganizowanagrupaprzestępcza).

9 P.Francuz,R.Mackiewicz,Liczby nie wiedzą skąd pochodzą. Przewodnik po metodologii i statystyce. Nie tylko dla psychologów,Lublin2007,WydawnictwoKatolickiegoUniwersytetuLubelskiego,s.21–25.

10 I.Pilch,Osobowość makiawelisty i jego relacje z ludźmi,Katowice2008,WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego,s.95.


Podstawowymuzasadnieniemhipotezygłównej,oznaczonej jakohipoteza1,mó-wiącej o możliwości istnienia wyższego poziomu makiawelizmu u grupy świadkówkoronnychwporównaniuzpoziomemmakiawelizmugrupykontrolnejmożebyć teza,żeświadkowiekoronniprzezcałyokresdziałaniawstrukturachzorganizowanychgrupprzestępczychbyli zmuszeni do takiegowniej egzystowania, którew znacznym stop-niuuniemożliwiałobądźteżutrudniałowykrycieichprzestępczejdziałalnościwzwiąz-ku ze stosowaniem takich przebiegłychmetod, jak: kłamstwo, nieufność, sceptycyzm,wyrachowanie itp.Tymbardziej, że jestpowszechniewiadome, iżmakiaweliści są za-interesowani realizacjąswoichpartykularnych interesówzwiązanychwgłównejmierze zchęciąposiadaniadóbrmaterialnych,aprowadzenieprzezdługiczasprzestępczejdzia-łalnościwzorganizowanychgrupachprzestępczychniewątpliwiezmierzawłaśniedota-kiegocelu.Takieosobycharakteryzująsiętakżemniejsząempatiąniżniemakiaweliści.

Konsekwencjąhipotezygłównejoznaczonejjakohipotezanr1,dotyczącejwyż-szego statystycznie poziomu makiawelizmu występującego u grupy świadków ko-ronnychwporównaniuzpoziomemmakiawelizmugrupykontrolnej jestpostawieniehipotezy cząstkowej odnoszącej się do istnienia niższych poziomów poszczególnychczynników wchodzących w skład testu, czyli uczciwości, etyczności i moralności. Wkonsekwencjimożnawięcprzyjąć, żew raziepotwierdzenia sięhipotezygłównejświadkowiekoronnipowinniuzyskaćwiększąliczbępunktównaskaliMachIVwpo-szczególnychczynnikach.

Narzędzia badawcze

Jako narzędzie badawcze wykorzystano polską adaptację niestandaryzowanegotestuMachIVautorstwaR.ChristieiF.Geis.Testskładasięz20stwierdzeńi7odpo-wiedzinatestwierdzeniawskaliod1do7(od„bardzosięzgadzam”do„całkowiciesięniezgadzam”).Specjalnaskalamamierzyćsposóbmakiawelistycznegomyślenia,acozatymidzie–poziommakiawelizmuposzczególnychosób11.

Autorzytegotestupodaliczterygłównewłaściwości,jakietowarzyszązachowa-niommakiawelistycznym,acozatymidzie–postawietypowegomakiawelisty–mani-pulatora.Wśródtychcechwyróżniamy:

• brakuczućwkontaktach interpersonalnych– empatiautrudnia traktowanieinnychjakoobiektówmanipulacji,jestwięcniepożądana(syndromchłodu–ang.cool syndrom),

• brakprzywiązaniadopowszechniepodzielanychnormmoralnych,dotyczą-cychnp.kłamaniaczyoszukiwania(odpornośćnawpływspołeczny),

• brakrażącychobjawówpsychopatologicznych–manipulatormusizachowaćracjonalnespojrzenienainnych.Wzwiązkuztymniemożebyćneurotycznyanipsychotyczny,

• niskie zaangażowanie ideologiczne – manipulator nie powinien w sposóbsztywnyangażowaćsięwrealizacjęidealistyczniepojmowanychcelów,po-winienkoncentrowaćsięnaosiąganiuzamierzeńrealistycznych,

11 Tamże.PonadtozastosowanietestuMachIVbyłouzasadnionezarównotym,żezajegopomocąmoż-na dokonać pomiaru zdolnościmanipulacyjnychposzczególnych grup, jak również tym, że jest on testemstosunkowokrótkim,azewstępnychustaleńprzeprowadzonychm.in.znaczelnikiemCentralnegoBiuraŚled-czegoKomendyGłównejPolicjiwynikało,iżczęśćświadkówkoronnychniejestzainteresowanaaniwypeł-nianiemtestów,aniudzielaniemodpowiedziaminapytaniadodatkowe.


• negatywnaocenainnychludzi:człowiek=obiekt.Podstawądo stworzenianarzędziabadawczego, jakim jest skalaMach IV, były

dziełaNiccolaMachiavellego,wtymm.in.KsiążęiRozprawy.Ztychdziełzostaływy-pisanestwierdzenia,któreposłużyłynastępniedostworzenianarzędzia,jakimjestskalamakiawelizmu(Mach).

R.ChristieorazF.Geiswprowadzilidziękitemudopsychologiiwymiaropisującyosobowośćmanipulatora,któracechujesięzespołemspecyficznychpostawdotyczącychludziiregułrządzącychświatem,zdolnejiskłonnejdoosiąganiacelówosobistychzapomocąmanipulacji12.W1985r.skalęMachIVprzetłumaczyłaizastosowałaA.Potoc-ka-Hoser13.

WedługR.ChristieiF.Geis(…)przewaga makiawelistów w manipulowaniu in-nymi polega na większej celności ich opinii na temat słabości innych ludzi oraz wynika z faktu, że niemakiaweliści pozwalają wyprowadzić się w pole, trzymając się kurczowo idealistycznych interpretacji tego, jak ludzie powinni się zachowywać(…),jak również (...) makiaweliści są w stanie manipulować, ponieważ są w stanie ocenić słabe punkty partnera, a następnie je wykorzystać(...)14.

Zdaniemautorówwymiarmakiawelizmupozwalawyodrębnićdwarodzajeosób:• owysokichwskaźnikachmakiawelizmu(highMach),• oniskichwskaźnikachmakiawelizmu(lowMach) Dobadania,októrymmowawyżej,zostałazastosowanaskalaMachIV,jakonajbar-

dziejrzetelnazewszystkichskaltypuMach.Skalatazzałożeniaskładasięztrzechczynników:• taktyki,• poglądów,• moralności.Zuwaginaróżnicekulturowemogąwystępowaćtakżeskale4-czynnikoweoraz

5-czynnikowe15.JakonarzędziebadawczedoopracowaniastatystycznegotestuMachIVużytopro-

gramuSPSS(oryginalnie:Statistical Package for the Social Sciences)16.Zuwaginacharakterpytań testuMachIV,któresąopartegłównienaopiniach

ipostawach,brakbyłomożliwościprzeprowadzenia tzw. testuna skalę trudności, coniewątpliwie,biorącpoduwagęspecyfikęosóbbadanych(zuwzględnieniemgłównie

12 Tamże,s.13.13 Tamże,s14.14 Zob.R.Christie,F.Geis,Studia nad makiawelizmem,NewYork1970,AcademicPress,s.358.15 Autorzytestuwpoczątkowejfaziejegotworzenia(testMachI)używali71stwierdzeń,alepoprze-

prowadzeniukolejnychbadańwyodrębnionoich50(testMachIII),anastępnie,wwynikukolejnejselekcji, 20(testMachIV).Wzwiązkuzfaktem,iżtestMachIVwysokoujemniekorelowałzmiarąaprobatyspołecz-nej,zostałaopracowanawersjaztzw.wymuszonymwyborem(testMachV).WersjatacechowałasięjednakzdecydowaniemniejsząrzetelnościąwporównaniuztestemMachIV(R=0,6–0,67),dlategoteżzdecydowanosięużyćdobadańtestuMachIV(R>0,7),gdzieRtorzetelność.

16 Programten,rozwijanyod1968r.,jestprogramemużywanymdostatystycznejanalizydanych.Pozabadaniaminaukowymijestwykorzystywanytakżedobadańrynkuorazdoprzeprowadzaniabadańepide-miologicznych.Pakietytegoprogramuobejmująm.in.następującemoduły:• SPSSBase,tj.modułpodstawowy,obejmującyniektóreanalizystatystyczne(m.in.statystykiopiso-

we,analizęregresji)orazzarządzaniedanymi,• SPSSDataPreparation–modułużywanydokontroliregułlogicznychwdanych,wychwytywanie

nietypowychobserwacji,• SPSSTables–sporządzaniezestawieńtabelarycznych,• SPSSComplexSamples–wykonywaniepoprawekdozłożonegodoborupróby(wykorzystywany

przystatystykachopisowych)iin.


poziomu ich wykształcenia), byłoby przydatnym narzędziem badawczym pozwala-jącym chociażby na sformułowanie prawidłowej końcowej ocenywyników17. Istotnąkwestią była także adaptacja kulturowa testu, na którą złożyły się czynniki związa-ne m.in. z odpowiednim jego przekładem, właściwą instrukcją jego zastosowania, aprzedewszystkimzobowiązkiemsprawdzeniajegorzetelnościitrafności.Zdaniem prof.J.Brzezińskiego(…)Rozważając problem kulturowej adaptacji jakiegoś testu za-granicznego, musimy rozważyć konteksty: teorii psychologicznej, psychometryczny, celu, doświadczenia kulturowego osoby badanej, świadomości społecznej, kwalifikacji zawo-dowych użytkownika testu oraz użycia18.

Kolejnymnarzędziembadawczymwykorzystywanymdoprzeprowadzaniabadańzudziałemreprezentatywnejgrupyświadkówkoronnychbyłaautorskaankietaskładają-casięzsiedmiupytańzwiązanychm.in.zdobrowolnympoddaniemsięprzezbadanychtestompsychologicznymibadaniompoligraficznymorazzprawdomównościąświad-kówiwejściemprzeznichwkonfliktzprawem.Ankietęopodobnej,choćskróconeji odpowiednio dostosowanej, treści skierowano także do grupy kontrolnej, pomijającsprawyzwiązanezwejściemprzeztęgrupęwkonfliktzprawem.

Próbauzyskaniaodpowiedzinapytaniadodatkoweankietybyłauzasadnionapo-trzebązweryfikowaniaodpowiedziwprzeprowadzonymteściezasadniczymMachIVorazpotrzebąwyciągnięciakompleksowychiprawidłowychwniosków19.

Przebieg badania oraz omówienie wyników badań

Przebiegbadaniawuproszczeniumożnapodzielićnaniżejwymienionefazy:

1) wprowadzenieiopisdanychstatystycznychdotyczącychbadanychosób,2) kodowaniewartościorazuzupełnianiebrakówdanych,3) opisodpowiedzinapytaniadodatkowe,4) przygotowanie analizy czynnikowej testu Mach IV (opis poszczególnych

czynnikówwchodzącychwskładtestu),5) wybórpytańnajbardziejinajmniejzwiązanych(korelujących)zmakiawelizmem,6) analizaregresji,7) analizakorelacjipomiędzyczynnikamiwchodzącymiwskładtestuMachIV,8) porównanieświadkówkoronnychzlosowowybranągrupąosóbzapomocą

testuUmana-Witneya,9) wnioskidotyczącepoziomumakiawelizmuwystępującegougrupyświadków

koronnych i celowodobranej grupyosób z uwzględnieniemwnioskówdo-tyczącychposzczególnychczynnikówwchodzącychwskładtestuMachIV,

17 Wtrakcieprzeprowadzanychbadań świadkowie koronniniesugerowali,żesformułowaniaużyte w trakcie testuMach IV i zadawaniapytańdodatkowychbyłyniejasne lubniezrozumiałe (źródło:ZarządOchronyŚwiadkówKoronnychCentralnegoBiuraŚledczegoKomendyGłównejPolicji).

18 J.Brzeziński,Metodologia badań psychologicznych,Warszawa1997,WydawnictwoNaukowePWN,s.169iin.;tenże,Trafność i rzetelność testów psychologicznych,Gdańsk2005,GdańskieWydawnictwoPsy-chologiczne,s.27iin.

19 Inspiracjędo zadaniagrupie świadkówkoronnychorazgrupiekontrolnej niżejwymienionychpy-taństanowiłaanalizapodręcznikaW.Pasko-Poryspt.Przesłuchanie i wywiad. Psychologia kryminalistyczna,Warszawa2007,OficynaNaukowa.


10) porównanie wyników badań uzyskanych za pomocą pytań dodatkowych ugrupyświadkówkoronnychicelowodobranejgrupykontrolnej.

Jakwcześniejwspomniano,wbadaniuuczestniczyły104osoby,wtym47świad-kówkoronnychi57osóbzcelowodobranejgrupykontrolnej20.

Zewzględu na istotne braki danychw analizachwzięto pod uwagęwyniki 44świadkówkoronnych21.Grupaświadkówkoronnychorazgrupakontrolnaprzedprzy-stąpieniemdoprzeprowadzaniaankietzostałapoinformowana,żeankietytesąanoni-moweiżebędąwykorzystywanewyłączniedocelównaukowych.Nadtobadanągrupęświadkówkoronnychpoinformowano,żewynikiankietniebędąmiaływpływunaichprzynależnośćdoprogramuświadkówkoronnych.

Danedotyczącewykształceniaiwiekuświadkówkoronnychzostałyzebranewcałość iuporządkowanewprzedziałach22.

Tabela 1. Wiek świadków koronnych.

Przedział wiekowy świadków koronnych Liczba osóbponiżej26 0

26–30 131–35 1236–40 2741–45 2146–50 1451–55 756–60 3>60 2razem 87

20 Ankiety przeprowadzono m.in. na terenie klubów sportowych położonych w woj. mazowieckim.Grupękontrolnądobrano,opierając sięgłównienakryteriachwieku iwykształcenia.Kryteria te, zdaniemprzeprowadzającegobadania,byłyniezwykleistotne.Nadtozdoświadczeniazawodowegotejosoby(10latpracywwydziałachds.przestępczościzorganizowanej,prokuraturróżnychszczebli)wynika,iżczłonkowiezorganizowanychgrupprzestępczychbyliwznacznejmierzerekrutowaniwklubachsportowych.

21 Testyzostałyprzedstawionedowypełnieniagrupie70z87świadkówkoronnych.Częśćznichodmó-wiłaichwypełnienia,oświadczając,żeuważają,iżtesttenmożebyćpodstępemzestronyorganówścigania.Pomimoiżdobadaństatystycznychwziętopoduwagęodpowiedzi44świadkówkoronnych,topodczasfor-mułowaniawynikówuwzględnionocałąbadanągrupęświadkówkoronnych.

22 DaneKomendyGłównejPolicjiCentralnegoBiuraŚledczegozdnia28czerwca2012r.Należyza-znaczyć,żebrakidotyczącewykształceniaiwiekuosóbzgrupykontrolnejwtabelachoznaczonychnumeramiwynikajązniewypełnieniaprzezbadanychwłaściwychpól.


Wykres 1. Wiek świadków koronnych.

Tabela 2. Wykształcenie świadków koronnych.

brak 4

podstawowe 19

zawodowe 35

średnieogólne 9

średniezawodowe 15

wyższelicencjackie 3

wyższemagisterskie 2

razem 87


brakpodsta-w ow ezaw odow eśrednie ogólneśrednie zaw odow ew yższe licencjac-kiew yższe magisterskierazem

Wykres 2. Wykształcenie świadków koronnych.

W tym miejscu warto zaprezentować część niepublikowanych badań przepro-wadzonychprzezdr.Z.Raua (zazgodąautora)wceluzilustrowaniapoziomuzmian wwykształceniuświadkówkoronnychnaprzestrzeniostatnichlat.

ZprzeprowadzonychprzezZ.Rauabadańwynika,że(...)około 4% świadków ko-ronnych nie chce się edukować i pozostaje na tym samym poziomie braku wykształcenia, a tym samym pozbawia się szans na dobrą pracę po zakończeniu programu. Znaczna jed-nak część osób objętych programem ochrony podejmuje wysiłek zdobycia wykształcenia i nowych kwalifikacji zawodowych, umożliwiających lepszy start w warunkach funkcjo-nowania poza programem. Przedstawione na wykresie dane pokazują proces przecho-dzenia świadków poprzez poszczególne poziomy wykształcenia, by w finale, prawie co dziesiąty, zdobył wykształcenie wyższe(...)23.

23 Źródło:Z.Rau,Wyniki badań świadków koronnych – empiryczne badania porównawcze w latach 2001, 2009 i 2012,„ProkuraturaiPrawo”2013,s.53iin.


Wykres 3. Zmiana poziomu wykształcenia świadków koronnych (brązowym kolorem zaznaczono słupki obrazujące poziom wykształcenia świadków koronnych w chwili obejmowania ich programem ochrony, kolorem niebieskim zaś poziom wykształcenia po objęciu ich tym programem).

Powyższedanemogąświadczyćochęcizerwaniaprzezczęśćświadkówkoron-nychzdotychczasowymżyciem,tj.zdziałalnościąwgrupachprzestępczych,acozatymidzieilustrująichwolęrozpoczęcianowejegzystencji,nieobciążonejkryminalnąprzeszłością.Pośredniozcałąpewnościąpozwoląonenawyciągnięciekompleksowychwnioskówdotyczącychbadaniaprzeprowadzonegozichudziałem24.

Tabela 3. Wiek osób z grupy kontrolnej.

Przedział wiekowy osób z grupy kontrolnej Liczba osób

poniżej26 15

26–30 12

31–35 13

36–40 4

24 Wynikibadańocenianobowiemnie tylkonapodstawiesamychtestów, lecz takżebranopoduwa-gęzarównooświadczeniasamychświadkówkoronnychifunkcjonariuszyZOŚKCBŚKGP,jakidanedo-datkowe,dotyczącem.in.chęcipodwyższaniakwalifikacjiczyteżwykształcenia(danezaczerpniętezostały zniepublikowanychbadańprzeprowadzonychprzezZ.Raua).


41–45 5

46–50 2

51–55 1

56–60 1

>60 2

razem 55

< 2626-30

31-3536-40

41-4546-50

51-5556-60

>60

0

2

4

6

8

10

12

14

16

liczba osób

Wykres 4. Wiek osób z grupy kontrolnej.

Tabela nr 4. Wykształcenie osób z grupy kontrolnej.

brak 0

podstawowe 3

zawodowe 6

średnie 35

wyższe 12

razem 56


Wykres 5. Wykształcenie osób z grupy kontrolnej.

Wbadaniuzudziałemświadkówkoronnychorazgrupykontrolnejzostałwyko-rzystanykwestionariuszMachIV,składającysięz20stwierdzeń25.Uczestnicybadaniazostalipoproszeniookreślenienaskaliod1do7,jakbardzozgadzająsięlubniezgadza-jąsięzkażdymzestwierdzeń.Niskawartość(od1do3)oznacza,żedanestwierdzenie wniewielkimtylkostopniuodnosisiędoprzekonańbadanego,awysoka(od5do7)oznaczawysokązgodnośćmiędzydanymstwierdzeniemapostawąbadanego.Komplet-nykwestionariuszzostałdołączonyjakozałączniknr1.

Analizypodzielononakilkaetapów.Ichcelembyłozweryfikowaniehipotezba-dawczychdotyczącychpoziomumakiawelizmuugrupyświadkówkoronnychorazgru-pykontrolnej,anastępnieokreśleniestrukturyczynnikowejkwestionariusza,stworzeniewskaźnikówdlawyodrębnionychczynnikóworazporównaniegrupyświadkówkoron-nychigrupykontrolnejpodwzględemnowostworzonychcharakterystyk.

NapierwszymetapieporównanośrednipoziomwynikówwteścieMachIVpo-między grupą świadków koronnych a grupą kontrolną.Analiza testem t-studenta dlapróbniezależnychwykazała,żepowinniśmyodrzucićhipotezęalternatywną(H1).Wy-niki uzyskiwane przy pomocy testuMach IV przez świadkówkoronnych (M=93,47;SD=14,638) nie są w istotny statystycznie sposób różne od wyników uzyskiwanychprzezosobyzgrupykontrolnej(M=93,30;SD=13,419).t(98)=0,059;p>0,05.26

25 Tabelanr1.26 J.Brzeziński,Metodologia…,s.267iin.SymbolM(ang.mean)oznaczaśredniąarytmetycznąpo-

ziomumakiawelizmuwposzczególnejgrupiemierzonejzapomocątestuMachIV,symbolSD(ang.standard deviation)oznaczaodchyleniestandardowewpróbie, t–wynikzapomocą testu t–Studenta,p–poziomistotnościstatystycznej.RotacjaVarimaxsłużydodopasowania„siły”pytaniawdanejskali.Jesttometodastosowanawanalizieczynnikowej.PolegaonanarotacjiosiXiY(liniowejkombinacji),takabyzmaksyma-lizowaćwariancjęładunkówmiędzyczynnikamiizminimalizowaćichwariancjęwewnątrznowegoczynnika.RotacjaVARIMAXposzukujetakiegozestawuładunkówczynnikowych,żekażdyczynnikmapewneładunki

podstawowe

zawodowe

średnie

wyższe


Na drugim etapie analiz posłużono się analizą czynnikową opartą nametodziegłównych składowych z rotacjąVarimax.Analiza osiągnęła ortogonalną (niezależną)strukturęczynnikowąwośmiuiteracjach.Skumulowanyprocentwyjaśnianejwariancjiwyniósłponad35,18proc.,conależyuznaćzawyniksatysfakcjonujący.Wyodrębnionotrzyczynnikiortogonalne.Pytaniazaznaczonetymsamymkoloremnależądotegosa-megoczynnika.TestMachIVosiągnąłwskaźnikrzetelnościAlfanapoziomie0,628,coumożliwiauznanienarzędziazarzetelneiuprawniadoprowadzeniaprzyjegopomocybadańgrupowych.Jednocześniealfa=0,628oznacza,żenarzędzietonienadajesiędostawianiadiagnozindywidualnych.Wprzypadkugdybyalfabyłowiększeod0,8możnabyłobysiępokusićoprzeprowadzeniebadańmającychcharakterindywidualny27.

Pierwszyzwyodrębnionychczynnikówokreślonojako„uczciwość”.Ztreścipy-tańmożewynikać,żeosobyosiągającewysokiewynikiwtymczynnikuwsposóbświa-domyiwyrachowanyposługująsięmanipulacjąwobecinnychdlaosiągnięciawłasnychcelów.Drugizwyodrębnionychczynnikównazwano„etyczność”,ostatnizaś„niemo-ralność”.

bliskiezeru,apewneładunkibliskie–1lub+1.Logikajesttaka,żeinterpretacjajestnajłatwiejszawtedy,gdykorelacjezmienna–czynniksąalbobliskie+1albo–1wskazującjasnozwiązekpomiędzyzmiennąaczyn-nikiem,bliskie0wskazujązaśnabrakpowiązań.RotacjaVARIMAXbardzoułatwiainterpretacjęanalizyczynnikowej.Przed jejwykonaniemjeden item(pytanie lub twierdzeniezkwestionariusza)może ładować wśrednim stopniu trzywyodrębnione czynniki jednocześnie.Po rotacjiVARIMAXstruktura jest bardziejprzejrzystaimożeokazaćsię,żedanyitemładujebardzosilnieczynniknr2,abardzosłaboczynnikinr1i3.Nakoniecwartowspomnieć,żerotacjaVARIMAXjestrotacjąortogonalną,cooznacza,żekątpomiędzyosiąXaosiąYzawszemawartość90°(zawszekątprosty).

27 WspółczynnikAlfa-Cronbachajestnajpopularniejsząmetodąanalizyrzetelnościdanychskal.Jesttomiaraokreślającaspójnośćpozycjiwchodzącychwskładdanejskali.Określaona,nailepozycjewchodzącewskładdanegoczynnikaskalisądosiebiepodobne,czybadajątosamezjawisko,tensamtęsamąstrukturęteoretyczną.TakżeJ.Brzeziński,Metodologia…,s.76.


Tabela 5. Przynależność pytań w teście mach IV do poszczególnych czynników, gdzie /r/ oznacza pytania rekodowane28.

Pytanie: Czynnik 1 Czynnik 2 Czynnik 3Uczciwość

4.Wzasadziewiększośćludzijestdobra iuczciwa/r/ 0,79 -0,07 -0,17

6.Uczciwośćzawszepopłaca/r/ 0,76 0,22 0,42

12.Największaróżnicamiędzywiększością przestępcówapozostałymiludźmipoleganatym,żeprzestępcybylinatyległupi,żedalisięzłapać

0,59 0,12 -0,02

16.Myląsięci,którzytwierdzą,żedookołajestpełnonaiwniaków/r/ 0,41 0,01 0,02

1.Nigdyniemównikomuoprawdziwychpowo-dachtwojegopostępowania,chybażeuznaszto

zapożyteczne0,31 0,07 -0,05

15.Możliwejestosiągnięciedobrychwynikówwewszystkichdziedzinach/r/ 0,22 0,03 -0,110

Etyczność

9.Mimowszystkolepiejbyćczłowiekiemskromnymiuczciwymniżkimśważnym,ale

nieuczciwym/r/0,14 0,88 -0,04

10.Gdyprosimykogoś,abycośdlanaszrobił,lepiejjestpodaćprawdziwepowodynaszejproś-byniżtakie,któremogłybywydaćsiębardziej

ważkie/r/

0,06 0,81 0,011

7.Dlakłamstwaniemausprawiedliwienia/r/ -0,05 0,56 -0,14

3.Powinnosięrobićtylkoto,oczymjestsięprzekonanym,żejestsłuszneimoralne/r/ 0,17 0,17 0,33

Niemoralność

14.Większośćmężczyznjestodważna/r/ 0,27 -0,15 -0,714

8.Naogółludzieniebędąchcielipracowaćciężko,jeśliniebędądotegozmuszani 0,39 -0,14 0,65

11.Większośćludzi„naświeczniku”żyje uczciwieimoralnie/r/ 0,14 0,26 -0,55

2.Najlepsząmetodąpostępowaniazludźmijestmówienieimtego,cochcąusłyszeć -0,01 0,18 0,41

20.Schlebianieważnymosobomjestmądre 0,19 0,2 0,29

28 Niektórezpytańzuwaginaichkonstrukcjęnależałozdekodować(odwrócićwartościodpowiedzi) wceluuzyskaniapoprawnychwynikówbadawczych.


Pytania,którenieweszłydożadnegozczynników

5.Najbezpieczniejjestprzyjąć,żewkażdymczłowiekutkwiskłonnośćdowystępku,która

ujawnisięwsprzyjającychwarunkach0,145 -0,04 -0,05

13.Kiedyktoścałkowicieufadrugiemu człowiekowi,narażasięnakłopoty

0,036 0,12 0,1

17.Trudnojestwybićsię,nietraktująculgowopewnychwydarzeń -0,19 -0,1 0,17

18.Ludziecierpiącynanieuleczalnechorobypowinnimiećmożliwośćwybrania

bezbolesnejśmierci0,02 0,04 -0,03

19.Większośćludziłatwiejgodzisięześmierciąojcaniżzutratąswojejwłasności -0,14 0,15 0,08

Seriaanalizkorelacjimetodą„R”Pearsonawykazałainteresującązależność.Oka-załosię,żezwiązki liniowe pomiędzy zmiennymi w grupie świadków koronnych są inne niż w grupie kontrolnej.Wgrupiekontrolnejniewystępujeistotnyzwiązekpo-międzyetycznością a niemoralnością,związekpomiędzyuczciwością a niemoralnością jestnatomiastistotnyiwynosir=0,287;p<0,05.Wgrupieświadkówkoronnychzaśwy-kazanoistotnystatystyczniezwiązekpomiędzyetycznością a niemoralnościąr=0,368;p<0,05,cooznacza,żeimwyższywyniknaskalietyczności,tymwyższywyniknaskaliniemoralności.Wykazanorównieżistotnyzwiązekpomiędzyniemoralnością a uczciwo-ściąr=0,592;p<0,001.

Tabela 5. Związki liniowe poziomu uczciwości z poziomem etyki oraz niemoralno-ści w grupie świadków koronnych.

Korelacja Skala1 Skala2

Skala1KorelacjaPearsona 1 0,296

Istotność(dwustronna) 4 0,076N 0 37

Skala2KorelacjaPearsona 0,296 1

Istotność(dwustronna) 0,076N 37 40

Skala3KorelacjaPearsona 0,592** 0,368*

Istotność(dwustronna) 0,000 0,029N 34 35

**- p<0,01 ; *-p<0,0529

29 P-poziomistotnościstatystycznej.


Tabela 6. Związki liniowe pomiędzy niemoralnością, etyką i uczciwością w grupie kontrolnej.

Korelacja Skala1 Skala2

Skala1

KorelacjaPearsona 1 0,217

Istotność(dwustronna) 5 0,127

N 2 51

Skala2

KorelacjaPearsona 0,217 1

Istotność(dwustronna) 0,127

N 51 56

Skala3

KorelacjaPearsona 0,287* 0,239

Istotność(dwustronna) 0,046 0,091

N 49 51

*-p<0,05; **- p<0,01

Naostatnimetapieanalizporównywanoświadkówkoronnychiosobyzgrupykontrolnejpodwzględemśredniegopoziomuwskaźnikówuczciwości,etyki oraz niemo-ralności.Seriaanalizprzeprowadzonajednoczynnikowąanaliząwariancjiwschemaciemiędzygrupowymwykazała,żegrupaświadkówkoronnychigrupakontrolnanieróżni-łysiępodwzględempoziomuuczciwościF(1,90)=1,306;p=0,256;wykazanonatomiastistotneróżnicewpoziomieniemoralnościF(1,87)=4,646;p<0,05,przyczymświadkówkoronnychcharakteryzowałniższypoziomniemoralności(M=18,4)niżosobyzgrupykontrolnej(M=20,34).PonadtouzyskanowyniknapoziomietendencjistatystycznejpodwzględemróżnicwpoziomieetykiF(1,94)=4,158;p=0,062.Świadkowieuzyskaliwyż-szewynikinaskalietyki(M=11,93)niżbadanizgrupykontrolnej(M=9,79).Wyniktenmożnawiązaćzniższympoziomemniemoralności,gdyżpytaniawteścieMachIVsąskonstruowanewprost,awięcłatwojestmanipulowaćzarównodeklaratywnympozio-memuczciwości,jakipoziomemetyki oraz niemoralnością.

Tabela 7. Wyniki porównań poziomu wyodrębnionych zmiennych wśród świad-ków koronnych i w grupie kontrolnej.

Zmienna Grupa N M SD F p

Uczciwość Świadekkoronny 40 20,37 5,99

1,306 ,256Grupakon-trolna 52 22,00 7,29


Etyczność Świadekkoronny 40 11,92 6,26

3,611 ,062Grupakon-trolna 52 9,78 4,01

Niemoralność Świadekkoronny 40 18,4 4,52

4,646 ,034Grupakon-trolna 52 20,34 3,93

N–liczebnośćgrupySD–odchyleniestandardoweF–wynikjednoczynnikowejanalizywariancji(dlaskalimakiawelizmuużytopo-

prawkęWelchananiejednorodnośćwariancji)p–poziomistotnościstatystycznejM–średniaarytmetycznapoziomumakiawelizmuwposzczególnychczynnikach

dlagrupbadawczychmierzonazapomocątestuMachIV.

Wykres 6. Wyniki porównań poziomu wyodrębnionych zmiennych wśród świad-ków koronnych i w grupie kontrolnej.

Analiza porównawczawykazaławyższewyniki poziomu niemoralnościw gru-piekontrolnejniżwgrupieświadkówkoronnych,cobyłodoprzewidzeniazewzględunaspecyficznąsytuację,wjakiejznaleźlisięświadkowiekoronni(chęćpokazaniasię wdobrymświetle).Niemniejjednakanalizazwiązkuwynikównaposzczególnychska-lachwykazałasilnieistotnestatystyczniezwiązkipomiędzyniemoralnością a etyczno-ścią oraz uczciwościątylkowgrupieświadkówkoronnych,cooznacza,żejednaktylkowtejgrupiewystępujedodatnizwiązekpomiędzypoziomemetykiapoziomemniemo-


ralności.Możetorodzićpodejrzenie,żeświadkowiekoronnistaralisięcelowomanipu-lowaćodpowiedziamitestowymiMachIVidostosowywaćodpowiedzidooczekiwańprzeprowadzającychbadania.

Dodatkowo, w trakcie badań przeprowadzanych z wykorzystaniem testu MachIVświadkomkoronnymzadanosiedempytańzwiązanychm.in.zliczbąpopeł-nionychprzeznichprzestępstworazzmożliwościąweryfikacjiskładanychprzeznichzeznań,wtymm.in.zewentualnościądobrowolnegopoddaniasięprzeznichbadaniompoligraficznymorazpsychologicznym.Przedmiotowepytaniazostałyzaprezentowane wtabeli830.

Tabela 8. Dodatkowe pytania dotyczące świadków koronnych w ujęciu liczbowo- -procentowym.L.p. Pytanie 1. 2. 3. 4. Suma

1

CzyPanazdaniemorganyściga-niapoświęciływystarczającodużoczasunaprzesłuchanie

zPanaudziałem?

28–73%(tak)

3–8%(trudno

powie-dz-ieć)

7–19%(nie) 38

2 CzypoddałbysięPandobrowol-niebadaniompoligraficznym? 33–85% 5–15% 38

3 CzypoddałbysięPandobrowol-niebadaniompsychologicznym? 35–94% 2–6% 37

4CzyzdarzyłosięPanuwtrak-cieskładaniazeznańniecelowo

pominąćpewnefakty?13–37% 11–31,5% 11–

31,5% 35

5Wktórymrokużyciaporaz

pierwszywszedłPan wkonfliktzprawem?

0

6

Jakczęstowciągupięciulatprzeduzyskaniemstatusuświad-

kakoronnegopopełniłPan przestępstwo?

32–84% 1–3% 4–10% 1–3% 8

7 CzyzawszemówiPanprawdę?22–56%

zawsze

15–38%kiedytylkomogę

2–6%trudnopowie-dzieć

kiedymiwygod-nie

39

30 Inspiracjędozadaniagrupieświadkówkoronnychniżejwymienionychpytaństanowiłaanalizapod-ręcznikaW.Pasko-Porys,Przesłuchanie i wywiad…


Nauwagęzasługująodpowiedziniektórychświadkówkoronnychnapytaniazada-newankieciedodatkowej.Itak:

• świadekkoronnyoznaczonynr34dopisałdopytanianr7(Czy zawsze mówi Pan prawdę?)–Zawsze, gdy dotyczy to moich zeznań jako świadka koronnego,

• świadekkoronnyoznaczonynr40dopisałdopytanianr7:Teraz tak,• świadekkoronnyoznaczonynr41dopisałdopytanianr6(Jak często w cią-

gu 5 lat przed uzyskaniem statusu świadka koronnego popełnił Pan przestęp-stwo?)–Więcej niż 1000 razy,

• świadekkoronnyoznaczonynr43niewypełniłdodatkowejankiety,robiącad-notację:Chciałem zerwać z grupą, a to jedyny sposób, żeby ochronić rodzinę.

Świadkomkoronnymzadanotakżedodatkowopytanieoznaczonenr5:W którym roku życia po raz pierwszy wszedł Pan w konflikt z prawem? Najwięcejodpowiedzinapowyższepytanieznajdujesięwprzypadkuodpowiedziosóbpomiędzy12a20rokiemżycia(25 osób, co stanowi ogółem 69 proc.).

Sporadycznie świadkowie koronni po raz pierwszy popełniali przestępstwa poukończeniu22rokużycia(9 osób, co z kolei stanowi 25 proc.).

Częśćzankietowanychświadkówkoronnych(7 osób)nieudzieliłoodpowiedzinazadanepytanie,częśćzaś,jaksięwydaje,niezrozumiałago,odpowiadając,wktórymrokukalendarzowympo razpierwszypopełniliprzestępstwo. I tak, świadekkoronnyoznaczonynr7podałrok2003,świadekkoronnyoznaczonynr23natomiastrok1994.

Jeden ze świadków koronnych (oznaczony nr 9) oświadczył, że nie pamięta, wktórymrokuporazpierwszypopełniłprzestępstwo.

Częścicelowodobranejgrupyosóbztzw.grupykontrolnejzadanotakżedodat-kowotrzypytaniadotyczącem.in.możliwościzweryfikowaniaichodpowiedzi,atymsamymporównaniaichzwynikamipytańświadkówkoronnych.Pytaniatesązaprezen-towanewtabeli9.

Tabela 9. Pytania zadane grupie kontrolnej w ujęciu liczbowo-procentowym.Lp. PYTANIE 1 2 3 4

1CzypoddałbysięPandobrowolniebadaniom

poligraficznym?

14–48%–tak

12–41%–trudnopo- wiedzieć

3–11%–nie

2CzypoddałbysięPandobrowolniebadaniompsychologicznym?

16–55% 11–37% 2–8%

3 CzyzawszemówiPanprawdę?

6–20%–zawsze

12–41%–kiedytylko

mogę

7–24%–trudnopowiedzieć

4–15%–kiedymiwygodnie


Wnioski

Przeprowadzone badania potwierdziły hipotezę oznaczoną jako 0, zakładającąbrakistotnychstatystycznieróżnicwpoziomiemakiawelizmupomiędzygrupąświad-ków koronnych a grupą kontrolną. Grupa świadków koronnych uzyskała bowiem wrezultacieprzeprowadzonegotestuwynikizbliżonedowynikówgrupykontrolnej31. Nieudowodnionazostałahipotezadotyczącaichwyższegostatystyczniepoziomuma-kiawelizmuwskaliMachwporównaniuzpoziomemmakiawelizmugrupykontrolnej.

Częściowozostałapotwierdzonahipotezacząstkowaoznaczonanr1,dotyczącaśredniegopoziomuposzczególnychczynnikówwchodzącychwskładtestu.Mianowi-cie,zauzasadnionąnależyuznaćtezę,iżgrupaświadkówkoronnychorazgrupakon-trolnanieróżniłysięwsposóbstatystycznieistotnypodwzględempoziomuczynnika„uczciwość”32.Zaobserwowanojednakistotneróżnicepomiędzygrupamibadawczymiwpoziomieczynnika„niemoralność”.Świadkówkoronnychcharakteryzowałbowiemniższypoziomtegoczynnikawporównaniuzosobamizgrupykontrolnej.33

Napoziomietendencjistatystycznejświadkowiekoronniuzyskaliwyższewynikinaskaliczynnika„etyka”wporównaniuzosobamizgrupykontrolnej34.

Na uwagę zasługują takżewyniki badań potwierdzające istnienie istotnych sta-tystycznie związków pomiędzy czynnikami „niemoralność” i „etyczność” wyłącznie wgrupie świadkówkoronnych.Ustalono bowiem, że imwyższy byłwynik na skalietycznościwtejgrupie,tymwyższybyłrównieżwyniknaskaliniemoralności.Wtejgrupiewykazanotakżeistotnyzwiązekpomiędzyczynnikami„niemoralność”i„uczci-wość”. Takie wyniki, wskazujące na fakt, iż wraz ze wzrostem uczciwości wzrastaniemoralność,napozórwydająsiębyćnielogiczne.Biorącjednakpoduwagępytaniawchodzącewskładskali„uczciwość”,dostrzegamylogikę.Pytaniaoznaczonenume-rami4,6,15oraz16sąbowiempytaniami,którenależyzrekodować.Imwyższewięcwartościbadanyzaznaczałwtychpytaniach,tympoziomjegomakiawelizmuwdanejskali czynnikowej bardziej spadał. Po zrekodowaniu skalimożna by jąwięc nazwaćskalą„nieuczciwości”.Wynikkorelacjimówiący,żewrazzewzrostemnieuczciwości ubadanegowzrastaniemoralność,jestwięclogiczny.Wystąpienietakiejkorelacjimożedodatkowoświadczyćospójnościnarzędziabadawczego.

Reasumując,przeprowadzonytestMachIV,zaktóregopomocąustalonopoziomzdolnościmanipulacyjnychświadkówkoronnych,pozwoliłudzielićodpowiedzinapy-taniebadawcze,czyreprezentatywnagrupapolskichświadkówkoronnychcharaktery-zujesięwyższympoziomemzdolnościmanipulacyjnychmierzonychzapomocąskaliMachIVniżgrupakontrolna.Odpowiedźtabrzmi:nie.

Zpolawidzenianienależytakżetracićwynikówbadańprzeprowadzonychzapo-mocądodatkowychankiet.Wyjątkowociekawątendencjęzaobserwowanobowiempod-czasudzielaniaodpowiedzinapytaniazwiązanezdobrowolnościąpoddaniasięprzezgrupybadawczezarównobadaniompoligraficznym,jakipsychologicznym.Świadko-

31 GrupaświadkówkoronnychuzyskaławynikinapoziomieM=93,47;SD=14,638,podczasgdywy-nikigrupykontrolnejwynosiłyM=93,3iSD=13,419..

32 Grupaświadkówkoronnychuzyskaławynikwczynniku„uczciwość”napoziomieM=20,37,podczasgdyosobyzgrupykontrolnejM=22.

33 Grupa świadków koronnych uzyskała wynikw czynniku „niemoralność” na poziomieM = 18,4,podczasgdyosobyzgrupykontrolnejM=20,34.

34 Grupaświadkówkoronnychuzyskaławynikwczynniku„etyka”napoziomieM=11,92,podczasgdyosobyzgrupykontrolnejM=9,78.


wie koronniw 85 proc. deklarowali, żewyraziliby zgodę na poddanie się badaniompoligraficznym,podczasgdytakiejpozytywnejodpowiedziudzieliłowyłącznie48proc.osóbzgrupykontrolnej.ZinformacjiuzyskanychwZarządzieOchronyŚwiadkaKo-ronnegoCentralnegoBiuraŚledczegowynikazaś, żeodsetekosób,któreprzeduzy-skaniemstatusuświadkakoronnegodobrowolniepoddałybysię takimbadaniom, jestznaczniemniejszyiwahasięwgranicach10proc.35

Podobnewynikiuzyskanowprzypadkuudzielaniaodpowiedzinapytaniedoty-czącedobrowolnegopoddaniasiębadaniompsychologicznym.Aż94proc.badanychświadkówkoronnychudzieliłoodpowiedzipozytywnej,podczasgdytakiejsamejodpo-wiedziudzieliłozaledwie55proc.osóbzgrupykontrolnej.Ponadto56proc.badanychświadkówkoronnychzadeklarowało,żezawszemówiprawdę.Natakzadanepytanieodpowiedzitwierdzącejudzieliłozaledwie20proc.osóbzgrupykontrolnej.

Analiza odpowiedzi na ankietę dodatkową w połączeniu z wynikami testu MachIVmożeskłaniaćdowniosku,żeświadkowiekoronniwyrażajązgodęnadobro-wolnepoddaniesiębadaniompoligraficznymczypsychologicznymwyłączniewkate-goriideklaratywnej.PozatympytaniawteścieMachIVniezawierająpytańkontrol-nych,zaktórychpomocąmożnabyprzynajmniejczęściowozweryfikowaćodpowiedzinaposzczególnepytaniabadawcze.

Wdalszejperspektywierozważeniawymagaprzeprowadzenietzw.badaniarete-stowegopoupływienp.pięciulatnalosowodobranejgrupieświadkówkoronnych,anastępniedokonaniepomiaruwspółczynnikakorelacji retestowej(tzw.zgodnościwe-wnętrznej)wceluprzeprowadzeniaanalizyporównawczej.Biorącpoduwagępowyższewyniki,celowewydajesięprzeprowadzeniebadańzwykorzystaniemtestuMachIVzcelowodobranągrupąkontrolnąpodejrzanychopodobnychparametrachwiekowychiposiadanymwykształceniu, jak świadkowiekoronni, anastępnieporównanie ichwy-ników zwynikami świadków koronnych36. Przeprowadzenie sygnalizowanych badańpozwolinaporównaniepoziomumakiawelizmurozumianegojakoumiejętnościmani-pulacyjnewśródtrzechcelowodobranychpodwzględemwiekuiwykształceniagrup,amianowicie:grupyświadkówkoronnych,grupykontrolnejorazgrupypodejrzanych.Porównanie tobędzie istotne zpunktuwidzeniakryminalistycznegoorazpozwoli nauzyskanieodpowiedzi,któraz trzechwyżejwymienionychgrupmanajwiększązdol-nośćmanipulacyjną,acozatymidzie–uktórejznichwystąpinajwiększybrakzgodyzkonwencjonalnymizasadamimoralnymi.

Konsekwencje praktyczne badań

Zcałąpewnościąnieunikniemydyskusjinatematistnieniaorazkształtuinstytucjiświadkakoronnego,jakrównieżwprowadzeniakolejnychzmiandoustawywceludo-stosowaniajejdobieżącychpotrzebwymiarusprawiedliwości.

Wynikibadań,októrychmowapowyżej,pozwalająnaprzyjęciewniosku,żenaobecnymetapiefunkcjonowaniainstytucjiświadkakoronnegokoniecznejestprzepro-wadzaniebadańpoligraficznychorazwybranychtestówpsychologicznychwśródosóbubiegającychsięoprzyznaniestatusuświadkakoronnego.Jesttozwiązanezpotrzebą

35 DanewłasneuzyskanewZOŚKCBŚKGPWarszawa.36 NiedawnozakończonorealizacjębadańtestemMachIVorazkwestionariuszydodatkowychcelowo

dobranejgrupy47podejrzanychzterenuobjętegodziałaniemProkuraturyOkręgowejwKatowicach.Trwająpracenadobliczeniamistatystycznymi.


dokonaniaocenyzarównoichosobowościorazinteligencji,jakimożliwościocenyichzdolnościmanipulacyjnychwobec organów ścigania, comożew przyszłości skutko-wać zwiększeniemwiarygodności grupy świadkówkoronnych.Wkonsekwencji nie-uniknionewydajesięczęstszekorzystaniezzagwarantowanegoustawowowkodeksiepostępowaniakarnegoprzeprowadzaniabadańpoligraficznych37.Zcałąpewnościątakiedziałaniaprzyczyniąsiędolepszejweryfikacjiwyjaśnieńskładanychprzezkandydatównaświadkówkoronnych.

Zgodniezzarządzeniemnr1KomendantaGłównegoPolicjizdnia12stycznia2003 r. (…) badanie poligraficzne w sprawach karnych powinno być wykonywane w możliwie najwcześniejszej fazie postępowania38. Jak najszybciej powinno się więcpodjąćpróbęweryfikacjiwyjaśnieńskładanychprzezkandydatanaświadkakoronnego.

Naetapieoperacyjnymwsprawachkarnychtakiebadaniemożebyćwykorzystanedowstępnejeliminacjiwyjaśnieńpodejrzanego,weryfikacjiprezentowanychprzeznie-gowersji,aprzedewszystkimdosprawdzenia,czypostępowaniekoncentrujesięwokółwłaściwejosoby39.

Pewnymproblememdotyczącymświadkakoronnego(kandydatanaświadka)jestczasprzeprowadzanychbadańpoligraficznych40.JakzauważyłJ.Konieczny(…)badanie w sprawie kryminalnej powinno być przeprowadzone jako możliwie jedna z pierwszych czynności z udziałem osoby podejrzewanej (lub podejrzanej). Mniej chodzi tu o upływ czasu od zdarzenia do badania, ten może wynosić nawet lata, cho-dzi natomiast o zapobieżenie kontaminacji śladów pamięciowych i emocjonalnych, do której łatwo może dojść w czasie śledztwa (…)41.Podobne stanowiskowyraziłtakżeJ.Widacki,którytwierdzi,że(…)częstym błędem w polskiej praktyce śledczej jest zarządzanie badań poligraficznych dopiero, gdy zaawansowane wielomiesięczne śledztwo utknie w martwym punkcie. W takich fazach postępowania prokuratorzy nie powinni zlecać badań(…)42.

37 Artykuł199akpk:Stosowanie w czasie badania przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby możliwe jest wyłącznie za jej zgodą.Przepisuart.199niestosujesię(art.199adodanyustawązdnia10.01.2003r.Dz.U.z2003r.Nr17,poz.155,któraweszła wżycie01.07.2003r.)Podobniekształtujesiękwestiaprzeprowadzeniatzw.pracowniczychbadańpoligra-ficznychdotyczącychtakichsłużb,jakABW,SKW,CBA,SG,ŻWorazKS.Należyzaznaczyć,żezgodniezestanowiskiemwyrażonymprzezNSAzdnia13lutego2003r.IISA1620/01(…)Wobec braku ustawowej podstawy takich badań nawet prośba pracodawcy o poddanie się badaniom jest bezprawna i stanowi formę przymusu psychicznego(…)

38 Zarządzenie nr 1 Komendanta Głównego Policji z 12 stycznia 2003 r.,Dz.Urz.KGPz2004r.Nr2,poz. 5.

39 W.Pasko-Porys,Przesłuchanie i wywiad…,s.214iin.40 Badaniapoligraficznemogą,jaksięzdaje,byćprzeprowadzanetakżewobeckandydatanaświadka

koronnegonietylkowceluweryfikacjijegowyjaśnieńwodniesieniudopopełnianychczynówkryminalnych,lecztakżemożebyćtonarzędziepomocneprzyustaleniunp.jegomajątku.Zgodniebowiemzart.3ust.1pkt1Można dopuścić dowód z zeznań świadka koronnego, jeżeli łącznie zostały spełnione następujące warunki:

1) do chwili wniesienia aktu oskarżenia do sądu jako podejrzany w swoich wyjaśnieniach:a) przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informacje, które mogą przyczynić się do ujaw-

nienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapo-bieżenia im,

b) ujawnił majątek swój oraz znany mu majątek pozostałych sprawców przestępstwa lub przestępstwa skarbowego,o których mowa w art. 1;

41 Zob.J.Konieczny,Badania poligraficzne. Podręcznik dla zawodowców,Warszawa2009,Wydawnic-twaAkademickieiProfesjonalne,rozdz.15–Problemy taktyczne,s.97;J.Widacki,Kryminalistyka,Warsza-wa2012,C.H.Beck,s.377.

42 Tamże,s.378.


Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że podejrzanych (oskarżonych) można badać nie tylko w celach eliminacyjnych(…)43.Zgodniezobowiązującymorzecznictwem(…)ba-dania poligraficzne stosowane są zarówno w celach eliminacyjnych, w ramach których można badać nie tylko podejrzanych, ale także osoby podejrzewane (faktycznie podej-rzane), jak i w celach dowodowych, w formie odrębnej ekspertyzy. Nadto wynik badania nie może zastąpić dowodów sprawstwa(…)44.

Oczywiście z pola widzenia nie należy tracić pewnych zakłóceń i przeszkód wprzeprowadzaniubadańpoligraficznych,doktórychmożnazaliczyćm.in.zakłóceniaceloweiprzypadkowe45orazbłądekspertapolegającynp.naniewłaściwejinterpretacjizapisów, niezauważeniuwprowadzania przez badanego celowych zakłóceńw trakciebadania,niewłaściwymprzygotowaniubadanegodobadaniaczyteżzłejoceniestanupsychicznegoiemocjonalnegobadanego46.

Jeżelichodziodokładność(rzetelność)przeprowadzanychbadań,towahasięonawgranicachod60do98proc.(zwyklewynosiokoło80proc.),procentdiagnozbłęd-nychnatomiastwynosiod2do10proc.(…)Analizy wyników uzyskiwanych w prakty-ce wskazują, że co najmniej kilkadziesiąt procent diagnoz uzyskuje pełne potwierdzenie w dalszym postępowaniu dowodowym, 20% nie udaje się potwierdzić ani sfalsyfikować, a stwierdzony w ten sposób błąd jest rzędu 1–3% (...)47.

Koniecznośćistnieniainstytucjiświadkakoronnegojestbezsporna.Naszcze-gólnąuwagęzasługujezwłaszczazasygnalizowanapotrzebawypracowaniametoddo-tyczącychmożliwościweryfikowaniaidokonywaniaocenyzeznańskładanychprzezświadkówkoronnych,czytonaetapiepostępowaniaprzygotowawczegoisądowego,czy (amożewszczególności)natzw.etapiewstępnym,tj.przeduzyskaniemprzezpo-dejrzanegostatusu,októrysięubiega.Byćmożeproponowanewniniejszymarty-kulerozwiązaniedotyczącepotrzebyczęstszegokorzystaniazbadańpoligraficznychipsychologicznychpozwoliwprzyszłościwyeliminowaćlubchoćbyzminimalizo-waćsytuacje,których,niestety,obecniejesteśmyświadkami,cozkoleiumożliwiwdalszejperspektywiepogłębieniezaufaniaobywatelidoorganówwymiarusprawie-dliwości.

Jakwynikazprezentowanychwynikówbadańorazzdotychczasowejpraktyki,organyściganianieuniknąkoniecznościwprowadzeniadodatkowychzmianzwiąza-nychchociażbyzprocedurądotyczącąnaborukandydatównaświadkówkoronnych.Oczywiściedodatkowymi trudnościamimogąbyćkwestiezwiązanezwtajemnicza-niemkolejnychosóbwprzeprowadzanebadania (poligraferzy, psychologowie), alenależyodpowiedziećsobienapytanie,czykosztwtajemniczeniaosóbzdoświadcze-niem zawodowym w powyższym zakresie, posiadających odpowiednie certyfikatydopuszczenia do tajemnicy48, nie będzie mniejszy niż koszt ewentualnych „pomy-łek”związanychzmożliwościąmanipulowaniaprzezświadkówkoronnychzarówno

43 Tamże,s.389.44 WyrokS.N.z20.01.2010r.,IVKK364/09;wyrokS.AwKrakowiez26.4.2005r.,IIAka264/04,

wyrokS.A.wLublinie z25.3.2010 r., IIAka15/10.WyłącznieSądApelacyjnywKatowicachwwyroku zdnia25.4.2007r.,IIAko67/07,opowiedziałsięzadopuszczalnościąprzeprowadzaniabadańpoligraficznychwyłączniewcelueliminacjipodejrzanych.Zob.J.Widacki,Kryminalistyka…,s.390.

45 Dozakłóceniaprzypadkowegomożnazaliczyćm.inkłamstwopatologiczne,pseudologięikonfabulację.46 W.Pasko-Porys,Przesłuchanie i wywiad…, s.228–229.47 J.Widacki,N.Mirska,M.Wrońska,Werbalne i niewerbalne symptomy…,s.386.48 Zarównopsycholodzy, jakipolicyjnipoligraferzywinniposiadaćodpowiedniecertyfikatydopusz-

czeniadotajemnicypaństwowej.


funkcjonariuszamiPolicji,jakiprokuratoramiisędziami.Należybowiemdołożyćjaknajwiększych starań, abywobecosóbniewinnych, któremogąbyćniewygodnedlaświadka koronnego, nie wszczynano postępowań karnych, które, jakwiemy,mogątrwaćlatamiiktóreczęstowywołująnieodwracalneskutkipsychicznedlapomawianejosobyijejrodziny.

Abstrakt Niniejsze opracowanie stanowi próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie doty-

czącepoziomumakiawelizmu,określanegojakozdolnościmanipulacyjne,wśródpol-skichświadkówkoronnych, jakrównieżkoniecznościpodjęciaewentualnychkroków w kierunku zminimalizowania możliwości wprowadzania w błąd organów wymiarusprawiedliwościprzezteosobypodczasprowadzonychpostępowańprzygotowawczychisądowych.

Badania zaprezentowane w artykule dotyczą pomiaru poziomu makiawelizmuwśródreprezentatywnejgrupypolskichświadkówkoronnychzapomocąpolskiejada-ptacjitestuMachIV(autorstwaR.ChristieiF.Geiss,przełożonegonajęzykpolskiprzezA.Potocką-HoserorazI.Pilch)natlecelowodobranejgrupykontrolnejwpodobnymwiekuiopodobnymwykształceniu.

Wartykuleprzedstawionotakżewynikibadańprzeprowadzonychzapomocąau-torskichankietmającychnaceluzweryfikowanieodpowiedziudzielanychprzezświad-kówkoronnych.Wynikiprzeprowadzonychbadańniepotwierdziłyistnieniaważnychstatystycznieróżnicwpoziomiemakiawelizmupomiędzygrupąświadkówkoronnych agrupąkontrolną.Znaczneróżnicepomiędzytymigrupamibyłynatomiastdostrze-galne w przypadku udzielania odpowiedzi na pytania w ankietach dodatkowych.Słusznewydajesięwięcpostawienietezy,żeorganyściganiapowinnywwiększymstopniukorzystaćzbadańpoligraficznychzarównopodczasopracowywaniakandy-datównaświadkówkoronnych,jakipouzyskaniuprzeznichtakiegostatusu.

Abstract

ThesurveyisanattempttoanswerthequestionregardingthelevelofMachiavel-lianismamongthePolishkey-witnesses,definedasmanipulationskills.Moreover,itis areflectiononthenecessarystepswhichhavetobeundertakeninordertoavoidapos-siblemisleadingofthelawenforcementauthoritybytheabovementionedindividualsduringcriminalproceedingsandtrials.

StudiespresentedinthesurveyregardtheassessmentofthelevelofMachiavellia-nismamongarepresentativegroupofPolishkey-witnesses,measuredwiththePolishversionoftheMachIVtest(elaboratedbyR.ChristieandF.Geiss,PolishtranslationbyA.Potocka-HoserandI.Plich)comparedtoacontrolgroup(ofsimilarageandeduca-tion)chosenonpurpose.

Thearticlealsopresentsresultsofstudiesperformedusingcustomizedquestionna-ires,aimedtoverifythekey-witnesses’answersintheMachIVtest.


ResultsofthestudiesdidnotconfirmthedifferencesbetweentheMachiavellia-nism levels among the key-witnesses group and the control-group.Nevertheless, thedifferencesbetweenthesetwogroupshavebeennoticedinanswerstotheadditionalsetsofquestions.

Is seems a right hypothesis that the lawenforcement authorities shoulduse thepolygraphisttestmorefrequently,intheprocedureofelectingcandidatesforkey-witnes-ses,aswellasaftergrantingsuchstatus.


Karol Jachymek

Obraz służb specjalnych w polskiej kinematografii w latach 1989–2012

Uwagi wstępne

Działania organów państwa stojących na straży bezpieczeństwa wewnętrznegokrajuorazjegoobywatelisąjednymzchętniejwykorzystywanychwątkówwprodukcjifilmowej1,wtymtakżerodzimej.Celemniniejszegoartykułujestdokonanieprzegląduobrazówsłużbspecjalnych,któremożnadostrzecwpolskiejkinematografiipowstałejpoprzełomie1989 r., ze szczególnymuwzględnieniem (choćnie zawszew równychproporcjach)przywoływanychwniejwizerunkówtakichinstytucji,jak:UrządOchro-nyPaństwa (UOP),WojskoweSłużby Informacyjne (WSI),AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznego (ABW), Agencja Wywiadu (AW), Centralne Biuro Antykorupcyjne(CBA),SłużbaWywiaduWojskowego(SWW)orazSłużbaKontrwywiaduWojskowego(SKW)2.Filmowyobrazwymienionychsłużbbezwątpieniawywarłznacznywpływnaobowiązującykształtpamięc i zb io rowe j ,któretopojęciezostaniedokładniejwy-jaśnionewdalszejczęściartykułu.Należypodkreślić,żeróżnorodność,aniekiedyteż inieprzystawalnośćdostanurzeczywistegowybranychprzykładówstanowiprzemyśla-nywynikprzyjętejstrategiibadawczej.Założonowniejkoniecznośćzidentyfikowaniacharakterystycznychdlawspółczesnejtwórczościfilmowejcechwspólnych,którepo-mogłybyodnaleźćwspólnymianownikdlazjawiskutrwalanychnataśmachfilmowych,chociażczasaminadzwyczajodległychodsiebie.Ztegopowodusformułowania„polskakinematografia”,wyraźnieumiejscowionegowtytuleartykułu,niepowinnosiętrakto-waćszczególniedosłownie3.Przywołanewartykuledziełafilmoweznaczniewykrocząbowiempozaobszarrealizacjistrictekinowych,stającsiętymsamymwielowątkowymkatalogiemnajrozmaitszychodniesień4.Zaprzestrzeńanalizyposłużątuzatempełno-metrażowefilmyfabularne,produkcjedokumentalne, seriale telewizyjne,anawetza-powiedzipublikowanewinternecie,wktórychnadwyrazinteresująco–wmojejopinii–zaprezentowanoopisywanezagadnienie.

1 JakoprzykładmożnapodaćchoćbyserięfilmówoJamesieBondzie,któregocharakterystycznywize-runeknatrwałewszedłdokanonukulturypopularnej.

2 Niezwykle interesująca wydaje się również problematyka obrazu służb specjalnych epoki PRL-u,zapisana na taśmachwspółczesnej polskiej kinematografii (1989–2012).Oprócz uzasadnionychwyjątków,zagadnienie to nie będzie jednakomówione, ponieważ temat ówzostał jużwpewnymstopniuopracowa-nywpolskimpiśmiennictwiefilmoznawczym.Zob.m.in.K.Duniec,J.Krakowska,Polskie kino. Obywatel a służba bezpieczeństwa,„KwartalnikFilmowy”2012,nr77–78,s.223–243;P.Zwierzchowski,Wizerunek aparatu bezpieczeństwa w polskim filmie fabularnym,w:Artyści władzy, władza artystom,A.Chojnowski, S.Ligarski(red.),Warszawa2010,InstytutPamięciNarodowej–KomisjaŚciganiaZbrodniprzeciwkoNaro-dowiPolskiemu.

3 Zgodniezobowiązującąwspółcześnieperspektywąnaukową,którachcewidziećwkinienie tylkoartystycznątwórczośćfilmową, lecztakżeswoistykonglomeratwieluczęsto„nieekranowych”zjawisk(pi-śmiennictwo,recepcja,dystrybucja,modaitp.), tworzącychfundamentyniezwyklerozbudowanej instytucjikinematograficznej.

4 Podobnastrategiabędzierównieżcharakteryzowaćspecyfikęwybranychprzezemnieźródeł.Opróczopracowańnaukowychpojawiąsięrównieżrecenzje,felietony,omówienia,wypowiedziorazźródłainterneto-we,atakżeartykułyzmagazynówiprasycodziennej.


Rozpatrującszerokodefiniowaneprzekazyaudiowizualne(czyteżkażdyinnytekstkultury)wkontekściezawartychwnichwizerunkówpolskichsłużbspecjalnych,należyjednakpamiętać,żestanowiąonewyłączniepewnegorodzajukreacjęartystycznąstwo-rzonąnapotrzebyświataprzedstawionegoukazanegowposzczególnychrealizacjach.Tymsamymniniejszyartykułbędziedotyczyćrozważańnatematspecyficznegokształtu„dyskursuwizualnego”,któryzdominowałobszarmediów (filmu, telewizji, Internetuetc.)wokresiepoprzełomie1989r.Opisanychnaekraniezdarzeń(przedewszystkimwprzypadkunajszerzejomawianychprzezemnieformfabularnych,chociażnietylko)niepowinnosięzatemutożsamiaćzdokumentującymwręczodbiciemotaczającejnasrzeczywistości;wartozauważyć,żejużnapoziomieprzygotowańulegająonewyraź-nemuprzewartościowaniu(bywspomniećtylkoodokonywanejprzeztwórcówselekcjitematówbądźmateriałów,któreostateczniemajązłożyć sięnagotowyfilm).Należywięc stanowczo podkreślić, że obraz służb specjalnych, przedstawionyw niniejszymopracowaniu,będziereprezentatywnyjedyniedlapopularnejprzestrzenimedialnej,niezaśdlaprawdziwejkondycjianalizowanych instytucji jako takich.Celemniniejszychdywagacjiniejestbowiemposzukiwanieswoistychpęknięćczyteżnieścisłościwfil-mowychwyobrażeniach interesującychmnie służb, ale zrekonstruowanie charaktery-stycznegodlawspółczesnejpolskiejkinematografiisposobuukazywaniaichnaekranie.

Po przełomie ’89 roku

Zanimprzejdędowłaściwychrozważańdotyczącychanalizywizerunkówwybra-nychsłużbspecjalnychprzedstawionychwposzczególnychdziełachfilmowych,chciał-bympokrótce przyjrzeć się specyficznymokolicznościom,w jakich znalazła się pol-skakinematografiawtzw.rzeczywistościczasówprzełomu.Trzebabowiemzauważyć,żewcaleniesymbolicznacezura1989r.niewątpliwieprzyczyniłasiędozasadniczychzmian,którenastąpiływobowiązującymdotejporymodelufunkcjonowaniapaństwo-wości,równocześnieniosączesobąwyraźnązmianęwspojrzeniunakwestięhistorii,politykibądźgospodarki,atakżeprzewartościowaniawsferzepowszechniepanującychobyczajów5.Nowa sytuacja ustrojowa stała się zatemdużymwyzwaniemdla niemalwszystkichobszarówżyciaspołecznego,którychdotychczasowycharaktermusiałszyb-ko dostosować się do „karnawałowych”6 warunków transformacji oraz dyktowanychprzeznią reguł.Podobnakonieczność spotkała równieżpolskąkinematografię,którejstatus–zracjiprzeobrażeńwobszarzespołeczno-ekonomiczno-politycznejcodzienno-ści–zostałpoddanydogłębnejweryfikacjibędącejswoistymskutkiemm.in.zmieniają-

5 Oobyczajowościczasówtzw.transformacjiustrojowejmożnaprzeczytaćm.in.wpublikacji(onie-zwykleznamiennymtytule)B.Łaciak,Obyczajowość polska czasu transformacji czyli wojna postu z karnawa-łem,Warszawa2007,Trio.Pośródopracowańpoświęconychwybranymaspektom„rzeczywistościprzełomu”(oraz jej specyficznej istocie)warto równieżwymienićm.in.:P.Śpiewak,Pamięć po komunizmie,Gdańsk2005,słowo/obraz terytoria;H.Świda-Ziemba,Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych,Warszawa1998,ZakładSocjologiiMoralnościiAksjologiiOgólnejInstytutuStosowanychNaukSpołecznychUniwersytetuWarszawskiego;T.Walas,Zrozumieć swój czas. Kultura polska po komunizmie. Rekonesans,Kraków2003,WydawnictwoLiterackie.

6 OdwołujęsiętutajdotytułuprzywołanejwpoprzednimprzypisieksiążkiautorstwaB.ŁaciakOby-czajowość polska czasu transformacji, czyli wojna postu z karnawałem, jakrównieżdokoncepcjiMichaiłaBachtina,którypodpojęciemkarnawałurozumiałczasodwróceniafunkcjonującychpowszechnieznaczeń,stanowiący pewnego rodzajuwynik zakwestionowania charakteryzujących do tej pory daną rzeczywistośćpraw,obyczajówczyteżreguł.Zob.m.in.:M.Bachtin,Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu,tłum.A.iA.Goreniowie,Kraków1975,WydawnictwoLiterackie.


cychsięwówczasoczekiwańodbiorców(wtymwzakresiechętnieoglądanychtematów,cowyjaśnięwdalszejczęściopracowania),znacznieróżniącychsięodtych,typowychdlaepokiPolskiLudowej7(rozumianejjakozunifikowanawręczcałość,pomimozde-cydowanychróżnicwspecyficejejposzczególnychokresów).WartozacytowaćsłowaTadeuszaLubelskiego,którywpublikacjipt.Historia kina polskiego. Twórcy, filmy, kon-tekstytakotoodniósłsiędowspomnianegofenomenu:

(…)kinopolskiewlatach1945–1989byłoistotnączęściąnarodowejkultury,oddziaływałonaświadomośćswoichodbiorców,jegoobecnośćbyławażna.Zapewnejakiśaspekttejjegodaw-nejnieobojętnejobecnościjestwnowychwarunkachustrojowych–nacałeszczęście–niemoż-liwydopowtórzenia.Wramachnormalnegosystemudemokratycznegokinoniejestjużgłosemopozycyjnychartystów,nieformalnieupełnomocnionychprzez„milczącąwiększość”społeczeń-stwadowyrażaniajejopinii,niepokojów,awkońcu–jejnarastającegobuntu.Takąrolępełniądziś–lepiejlubgorzej–sejm,radynarodowe,media…Wsytuacjibrakucenzury,zlikwidowanejustawązczerwca1990roku,przestałateżsięliczyćodwagapodejmowaniapewnychtematów,aprzyjętewpoprzednimokresiesposobyporozumiewaniasięzodbiorcaminazasadzie„językaezopowego”,straciłyostatecznieaktualność8.

Przywołanawypowiedźkrakowskiegobadaczawyraźniewskazujenapodstawo-wą trudność,w jakiej znalazła się rodzima twórczośćfilmowaw tzw. rzeczywistościczasówprzełomu.O ilebowiem„kanoniczną”9kinematografięokresuPRL-ucharak-teryzowałozazwyczajnadrzędneprzesłanie,będącewistociezmetaforyzowanymod-niesieniemdotrudnejsytuacjipolitycznejkraju10(choćtrzebaprzyznać,żejesttoopi-niazawierającawsobiedużądozęuzasadnionychtutajuproszczeń),o tyleprodukcjafilmowadoby transformacjibezwątpieniazostaławyzbytawspomnianejprzedchwi-lą symbolicznej roli, oddalając się tym samymw stronę palącejwręcz potrzeby zre-widowania dotychczasowego stylu opowiadania.Nie oznacza to oczywiście, że kinoPolskiej Rzeczpospolitej Ludowej stanowiło obszar wyłącznie wysoce artystycznychpropozycji, stroniących od popularnego rodowodu, gatunkowych reguł czy też roz-rywkowejgenezy (takie stwierdzeniebyłobywszakbezwzględnąpomyłką;filmogra-fia PRL-u to także – aby nie powiedzieć, że przedewszystkim –mniej lub bardziejzideologizowane dzieła filmowe, skonstruowane według uproszczonych schematów,mającezazadanieodzwierciedlićpreferowanąprzezwładzęwizjęświata11).Nieustan-na i prowadzonawówczas nawielu poziomach kontrola państwa przyczyniła się dowytworzenia zupełnie odmiennej polityki (nie tylko) twórczej.Nietrudnowięc dojśćdowniosku, że – pozbawiona powyższego „zaplecza” – polska kinematografia dobytransformacjiustrojowej(jakrównieżlatpóźniejszych)wpierwszejkolejnościmusiałasprostać całkowicienowymwarunkomkulturowym,m.in. szczególniewymagającym

7 NaniniejsząkwestięzwracarównieżuwagęP.Zwierzchowski,Obrazy PRL-u w polskim filmie fabu-larnym po roku 1989,w:Doświadczenie i dziedzictwo totalitaryzmu na obszarze kultur środkowoeuropejskich, J.Goszczyńska,J.Królak,R.Kulmiński(red.),Warszawa2011,InstytutSlawistykiZachodniejiPołudniowejUniwersytetuWarszawskiego,DomWydawniczyElipsa,s.307.

8 T.Lubelski,Historia kina polskiego. Twórcy, filmy, konteksty,Chorzów2008,VideografII,s.500–501.9 TakąmiałnamyślicytowanywtekściegłównymT.Lubelski.10 O subwersywnej roli, jaką pełniła rodzima kinematografia w PRL-u, można przeczytać m.in.

w:M.Wach,Happening w tresorze. Polskie kino a filmowe strategie subwersji w Europie Środkowej i Wschod-niej (1945–1989) w świetle zachodniej recepcji,w:Kino polskie: reinterpretacje. Historia – ideologia – poli-tyka,K.Klejsa,E.Nurczyńska-Fidelska(red.),Kraków2008,Rabid,s.395–412.

11 Wtym„słuszny”sposóbfunkcjonowaniasłużbspecjalnychrzeczywistościPolskiLudowej.


wyzwaniom rynku, którego kondycję zaczęływeryfikować sytuujące się do tej pory wzdecydowaniedrugimplanieoczekiwaniawidzów.Niniejsząkwestięciekawiewyja-śniaMarcinAdamczakwpublikacjipt.Globalne Hollywood, filmowa Europa i polskie kino po 1989 roku. Przeobrażenia kultury audiowizualnej przełomu stuleci:

Kwestiawidzówokazałasięwięckluczowa.Dawniejczynnikdrugorzędny,częstolekcewa-żonyipomijany,naglezacząłpojawiaćsięwwypowiedziachniemalwszystkichreżyserów.Mię-dzyinnymidlatego,iżopisanawyżejprzezZajickaarkadiafilmowcówniemogłatrwaćdługo12. Kinomusiałofunkcjonowaćwjednymzdwóchsystemów(państwowym,zrelatywnąwolnościąodwymogówekonomicznej zyskowności, alekrępowaną swobodą twórczą) albowolnorynko-wym(zrelatywnąwolnościąodczynnikówpolitycznych,alezrynkiemjako„cenzorem”znacz-niesurowszymniekiedyniżówwcześniejszycenzorwłaściwy).W1990rokuzmienionosposóbdotowaniaprodukcjizpodmiotowego(pieniądzeprzyznawanezespołominastępnieswobodnieprzeznierozdysponowane)naprzedmiotowy(pieniądzeprzyznawananakonkretneprojektynapodstawieocenypakietuprzedstawianegoprzezproducenta:scenariusza,kosztorysu,decyzjiper-sonalnychiobsadyaktorskiej).Corazwyraźniejpocząłwyłaniaćsięteżdyskursakcentującyzna-czenielogikiekonomicznej,przybierającpotemkształtnazywanytutajdyskursem„niewidzialnejręki”13.

W późniejszych latach sposoby zarządzania polską produkcją filmową uległyjeszczewiększymzmianom,ostatecznieupodobniającsiędomodeluznanegozkrajówzachodnioeuropejskich14.Wzwiązkuzpowyższymkino–bezwzględunakomercyj-nystatuspowstającychdziełfilmowych15–zaczęłobyćrozważaneprzedewszystkim

12 M.AdamczakprzywołujetutajwypowiedźEdwardaZajicka,którypoczątkowyokrestransformacjiustrojowejokreśliłmianemspecyficznego„bezkrólewia”dlapolskiejtwórczościfilmowej:„Whistorycznymzawirowaniu,nastykudwóchepok,powstałautopijnaarkadia.Twórcyskupieniwartystyczno-produkcyjnychstudiachmogliwreszciebezingerencjizzewnątrzswobodnierealizować–zaśrodkiprzyznanezFunduszyRozwojuKultury–dowolniewybraneiprzezsiebieakceptowanescenariusze.Mieliprawoustalaniawyna-grodzeńinagródwedługokreślonychprzezsiebiezasadistawek.Samiprzyjmowaliiocenialiswojefilmy,a prawado ich eksploatacji sprzedawaliwybranymdystrybutoromkrajowym i zagranicznym.Dopełnegoszczęściabrakowałoustaw,nakazującychkupowanieiwyświetlanietychfilmów,awidzówzobowiązującychdochodzeniananiedokina”.Zob.E.Zajicek,Poza ekranem. Kinematografia polska 1918–1991,Warszawa1992,WydawnictwaArtystyczneiFilmowe,s.269.

13 M.Adamczak,Globalne Hollywood, filmowa Europa i polskie kino po 1989 roku. Przeobrażenia kultury audiowizualnej przełomu stuleci,Gdańsk2010,słowo/obrazterytoria,s.242.Podpojęciemdyskursu„niewidzialnejręki”autorrozumierynkowycharakterprodukcjifilmowej.Zob.tamże,s.333.

14 Zaistniałe po 1989 r. zmiany wmodelu funkcjonowania polskiej kinematografii pokrótce opisuje T.Lubelski:„UstawaokinematografiizczasówpóźnegoPRL,dokładniez16lipca1987roku,wprawdziepo-łowiczna,nadalczyniącakinematografięinstytucjąrządową,odebrałajednakpaństwumonopolnaprodukcję,dystrybucjęirozpowszechnianiefilmów.UtworzonynamocytejustawyKomitetKinematografiiokazywałsięwprawdziestopniowoorganemanachronicznym,nadmierniescentralizowanym(toteżzlikwidowanogo w2002r.),zdołałjednakodegraćniebagatelnąrolę.Zjegobudżetudofinansowanebyłytrzyagencje(Scena-riuszowa,ProdukcjiiDystrybucji,utworzonew1991r.),dziękiktórymbyłamożliwarealizacjawielufilmówartystycznych.Wreszcie18maja2005r.,polatachprzygotowań,Sejmuchwaliłnowoczesną,wzorowanąnarozwiązaniachzachodnioeuropejskichustawęokinematografii.NajejmocypowołanodożyciaPolskiInstytutSztukiFilmowej,którywypracowujeprogramigromadziśrodkidlawspieraniapolskiegokina”.T.Lubelski,Historia kina polskiego…,s.501–502.Ozmianachwmodelufinansowania,produkowania,wspierania,orazdystrybuowaniapolskiejtwórczościfilmowejmożnaprzeczytaćm.in.w:E.Zajicek,Poza ekranem. Polska kinematografia w latach 1896–2005,Warszawa2009,StowarzyszenieFilmowcówPolskich,StudioFilmoweMontevideo,s.304–348;M.Adamczak,Globalne Hollywood…,s.240–249i335–355.

15 Polskatwórczośćfilmowapoprzełomie1989r. torównieżkinematografiaartystyczna,która takżemusiałapodołaćnowejsytuacjiustrojowej.OmodelachjejwspieraniapiszeMarcinAdamczak,określającje


wkategoriachpewnegorodzajuproduktu(takżewpozytywnymtegosłowaznaczeniu),którypowiniensprostaćwymaganiomstawianymprzeztzw.wolnyrynekbędącywisto-ciezdecydowaniebardziejwładnymcenzoremniżzlikwidowanaw1990r.instytucja.Kinematografiamusiała bowiem przynosić zysk (albo chociażby zwrot przynajmniejczęścikosztówrealizacji),niemożliwydoosiągnięciabezwyraźnegozainteresowaniapubliczności, która chciała oglądać pokazywane na ekranach filmy, płacąc za biletyswoimi pieniędzmi, czy też poświęcając na nie swój czas (podobna kwestia dotyczytakżerecepcjitelewizyjnej).Widzowienatomiast,przyzwyczajenidohollywoodzkiegosposobuprowadzenianarracjifilmowej,doczegoprzyczynił sięm.in. fenomenkasetwideo,cieszącysięwczasachschyłkowegoPRL-uolbrzymiąpopularnością16 ,atak-że rodząca sięwówczas kultura gier komputerowych, opartychwszak na zbliżonychschematach17,oczekiwaliodkinazupełnienowejroli,stanowiącejbezpośredniwynikcałkowicie odmiennej sytuacji ustrojowej, w jakiej znalazła się Polska. Zwiększona, a wręcz nieograniczona dostępność konkurencyjnych dóbr zachodniej kulturymaso-wej (w tym twórczości filmowej) spowodowała rozkwit kinematografii gatunkowejze szczególnym uwzględnieniem komedii oraz filmów akcji. Co więcej, nieustanniezmieniającesięsposobydystrybucjiikanałydocieraniadziełfilmowychdoodbiorców (np.: telewizja,wideo,multipleksy,DVD czy internet), jak również zwyżkowa ten-dencjawnasyceniurynku,przyniosłyzesobąbezdyskusyjnąkoniecznośćintensywnejpromocji–kinotymsamymzostałowłączonewtrybymarketinguorazreklamymają-cezazadaniezainteresowaćspołeczeństwoproduktem.Podsumowując:zbiegiemlatprodukcjafilmowastawałasięcorazbardziejrozbudowanąidziałającąnawielupłasz-czyznach(choćniekoniecznieprężnie)machiną,wktórejcentralnemiejscezająłwcaleniemetaforycznywidzorazprzypisywanemupotrzeby.

Ikony

Zarysowane powyżej tło historyczne posłuży za kontekst rozważań poświęco-nych obrazowi służb specjalnychw polskiej kinematografii lat 1989–2012.Wybraneprzezemnie filmy zostaływ przeważającejwiększości oparte na zasygnalizowanych w poprzedniej części założeniach, stanowiąc tym samym ciekawy przykład zarównozmieniającychsięprzyzwyczajeńodbiorczych(znadrzędnąfunkcjąwidzajakoinstan-cji,doktórejkierowanyjestfilmi–coza tymidzie–charakteryzującymgonowymrodzajemoczekiwań), jak iniespotykanegodotychczassposoburozumieniakina jakowielopoziomowej oraz „urynkowionej” instytucji (by wymienić tylko koniecznośćzwróceniasięwstronęhollywoodzkichmetodprowadzenianarracjifilmowej,zerwanie

mianemdyskursu„pomocnejdłoni”.Zob.tamże,s.335–355.16 Zob.E.Zajicek,Poza ekranem…, s. 299–303.Warto podkreślić, że największympowodzeniem–

próczfilmówniedopuszczonychnaekranykinwczasachPRL-uprzezcenzurę–cieszyłysięwówczaspro-dukcjeczystegatunkowo(kinoakcji,horrory,komedie,filmyprzygodoweitp.)orazkinematografiaporno-graficzna.Cowięcej,zmianaoczekiwańodbiorcówwywarłaniewątpliwywpływnakształtpowstającychod–mniejwięcej–połowylat80.dziełfilmowych,którezaczęłypodążaćwstronę„nowychprzyzwyczajeń”widzów, czego najlepszy przykładmoże chociażby stanowić seria tzw. komedii z pieprzykiem, by pośródnichwymienićtylkojednoznacznierozerotyzowanyfilmOch, Karol(1985)wreżyseriiRomanaZałuskiego. Okiniepopularnymlat80.przeczytaćmożnaw:T.Lubelski,Historia kina polskiego…,s.488–495.

17 OfenomeniegierkomputerowychwczasachschyłkowegoPRL-uwspominam.in.P.Wasiak,„Grali i kopiowali” – gry komputerowe w PRL jako problem badawczy,w:Kultura popularna w Polsce w latach 1944–1989. Problemy i perspektywy badawcze,K.Stańczak-Wiślicz(red.),Warszawa2012,Fundacja„Aka-demiaHumanistyczna”,InstytutBadańLiterackichPAN,s.201–224.


zpokłosiemtwórczościPRL-uizwiązaneztymrozprawieniesięnaekraniez„komuni-stycznątraumą”orazzupełnieróżnywybórtematów,wpierwszejkolejnościmającychnaceluwpłynąćnawysokąfrekwencję).Zaprzestrzeńanalizychciałbymwięcobraćprzedewszystkimtedziełafilmowe,którepodążyływstronęprzeszczepionychzZa-choduregułgatunkowychorazinnychmodeliopowiadania,zwiększonejrolipromocji,odmiennychkanałówdystrybuowania,komentarzawobecaktualniedziejącychsięzja-wisk,wzmożonej recepcji czy też zauważalnego oddźwięku społecznego.Wartowy-raźniezaznaczyć,żewyszczególnionepowyżejstrategieniewątpliwiestałysięjednymzkluczowychpowodówniemałejoglądalności (lubmedialnego rozgłosu)wybranychprzezemnieprodukcjifilmowych,wskutekczegoopisanewnichróżnorodnewizerunkifunkcjonariuszysłużbspecjalnychmogłyzacząćpowszechniefunkcjonowaćjakopew-nego rodzaju „ikoniczne reprezentacje” interesującychmnie instytucji państwowych,zdecydowaniewpływającprzytymnaobowiązującykształtpamięcizbiorowej.

Pamięć zbiorowa

Wjakisposóbpowinnosięzatemrozumiećwspominanąjużkilkakrotniepamięćzbiorowąorazcharakteryzującejąmechanizmy?WodpowiedzinatopytaniepomogąmirozważaniaAstridErll,która,odwołującsiędoteoriiJeffreyaOlickaizaproponowa-negoprzezniegorozdzieleniadyskursupamięcizbiorowejnacollectedicollective me-mory18,wtekścieLiteratura jako medium pamięci zbiorowej wtenotosposóbpokrótceprzedstawiłarozpatrywanąkategorię:

Collected memorytospołecznieikulturowoukształtowanapamięćindywidualna.Pamiętaonadzięki specyficznymdladanejkulturyschematom,działazgodniezkolektywniepodziela-nyminormamiiwartościamiorazasymilujedoświadczeniaczerpanezdrugiejrękidowłasnegozasobudoświadczeń.(…)Pamięćindywidualnaprzywłaszczasobierozmaiteelementyotoczeniaspołeczno-kulturowego.(…)Tymczasemcollective memorytofaktyobiektywnieistniejącewkul-turze,takiejakinstytucjeipraktykispołecznepozostającewrelacjidoprzeszłości,któremetafo-rycznieokreślasięmianem„pamięci”.(…)Pełniaichoddziaływaniarozwijasię(…)dziękiichwspółistnieniuorazwzajemnejgrzepomiędzywymiaremkolektywnyma indywidualnym.Niemaprzedkulturowejpamięciindywidualnej,nieistniejeteżżadnapamięćzbiorowa,oderwanaodjednostkiizakorzenionawyłączniewmediachiinstytucjach19.

Wyszczególnione przez badaczkę dwa rodzaje pamięci zbiorowej należy więctraktowaćjakonierozerwalnąwręcz„dwujedność”,którejwzajemneinieustanneprze-nikaniesięstanowibezpośrednibudulecposiadanegoprzezogółkataloguwspomnień,umożliwiającego – w uproszczeniu – zrozumienie struktur otaczającego wszystkichświata, osadzenie się w nim oraz wytłumaczenie typowych dla niego reguł. AstridErllzauważarównież,żenadrzędnąfunkcjęwomawianympowyżejprocesiepełnią– wpierwszejkolejności–media(definiowanejakorozmaiteprzekaźnikiznaczeń)orazważneinstytucjespołeczne,którychszerokizasięgiodbiórprzyczyniająsiędowykre-

18 Zob. J.Olick,Collective Memory: The Two Cultures, „SociologicalTheory”1993, nr 17,wyd. 3, s.333–348.

19 A.Erll,Literatura jako medium pamięci zbiorowej, tłum.M.Saryusz-Wolska,w:Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka,M.Saryusz-Wolska(red.),Kraków2009,TowarzystwoAu-torówiWydawcówPracNaukowychUNIVERSITAS,s.212–213.


owaniawspólnegodlawiększości–choćniekonieczniemającegopokryciewrzeczy-wistości–modeludoświadczeń,wprowadzanegonastępnieprzez indywidualnąświa-domość20(wartopodkreślić,żebezudziałunośnikówpamięcimechanizmówwogóleniemógłbyzaistnieć).Podobniezresztą twierdziamerykańskamedioznawczyniLynnSpigel,którawtekścieOd wieków ciemnych do złotego wieku: pamięć kobiet a seriale telewizyjnewtenotosposóbodniosłasiędoanalizowanegowtymmiejscuzagadnienia(wskazującnaważnąrolęinstytucjiwtworzeniupowszechnegokształtupamięcizbioro-wej,określonejprzezbadaczkęmianempamięc i popu la rne j zracjijejjednoznacz-niemedialnegocharakteru):

(…)popularnewspomnieniasączęstoprodukowaneprzezważneinstytucjespołeczne,takiejaktelewizja21,natyleintensywnie,żestająsię–jakokreśliłtozespółbadającybrytyjskąpamięćpopularną–„wspomnieniamidominującymi”.Dlategopojęcie„pamięcipopularnej”niepowinnobyćrozumianewkategoriachświadomościtranscendentalnejaninawetpoststrukturalistycznegopojęcia„oporu”;pa-mięćpopularnazanurzonajestwwiedzydystrybuowanejprzezgłówneinstytucjespołeczne22.

Pomimotego,żeprzywołanapowyżejwypowiedźLynnSpigelodwołujesięgłów-nie do historii amerykańskiej telewizji i przywoływanychw niejwizerunków kobiet(kultywowanychwdyskursiepamięcizbiorowejm.in.dziękiczęstymichętnieogląda-nympowtórkomserialitelewizyjnych),tozawartąwniejmyślbezwątpieniapowinnosięuznaćzakluczowąwprowadzonymprzezemniewywodzie.Badaczkazauważabo-wiem,żeobrazy,(re)produkowaneprzezprzekazyaudiowizualne,odgrywajązasadnicząrolęwkonstruowaniułącznegodlawiększościludzimodeludoświadczeń,wiedzyorazwspomnień, przyczyniając się tym samymdo utrwalania (a niekiedy też budowania)funkcjonującychspołeczniestereotypów,poglądówbądźteżschematówpoznawczych.Nietrudnowięcdojśćdowniosku,żepodobnawłaściwośćbędzierównieżtowarzyszyćwybranymprzezemnieprodukcjomfilmowym,którychpopularność(lubichmedialnyrozgłos)stałasięjednymzpodstawowychpowodówukonstytuowaniasięspecyficznegoportretusłużbspecjalnych,charakteryzującegoprzestrzeńpolskiejpamięcizbiorowej.

Pasikowski

RozważanianatematfenomenutwórczościfilmowejWładysławaPasikowskiegomożnabyuznaćzazbędnewstrukturzeniniejszegoartykułu.Wpolskimpiśmiennic-

20 Byponowniezacytowaćsłowaniemieckiejbadaczki:„Pamięćzbiorowajestniedopomyśleniabezmediów.Jużspołecznekształtowaniepamięci indywidulanej(…)wznacznymstopniuopierasięnazjawi-skachmedialnych:memory talkmatkizjejmałymdzieckiem,komunikacjawkręgachrodzinnych,znaczeniefotografiidlawspomaganejprzezmedia(re)konstrukcjidawnychprzeżyć,wpływmediówmasowychnafor-mowaniesięschematówiwzorcównarracyjnych,stosowanychdokodowaniawłasnychdoświadczeńżycio-wychitd.Wokolicznościachspołecznychikulturowych(…)ustanowienieicyrkulacjawspólnejwersjiprze-szłościorazwiedzynatentematstająsięmożliwedopierodziękimediom–dziękioralnościipiśmienności,które sąprastarymi i podstawowymimediami służącymidoutrwalaniamitów fundacyjnychdlakolejnychpokoleń;dziękidrukowi,radiu,telewizjiiInternetowi,któretransmitująwersjeprzeszłościdanejspołecznościwdalszychkręgachspołeczności;iwreszciedziękimediomsymbolicznymjakpomniki,wokółktórychodby-wająsiępraktykipamięcizbiorowej,częstotejzrytualizowanej”.Tamże,s.214.

21 Pośródważnychinstytucjispołecznych,nieustannie(re)produkującychwspomnienia,możnawymie-nićrównieżkino.

22 L. Spigel, Od wieków ciemnych do złotego wieku: pamięć kobiet a seriale telewizyjne, tłum. M.Michowicz,w:Film i historia. Antologia, I.Kurz (red.),Warszawa2008,WydawnictwoUniwersytetuWarszawskiego,s.316.


twiemożna odnaleźć dużą liczbę opracowań poświęconychwczesnej filmografii au-toraPokłosia (2012),wktórych dziełafilmowe reżysera zostały rozpatrzone zwielurozmaitychperspektywbadawczych(wśródnichmożnawymienićgenderowąoptykę,jakązaproponowałym.in.GrażynaStachówna,EwaMazierskaorazMałgorzataRad-kiewicz23).Nicwtymdziwnego–WładysławPasikowskinależybowiemdościsłegogronafilmowcówokresuprzełomu’89,którzy,chybajakniktinny,rozumiejącspecyfikęówczesnychczasów,wswojejpracytwórczejsięgnęlipowzorceamerykańskiejkinema-tografiigatunkowej,bynastępnieprzeszczepićjenapolskigrunt,tworząctymsamympodwalinynurtuokreślanegomianemkinabandyckiego24.Wykorzystaneprzeznichre-gułyzachodnichdziełfilmowychojednoznaczniesensacyjnymcharakterze(filmakcji,filmgangsterski,filmpolicyjnyitp.)okazałysięszczególnietrafnymwyboremsposobuprowadzenianarracjifilmowej,którejkanwa–niemalwkażdymzpowstającychwów-czasobrazów–zostałaosnutawokółproblemówsamowolnejwistocierzeczywistościokresu transformacjiustrojowej.Niemożewięcdziwić, żekinobandyckie–wycho-dzącnaprzeciwoczekiwaniomwidzów,obeznanychjużzeschematamihollywoodzkichprodukcji filmowychoraz domagających się odfilmówzupełnie nowych, aktualnychtematów–spotkałosięzogromnymspołecznymodzewem,stanowiącprzytymjeden znajciekawszychprzykładówzrozumieniazadań,przedjakimipowinnastanąćkinema-tografiawczasachgospodarkiwolnorynkowej.

Jakowynik tego„oddźwięku”powstałydwafilmyWładysławaPasikowskiego:Psy(1992)orazPsy 2. Ostatnia krew(1994),którezchwiląekranowegodebiutuokaza-łysiękomercyjnymifrekwencyjnymsukcesem25(podbudowanymzresztązauważalnąkampaniąreklamową,oczymmogąświadczyćm.in.plakatydrukowanewkolejnychnumerach„Filmu”i„Kina”).Byłyonetakżeszerokokomentowanymnałamachprasyzjawiskiem, prowokującym recenzentów do zadawania pytań o istotę polskiego kina(jakrównieżoto,czyabynapewnokrajowatwórczośćfilmowapodążawewłaściwymkierunku)26.Polatachnatomiast–wbrewwątpliwościomtowarzyszącympoczątkowejrecepcji–analizowanedziełafilmowestałysięnaderchętnieprzypominanymtekstemkultury(bezdyskusyjniemieszczącymsięwannałachhistorii rodzimej twórczościfil-mowej),którywopiniiwiększościkrytykówprzyjąłwręczpostaćpewnegorodzajume-tafory„mentalnegokrajobrazu”transformującegosiępaństwa27.Cowięcej,Psywdal-szymciąguciesząsięniesłabnącąpopularnościąwśródkolejnychpokoleńodbiorców,uzyskująctymsamymstatusdziełakultowego,któregoniewątpliwasiłaoddziaływania

23 Zob. G. Stachówna, Suczka, Cycofon, Faustyna i inne kobiety w polskim filmie lat dziewięćdzie-siątych,w:Gender w humanistyce,M.Radkiewicz (red.),Kraków2001,Rabid;E.Mazierska,Pogrążony w kryzysie. Portret mężczyzny w polskim kinie postkomunistycznym, „Kwartalnik Filmowy” 2003, nr 43, s.182–195;M.Radkiewicz,„Młode wilki” polskiego kina. Kategoria gender a debiuty lat 90.,Kraków2006,WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego.Wartonadmienić,żeżadnazwymienionychpowyżejpublikacjiniezostaławcałościpoświęconatwórczościWładysławaPasikowskiego,niemniejjednakwizerunkikobiet imężczyzn,jakiezostałyopisanewfilmachautoraKrolla(1991),odgrywająwnichistotnąrolę.

24 Zob.m.in.T.Lubelski,Historia kina polskiego…,s.566–570.25 Psyobejrzałowkinachkilkasettysięcywidzów,co–zważywszynaczasytransformacjiustrojowej

–stanowiłoolbrzymiąliczbę.Cowięcej,filmbyłrównieżchętniewypożyczanyzwypożyczalnikasetwideo(cieszyłsiętakżeogromnąpopularnościąwtzw.pirackimobrocie).Jeślidoliczyćdotegowspółczesnyodbiór,możliwydziękitelewizyjnympowtórkom,wydaniomDVDorazobecnościtytułuwinternecie,recepcjadziełazaczynawydawaćsięprawdziwieimponująca.

26 NatematówczesnejrecepcjiPsówmożnaprzeczytaćm.in.w:B.Giza,Po przełomie 1989 roku. Pol-ska krytyka filmowa wobec „Psów” Władysława Pasikowskiego,w:Polskie kino popularne,P.Zwierzchowski,D.Mazur(red.),Bydgoszcz2011,WydawnictwoUniwersytetuKazimierzaWielkiego,s.187–192.

27 Zob.M.Adamczak,Globalne Hollywood…,s.282–285.


wpłynęłanawetnakształtwspółczesnegojęzyka28.Wartowtymmiejscuprzywołaćsło-waBożenyJanickiej,którawartykule1992: Lista Macierewicza. „Psy” takotoscha-rakteryzowałarzeczywistośćutrwalonąnataśmachanalizowanychprodukcjifilmowych(recenzjaautorkidotyczy,coprawda,wyłączniepierwszejczęścidyptyku,niemniejjed-nakukazanąwniejatmosferęmożnabeztruduodnieśćrównieżdokontynuacjiPsów):

Ubecypalącyteczkizaktamiikpiącywżyweoczyzprzedstawicielinowejwładzy,wery-fikacjabyłychfunkcjonariuszysłużbspecjalnych,którzymająprzeistoczyćsięwszanowanychpolicjantów, skorumpowani, pewni swej bezkarności prokuratorzy, nieprzygotowana do walki znowymiformamiprzestępczościpolicjakryminalna–wszystkokrzyczałozekranu:przecieżtoprawda!WtakimświeciepróbujesięporuszaćFrancMaurer,wczorajszyubek,kreującysięnatwardziela(dawniejjegokoledzypowiedzieliby:nagieroja),leczwistociezdezorientowany,nie-pewny,możnenawetpodmaskącynizmudośćzrozpaczony.Itaotofigura,naekranieobdarzonaluzackimwdziękiemi„drapieżnymuśmiechem”BogusławaLindy,otrzymałaprawo,bydrwićnietylkozsiebie,aleiznas.Więcej:znaszychświętości.Najbardziejwzburzyłabowiemscena, wktórejubecy,śpiewającrefrenpieśnioJankuWiśniewskim(„JanekWiśniewskipadł”)parodiujątenfragment„Człowiekazżelaza”,kiedyrobotnicyniosąnadrzwiachzabitegokolegę,któratoscenaodtwarzałaprzecieżwydarzeniarzeczywiste29.

Wopisanymprzez recenzentkę świeciePsów Pasikowskiego znalazło się takżemiejsce dla nowopowstającegowówczasUrzęduOchronyPaństwa, któregowizeru-neknieznacznieodbiegałod specyficznegoklimatuprzedstawionejwfilmiecodzien-ności.Kształtującesięzrębynowejpaństwowości(itonakażdymjejpoziomie)zosta-łyukazanejako–wdużymstopniu–zależneodstrukturodchodzącegowprzeszłośćustroju, równocześnie przenosząc ze sobą do budującej się współczesności wieledawnych przyzwyczajeń. Interpretację tę potwierdzają choćby postacie kapitana Ta-deusza Stopczyka (granego przez Edwarda Linde-Lubaszenkę) orazmajoraWalendy(wtęrolęwcieliłsięJanMachulski)–dowódcówSłużbyBezpieczeństwawplątanych w akcję palenia teczek, którzy po przejściu weryfikacji znajdują dla siebie miejsce w nowo utworzonymUOP-ie. Nie oznacza to jednak, że charakterystyczne dla nichdotychczasmodelezachowańuległyjakiejkolwiekzmianie.Dlabohaterówukazanych wPsach 2. Ostatniej krwiwdalszymciągunieobcesą:pijaństwo,stosowanieprzemo-cy, szantaż, korupcja, kumoterstwo oraz prowadzenie osobistych rozgrywek.Na tymtleprzeciętniewypadająrównieżprzedstawicielenowejwładzy,próbującyjednoznacz-niezanegowaćnieodpowiadająceimreguływcalenietakodległejrzeczywistości.Takąwłaśnie osobą jestm.in.major StanisławBień (grany przezAleksandraBednarza) –człowiek niezbyt charyzmatyczny ani też błyskotliwy, który porzuca swoje wysokiestanowiskowUOP-ie,abywspinaćsięposzczeblachministerialnejkariery,poddającsięprzytymmechanizmomobowiązującychgoczasów.Niepowinnowięcdziwić,że wświecieopartymnaprzedstawionychwyżejzwyczajachprawdziwieszlachetnąpo-staciąmoże sięwydawać jedynie były esbek, Franciszek „Franz”Maurer (w tej roli

28 Międzyinnymi:Bo to zła kobieta była,Ty stara dupa jesteśczyNie chce mi się z tobą gadać.29 B. Janicka,1992: Lista Macierewicza. „Psy”, „Kino”2002,nr7–8, s.12.Wartododać, żewspo-

mnianychprzezbadaczkę„obrazoburczychscen”wfilmiebyłozdecydowaniewięcej.PisząonichMirosławPrzylipiakiJerzySzyłak:Pasikowski profanuje więc w „Psach” najświętsze symbole „Solidarności” – mę-czeńską śmierć księdza Popiełuszki, śmierć robotników w Grudniu 1970 roku, pamięć gdańskiego Sierpnia 1980, „przy okazji” niejako szydząc z innych symboli narodowych.M.Przylipiak,J.Szyłak,Kino najnowsze,Kraków1999,Znak,s.183.


BogusławLinda),któregomotywacje–choćnieustannieoscylującewokółwłasnychko-rzyści–zostałyopartenaswoistymkodeksiehonorowym30.Należyprzytymzauważyć,żezaproponowanaprzezWładysławaPasikowskiegometodakreacjigłównegobohaterastanowiławyraźneodwołaniedoprawych,niemniejnieoczywistychiskonfliktowanychwewnętrznie „strażników porządku”, znanych powszechnie z wielu dzieł filmowychwpisującychsięwdyskursamerykańskiejkinematografiigatunkowej.Doprzyczynta-kiejdecyzjiwciekawysposóbodniósłsięm.in.MarcinAdamczak,którywwielokrotniejużprzywoływanejpublikacjipt.Globalne Hollywood…takotozinterpretowałrozpa-trywanewtymmiejscuzagadnienie:

WschemattakiidealniewpisujesiępostaćdawnegooficeraSB.Gdybybohateremfilmumiał byćmłody, bezkompromisowy, odważny i gorliwy funkcjonariuszdopiero copowstałegoUOP,groziłoby to osunięciem sięfilmuwpoetykębliskąkinu socrealistycznemu.Stądpostaćtaka,granaprzezPazurę,pojawiłasiętylkojakozabawnykontrapunktdlaMaurera31.

Pewną,choćniezasadniczą,zmianęwizerunkusłużbspecjalnychprzyniósłinnyfilm tegoż reżysera, zbudowany na regułach kina szpiegowskiego orazwojennego.MowaoOperacji Samumz1999r.,obrazieopowiadającymo„autentycznej”32akcjipolskiegowywiaduprzeprowadzonejwIrakudziewięć latwcześniej (wprzededniuoperacji „Pustynna Burza”). Produkcja spotkała się z niemałym zainteresowaniemspołecznym,doczegoprzyczyniłsięm.in.fenomencieszącegosięwówczaswPolsceolbrzymią popularnością autora ścieżki dźwiękowej dzieła, bałkańskiego kompozy-tora i showmanaGoranaBregovića33.Cowięcej,wnagraniachbrała udział będącawówczasuszczytusławyKayah;przygotowanaprzezmuzykówpiosenkapt.Śpij ko-chanie, śpij,mającazazadaniepromowaćOperację Samum,szturmemzdobyłalistyprzebojów, stając się równocześnie zapowiedziąwspólnej płyty artystów (na którejznalazła się także kompozycja pt.Trudno kochać, rozpoczynająca omawiany film).Niespotykanysukcesalbumu(wartododać,żedatajegowydaniawyprzedziłapremie-rękinowądziełaPasikowskiego34)byłnastępnierozwijanyzapomocąseriiwystąpieńtelewizyjnychorazkoncertów,cobezwątpieniarozbudziłojeszczewiększezacieka-wienieopisywanąprodukcjąfilmową.

PowróćmyjednakdoanalizyobrazuOperacja Samum.CezaryWiśniewskitakotopisałonimnałamach„Filmu”:

Tajemniczośćsłuży terazpromocji.Zczołówkizniknęłynazwiskascenarzystów, reżyserPasikowskinieprzyszedłnakonferencjęprasową,nieudzielawywiadów.Awszystkopoto,abywidzowieposzlina„Operację”wprzekonaniu,żedotknęlitajemnicwywiadu,nieznanych,alede-cydującycholosachpaństwa.Dobrzesiętosprzedaje.W„OperacjiSamum”Amerykanieoferują

30 UdanąanalizępostaciFranciszka„Franza”MaureraproponujeG.Stachówna,Dawcy szczęścia. Cha-ryzmatyczni bohaterowie filmowi,„Dialog”2005,nr9,s.87–90.

31 M.Adamczak,Globalne Hollywood…,s.269.32 Pomimooparciafabułyfilmunaprawdziwejhistorii,Operacja Samumprzedstawiajedynie„artystycz-

nąwizję”zdarzeń(m.in.zpowodubrakudostępudooficjalnejdokumentacji),przyczyniającsiętymsamymdoskonstruowania„publicznego”–choćcałkowiciewyobrażonego–wizerunkuakcji.

33 Należynadmienić,żeGoranBregovićjestrównieżautoremścieżekdźwiękowychm.in.dofilmówEmiraKusturicy.

34 Albumpt.Kayah i Bregovićzostałwydany12kwietnia1999r.(zob.http://muzyka.onet.pl/pop/kayah-i-bregovic-kayah-i-bregovic/9w0sg [dostęp:26VIII2013]).Operacja Samum natomiast zadebiutowałanaekranachkin7majategożroku,zob.http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/127635[dostęp:26VIII2013].


redukcjęnaszychdługów(…),sugerujesię również,żeoglądamyjakbypierwszybiletwstępu (w1990roku!)doNATO.Włóżmytomiędzybajki.

Akcjafilmujeststandardemobrazówszpiegowskich.WywiadpoddowództwemaktoraTa-deuszaHukawspólniezAmerykanami,którychszefemjestsamJerzySkolimowski,iMosadem(godnyGustawHoloubek),niesłychanieprofesjonalniemontujątytułowąoperację,używającby-łegoasategowywiadujakonieświadomąprzynętędlazmyleniapolicjidyktatora.

NaplakacieówsamotnyJózefMayer(MarekKondrat)zbroniąkrótkąmaszerujejakotwar-dymężczyzna.Naekranieidzieonwprostnacelującychdoniegotrzechprzeciwników,którzytakzbaranieli,żezapomnielistrzelić,coźlesiędlanichskończyło35.

Nietrudnozatemdojśćdowniosku,wkontekścieprzywołanegopowyżejfrag-menturecenzjiC.Wiśniewskiego,żerzeczywistośćprzedstawionawOperacji Samum wpierwszejkolejnościpowinnabyć rozważana (podobniezresztą jakwprzypadkuomówionychwpoprzednichakapitachPsów)wkategoriachjednoznacznie„męskie-goświata”36.Działaniomprotagonistów towarzyszy,agentkaMossaduKarenPierce(AnnaKorcz),którapoczątkujeintrygęskutkującąpojmaniemPawła(granegoprzezRadosławaPazurę)–synaniezłomnego,choćchoregonaserce,JózefaMayera.Jakwidać,zdecydowaniebliżejjejdopostacinegatywnej,niżdokierującychsięswoistymkodeksemhonorowymgłównychbohaterów.Nieoznaczatojednak,żeprzedstawieniwOperacji Samumwywiadowcytowyłączniejednostkionieskazitelnymcharakterze inieposzlakowanejopinii.Przeciwnie,nadużywająonialkoholu,zachowująsięwul-garnie,sąimpulsywniorazprzeciętnieinteligentni,prowadząindywidualnerozgrywkiorazspiskująprzeciwkodawnymkolegom(choćwkluczowymmomenciepotrafiątakżewykazaćsiędużąlojalnością),budująctymsamymobrazpostaciniedokońcaoczywi-stychmoralnie.Mogąotymświadczyćm.in.sylwetkiStanisławaKosińskiego(wtejroliOlafLubaszenko)iEdwardaBrońskiego(BogusławLinda).Oilejednakstacjonujących w Iraku wywiadowców z łatwością można wpisać w poczet postaci pozytywnych, o tyle ich zwierzchnicy bezsprzecznie wyłamują się z tego schematu. Szczególniedyskusyjnym bohaterem jest szef polskich służbwywiadowczych (grany przezTa-deusza Huka)37, który dla zawodowego sukcesu (ale i – by oddać sprawiedliwość– dla finansowych oraz politycznych korzyści państwa) decyduje się na wpląta-niew ryzykownągręJózefaMayera, swojegobyłegowspółpracownika.Cowięcej, wopisanejwfilmiecodziennościUOP-unietrudnotakżetrafićnaśladym.in.takich„wartości”,jak:szantaż,niewygodnaprzeszłość,zakulisowerozdaniaorazjednostko-wedecyzje,któretoelementyniewątpliwiepotwierdzająniedokońcaprawykształtwspomnianejinstytucji.

35 C.Wiśniewski,Nareszcie my!,„Film”1999,nr6,s.78.36 NapodobnymschemaciezostałytakżezbudowanepozostałedziełafilmowewreżyseriiWładysława

Pasikowskiego, pośródktórychmożnawymienić:Demony wojny wg Goi (1998),Reich (2001) oraz serialtelewizyjnypt.Glina(2003–2008).

37 Postaćszefapolskichsłużbwywiadowczychbyławzorowananasylwetcegen.GromosławaCzempiń-skiego,którydowodziłautentycznąakcjąwIraku.Wartonadmienić,żegen.Czempiński,pomimowcześniej-szych–byużyćeufemizmu–wątpliwości,objąłfunkcjękonsultantamerytorycznegoOperacji Samum. Zob. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/127635[dostęp:26VIII2013].


Ekstradycja

WnurtkinabandyckiegobeztrudumożnarównieżwpisaćEkstradycję (1995)38 –sześcioodcinkowyserialw reżyseriiWojciechaWójcika, emitowanyod9 listopada 1995 r.w czwartki39na anteniepierwszegoprogramuTelewizjiPolskiej.Co ciekawe,telewizyjnapremieraserialu,któregosukcesprzyczyniłsiędozrealizowaniakolejnychjegoserii40,zostałapoprzedzonawcześniejszymdebiutempierwszegosezonuomawianejprodukcjifilmowejnarynkuwideo.Zakanwęutworu(choćpotraktowanąwnadwyrazmałodosłownysposób)posłużyłagłośnawówczasksiążkapt.Święte wilki41autorstwaWitoldaŁagowskiego(ps.WitoldHorwath),którynastępniestałsiętakżewspółtwórcąscenariuszaserii.Ekstradycja–zarównowjejtelewizyjnej,jaki„kasetowej”odsłonie42 –spotkałasięzniezwykleentuzjastycznymprzyjęciemwśródpubliczności,cozaowo-cowałowkrótcepowstaniemkolejnychsezonówserialu43.Produkcjadoczekałasięrów-nieżlicznychwydańnapłytachDVD(jesttakżeobecnawtzw.obieguinternetowym),funkcjonującpowszechniejakoswoisty„fantazmat”(nietylko)twórczościtelewizyjnejlat90.XXwieku.WartoprzywołaćwypowiedźWojciechaOrlińskiego,którywrecenzjipt.Kobieta to zwierzę?tymiotosłowamiprzedstawiłcharakteranalizowanegoserialu:

W odróżnieniu od swoich kolegów44, Wójcik dba o nadanie „Ekstradycji” choćby po-wierzchownego prawdopodobieństwa do prawdziwych wydarzeń. W tle serialu obserwujemyautentycznesensacjezpierwszychstronpolskichgazet.WymuszanieharaczynawarszawskiejStarówce,tajemniczehelikopteryprzelatującenadnasząwschodniągranicą,porachunkimiędzypodwarszawskimigangami,aresztowanieambasadoraprzemycającegoheroinęczywreszcieeks-tradycjaBogatina(którejserialzawdzięczaswójtytuł)–wszystkotosplatasięwjedenmisternyspisek,któregoposzczególneśladyzajadletropidzielnykomisarzHalski(MarekKondrat)45.

Wyraźnie zatem widać, że konstrukcja świata przedstawionego w Ekstrady-cji nie odbiega znacznieod schematów fabularnych, jakiemożnadostrzec chociażby wamerykańskichprodukcjach telewizyjnych,opartychnakryminalnychbądź teżpo-licyjnych regułach gatunkowych. Codzienność, ukazana w serialu, została jedynie„dopasowana”dopolskichrealiów,przyjmująctymsamymformępewnejaktualności zpowoduodniesieńdowiadomościpublikowanychwówczasnapierwszychstronachgazet.Fabułaomawianejprodukcjitelewizyjnejoscylujewięcprzedewszystkimwokół narkotykowo-mafijnejzagadki,wktórejrozwiązaniu–ramięwramię,leczniekoniecz-

38 PróczEkstradycji widzowieTelewizji Polskiejmogli obejrzeć równieżEkstradycję 2 (1997) orazEkstradycję 3(1999).

39 Należypodkreślić, żeczwartkowaemisjakolejnychodcinkówserialubyłaukłonemwstronędniaemisjiTeatruSensacji„Kobra”.

40 Zob.http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/126280[dostęp:26VIII2013].41 W.Horwath,Święte wilki,Warszawa2002,WydawnictwoWodnika;Milanówek2002,„WarsztatSpe-

cjalny”.42 Wartododać, żewniektórychwypożyczalniachwprowadzononawetzapisynakasetywideozpo-

szczególnymiodcinkamiEkstradycji,akosztichwypożyczeniaprzekraczałniekiedycenępozostałychhitów.Zob.http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/126280[dostęp:26VIII2013].

43 Informacjeumieszczonewniniejszymakapiciepodajęm.in.za:T.Lubelski,Historia kina polskie-go…,s.569–570;M.Maciej,Ekstradycja po polsku,„Film”1993,nr11,s.82.

44 Autorodwołujesiętutajdopozostałychreżyserówfilmowych(zWładysławemPasikowskimnacze-le),którychtwórczośćmożnawpisaćwnurttzw.kinabandyckiego.

45 W.Orliński,Kobieta to zwierzę?,„Polityka”1995,nr47,s.67.


niezprzyjaznymnastawieniem–uczestnicząpolicjanciorazfunkcjonariuszeUOP.Tymrazem jednakwizerunek pracownikówUrzęduOchronyPaństwa – by ponownie od-wołać siędo rzeczywistościPsów zaproponowanejprzezWładysławaPasikowskiego–zostałprzedstawionyjakozdecydowaniemniejradykalny,choćwdalszymciągunie-pozbawionynieoczywistychtonów.WposzczególnychodcinkachEkstradycjipojawiająsięwięctakróżnorodnibohaterowie,jakm.in.:współpracującyzmafią,skorumpowa-nyczłonekkierownictwaUOP–AndrzejSzawłowski(WojciechWysocki);wyniosły,niemniej lojalnywobecdawnegokolegi (komisarzaOlgierdaHalskiego) szefUrzęduOchronyPaństwa–JerzySzawłowski(KrzysztofKolberger)czyteżprzyjacielskiipra-wy,leczniedoświadczonypartnerHalskiego–KamilZybertowicz(TomaszKozłowicz).Nietrudnozatemstwierdzić,żewyłaniającysięzserialuobrazpowyższejinstytucjizo-stał zbudowany na swoistymwielogłosie, uniemożliwiającym klasyfikację zachowańsportretowanychpostaciwedługjednego,wspólnegowszystkimklucza.Rozliczne„pęk-nięcia”,którejednakpojawiająsięiwwizerunkuUrzęduOchronyPaństwa,ipolicji, oczymświadczym.in.postaćWąsika(RyszardRadwański),funkcjonariuszadziałające-gonausługachmafii,niosązesobąniezbytpozytywnąpointę46.

Ekipa

Zrealizowanydwanaścielatpóźniejserialtelewizyjnypt.Ekipa(2007)wreżyseriiAgnieszkiHolland,MagdalenyŁazarkiewicz,KasiAdamikiBorysaLankoszanieosią-gnął,niestety, tak imponującejpopularności, jakopisanepowyżejprodukcjefilmowe.Zmniejszającasięzodcinkanaodcinekoglądalnośćserii jednoznaczniepodpowiada,żeEkipaniespotkałasięzwielkimzainteresowaniemwidzówstacjitelewizyjnejPolsat(choćprzedekranamitelewizorówzakażdymrazemzasiadałowówczasodmilionadodwóchmilionówosób)47,naktórejanteniezadebiutowała13września2007r.48 Trudno jednak precyzyjnie ocenić, jakwielką estymąEkipa cieszyła sięwśród publiczności,śledzącejlosyposzczególnychbohaterówserialuzwydańpłytowych,gdyżtelewizyj-na emisja każdego z odcinkówzostała poprzedzonao tydzieńwcześniejszą premierąnanośnikuDVD,możliwymdonabyciacopiątekwramach„BibliotekiGazetyWy-borczej”(byłatopewnegorodzajudystrybucyjnanowość)49.ProdukcjęmożnaobecniebezpłatnieobejrzećwserwisieIpla.tv50orazwmniejoficjalnymobieguinternetowym. Wdalszymciągunatomiastożywionarecepcjadziełanałamachpiśmiennictwaczyteż„blogosfery”51sugeruje,żezaproponowaneprzezreżyserkiiscenarzystówserii(Domi-nikaW.Rettingera iWawrzyńca Smoczyńskiego) przeniesienie reguł amerykańskichnowychseriali(znanychm.in.zHBO)napolskigruntokazałosięzabiegiemnadwyraztrafnym,bo–choćby–szerokokomentowanym.

CzternastoodcinkowaEkipa(wykorzystującaschematpolitical fiction)opowiadao pierwszychmiesiącach rządówpremieraKonstantegoTurskiego (w tej roliMarcin

46 Należynadmienić,żepodobny,wielogłosowyobrazUrzęduOchronyPaństwamożna równieżdo-strzecwkolejnychsezonachEkstradycji.

47 Zob. http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/serial-political-fiction-polsatu-nie-porwal-widzow [dostęp:27VIII2013].

48 Zob.http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/1218627[dostęp:27VIII2013].49 Zob.http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,4404153.html[dostęp:27VIII2013].50 Zob.http://www.ipla.tv/Serial/5001736-Sensacyjny/832-Ekipa[dostęp:27VIII2013].51 Należydodać,żedebiutowiserialutowarzyszyłopowstaniefikcyjnegoblogapremieraKonstantego

Turskiego,którymożnabyłośledzićpodadresem:www.konstantyturski.pl(stronanieaktywna).


Perchuć),którybędącbezpartyjnym,mieszkającymwZamościuprofesoremekonomii,niespodziewanie dlawszystkich zostaje powołany na urząd PrezesaRadyMinistrówpo tym, jak jegopoprzednik,HenrykNowasz (JanuszGajos), opuszcza stanowisko52 zpowodu(potencjalnie)odnalezionychprzezopozycjęteczekdowodzącychjegowspół-pracyzSB53.KonstantyTurski(tzw.człowiekspozakręguwładzy)pełnipowierzonemuzadaniewniezwykleprawy,roztropnyicharyzmatycznysposób,wkrótcestającsięprawdziwymmężemstanu,cieszącymsięzaufaniemnietylkoswojejtytułowejekipy(towarzyszącychmuwcodziennychdziałaniachpracownikówkancelarii),alerównieżobywateli całegokraju.Cociekawe, telewizyjny (ipłytowy)debiut serialuzbiegł się wczasiezkampaniąpoprzedzającąwyboryparlamentarnez2007r.,wpisującsięponie-kądwpostulatygłoszoneprzezpartięDonaldaTuska(wartopodkreślićpodobieństwopomiędzynazwiskamiTurskiiTusk).TymsamymEkipaprzyjęłapostaćpewnegoro-dzajumateriałuagitującego(conieprzekreślasprawnościrealizacyjnejiprzemyślanejkoncepcjiscenariusza),mającegonacelu„unaocznić”możliwośćwprowadzeniawpol-skiejpolitycedalekoidącychzmian.NiniejszejinspiracjinieukrywazresztąKasiaAda-mik,którawwywiadzieudzielonymAgnieszceWiśniewskiejw2011r.jednoznaczniestwierdziła:

Ekipazrodziłasięzpoczuciaobywatelskiejodpowiedzialności.WkrajurządziliKaczyń-scy,byłowyjątkowoparszywie,ludziezmojejgeneracjiprzestaliinteresowaćsiępolityką.Moiznajominie rozmawialiopolityce,bouznawali,żeniemaoczym.Niebyło teżwidaćżadnejalternatywy.Chciałyśmypokazać,żetakbyćniemusi.Ichybasięudało–miałyśmywpływnato,jaksiępotoczyłylosykraju.(…)NiewszystkietematyporuszanewserialubyłysztandarowymitematamiPO,alePObyłoalternatywądlatego,cosięwtedydziało,dlatotalnejprawicowości,brakutolerancji.Myślęteż,żewielupolitykówobejrzałoEkipę.Czasem,jakwidzimyjakieśprze-mówienie,tomyślimysobie:O,prawiejakwnaszymserialu54.

PodstawowąstrategiętwórcówEkipystanowiławięckoniecznośćstworzeniafik-cyjnej(choćprawdopodobnejiosadzonejwrzeczywistości)opowieściukazującejpew-neniedociągnięciawmożliwychsposobachfunkcjonowaniapaństwa,któretozagadnie-niastawałysięnastępniegłównymtematemposzczególnychodcinkówanalizowanegoserialu.ZajedenzciekawszychwątkówmożnazatemuznaćhistorięfunkcjonariuszkiAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznegopor.JoannySarnowskiej(granejprzezMagda-lenęPopławską),pomagającej–zracjijejpsychologicznegowykształcenia–zebranymwsztabiekryzysowymprzedstawicielomrząduorazpolicjiwnegocjacjachzneofaszy-stowskimiterrorystami,którzyzaatakowaliorganizowanywPułtuskumiędzynarodowyfestiwalmłodzieżowy.PozatrzymaniuinicjatoranapaduJanaBednarka(wtejroliAn-drzejKonopka)kobietakierujeśledztwemprowadzonymprzezABW,adojejobowiąz-kównależym.in.przesłuchiwanieterrorystywsiedzibieinstytucji.Wtrakciejednego zwywiadówmężczyznaumyślnieuderzagłowąwkaloryferakuratwchwili,gdyJoannaSarnowskawymieniakasetę,naktórejnagrywanebyłoprzesłuchanie.Domediówna-tychmiastprzedostajesięinformacja,żeporucznikABWtorturowałaprzesłuchiwanego

52 Rezygnacjapremierazostałapoprzedzonakonstruktywnymwotumnieufności,którytowniosekzło-żyłapartiaHenrykaNowasza,byuniemożliwićoddaniewładzywręceopozycji.

53 Natematniniejszegowątkumożnaprzeczytaćw:K.Duniec,J.Krakowska,Polskie kino…,s.240–241.

54 K.Adamik,Ekipa,czyli polityka idealna,rozm.A.Wiśniewska,w:Seriale. Przewodnik Krytyki Poli-tycznej,Warszawa2011,WydawnictwoKrytykiPolitycznej,s.189.


(potwierdzonaobdukcjąlekarskąizdjęciem,które„przeciekło”dotelewizjiorazprasy),coskutkujezatrzymaniemkobiety,dyscyplinarnymzwolnieniemzzajmowanegoprzezniąstanowiskaorazujawnieniemjejwizerunkuidanychosobowych.Cointeresujące,nagraniezdrugiejkamery,któremogłobyudowodnićniewinnośćSarnowskiej, znikaw„niewyjaśnionych”okolicznościach.Wkrótceokazujesię,żekasetęprzejąłfunkcjo-nariuszABWmjrŁociuk(MarekLewandowski),który–zakorzyścifinansoweipodokiemdziennikarzy(choćtarganywcześniejszymiwyrzutamisumienia)–oddajedowódwręcerzecznikarządu,HubertaKowerskiego(RafałMaćkowiak),tłumaczącjednocze-śnie,żekobietyniktniechciał–tucytat–wrobić,byłotobowiemdziałanieoperacyjne(W Polsce źle się dzieje–mówinakoniec).Zaprezentowanapowyżejsytuacjajedno-znaczniepodpowiada,żeukazanawserialuAgencjaBezpieczeństwaWewnętrznegotoinstytucjawewnętrznieniespójna,wktórejwidocznesąwyraźne(partyjne?55)naciskioraztarcia.

Należyrównieżdodać,żewEkipieopróczobrazuABW,reprezentowanegom.in.przez historię Joanny Sarnowskiej, pojawiają się także innewizerunki pracownikówsłużbspecjalnych,np.postaćmjr.RomanaWilka(SławomirOrzechowski),skompro-mitowanego (i skorumpowanego) agentaWojskowych Służb Informacyjnych, bezpo-średnio zaangażowanego w intrygę związaną z (prawdopodobnym) odnalezieniemteczki Henryka Nowasza. Ponadto piąty odcinek serialu został poświęcony sylwet-ceMariiStańczyk (w tej roliSylwiaNowiczewska), poszukującej zapośrednictwemmediówpomocywodnalezieniujejmęża,który,wedługniej,wyjechałdopracykon-traktowejdoSyrii.Podczasposzukiwańokazuje się, żedanemężczyznyniefigurująwżadnejewidencji.Kobietaniewie,żejejmałżonekbyłfunkcjonariuszemwywiadu,któryzginąłwIrakupodczasakcjiodbijaniazakładników.Ujawnieniejegoprawdziwe-gonazwiska zdekonspirowałobycałą siatkęoperacyjną, narażając jednocześnie życiepozostałych funkcjonariuszywywiaduoraz ich rodzin.W trzynastymodcinku serialupojawiłosięnatomiastodniesieniedosłużbwywiadowczych,któretoprawdopodobnieinwigilowałyośrodekSpołecznejInicjatywyUstawodawczej,przeciwnejstacjonowaniupolskichwojsknaBliskimWschodzie.Nietrudnowięcdojśćdowniosku,żeukazane w Ekipie różnorodne portrety służb specjalnych mają przede wszystkim za zadanieuprawdopodobnić fabułę serii, ujawniając przy tym ukryte na co dzieńmechanizmyfunkcjonowaniapaństwa,przyczyniającsięrównocześniedostworzeniaich„publiczne-go”(izreguływpełniwyobrażonego)wizerunku.

Twarzą w twarz

NaszczególnąuwagęzasługujetakżedrugisezonserialuTwarzą w twarz(2008) wreżyseriiPatrykaVegi,któregopierwszyodcinekzostałwyemitowany2września2008r.naanteniestacjitelewizyjnejTVN56.Szerokoreklamowanaprodukcjabyłazapowie-dziąjesiennejramówkikanałuiwopiniidecydentówmiałastaćsięjednymztelewizyj-nychhitów.Wartopodkreślić,żefenomenserialu–mowarównieżopierwszymsezonieserii–zostałopartyprzedewszystkimnapowszechnierozpoznawalnychwizerunkachPawłaMałaszyńskiegoorazMagdalenyWalach(wowymczasiesztandarowychgwiazd

55 WewcześniejszychscenachHubertKowerskizastanawiasię,ktomógłprzejąćkasetęznagraniem.Dochodzidowniosku,żemusiałtobyćagentABWwspółpracującyalbozneofaszystami,albozjednązopo-zycyjnychpartii,którejzależałobynareorganizacjistrukturAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznego.

56 Zob.http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/1222019[dostęp:28VIII2013].


TVN-u57),którzywcielilisięwpostacieWiktoraWaszakaiMartyMichalskiej(Waszak),głównychbohaterówTwarzą w twarz.Należyrównieżzwrócićuwagęnanazwiskoreży-sera,wspomnianegojużPatrykaVegi,który,tworzącm.in.filmowegoPitbulla(2005),bezwątpieniawykazał się dużym zrozumieniemwspółczesnych, „okołopolicyjnych”schematówfabularnych,pojawiającychsięczęstowzachodnichprodukcjachfilmowychi telewizyjnychorazumiejętnościąprzeszczepienia ichnapolskigrunt.Serialspotkałsięzumiarkowanym,choćzauważalnym,odzewempubliczności,coprzyczyniłosiędozrezygnowaniazpomysłurealizacjitrzeciegosezonuserii58.Niemniejwdalszymciągupozostajeonwoficjalnejdystrybucji,bywspomniećtylkoojegonieustannejobecnościwformacieDVDoraznastronieserwisuTVNplayer.pl59(możnagorównieżobejrzećwmniejoficjalnymobieguinternetowym).MagdalenaWakulewicznałamachportaluPle-jada.pl(korzystajączmateriałówprasowych)wtenotosposóbpokrótcestreściłafabułęomawianejprodukcjitelewizyjnej:

Drugaseriaserialuzaczynasię5latpoostatnichwydarzeniachwrodzinieWaszaków.MartaiWiktor(MagdalenaWalachiPawełMałaszyński)sąszczęśliwymirodzicamiTomka(MikołajJasiński).Wiodąspokojne,poukładaneżyciewPolsce.Martaprowadzidobrzeprosperującąklini-kęchirurgiiplastycznej,Wiktorjestnajlepszymspecjalistąnarynkuodzabezpieczeńbankowychisystemówalarmowych.Niespodziewaniezdnianadzieńzostająwplątaniwmisternieuknutąintrygę.KtośchcewykorzystaćumiejętnościWiktora,abyodzyskaćprzemyconezAfganistanudiamentywartemilionydolarów.Wiktorszantażemzostajezmuszonydowspółpracyzprzestęp-cami60.

DrugaseriaTwarzą w twarzzostałazatemopartanasensacyjnychramachgatun-kowych,którenadałytonspokojnejodniedawna(biorącpoduwagęwydarzeniaopisane w pierwszym sezonie) egzystencji małżeństwa Marty iWiktoraWaszaków, włącza-jącichprzytymwsamśrodekkryminalnejafery.Ztegowłaśniepowoduperypetiomgłównychbohaterówserialu–zainicjowanymporwaniemichpięcioletniegosynaTom-ka(MikołajJasiński)–nieustannietowarzysządziałaniadwóchmłodych,początkowoantagonizującychzesobąfunkcjonariuszy:policjantkiKarolinyKlimczak(wjejpostaćwcieliła się Karolina Nolbrzak) oraz oficeraAgencji BezpieczeństwaWewnętrznegoKonradaGuca(granegoprzezPiotraJankowskiego).Szczególnie interesującawydajesiędruga zwymienionychpostaci,mężczyznabowiem, chcącwszelkimidostępnymimusposobamipomócwodnalezieniudziecka ischwytaniuporywaczy–braciPawła iMarcinaSikorskich(wtychrolachMarcinPerchućorazMichałŻurawiecki)–zupeł-nieniespodziewanie zostaje zwolnionyzABWza samowolnepodejmowaniedecyzjiorazbrakpostępówwśledztwie.Wkrótceokazuje się, żew tozdarzeniezamieszanajest takżeSłużbaKontrwywiaduWojskowego, która za pośrednictwemgen.MarianaKempińskiego(wtejroliPiotrGarlicki)wywierapersonalnenaciski,próbująctymsa-mymutrudnićposzukiwaniaprowadzonem.in.przezpolicjęiABW.Jedenzporywaczychłopca,PawełSikorski,mawszakzwiązekzprzemytemdiamentów(ocozresztązostał

57 Należypodkreślić,żenafalisukcesupierwszegosezonuTwarzą w TwarzMagdalenaWalachwystąpi-ławVIIedycjiTVN-owskiegoTańca z gwiazdami,wktórymzwyciężyła.

58 Zob.http://wiadomosci.mediarun.pl/artykul/media-telewizja,nie-bedzie-trzeciej-serii-twarza-w-twarz,2193,4,4,1.html[dostęp:28VIII2013].

59 Zob.http://tvnplayer.pl/seriale-online/twarza-w-twarz-odcinki,22/[dostęp:28VIII2013].60 M.Wakulewicz,„Twarzą w twarz” 2 na DVD(tekstopartynamateriałachprasowychTVN),http://m.

onet.pl/rozrywka/plejada,6d8f7[dostęp:28VIII2013].


niesłusznie oskarżony), za którym to bezpośrednio stoi szef SKW,wspomniany gen.Kempiński.Generałzawszelkącenępragnieniedopuścićdoujawnieniaprawdziwegoprzebiegucałegoprocederu,posuwającsięnawetdozabójstwaszefaABW,gen.Anto-niegoMarczewskiego(JanMonczka),któryjestwposiadaniupłytyDVDznagraniem(dostarczonymmuprzezKonradaiKarolinę),stanowiącymjednoznacznydowódwinymężczyzny.Nietrudnozatemstwierdzić,żeSłużbaKontrwywiaduWojskowegowdru-gimsezonieTwarzą w twarz przywdziałamaskęzdecydowanienegatywnegobohatera,funkcjonującwkonstrukcjiserialujakoprzestrzeńosobistychkorzyści,niegodziwychzachowańisamowolnychdziałań,którychto„macki”ogarnęłyrównieżstrukturypozo-stałychinstytucji.

Essential Killing

Wydajesię,żenagrodzonyw2010r.podczasMiędzynarodowegoFestiwaluFil-mowegowWenecji61filmpt.Essential Killing (2010)wreżyseriiJerzegoSkolimow-skiegowłaściwie nie powinien znaleźć sięw niniejszym zestawieniu. Polskich służbspecjalnychwnimbowiemniema…Amożejednaksą,tylkowyobrażone?Zanimprzej-dędopróbywyjaśnieniapowyższejwątpliwości,pozwolęsobieprzytoczyćopisfilmu,którywartykulept.Essential Killing – filmowa esencja koszmarnej baśnizaproponowa-łaAleksandraDrzał-Sierocka:

Essential Killingtofilmbardzoniejednoznaczny,pełenwewnętrznychsprzecznościitrud-nydo rozszyfrowania,mimoprostej fabuły, która zostaławnimopowiedziana.Oto gdzieś naBliskimWschodzieschwytanojeńcaiprzywiezionogodojednegozkrajówEuropyŚrodkowej.Trwamroźnazima.Najednymzoblodzonymzakrętówsamochódprzewożącywięźniówwpadawpoślizgistaczasięzeskarpy.Bohaterowiudajesięwydostaćiuciec.Rozpoczynasiępościgzazbiegiem.Tylewiemy–tylkotyle62.

Podaneprzezbadaczkęlapidarnestreszczenieobrazuwbrewpozoromcałkowicieod-dajeprzewrotnycharakteranalizowanejprodukcjifilmowej.KonstrukcjaEssential Killing zostałaopartanaznacznejredukcjiśrodkówfilmowych,które–wklasycznychopowieściachzbudowanychna„paragatunkowym”schemaciefilmuopościgu–mogłybypomócwjed-noznacznejrekonstrukcjiświataprzedstawionego(iwynikającychzeńpodziałów).Pomimobrakuwyraźnych informacjina temat tożsamościgłównegobohatera,miejscaakcji ipo-wodówzawiązania intrygi– topustynnekrajobrazy,amerykańscyżołnierzeorazswoisteechajęzykapolskiego63,którepojawiająsięwopisywanymdzielefilmowym,podpowiadająmożliwośćbardziejkonkretnej(choćniebędącejzamiaremautora)interpretacji.TakiwłaśniesposóbodczytaniaEssential KillingzasugerowałKrzysztofŚwirek,którywrecenzjiopubli-kowanejnałamachmagazynu„Film”tymiotosłowamiopisałfabułęniniejszegoobrazu:

61 FilmzdobyłNagrodęSpecjalnąJuryoraznagrodęzanajlepsząrolęmęskądlaVincentaGallo.Zob.http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/1225044[dostęp:29VIII2013].

62 A. Drzał-Sierocka, „Essential Killing” – filmowa esencja koszmarnej baśni, w: Artystyczne po-szukiwania Jerzego Skolimowskiego, M. Sokołowski (red.), Olsztyn 2011, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-MazurskiegowOlsztynie,s.191.

63 Film jest niemal całkowicie pozbawiony dialogów.Międzynarodowy charakter produkcji sugerujerównież,żewykorzystanywkilkuzaledwiescenachEssential Killing językpolski–mogącyponiekąddaćświadectwoomiejscuakcji–powinnosiętraktowaćjakopewnegorodzaju„znaczenieukryte”,niedokońcaczytelnedlazagranicznegowidza.


Pierwszesceny„EssentialKilling”,najnowszegofilmuJerzegoSkolimowskiego,rozgry-wająsięwAfganistanie.Trwatajnaoperacja,osłanianiprzezhelikopterżołnierzeprzemierzająwąwóz.KiedyprzerażonyAfgańczyk(granyprzezVincentaGallo)zabijaidącychwjegostronężołnierzy,zostajearesztowany,anastępnieprzerzuconydojednegoztajnychwięzieńCIAwPol-sce.Tuudajemusięzbieczkonwoju,alejasnejest,żewobcymkrajutrudnobędzieprzeżyć64.

Co ciekawe, powyższe streszczenie to bezpośredni skutek doniesień na te-mat domniemanych amerykańskichwięzieńw Polsce, od dłuższego już czasu obec-nych wmediach, ale także samej wypowiedzi Jerzego Skolimowskiego, zapytanego o inspiracje powstania analizowanej produkcji filmowej. Reżyser stwierdził, że ar-tystyczny kształt filmu został oparty na swoistym autobiograficznym doświadcze-niu, równieżmającym swe źródłom.in.wmedialnych pogłoskach; podczas jednego zzimowychpowrotówdodomu,mieszczącegosięnaMazurachwpobliżuSzczytna(ale iStarychKiejkutorazlotniskawSzymanach,miejscpowiązanychprzezopiniępubliczną zdziałalnościąCIA,jegosamochódwpadłwpoślizgiomaływłosniestoczyłsięzeskarpy. Powyższe zdarzenie posłużyło następnie twórcy za kanwęwymyślonej przezniegonarracji–tąsamądrogąmogływszakjechaćpojazdyprzewożącewięźniówdotajnychjednostek,trafiającprzytymnaidentycznąprzeszkodę65.JerzySkolimowski,coprawda,oponowałrównocześnieprzeciważtakdosłownemurozumieniuświataprzed-stawianegoobrazu(wjegoopiniifilmstanowiprzedewszystkimpewienmoralitet),nie-mniejjednakzdawałsobiesprawę,że„medialnawiedza”,wktórąwidzzostałuprzedniouzbrojony,możenieść zawężonązdolność interpretacyjną, czegodowodząchociażbysłowajednegozudzielonychprzeztegoautorawywiadów:

Filmnierozstrzygakwestii,czybohaterjestterrorystą,czynie.Dlamnieniematoznacze-nia.Oczywiścieuprzedzenia, z jakimiwidzprzyjdziedokina,przeczytawszywcześniejnawetnajkrótsząwzmiankęnatematEssential Killingbędąrzutowałynaodbiórfilmu.Jednaknieopo-wiadamsiępoktórejkolwiekzestron.Pokazujęwalkęoprzetrwanie–anipolityczną,aniapoli-tyczną.Chciałbym,żebywidzowie,wolniod jakiejkolwiekzgóryprzyjętejoceny, spróbowaliprzeżyćrazemzbohateremjegodrogę66.

Pomimotego,żeobrazEssential Killingniespotkałsięzdużąfrekwencjąwki-nach(jesttobowiemtrudny,wysoceartystycznyiwpełniautorskifilm,czegoszerokawidownia byław pełni świadoma), tomiędzynarodowy sukces dzieła, potwierdzonym.in.nagrodąwWenecji,stałsiępowodemimponującegowręczechawmediach.Cociekawe, fabuła obrazu –wbrew swemu niewątpliwiemetaforycznemu charakterowi–zostałaodczytanajednoznacznie,prowokująctymsamymgorącądyskusjęnatematzasugerowanegownarracjiprocederu,atakżeroli,jakąpotencjalnieodgrywaławnimPolska (wątpliwości wzbudzał także średnio pozytywny wizerunek przedstawionego wEssential Killingkraju, jakipokazanonaświatowejarenie)67.Wzarysowanympo-wyżejkontekściezastanawiającewszakmogływydawaćsięchociażbypojawiającesię

64 K.Świrek,„Essential Killing”,„Kino”2010,nr11,s.87.65 Zob.A.Drzał-Sierocka,„Essential Killing”…,s.195.66 Jerzy Skolimowski o filmie, http://stopklatka.pl/-/5589649,jerzy-skolimowski-o-filmie [dostęp:

29VIII2013].Napowyższycytatpowołujesięrównież:A.Drzał-Sierocka,Essential Killing…,s.191–192.67 Natematdebaty,jakarozgorzaławokółEssential Killing,możnaprzeczytaćw:S.Burdziej,Znaczenie

kontekstu – wokół „Essential Killing”,w:Artystyczne poszukiwania Jerzego Skolimowskiego,M.Sokołowski(red.),s.201–207.


razporaz(choćnadwyrazszczątkowe)słowawjęzykupolskim,wypowiadaneprzezposzukujących więźnia konwojentów, podpowiadające w pewnym sensie możliwośćuczestniczeniawakcjipolskichsłużbspecjalnych.Tymsamymwyraźniewidać,żecał-kowiciewyobrażonastrukturaomawianegofilmuwreżyseriiJerzegoSkolimowskiegozaczęła pełnić funkcję swoistej „historii prawdziwej”, stając się równocześnie katali-zatoremmedialnych rozważańnadmoralnymaspektemuczestniczenianaszegokraju wamerykańskiejwojniezterroryzmemorazsuwerennościąsiłwniązaangażowanych68.

Wszystkie ręce umyte. Sprawa Barbary Blidy

Telewizyjna realizacja pt.Wszystkie ręce umyte. Sprawa Barbary Blidy (2010) w reżyserii Sylwestra Latkowskiego i Piotra Pytlakowskiego stanowi swoiste po-kłosie (jak również katalizator) medialnego skandalu wokół niewyjaśnionychokoliczności samobójczej śmierci Barbary Blidy. Produkcja po raz pierwszy zo-stała nadana na antenie drugiego programu Telewizji Polskiej 1 grudnia 2010 r.Datę emisji trudno uznać za przypadkową – 3 grudnia przypadały bowiem 61.urodziny tytułowej bohaterki, 4 grudnia natomiast – imieniny69. Już sam wy-bór terminu telewizyjnej premiery dzieła (oscylujący wokół jubileuszowych dnizmarłej) wyraźnie podpowiada, że częściowo dokumentalna (publicystyczna), czę-ściowofabularyzowanaopowieść(zakończonajednoznacznątezą)miałasięwpisywać wtęczęśćdebatypublicznej,którazaśmierćBarbaryBlidyobwiniłanieprofesjonalniedziałających funkcjonariuszyAgencji BezpieczeństwaWewnętrznego. Zainteresowa-niefilmemwzmagałynieustanniepojawiającesięzapośrednictwemmediówdoniesie-niainformująceorealizacjiobrazu,m.in.natematudziałuwprodukcjidawnoniewi-dzianejnaekranach,choćwdalszymciągupopularnej,AdriannyBiedrzyńskiej,która wsekwencji fabularnejwcieliła sięwpostać byłej posłankiSLD (co ciekawe, tematówzostałtakżepodchwyconyprzeztzw.serwisyplotkarskie70).Wszystkie ręce umyte… promowanebyłyrównieżteledyskiem71doutworuotendencyjnymwręcztytuleByłam wwykonaniuaktorki,któryspotkałsięzolbrzymiąwręczrecepcjąwobieguinterne-towym(w tymmiejscuwartozacytowaćkońcowesłowapiosenki,niepozostawiającenawetnajmniejszychzłudzeńwkwestiiwymowydzieła:Mówisz: nie płacz, nie płaczę/ Mówisz: zostaw, zostawiam/ W gęstym tłumie znów się gubię/ Znowu biegnę do ciebie, biegnę do ciebie/ Tuliłam go w dłoni/ Chciałam ciebie osłonić/ A ona tam stała, groziła, krzyczała, zabiła72).FilmzostałtakżewydanynanośnikuDVD,dołączonym6grudnia

68 Tamże,s.201.69 Zob. http://fakty.interia.pl/raport-samobojstwo-minister/aktualnosci/news-premiera-filmu-wszystkie

-rece-umyte-sprawa-barbary-blidy,nId,890653[dostęp:29VIII2013].70 Zob.m.in.http://www.fakt.pl/Biedrzynska-jako-Blida-Foto,artykuly,83101,1.html[dostęp:29VIII2013].71 Teledyskdopiosenkipt.ByłamwwykonaniuAdriannyBiedrzyńskiejmożnaobejrzećm.in.nastronie:

http://www.dailymotion.com/video/xfp98q_adrianna-biedrzynska-bylam-wszystkie-rece-umyte_shortfilms[dostęp:29VIII2013].

72 Całytekstutworubrzminastępująco:Ty jesteś, ja byłam/ Ty żyjesz, ja żyłam/ O szóstej tak szaro/ Już stoją pod drzwiami/ Domofon wciąż dzwoni, wciąż dzwoni…/ Tuliłam go w dłoni/ Chciałam Ciebie osłonić/ A ona tam stała, groziła, krzyczała, milczałam/ Mówisz: nie płacz, nie płaczę/ Mówisz: otwieraj, otwieram/ Czy oni nie wiedzą?/ Że czas ma dwa końce/ I że człowiek śpi o tej porze/ Tuliłam go w dłoni/ Chciałam ciebie osło-nić/ A ona tam stała, groziła, krzyczała, milczałam/ Mówisz: nie płacz, nie płaczę/ Mówisz: zostaw, zostawiam/ W gęstym tłumie znów się gubię/ Znowu biegnę do ciebie, biegnę do ciebie/ Tuliłam go w dłoni/ Chciałam ciebie osłonić/ A ona tam stała, groziła, krzyczała, zabiła.


2010r.domagazynu„Wprost”1,możnagotakżeobejrzećwinternecie.Mniejwięcejw tymsamymczasiena rynkupiśmienniczympojawiła sięksiążkapod identycznymtytułem (Wszystkie ręce umyte. Sprawa Barbary Blidy) autorstwaSylwestraLatkow-skiegoiPiotraPytlakowskiego2,będącazapisem„dziennikarskiegośledztwa”.WojciechCzuchnowskinałamach„GazetyWyborczej”wtenotosposóbscharakteryzowałistotęanalizowanejprodukcjitelewizyjnej:

Godzinnyfilmzrealizowanyjestwkonwencjiteatrufaktu.Rozmowyzautentycznymibo-hateramiwydarzeńizdjęciaarchiwalneprzemieszanesązfabularnymiwstawkamiodtwarzający-miscenyzporanka25kwietnia2007r.,gdydodomuBarbaryBlidyweszłaekipaABWznakazemzatrzymaniairewizji.(...)Filmstawiaznakzapytania,czyBlidapopełniłasamobójstwo,czyteżjejbrońwypaliłapodczasszamotaninyzfunkcjonariuszką,któraposzłazniądołazienki.Jakopierwszapisałaotym„Gazeta”,wskazując,żenarewolwerzezatartesąśladypalców,funkcjona-riuszeprzedbadaniemumyliręce,(…)apolicyjnychoględzindokonanodopieropotrzechgodzi-nach.Wfilmiepokazanesądwiewersjeśmiercib.posłanki.Pierwsza:strzałoddanyzwłasnejrękiwniewidocznejdlafunkcjonariuszkiczęściłazienki.Druga:strzałznienaturalnegokąta20stopni,doktóregodoszłopodczasszamotaniny3.

Pomimopozorudziennikarskiejobiektywności(choćjesttosformułowaniezde-cydowanienawyrost)wymowafilmu jestniezwykleczytelna: śmierciBarbaryBlidywinni są bezpośrednio funkcjonariuszeAgencji BezpieczeństwaWewnętrznego, któ-rzynieprzestrzegaliwłaściwychprocedur,tuszującprzytymśladymogąceświadczyć oichwinie.Takąmożliwość–próczdwuznacznychmateriałówdokumentalnych–pod-powiada choćby fabularna rekonstrukcja zdarzenia, wyraźnie unaoczniająca prawdo-podobnąwizję incydentuzudziałem funkcjonariuszkiABW(niewspominającnawet oprzywołanychprzezemniewpoprzednimakapiciesłowachpiosenki,zakończonejnadwyraz dobitnym i niepozostawiającym najmniejszych niedomówień stwierdzeniem).Zamieszaniewokół filmuwzniecił również list Bogdana Święczkowskiego i Bogda-naOcieczka,byłychszefówABW(zarządówPiS),którzydomagalisięodTelewizjiPolskiejusunięciazobrazufragmentówprzeprowadzonychznimirozmów,użytych–jaksamizapewnili–bezichzgody4,czemunastępnieoficjalniezaprzeczyliSylwesterLatkowskiiPiotrPytlakowski5.TelewizjaPolskaniezastosowałasięjednakdoprośbybyłych funkcjonariuszy,decydując sięnaemisjęomawianejprodukcji telewizyjnejwniezmienionejformie,podsycająctymsamymtowarzyszącąjejodpewnegoczasuat-mosferęskandaluorazwpewnymstopniuwpływającnapostrzeganiewizerunkuAgen-cjiBezpieczeństwaWewnętrznego.

Rekonesans

Opisane przezemniewpoprzednich częściach produkcje filmowenie stanowiąoczywiściejedynychportretówsłużbspecjalnych,jakiemożnadostrzecwpolskiejkine-

1 http://www.wirtualnemedia.pl/centrum-prasowe/artykul/wszystkie-rece-umyte-sprawa-barbary-blidy-w-poniedzialek-we-wprost-dokument-na-dvd[dostęp:29VIII2013].

2 S.Latkowski,P.Pytlakowski,Wszystkie ręce umyte. Sprawa Barbary Blidy,Warszawa2010,Muza.3 W.Czuchnowski,Film o Blidzie w TVP,„GazetaWyborcza”z12listopada2010,s.9.4 Zob. Byli szefowie ABW: wstrzymać film o Blidzie,„GazetaWyborcza”zdnia1grudnia2010,s.4.5 Zob.M.Pietraszewski,Święczkowski pozywa wszystkich,„GazetaWyborcza”zdnia3grudnia2010,s.7.


matografiipowstałejpo1989r.Tematówcieszyłsiębowiemdużymzainteresowaniemwśródpolskichfilmowców(podobniezresztą,jakwśródreżyserówświatowegokina),razporazpojawiającsięwkolejnychdziełachfilmowych.CiekawywizerunekUrzęduOchronyPaństwamożnazatemzobaczyćwfilmiefabularnympt.Szczur(1994,premiera–1995r.)wreżyseriiJanaŁomnickiego,wpisującymsięwnurtrozważańpoświęconychkarnawałowej rzeczywistości czasów transformacji ustrojowej, stanowiącej swoistąkontynuacjęobrazuWielka wsypa(1992)tegosamegoautora.Wfilmietympojawiająsięm.in.funkcjonariuszewyżejwymienionejinstytucji,którzyposzukująteczekwspół-pracownikówSBukrytychwkorytarzachtuneluśrednicowegowWarszawie.Archiwówjednaknieudajeimsięzdobyć,gdyżgłównybohaterobrazuJarekBranko(granyprzezJanaEnglerta)–przeczuwając,do jakichcelówmogłybyposłużyć–decyduje sięnaspalenieichnadbrzegiemWisły6.FunkcjonariuszeUOP-upojawiająsiętakżewdzie-wiątym oraz dziesiątym odcinku serialu komediowegoSpółka rodzinna (1994–1995)JerzegoSztwiertniiJanuszaDymka,przyjmującprzytympostaćniezwykleoddanychsłużbie(możliwejdziękinieustannymdonosom,rozbudowanejsiatcetajnychwspółpra-cownikóworazpełnejinwigilacjinajróżniejszychobywateli),niemniejjednakśredniorozgarniętychmężczyzn.FunkcjonariuszyUrzęduOchronyPaństwawidaćteżwjednejzescenWirusa(1996)JanaKidawy-Błońskiego,wktórejtooficerowiestojącynastrażyprezydenta,uczestniczącegowuroczystymotwarciunowejliniimetra,niemalnatych-miastprzegrywająpotyczkęzMichałem(CezaryPazura)orazkomisarzemKujawą(JanEnglert),próbującymipowstrzymaćhackerskiataknasystemkomputerowy(Ale jaja! Takie palanty chronią prezydenta, nie mogę…–mówipierwszyznich).UOPjestrów-nieżbohateremfilmuOstatnia misja(1999,premiera–2000r.)wreżyseriiWojciechaWójcika, w którego fabule oficerowie tego urzędu oraz funkcjonariusze pozostałychsłużb specjalnych, a także osoby nawysokich stanowiskach państwowych, powiado-mieniprzezznanego,lecznieuczciwegobiznesmenaJózefaMurana(PiotrFronczewski)oszykowanymnaniegozamachu–przyznająmężczyźnieochronę,bynastępniezpo-mocąpolicjirozpocząćposzukiwaniapłatnegomordercy(choćporządnegoczłowieka),AndrzejaKostynowicza(PeterLucas),wynajętegonazleceniefrancuskiejmafii.

FunkcjonariuszeUOP-u(opowierzchownościmiejskichcwaniaków,zwaniprzezprotagonistów„uopkami”)toistotnyelementintrygifilmufabularnegoBez litości(2002)WojciechaWójcikaorazzrealizowanegonajegopodstawieserialutelewizyjnegoSfora (2002)tegożsamegoreżysera,wktórychtoobrazachstanowiąpewnegorodzajukon-trapunktdladziałańgłównychpostaci(napołylegalnej,tytułowej„sfory”,stworzonejprzezgrupęprzyjaciół,reprezentującychróżnorodneinstytucjepaństwowe)wgruncierzeczyprzeszkadzającimwdochodzeniu,mającymnacelurozpracowaniekontaktówmafijnegobossa,Starewicza(KrzysztofKolberger).Wartododać,żewsiódmymodcin-kuseriibeztruduzostająobezwładnieniprzezczłonkinięzespołu,Joannę„Nikę”Ró-życką(KarolinaGruszka),podczasbardzononszalanckiejwstosunkudokobietypróbyprzeszukaniajejmieszkania.

Podtatusiały i zdominowanyprzez rozpieszczonącórkę (Edyta Jungowska)puł-kownikUrzęduOchronyPaństwaKrępski(KrzysztofKowalewski)tonatomiastbohaterkomediowejOperacji „Koza”(1999,premiera–2000)KonradaSzołajskiego,opowia-dającejoudanymeksperymenciezamianyświadomości(jaki–przyokazji–ciałaoraz

6 Wartozaznaczyć,żewSzczurzejednązrólzagrałaElżbietaCzyżewska(postaćbezdomnejoimieniu„Małpka”).Udziałwtymfilmiejestwięcjednymznielicznychwystąpieńaktorkiwpolskimkinieodczasówjejemigracjiw1968r.


płci),któremuprzypadkowopoddająsięadiunktAdamHorn(OlafLubaszenko)ioficerKGBWieraTichonowa(EwaGawryluk).

Postacie funkcjonariuszyUOP-u odgrywają również pewną rolęw fabule czte-roodcinkowego serialu telewizyjnego Czwarta władza (2004) w reżyserii WitoldaAdamka,ukazującegokulisydziennikarskiegośledztwadotyczącegozwiązkówbiznesu i gangsterskiego światka oraz jedenastodocinkowej produkcji Policjanci (1999) Łu-kaszaWylężałka,traktującejotrudnejprzyjaźnidwóchpolicjantów,komisarzaSmugi(TadeuszHuk)iPiotraJasińskiego(RadosławPazura).WzmiankaoUrzędzieOchro-nyPaństwapada także zustwiceministra Jerzego (JanuszRewiński), którywfilmieUprowadzenie Agaty(1993)MarkaPiwowskiegochcewłączyćtęinstytucjęwprywatneposzukiwaniacórkiposła(JerzyStuhr),tytułowejAgaty(KarolinaRosińska).W„orłówzUOP-u”(jakzostajązapowiedzianiprzezradiostację)wcielająsięnatomiast„ludzie”Stefana„Siary”Siarzewskiego(JanuszRewiński),którzywKilerze(1997)JuliuszaMa-chulskiegoodbijająJerzegoKilera(CezaryPazura)zrąkpolicji(uwydatniającprzytymantagonizmy istniejące pomiędzy powyższymi organami).Na powiązania zUrzędemOchronyPaństwapowołujesiętakżepostaćgranaprzezAdamaFerencego,którarekwi-rujemieszkanieFerdynandaKiepskiego(AndrzejGrabowski)wOperacji Bobas–33.odcinkuŚwiata według Kiepskich(1999–2013)OkiłaKhamidowaorazPatrickaYoki.Postacie funkcjonariuszy UOP-u incydentalnie pojawiają się równieżm.in. w takichprodukcjachfilmowychitelewizyjnych,jak:W labiryncie(1988–1990)MarkaKarpiń-skiego(postaćwykreowanaprzezJackaDomańskiego),Człowiek z… (1993)KonradaSzołajskiego(oficerdawniejpowiązanyzSBzagranyprzezKrzysztofaTyńca),Święta wojna(1998–2008)MarkaBielickiegoorazDariuszaGoczały(odcinek39.i48.)czyteżPlebania(2000–2011)wreżyseriim.in.WojciechaSolarza(odcinek112.i113.).

NiedokońcaprawysposóbfunkcjonowaniasłużbspecjalnychstałsięnatomiastjednymztematówfilmudokumentalnegoZabić Papałę (2008)SylwestraLatkow-skiegopróbującegodociecprzyczynzabójstwaoficerapolicjiMarkaPapałyorazzbadaćmechanizmyprowadzonegowtejsprawieśledztwa.Podobnaproblematyka(ujawniającapewnegorodzaju„błędyiwypaczenia”)zostałarównieżpodniesiona w dokumencie Alfabet mafii. Dekada mafijnej Warszawy (2004)Artura Kowa-lewskiego, Lidki Kazen i Krzysztofa Spiechowicza, w zrealizowanym na jegopodstawieserialudokumentalnymAlfabet mafii(2004)tychsamychautoróworazwyprodukowanejdlaPolsatPlayseriiTajemnice polskiej mafii (2013)SylwestraLatkowskiego,którychtotwórcy,odwołującsiędorzeczywistościwczesnychlat90. XX wieku, wskazali na wzajemne powiązania świata przestępczego z poli-tycznymielitamiwładzy.Obrazsłużbspecjalnych (i typowychdlanichdziałań)początków tzw. transformacji ustrojowej można dostrzec także w filmie Gra-cze (1995)RyszardaBugajskiego, opowiadającymwyobrażoną (choć częściowoopartąnamateriałacharchiwalnych)historiękampaniiprezydenckiejz1990r.zeszczególnym uwzględnieniem kulis pracy sztabówwyborczychTadeuszaMazo-wieckiego, LechaWałęsy oraz StanisławaTymińskiego. Pośród bardziej współ-czesnych produkcji filmowych, w których sportretowano różnorodne, w tymrównież kontrowersyjne, metody operacyjne stosowane przez funkcjonariuszy(bezjednoznacznegowskazywanianazwkonkretnychinstytucji,choćsugerująceudziałABWalbosłużbwywiadu),wartowymienićchociażbytelewizyjnegoOfi-cera(2004–2005)wreżyseriiMaciejaDejczera,jegokontynuacjępt.Oficerowie (2006)orazfabularnyTrick(2010)zrealizowanyprzezJanaHryniaka(takżeserialpodtymsamymtytułem).


FunkcjonariuszyAgencji BezpieczeństwaWewnętrznegomożna było równieżzobaczyćwemitowanejnaanteniePolsatuFali zbrodni (2003–2005)OkiłaKhamido-wa,KrzysztofaLanga,WaldemaraKrzystkaiFilipaZylbera.Pojawilisięonitamprzyokazjikilkuniepowiązanychzesobąwątków,m.in.wzwiązkuzaferąbędącąrezulta-temodkrycianowejformułybiopaliwaprzezpolskichnaukowców,stanowiącąłako-mykąsekdlawywiadówobcychpaństwimiędzynarodowychkoncernównaftowych.Ochrona,jakąfunkcjonariuszezapewnilibadaczom,okazujesięzupełnienieskutecz-na,zmuszająctymsamympolicjędoprzejęciaichdotychczasowychobowiązków.Nie-przychylnywizerunekABWzostałukazanytakżew14.odcinkutelewizyjnegoPitbulla (2005–2008)wreżyseriim.in.PatrykaVegi,wktórymtofunkcjonariuszetejinstytucji(zapewneprzyużyciunielegalnychsubstancjichemicznych,choćjesttojedyniesuge-rowane,dosypanychdonapojuaspirantaJacka„Gebelsa”Goca(AndrzejGrabowski)zaproszonego na kuluarowe spotkaniew restauracji), wyciągają odmężczyzny taj-ne informacjeoperacyjne,bynastępniezpomocąmediówobwieścićwłasnysukces wprowadzeniuśledztwa.NiekorzystnyobrazAgencjiBezpieczeństwaWewnętrzne-gojestrównieżzaprezentowanywtelewizyjnejprodukcjipt.Fałszerze. Powrót sfory (2006–2007)WojciechaWójcika,wktórej funkcjonariuszeprzeszkadzajączłonkom„sfory”wrozwiązaniukryminalnejintrygi(m.in.rekwirująckomputerywspomnianejjużJoanny„Niki”Różyckiej).OficerowieABWtorównieżjednizbohaterówserialutelewizyjnegopt.Dziki(2004)zrealizowanegoprzezGrzegorzaWarchoła,wktórymśrednioudolni,małointeligentnioraz–mówiącżartem–wogólenieodporninakobiecewdziękimężczyźniprowadząniemalnieustannąobserwacjędomuznanegogangstera,Andrzeja„Ptasiora”Ptaszyńskiego(BogusławLinda)7.Cowięcej,podobniekomedio-wyportret funkcjonariuszyAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznegomożnadostrzec w fabularnejSuperprodukcji (2002, premiera – 2003)w reżyserii JuliuszaMachul-skiego,wktórejkapitanBergman(SylwesterMaciejewski)orazporucznikTarkow-ski (Krzysztof Kiersznowski) – przy udziale Yanka Drzazgi (Rafał Królikowski),krytyka filmowego oraz działającego pod dyktando mafii reżysera i scenarzysty(jakkolwiek sytuacjawydaje się absurdalna) – próbują nie dopuścić do niepożąda-negozperspektywyrozwojugospodarczegokrajurozkwitupolskiejprodukcjifilmo-wej(kryptonim:operacja„kurnik”),mogącegouniemożliwićakcesjęPolskidoUniiEuropejskiej.Agencja odgrywa również pewną rolę w fabule trzynastoodcinkowe-go serialu pt.Odwróceni (2008) JackaFilipiaka, JarosławaSypniewskiego,Micha-ła Gazdy i Urszuli Urbaniak (stanowiącego prequel kinowego Świadka koronnego (2007) Jarosława Sypniewskiego, Jacka Filipiaka iMichałaGazdy), opowiadające-goo „odwróconym” (czyli rozpoczynającymwspółpracę z organami ścigania) „ka-pitanie”gangupruszkowskiego,Janie„Blasze”Blachowskim(RobertWięckiewicz)oraz trzynastoodcinkowej produkcji telewizyjnej pt. Na krawędzi (2012–2013) w reżyseriiMaciejaDutkiewicza, traktującej owłaścicielce fundacji i redaktor na-czelnej czasopisma,MarcieSajno (UrszulaGrabowska), któramści się na osobachodpowiedzialnych niegdyś za umorzenie śledztwa w sprawie dokonanego na niejgwałtu. Ponadto postacie funkcjonariuszy ABW incydentalnie pojawiają się m.in. wtakichrealizacjach,jak:Defekt(2003–2005)MaciejaDutkiewicza(postacieodtwa-rzaneprzezAndrzejaZielińskiegoiAdamaDzienisa),Tango z aniołem(2005–2006)TomaszaKoneckiegoorazJarosławaMarczewskiego(odcinek9.,17.,27.,29.i35.),

7 FunkcjonariuszyABWmożna także dostrzec w kontynuacji serialu pt.Dziki 2. Pojedynek (2005) wreżyseriiKrzysztofaLanga.


Prawo miasta (2007)KrzysztofaLanga (odcinek15.)orazwwymienionej jużPle-banii (odcinek262. i 264.).Wniniejszymkontekście interesującawydaje się takżeakcjapromocyjnafilmuUkład zamknięty (2013)w reżyseriiRyszardaBugajskiego,podczasktórejKazikStaszewski(autorpiosenkizapowiadającejdzieło)–wtrakciejednego z koncertów zespołu Kult – został zaaresztowany przez służby specjalne, wodbiorzemedialnympostrzeganejakofunkcjonariuszeABW8.

Działalnośćstrukturwywiadowczychstałasięnatomiastjednymztematówkrót-kometrażowegoKroku(1997)MarkaPiwowskiego,wktórymtoprzedstawicielompol-skich służb specjalnychwniezwykle złożony i tajny sposóbudaje się zdobyćzaska-kującąwiadomość (pochodzącąwprost zBrukseli orazwyczytaną z ruchuwarg), żekrokdefiladowy,jakimposługujesięWojskoPolskie,nawetwnajmniejszymstopniuniespełniawymogówstawianychprzezNATO.Problematycewywiadowczejpoświęconajestrównieższeścioodcinkowaprodukcjadokumentalnapt.Szpieg(2008)zrealizowanaprzezWojciechaBockenheima,wktórejszczegółowozostałaprzedstawionasylwetkagenerałaMarianaZacharskiego(wtymjegoosiągnięciazlat90.XXwieku).Służbywy-wiadowczetotakżebohater–próczwspominanychjużOficerówiOficera–serialupt.Trzeci oficer(2008)MaciejaDejczera,wktórymsportretowanokilkufunkcjonariuszywywiadu(byspośródnichwymienićtylkopostaćgen.MichałaMatejewskiego,zagra-negoprzezMaciejaKozłowskiego).

Wizerunek Centralnego Biura Antykorupcyjnego można natomiast dostrzec wWidmie CBA–280.odcinkuRodziny zastępczej(1999–2009)wreżyseriim.in.Woj-ciechaNowaka,wktórymtopolicjant(JarosławBoberek)usilniepragniezostaćfunk-cjonariuszemtejsłużby,uprzednioćwiczącnoweproceduryoperacyjnenadobrzemuznanych„obywatelach”.WspomnienieoCBAjakoopotencjalnym(iwpełniwyobrażo-nym)miejscupracypadarównieżzustKatarzynyMarczak(MałgorzataKożuchowska),jednej z bohaterekTeraz albo nigdy! (2008–2009)GrzegorzaKuczeriszka iMaciejaDejczera,którasugerujesiostrze(MagdalenaKumorek),abywtenwłaśniesposóbod-powiadałaprzyjaciołom,chcącympomócjejwznalezieniuzatrudnienia.Funkcjonariu-szeCentralnegoBiuraAntykorupcyjnego to takżebohaterowiem.in. takichprodukcjitelewizyjnych, jakRanczo (2006–2013)WojciechaAdamczyka(odcinek43.)orazNa wspólnej(2003–2013)wreżyseriim.in.WojciechaAdamczaka,RyszardaBugajskiego iCezaregoNowickiego(postaćodtwarzanaprzezKamilaCetnarowicza).

Podsumowanie

Różnorodneprzykładyfilmowe,wyszczególnionewartykule,niewyczerpująca-łegokatalogumożliwychodniesień,jakiemożnabyodnaleźćwpolskiejkinematografiipowstałejpoprzełomie1989r.Problematykasłużbspecjalnych(jakotakich)bezwąt-pieniastanowibowiemjedenzciekawszychwątkówfilmowych,któregoistotazostałaopartaprzedewszystkimnaswoistymrozdźwięku(czyteżdwoistości)pomiędzyspo-dziewanymisposobamifunkcjonowaniaapokazywanyminaekraniemetodamidziałańomawianychinstytucji,przyczyniającsię tymsamymdoskonstruowania ichpopular-negowizerunku.Należyrównieżdodać,żeznaczącąrolęwzasygnalizowanejpowyżej

8 Zob.http://film.interia.pl/wiadomosci/film/news/kazik-ofiara-ukladu-zamknietego,1901667,38[dostęp:31VIII2013].


kwestiiodgrywająoczywiściemediamasowe,wktórychczęstopojawiająsięwybiórczedoniesienianatematrozlicznych„niedociągnięć”,jaki–chociażrzadziej–sukcesówwtrakcieprowadzeniaposzczególnychśledztw(orazpowstałychwwynikutegoafer),stającsięnastępnienośnąmateriądla scenarzystóworaz innych twórcówfilmowych.Wzwiązkuzpowyższymnietrudnostwierdzić,żeobrazsłużbspecjalnych,zapropono-wanywanalizowanychprzezemniedziełachfilmowych,zostałwykreowanygłównienapodstawiewybiórczychiniezawszedokońcapotwierdzonychinformacji,którychobecnośćwszerokodefiniowanychprzekazachmedialnych(jakiwcodziennejrecepcjiodbiorców)niesiezesobąwyraźneznamionasensacji,skutkująctymsamymzwiększo-nymzasięgiemoddziaływania.

Wprzedstawionychprzezemniedziełachfilmowychzostałypoddanepoddys-kusję niejawnena co dzień poczynania funkcjonariuszy służb specjalnych (z klu-czowymuwzględnieniemmniej oficjalnych formpostępowania, ukazanychna za-sadziepewnego rodzajukontrowersji), zawłaszczającniejako–poprzez skupieniesięjedynienawybranych,najciekawszychzperspektywywidzaelementach–cało-kształtwykorzystywanychwrzeczywistościstrategiioperacyjnych.Ztegowłaśniepowodu bohaterowie opisaniw filmachmogą być odczytywani niemalwyłącznieprzezpryzmatwyselekcjonowanych,najczęściej niezbytkorzystnychpostaw,któ-rew świadomościwidzówniesłusznie przyjmują postać prawdziwej reprezentacjitej grupy, funkcjonując równocześnie jako specyficzny kontrapunkt dla zachowań„niezłomnych” protagonistów (choć z zauważalnymi wyjątkami). Przywoływany wwymienionychprzezemnieprzekazachaudiowizualnychobrazsłużbspecjalnychpowinnosięwięctraktowaćjakoniepełne(czywręczułomne)wyobrażeniemetodpracytypowychdlaposzczególnychagencji,któregocelemjestprzedewszystkimzwiększenieatrakcyjnościdanejprodukcjifilmowej i–coza tymidzie–przycią-gnięcie dużej liczbyodbiorcówdokin bądźprzed ekran telewizora.Powyższemuzadaniusłużytakżeczęsteszukaniekorelacjipomiędzywspółczesnościąadoświad-czeniemPRL-u,naktórego„etosie”miałabybyćzbudowanadzisiejszawładza,coniewątpliwiejestskutkiemspołecznejnieufnościwobec„czystości”przeprowadzo-nejtransformacjiustrojowej.Możnazatemstwierdzić,żezregułyniezbytprzychyl-nywizeruneksłużbspecjalnychzostałskonstruowanywedługprawidełzbliżonychdotych,którecharakteryzująobrazprawazaproponowanyprzezpolskąprodukcjęfilmową.PozwolęsobieprzywołaćwypowiedźEwyCiszewskiejiBartoszaLewan-dowskiego, którzyw artykulePrawo jako reprezentant zła w polskim kinie w tensposóbodnieślisiędorozpatrywanegozagadnienia:

(…)wartozauważyć,żezmianasystemupolitycznegoniespowodowałaodejściaodwize-runkuprawajakoreprezentantazła.Obrazyfilmowewjeszczewyraźniejszy,dosadniejszyspo-sóbzaczęłyprzedstawiaćtęproblematykę.Szczególnielata90.możnauznaćzaokres,wktórymprezentowanoprawojakoskładnikopresyjnego,obcegowzględemobywatelisystemu.Filmypo-wstającewostatnichlatachwprawdzieniezrywajązprzedstawianiemprawajakoreprezentantazła,jednakujmujątezagadnieniawsposóbsubtelniejszy,identyfikującprawonietylkozbrutalnąprzemocą,aletakżegrąinteresów,wktórejobywatelestanowiąpionki.

Powyższespostrzeżeniaprowadząnasdownioskuomocnozakorzenionymwpolskiejki-nematografiiarchetypieTemidyjakopostacisporadycznieużywającejtrzymanejwjednymrękuwagi,zatobezumiaruuderzającejdzierżonymwdrugiejręcemieczem9.

9 E.Ciszewska,B.Lewandowski,Prawo jako reprezentant zła w polskim kinie,w:Zło w kinie. Boha-


Wewspomnianychprzezemnie tytułach trudnoznaleźćaż takdalekoposuniętąkategoryzację,niemniejfantazmatźlepojmowanejwładzy,definiowanejjakoprzestrzeńwpewnymsensiewyłączonapozastrukturypowszechnieobowiązującejrzeczywisto-ści (choć sama będąca źródłem regulujących nakazów), bezwątpienia stanowi jedenzczęściejobecnychfundamentówzaprezentowanegownichwizerunkusłużbspecjal-nych.Cowięcej,zasygnalizowanaprzedchwiląstrategiatotakżewynikzastosowanychprzezwiększość twórcówschematówgatunkowych,opartychm.in.nawyraźnympo-dzialeświataprzedstawionegonadwieprzeciwstawneczęści,coumożliwiazrozumie-niecharakterystycznychdlaniegopraw,skonstruowanychwznacznejmierzenawielupowtarzalnychorazprzewidywalnychstereotypach10.Nietrzebanawetdodawać,żenie-jednoznacznesylwetkifunkcjonariuszysłużbspecjalnych,wswoichdziałaniachczęstobalansującychnagranicyprawa,idealniepotrafiływypełnićramyniniejszegozadania,przybierającnajczęściejpostaćmniejpozytywnychbohaterówmającychnaceluutwier-dzićdualizmsportretowanegonataśmiefilmowejuniwersum,przyczyniającsięrówno-cześniedonieustannegoutrwalaniafunkcjonującychspołeczniestereotypów.Wyraźniezatemwidać,żeprzyswojonyprzezrodzimątwórczośćfilmowądyskurshollywoodzkiejkinematografii,funkcjonującywedługcharakterystycznychdlasiebiereguł,niewątpli-wiewpłynąłnaspecyficznysposóbkreowaniawizerunkówanalizowanychwniniejszymartykuleaparatówpaństwa,tymsamympowszechnieutwierdzającichpublicznyobraz.

Zaproponowanerozważania,nakierowaneprzedewszystkimnaanalizędominu-jącegowprzestrzeniwspółczesnychprzekazówfilmowych„dyskursuwizualnego”,po-winnosiętraktowaćjedyniejakoprzyczynekdoszerszejdyskusjinatematomawianegowopracowaniufenomenu.Niezwykłazłożonośćproblemupodpowiadabowiempalącąwręczkoniecznośćprzyjrzeniasięmupoprzezpryzmatwielościróżnorodnychperspek-tywbadawczych(bypośródnichwymienićchociażbysocjologicznebadaniawpływumediównaspołecznepostrzeganiesłużbspecjalnych).

Abstrakt

Głównymtematemartykułujestobrazpolskichsłużbspecjalnych,którymoż-na dostrzec w produkcjach filmowych zrealizowanych w latach 1989–2012.Au-tor, wychodząc od rozważań na temat zmian, które nastąpiły w polskiej kinema-tografii po 1989 r., zastanawia się nad wpływem przekazów audiowizualnych nakształt tzw. pamięci zbiorowej, ze szczególnym uwzględnieniem utrwalonych naekranie wizerunków (i wywoływanych przez nie wyobrażeń) m.in. takich insty-tucji, jak:UrządOchronyPaństwa (UOP),AgencjaBezpieczeństwaWewnętrzne-go (ABW),AgencjaWywiadu (AW) czy też Służba KontrwywiaduWojskowego iSłużbaWywiaduWojskowego(SKWiSWW).Zapodstawowyprzedmiotanalizy

terowie, gatunki, twórcy,A.Drzał-Sierocka(red.),Warszawa2012,WydawnictwoSWPS,s.76.Wartonad-mienić,żepewnązmianęwizerunkuprawa–cozauważajątakżeautorzyprzywołanegoartykułu–przyniosłyze sobąm.in. takie realizacje telewizyjne, jak:Magda M. (2005–2007) JackaBorcucha,MaciejaDejczera iKrzysztofaLanga,Prawo Agaty(2012–2013)MaciejaMigasaiPatrickaYokiczyteżprogramytelewizyjneSędzia Anna Maria Wesołowska oraz Sąd rodzinny.

10 Oteoriigatunkufilmowegomożnaprzeczytaćm.in.w:Ch.Altman,W stronę teorii gatunku filmowego,tłum.A.Helman,„Kino“1987,nr6,s.18–22;R.Altman,Gatunki filmowe,tłum.M.Zawadzka,Warszawa2012,WydawnictwoNaukowePWN.


służąkultoweprodukcjezawierająceobrazy służb specjalnych: twórczośćWłady-sława Pasikowskiego,EkstradycjaWojciechaWójcika,EkipaAgnieszki Holland,MagdalenyŁazarkiewicz,KasiAdamikiBorysaLankosza,Twarzą w twarzPatrykaVegi,Essential KillingJerzegoSkolimowskiegoorazWszystkie ręce umyte. Sprawa Barbary BlidySławomiraLatkowskiegoiPiotraPytlakowskiego.Ponadtoautorpo-krótceanalizujerównieżinneprzykładyfilmowe,próbująctymsamymzidentyfiko-waćmechanizmycharakterystycznedlaopisywanegowartykulezagadnienia.

Abstract

ThearticlefocusesontheimageofPolishspecialservicesshowninPolishfilmsproducedbetween1989and2012.Theauthorstartshisconsiderationswiththechangesin thePolishcinematographyafter the turningpointof1989.Heanalyses the impactofthemediaonthecollectivememory,inparticularbythemediaimages(andtheim-pressionstheycreate)ofsuchinstitutionsastheOfficeofStateProtection(UOP),Inter-nalSecurityAgency(ABW),IntelligenceAgency(AW),MilitaryIntelligenceService(SKW)andMilitaryCounterintelligenceService(SWW).TheanalysisconcentratesoncultclassicsthatportraythePolishspecialservices:moviesbyWładysławPasikowski,EkstradycjabyWojciechWójcik,Ekipa byAgnieszkaHolland,MagdalenaŁazarkie-wicz,KasiaAdamik, andBorysLankosz,Twarzą w twarz byPatrykVega,Essential KillingbyJerzySkolimowski,andWszystkie ręce umyte. Sprawa Barbary BlidybySła-womirLatkowskiandPiotrPytlakowski.Theauthoralsostudiesbrieflyotherfilmpro-ductionsinhisattempttoidentifythepatternsintheportrayalofPolishspecialservices.


Maciej Aleksander Kędzierski

Zastosowanie rozwinięcia teorii układów samodzielnych na potrzeby typowania przywództwa organizacji przestępczej

– analiza psychocybernetyczna1

Podczasrealizowaniazadańoperacyjnych(przedprocesowych)organomściganiaczęstowieletrudnościnastręczaustaleniepersonalnegokierownictwaorganizacjiprze-stępczej.Nawetw przypadku gdy przywództwowgrupie jest znane i eksponowane,funkcjonariuszeorganówściganiapowinnipodchodzićdowstępnychustaleńwsposóbostrożny, ponieważ nie zawsze formalne przywództwo pokrywa się z rzeczywistym.Przywództwomacharakterdynamiczny,ulegaprzekształceniom,cowynikazoddzia-ływaniaelementówtegoukładunasiebieorazoddziaływanianaukładczynnikówze-wnętrznych(innychukładów),atakżeprzyjmowaniastrukturysieciowejdlaorganiza-cji.Dodatkowoistniejąceformyochronyorganizatorówgrupymogąprzyjmowaćtakirodzajzabezpieczenia,żepoanalizierelacjizachodzącychpomiędzyczłonkamiorga-nizacjikogoinnegokreujesięnaprzywódcę,aktoinnyjestnimwrzeczywistości.Wy-dajesię,żeprzywództwoorganizacjiprzestępczej,zarównonapotrzebyutrzymaniajej wczasie,jakizapewnieniabezpieczeństwaosobistegoorazstrukturyjakocałości,po-winnoposiadaćprzedewszystkimzdolnośćdosamosterowania,atakżedoprzeciwdzia-łaniautracietejzdolności.Ponadtozewzględunahubicznycharakterorganizacji2kiero-wanieniąwymagaodprzywództwazdolnościumiejętnegooddziaływanianaotoczenie(sterowaniaelementamiotoczenia)wcelupozyskiwaniaśrodkównadalsządziałalnośćorganizatorską i pomnażania osobistych zyskówuzyskanychwwynikudokonywaniaprzestępstwiprowadzeniainwestycji.

Z obserwacji zachowań grupy wynika, że w organizacjach przestępczych ostrukturzesieciowejznacznietrudniejjestokreślićprzywództwoorganizacyjneniż wprzypadkuzwiązkówhierarchicznych.Wynikatoprzedewszystkimzluźnychre-lacjiisamodzielnościwsterowaniuorganizacją,któradążydoosiągnięciawspólnieprzyjętychcelówkońcowych.Możnatudoszukiwaćsięindywidualnegoprzywództwa(czylipojedynczejosoby)lubskonkretyzowanegoukładu,którybyłbyodpowiedzial-nyzasprzężenia(współpracę)zinnymiukładamiielementamiotoczenia(spółdziel-ni).Celemprzywództwawtakiejorganizacjibyłobyinicjowanie(wysyłaniebodźców)dodziałaniaikierowanieaktywnościąinnych,luźnopowiązanychukładów.Jednymze sposobówoceny zachowańworganizacjach przestępczych, zarównow aspekcieindywidualnym,jakicałościorganizacji,jestmożliwośćwykorzystaniapsychocyber-netyki.

WedługM.Górnegopolami zastosowania psychocybernetyki mogą być takie dzia-łania, jak tworzenie profili przestępców lub w przypadku kilku podejrzanych określanie

1 Opróczwykorzystania cybernetycznej teorii charakteruM.Mazuramożliwe jest także zastosowanie analiz psychologicznych zwykorzystaniem cybernetyki na potrzeby kryminalistyki (np. na podstawie ustaleniadynamizmucharakteruczłonkóworganizacjimożnaokreślić,ktofaktycznie,anietylkoformalnieniąsteruje).OpracowaniadotyczącepsychocybernetykibyłytakżeprzedmiotempracJ.Kosseckiego,tenże,Elementy nowoczesnej wiedzy o sterowaniu ludźmi. Socjotechnika, socjocybernetyka, psychocybernetyka, Kielce2001,WydziałZarządzaniaiAdministracjiAkademiiŚwiętokrzyskiejwKielcach.

2 Rozumianyprzezautorajakopasożytniczy,żerującynazdrowychstrukturachpaństwa(przyp.red.).


wstępnego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa przez każdego z nich („ad exemplum” jest niezwykle mało prawdopodobne, aby przestępstwa wymagającego wie-lu żmudnych przygotowań i działań planistycznych dokonał egzodynamik)3.Psychocy-bernetykamożeprzyczynićsiędowytypowaniawłaściwychprzywódcóworganizacjiprzestępczej,którzysązdolnidokierowaniadziałaniaminietylkoocharakterzewyko-nawczym(dokonywaniaprzestępstw, takżezorganizowanych), lecz takżepotrafiąpo-kierowaćorganizacjąjakobytemorganizacyjnymzdolnymdoutrzymaniafunkcjonalnejrównowagiorganizacjiwczasie.

Tradycyjnekryminalistycznepodejściedotypowaniaprzywódcóworganizacjiprze-stępczychpolegaprzedewszystkimnaprowadzeniuszerokiego rozpoznania środowiskkojarzonych z przestępczością zorganizowaną, szczególnie za pośrednictwem kataloguczynnościoperacyjno-rozpoznawczychczy stosowaniaanalizykryminalnej.Typowaniepolega głównie na łączeniu poszczególnych faktów (zdarzeń kryminalnych) oraz osób(sprawców)wkontekścierelacjizachodzącychwgrupieprzestępczej(związkuprzestęp-czym)ipowiązańpomiędzyzdarzeniamiaosobami.Tegotypudziałaniomnapoziomiepozaprocesowymsłużąróżnegorodzajuczynnościsłużbowe(operacyjno-rozpoznawcze,analityczneiadministracyjne)zmierzającemiędzyinnymidoustaleniahierarchiiworga-nizacjiprzestępczej.Napoziomieprocesowymposzczególneorganyprocesowewykonująwieleczynnościocharakterzedochodzeniowo-śledczym,którepozwalająnauzupełnienieipotwierdzeniedotychczasowychinformacji,azwłaszczaudowodnienie(zebraniemate-riałudowodowego)nietylkopopełnieniaposzczególnychprzestępstwzwiązanychzak-tywnościąkryminalnąorganizacjiprzestępczej,lecztakżezałożeniaikierowaniazwiąz-kiem (grupą), którego celem było popełnianie przestępstw4.W praktyce identyfikacjaposzczególnychosobowychelementóworganizacyjnych(członków)jestrealizowananapodstawie informacjiuzyskiwanychzdziałańwłasnychorganówścigania, a zwłaszczawwynikuprzejmowaniabodźcówwysyłanychprzezposzczególneelementyjakoskutekaktywności(podejmowaniadziałaństerujących)organizacjiprzestępczej.

Wartykuleskupionosięprzedewszystkimnarzeczywistymukładziesamodziel-nym, jakim został określony związek przestępczy.Twórcą teorii układów samodziel-nych, opublikowanejw 1966 r., jestMarianMazur5. Jednym z podstawowych pojęćwprowadzonychwramachtejteoriijestuk ład samodz ie lny jakoukład zdolny do sterowania oraz który potrafi przeciwdziałać utracie tej swojej zdolności6.Celem ta-kiegoukładujestjegoistnieniewdanymczasieimiejscuorazzdolnośćdotrwania.Po-dobnezałożeniaodnosząsiędozwiązkuprzestępczego,stądteżrodzisiępytanie,naile iwjakimzakresiemożnawykorzystaćteorięukładówsamodzielnychdoocenynietylkofunkcjonowania zorganizowanych grup przestępczych, ale także typowania ich przy-wództwaorganizacyjnego.Wartykulezałożono,żezwiązekprzestępczybędzieuznanyzauk ład o cha rak te rze cybe rne tycznym.

3 M.H.Górny,Psychocybernetyka w pracy Policji – zarys zagadnienia,„KwartalnikPrawno-Krymina- listyczny”2010,nr3(5),s.97inast.

4 Ustalenie sprawcy czynu z art. 258 kk oraz przedstawieniemu zarzutów jako elementowi układusamodzielnego.

5 M.Mazurstworzyłteorięsystemówautonomicznych,autonomów(wcześniejposługiwałsiępojęciemukładów samodzielnych), którą przedstawiłw opracowaniu:Cybernetyczna teoria układów samodzielnych (Warszawa1966,PWN),anastępnierozwinąłwpozycji:Cybernetyka i charakter (Warszawa1976,PIW).Jakoprzykładskonkretyzowanegoukładuautonomicznegouznanoczłowieka.CharakterowiczłowiekazostałapoświęconaznacznaczęśćpublikacjiM.Mazura.

6 M.Mazur,Cybernetyczna teoria układów…,s.51–55.


Ważnymelementemustalaniawzajemnychrelacjiworganizacjiprzestępczejjestmiędzy innymi analiza kryminalna, która za pomocą instrumentów elektronicznych(specjalistycznego programu analitycznego) kojarzy poszczególne informacje, kon-struując na ich podstawie powiązania przestępcze, zarównowewnątrz samej grupy(związku),jakigrupyzotoczeniem.Wydajesię,żedodatkowymwsparciemdotych-czasowych rozwiązań na temat funkcjonowania grupy przestępczej realizowanychprzezorganyściganiabędzietakżezastosowanieanalizypsychocybernetycznej.Moż-liwośćwsparciasiępsychocybernetykąmożnaupatrywaćwbadaniurelacji:członekorganizacjiaorganizacjajakocałość,atakżewodniesieniudoczłonkóworganizacjipomiędzysobąorazczłonkówukładuaotoczeniemukładu.Temuzadaniubędąmo-głysłużyćtakiewspółczynniki,jak:dynamizmcharakteru(dynamizmfizjologicznegowpływanianaotoczenie)czyszerokośćcharakteru(tolerancja,podatność).Takiepo-dejściecybernetycznebędziemożliwedowykorzystaniawodniesieniudonastępują-cychkwestii:

• typowaniarzeczywistychprzywódcóworganizacjiprzestępczej,• typowania członkóworganizacji przestępczej jako tzw. słabych elementów,

któremożnawykorzystaćdodezintegracjiorganizacyjnejukładu,• ocenyzachowaniasięczłonków,którzymogąwprowadzaćwbłądorganyści-

ganiaprowadzącerozpoznanieichdziałalności,• ocenyrywalizacjimiędzyposzczególnymiorganizacjamiprzestępczymi,• typowaniaośrodkówdecyzyjnychwprzypadkusieciowejstrukturyorganiza-

cyjnej,• budowaniaocenycharakterologicznejposzczególnychczłonkóworganizacji

wceluwykorzystaniaichdopodejmowaniadziałańnapoziomieoperacyjnym(typowanienaosoboweźródłainformacji)iprocesowym(np.typowanieoso-bymogącejzostaćświadkiemkoronnym),

• ocenypoziomuorganizacyjnegoukładu–czy jestonwpoczątkowymmo-mencie rozwoju (niedopracowaniedecyzyjności iwykonawstwa), na etapiestabilnym(synergiadziałaniazarównonapoziomieprzywództwa,jakiwyko-nawstwa)czyteżschyłkowym(osamotnienieośrodkaprzywódczego,wyko-nawcydziałająwewłasnymimieniu)7,

• typowaniakierunkówrozwojuorganizacyjnego(wtympersonalnego)związ-kuprzestępczegowprzyszłości8,

• budowania taktyki organów ścigania w celu wpływania (manipulacji)strukturami przestępczymi poprzez wpływanie na ich członków (celemgłównymstajesięwtakimprzypadkuskutecznaneutralizacjanielegalnejstruktury)9.

Jednymzpodstawowychelementówistotnychzpunktuwidzeniaichzastosowaniaprzyokreślaniumotywacjidziałaniajestwspomnianydynamizmcharakteru–pojęciewprowadzoneprzezM.Mazura.

7 Konsekwencjąmożebyćwyznaczenieodpowiedniegoczasunarealizacjęzadań,którychcelembędzieneutralizacjaorganizacji,bądźteżustalenietaktykidługo-lubkrótkofalowegozadaniowaniafunkcjonariuszadziałającegopodprzykryciem.

8 Należyzwrócićuwagęrównieżna to,żezwiązkiprzestępcze jakoukładymogąbyćdlaorganizatorategoukładuspołecznegonarzędziemdomanipulowaniaukładembądźprowadzeniawalkizinnymiukładamispołecznymi.Stądteżpowstajepotrzebaidentyfikacjiprzywództwaworganizacji(rzeczywistegoorganizatora).

9 Na przykład przez wykorzystanie możliwości, jakie daje wprowadzenie do struktury przestępczejfunkcjonariuszaczyzadaniowanieźródłainformacji.


Dynamizm cha rak te ru (D)jesttologarytmstosunkuwspółczynnikarozbu-dowysystemuautonomicznegodowspółczynnikajegostarzeniasię,wyrażonywzorem:

D=logC/A

gdzie:C –współczynnikrozbudowysystemuautonomicznego,A–współczynnikstarzeniasiętegosystemu.

Współczynnik starzenia A jestwspółczynnikiemzanikaniapotencjału stanowiącego ja-kość tworzywa systemu autonomicznego.Współczynnik rozbudowy C jestwspółczynnikiemzanikaniaróżnicymiędzygranicznąiaktualnąilością tworzywasystemuautonomicznego.Sta-rzenie stanowi zakłócenie równowagi funkcjonalnej, jako żepowoduje zmniejszenie zdolnościsterowniczychsystemuautonomicznego10.

WedługskaliwprowadzonejprzezM.Mazurawdynamizmiecharakterumożnawyróżnićnastępującezakresy:

a) endodynamizm–występujegdydynamizmjestujemnyD<0,wtedyC<A,wtakimprzypadkuwspółczynnikdynamizmujestmniejszyod1(n=C/Ajestmniejszeod1,n<1),

b) statyzm–toprzypadek,gdydynamizmjestrównyzeroD=0,wtedyC=A, awspółczynnikdynamizmujestrówny1(n=1),

c) egzodynamizm – w tym przypadku dynamizm jest dodatni, czyli D>1,C>A,tj.współczynnikdynamizmujestwiększyod1(n>1).

Tymsamymprzydynamizmiedodatnimwystępujenadmiarmocydyspozycyjnej,przyzerowymbraknadmiaru iodpowiednioprzyujemnymnastępujeniedobórmocydyspozycyjnej11.

Kierując się tymi założeniami,M.Mazurw ramach swojej teoriiwyróżnił pięćzasadniczychstopnidynamizmu:

1. C –egzodynamizm(dużydynamizmdodatni12),2. BC–egzostatyzm(małydynamizmdodatni),3. B –statyzm(dynamizmzerowy),4. AB –endostatyzm(małydynamizmujemny),5. A –endodynamizm(dużydynamizmujemny).

JakstwierdzaM.Górny:psychocybernetykę można też wykorzystać przy rozpraco-

10 M.H.Górny,Psychocybernetyka…,s.95,zob.też:M.Mazur,Cybernetyka i charakter…,s.298inast.11 Cytatza:www.autonom.edu.pl.[dostęp:25X2013].Starzenieorganizmupowodujezmianywmocy

dyspozycyjnej.Jeżeliwpoczątkowymokresieżyciaczłowiekmanadmiarmocydyspozycyjnej,towokresiekońcowymmajejniedomiar.Pomiędzytymiokresamiistniejestanpewnejrównowagienergetycznej.Zjaw-iskotojestwyrażanezapomocądynamizmucharakteru.Zob.P.Sienkiewicz,Poszukiwanie Golema. O cy-bernetyce i cybernetykach,Warszawa1988,KAW.Wzórnamocdyspozycyjną:Pd=P – P0,gdzie P0tomocjałowazużywananaprzemianyenergomaterialne.Zwiększającasięmocjałowaorganicznaposiadaniemocydyspozycyjnej,awięcigotowościdodziałań.Tymsamympodmiotywymagająceznacznejmocyjałowejstająsięnieprzydatnymidodziałaniaworganizacjiprzestępczej.

12 Jaktozostałookreśloneprzeztwórcęteorii,M.Mazura:operowanieokreśleniami„ujemny”i„dodat-ni”niemanicwspólnegozpotocznympojmowaniemtychokreśleń.


waniu zorganizowanych grup przestępczych lub nawet wykorzystywać wiedzę o konflik-togennych konfiguracjach charakterologicznych, do rozbijania grupy od środka13.

Wtakimzakresienależałobywyróżnićnastępująceetapyzastosowaniapsychocybernetyki:

• ocena,czyprezentowanezachowaniaczłonkówzorganizowanychgrupprze-stępczychwynikajązzachowańwewnętrznych(organizacyjnych,fizjologicz-nych),czyzachowańzewnętrznych(socjologicznych),

• ocenacechcharakterologicznychzwiązanychzpozycjąworganizacjiprze-stępczej(badaniemocydyspozycyjnejczłonkóworganizacji),

• ocenarelacjizachodzącychpomiędzyposzczególnymielementamiorganiza-cji(synergia,konfliktogenność),

• uzależnienieposiadanychcechcharakteruodzasilenia(energetycznego,eko-nomicznego,informacyjnego,innychmotywacji),

• ustalenie, czy organizator układuw doborze nowych członków organizacjiprzestępczejkierujesięcechamiichcharakteru.

Podjęte działania oceniającepersonalne związki członkóworganizacji przestęp-czej przy wykorzystaniu teorii dynamizmu charakteru umożliwiają opracowywanieoptymalnychmetodstosowanychwwalceniezbrojnej14.

Dynamizm charakteru kształtujący pozycję w organizacji przestępczej (rozważania teoretyczne)

M.Mazurokreśliłdynamizmcharakteruwnastępującysposób:B. Statycy to od-biorcy sztuki (publiczność) i wykonawcy zadań (pracownicy). AB. Endostatycy to orga-nizatorzy, „władcy z cudzej nominacji” (kierownicy, dowódcy itp.), A. Endodynamicy to władcy (dyktatorzy, biznesmeni itp.)15.

PrzyzachowaniuzastosowanegoprzezM.Mazurawyróżnieniazastatyków(B)możemyuznaćżołnierzyrealizującychpoleceniainnychczłonkóworganizacjiprzestęp-czej,zaendostatyków(AB)będziemyuważaliśredniszczebelzarządczyworganizacjiprzestępczej.Endodynamicy(A)natomiasttoprzywódcylubosobyzaliczanedościsłe-gokierownictwaorganizacjiprzestępczej16.

Podczasrozpoznawaniaposzczególnychczłonkóworganizacjiprzestępczejnale-żałobyposzukiwaćtakichosób,które,pozostajączsobą,będąstwarzałykonfliktogennesytuacje.Typowanietakichosóbpozwoliorganomściganianaprzyjmowanierozwiązańtaktycznychwodniesieniudozadaniowania funkcjonariuszydziałającychw tymśro-dowiskuwsposóbniejawny,atakżenaprzygotowywanieczynnościprocesowych(jakkonfrontacja czy przesłuchanie świadkówkoronnych) bądź też opracowywanie opty-malnejtaktykipostępowania17.

13 M.H.Górny,Psychocybernetyka…,s.97.14 Zob.J.Rudniański,Kompromis i walka,Warszawa1989,PAX,s.32inast.15 M.Mazur,Tajemnice charakteru, czyli poznaj samego siebie,Warszawa1999,EFECTCentrumOpty-

malizacji,http://www.autonom.edu.pl,s.8–9.16 Osobytakiewceluwzmocnieniaswojejmocydyspozycyjnejczerpiąmaksymalnieenergiezmocy

socjologicznej(zewnętrznej).Ichzachowaniepoleganatym,żezawszelkącenęzdobywająpełnąwładzęnadswymotoczeniem,nieliczącsięzżadnymizasadami.

17 Bezpośredniemetodywalkiniezbrojnejbędziemożnarealizowaćpoprzezpozyskiwaniesprzymie-


WswojejteoriiM.Mazurwyróżniłnastępującepary,określającjejakojed-nakowe,którychwzajemnerelacjesąpoddawaneoceniewkategoriachnp.solidar-nościlubprzyjaźni(C–C,BC–BC,BB,AB–AB,A–A),lubteżpodporządkowaniasię (poddańczości) i opiekuńczości (C–B, BC–AB, B–A)18. Zadaniem organówściganiajestwytypowanietakichparworganizacjiprzestępczej,anastępnieuzy-skanieodmiennegowynikuodpożądanegoprzezuczestnikówtychpar.Rozpozna-nie powinnodążyćdo ichwyselekcjonowania i takiegopokierowania relacjami,abybyłyoneniekorzystnezpunktuwidzeniastabilnościfunkcjonalnejorganizacjiprzestępczej,akorzystnezpunktuwidzeniaprocesudecyzyjnegopodejmowanegoprzezorganyścigania.

WkonfiguracjicharakterologicznejC–C,czyliegzodynamików,solidarnośćmię-dzynimimożebyćsłaba,charakteryzujeichnatomiastwspólnaniechęćdonarzucanychimzasadistosowanejwobecnichprzemocy.Rozbiciesolidarnościmożenastąpićwte-dy,gdyjednazosóbwparzezostaniewyróżniona.Każdazestrondążydozaspokoje-niaswoichpotrzeb,traktującdrugąstronęjaknarzędziedoosiągnięciawłasnegocelu.Każda ze stron działa indywidualnie, nie potrafiwspółdziałać z innymi. Zachowanietakiemożedotyczyćtzw.samotnychwilków.Należyzauważyć,żetegotypuparajestniekorzystnatakżezpunktuwidzeniasamejorganizacjiprzestępczej,stądteżjejdzia-łaniabędąwymagałyokreślonegonadzoruprowadzonegoprzezszczebelkierowniczyorganizacji.Istnienietegotypuparjestniekorzystnerównieżwprzypadkufunkcjonowa-niaprzestępczegowramachutworzonejsiecipodukładów.Działanieparwobecsiebie(relacjikierownictwaposzczególnychpodukładów)możełatwospowodowaćrozbiciesieciorganizacyjnej.Stądteżpotrzebawłaściwegodoboruparyzpunktuwidzeniaza-rządzaniasiecią.Tegotypuosobyjakosamotniedziałająceworganizacjimogąbyćtypo-waneprzezkierownictwoorganizacjidopodejmowaniapojedynczychindywidualnychzleceń.

KolejnąjestparaBC–BCskładającasięzegzostatyków.Podporządkowujesięonaobowiązującymzasadom(wspólnocieprzestępczej).Donaruszeniazgodnościwtakiejparzemożedoprowadzićpragnienie wyróżnienia się ze środowiska19.Takiezachowaniemożedotyczyćosóbnowoprzyjmowanychdoorganizacjiprzestępczej,mającychpo-trzebęuzyskaniakosztempartnerajaknajlepszegoodbioruprzezczłonkówgrupyprze-stępczejojużutrwalonejpozycjiwgrupie.Tenrodzajwyróżnieniasięmożeskutkować:agresywnością,częstymposługiwaniemsiębroniączybrutalnościąwobecofiar.Istnie-nieparyBC–BCwstrukturzesieciowejmożerównieżskutkowaćjejrozpadem.Sieć,wktórejdziałająparyegzostatyków,niedajegwarancjitrwałościwczasiezewzględunazłydobórcharakterologicznyprzywódcówpodukładów(złe relacjewobecsiebie).Jednakpoprzejściutzw.trudnegookresuistniejąszansenautrzymaniezwiązkuprzezdłuższyczas.Osiągnięcieokresutrwałościjestmożliwewówczas,gdykażdazestronbędziedążyładouzyskaniastanustatyki.Wprzeciwnymwypadkutegorodzajuparaniemaszansnautrzymaniesię.Wpraktyceistnienietakiejparymożebyćkrótkotrwałe,comożebyćzwiązanezzapewnieniemstabilnościorganizacji,wpadkąaktywnegopart-nera lub nawet jegowystawieniemwynikającymz potrzeby unormowania zachowań worganizacji.

rzeńcówwukładzieprzeciwnikaorazmetodęinfiltracji.Zob.J.Rudniański:Kompromis…,s.45.18 M.Mazur,Cybernetyka i charakter…,s.287.19 Tamże,s.390.


Para B–Btozwiązekstatyków,któryzostałocenionyjakosilny i trwały20.Dziękipodporządkowaniusięobowiązującymregułomjestonpodstawąbudowaniaorganizacjibądźsieciorganizacyjnej.Paratakabędzieprzedewszystkimwystępowaławorganiza-cji,którazakładatrwałośćwczasie.Będzietakżeszczególnieważnazpunktuwidzeniarozbicia organizacji przez organy ścigania. Dlatego też planowanie przeprowadzeniaczynności przy wykorzystaniu funkcjonariusza działającego w sposób utajniony czyświadkakoronnegopowinnyzostaćukierunkowanenaodnalezienie słabychpunktówpary.Tegotypuzwiązkimogąwystępowaćprzydokonywaniubardziejskomplikowa-nychprzestępstwwymagającychzaangażowaniaintelektualnegolubteżdługotrwałegorealizowania tychprzestępstw (zaangażowania sięwprzestępczyprocederwczasie),np.przestępstwagospodarcze,realizowanieprocederupraniapieniędzy(wtymprowa-dzenieinwestycji,jaklokowanieśrodkówwlegalneprzedsięwzięciagospodarcze)czycyberprzestępstwa.

PodobnadopoprzedniejjestkonfiguracjaAB–AB,czyliparaskładającasięzen-dostatyków.Tutakżeważnymelementemjestpotrzeba tworzenia organizacji do osiąga-nia wyznaczonych im celów21.Ten„spokójwspółdziałania”możebyćjednakzakłóconyprzezpotrzebęosiągnięciawyższegostanowiska,odegraniaważniejszejroli.Sytuacjatakaworganizacjiprzestępczejmożezaistniećwprzypadkuparyendostatykównapo-ziomieśredniegoszczeblakierowniczego,gdzieosobywykonującezadaniakierowni-czerywalizujązsobą,abyosiągnąćnajwyższypułapzarządzaniacałościąorganizacji22. Element statyki pozwala na osiąganie celów organizacyjnych, natomiast element en-dodynamicznypsujewzajemnerelacje,osłabiającwięzi ipowodującwkonsekwencjiograniczeniezaufaniainiechęć.Tenelementpartnerstwacharakterologicznegozpunktuwidzeniadziałaniaorganówściganiajestdośćistotny,gdyżuderzawtrwałośćorganiza-cyjnąipozwalanaskutecznejejrozbicieodwewnątrz.Zpunktuwidzeniaosiągnięciastanudysfunkcji organizacyjnej takiegoukładukorzystnebędzie stworzenie lubpod-trzymywaniebodźcakonfliktogennegowparze, takaby jego rozpadnastąpił jaknaj-szybciej23.

WedługM.MazuraparaA–Acharakteryzujesięsłabością24.Jesttokonfiguracjaendodynamików,którajedyniewpoczątkowejfaziemożebyćpozytywna,późniejjed-nakkończy się rywalizacją.Ponadto takiewspółdziałanie–wpierwszej,pozytywnejfaziezwiązku–macharakter racjonalnegodziałaniastron.Wfazienegatywnejnato-miastutrzymywaniesięrazemwynikaraczejzrozsądkuniżzinnychwięzi.Partnerzydziałająjakbyoboksiebie.Wrzeczywistościdotakiejsytuacjimożedojśćwprzypadkupodziałuorganizacjinaczęści(podukłady),kiedytodotychczasowipartnerzyzjednejorganizacjitolerująsię(brakrywalizacji)nazasadzieracjonalnejocenyosiąganiacelów(zyskówfinansowych).Wtensposóbposzerzasiękrągprzywództwaorganizacji.Dopodobnejsytuacjimożedojśćwówczasgdykierownicydwóchniezależnychorganizacjistwierdzą,żenależypołączyćsięwceluzwielokrotnieniazyskówzdziałalnościprze-stępczej.Zczasemtakiukładzaczynaprzeszkadzaćkażdejzestron,nadaljednakjest

20 Tamże,s.391.21 Tamże.22 Zwłaszczagdyjedenzpartnerówtakiegozwiązku,typowanynaczłonkowstwowkierownictwieorga-

nizacji,utrzymujerównoleglerelacjeB–AB.23 Takimiczynnikamimogąbyć:sugerowanieniewłaściwegopodziałułupów,podsuwaniemyślioob-

raniuniewłaściwegokierunkudziałaniaorganizacjiprzestępczej,nakłanianiedopodejmowaniadecyzjiprzezjednegozpartnerówbezwiedzydrugiego,sugerowaniebrakuzaufaniaitp.

24 Zob.M.Mazur,Cybernetyka i charakter…,s.391inast.


utrzymywanyzewzględunarealizacjęwspólnychprzedsięwzięćizaspokajaniepotrzeb.Przeciwdziałanietakiemuzwiązkowijestotyletrudne,żemimopobudzaniabodźcównegatywnych,niemusipomiędzystronamidochodzićdospięć.Stronymogąnatomiastpraktycznieocenićbodźce(np.sprawdzającje)iprzeciwdziałaćwzrostowiskonflikto-waniasiędotakiegopoziomu,któregoskutkiembyłbycałkowityrozpadrelacji.

Oceniając relacje wewnątrzorganizacyjne, należałoby zwrócić uwagę na takie,które będąwynikały z nadzorowania i podwładności (hierarchicznościw organizacjiprzestępczej).Wtakimprzypadkumożnawyróżnićnastępującepary:egzodynamicznyadoratorzestatycznymprotektorem(C–B),egzostatycznyadoratorzendostatycznymprotektorem (BC–AB), statyczny adorator z endodynamicznymprotektorem (B–A)25. Analizarelacjizachodzącychwtegorodzajuparachpozwalaocenićrodzajorganizacji(hierarchicznabądźostrukturzesieciowej)orazokreślićwłaściwąhierarchięworgani-zacjiprzestępczej.

KonfiguracjaC–B (egzodynamikzestatykiem) jestnajbardziejcharakterystycz-nym rodzajem podporządkowania w relacjimistrz–uczeń26. Do sytuacji takiej możedojśćwprzypadkugdywykonawcy,„żołnierze”,będąwierniepodporządkowaniwy-znaczonymkierownikomśredniegoszczebla.Wtejsytuacjimożliwebędzieustalenienajbardziejoddanychwykonawcówwobecśredniegoszczeblakierownikówzlecającychzadania.Tenpoziomrelacjibędziewystępowałtakżemiędzyśrednimszczeblemzarzą-dzaniaaścisłymkierownictwemwukładziehierarchicznym.Towzajemnepodporząd-kowanierealizowaneprzezparęC–Bbędziecharakteryzowałosięwysokimpoziomemlojalności.Negatywnymelementembędziewysokaaktywnośćegzodynamikaiekspo-nowaniejegomocydyspozycyjnej.Mimożepodwzględemwykonywaniapoleceńtakiukład jest pozytywny,w rzeczywistości z powodubraku umiejętności egzodynamikaparamożezostaćwkrótkimczasiezneutralizowana.

DlaorganizacjiprzestępczejważnyteżbędzieukładB–A,któryoznaczaprzygo-towaniestatykadosukcesjipoendodynamiku.Możnatutypowaćpodmioty,którebędąprzejmowałyzarządzanieorganizacją.Rozpoznawanieukładupozostaniedlaorganówściganiaważnezpunktuwidzeniautrzymaniawczasieorganizacjiprzestępczej.Wydajesię,żetakirodzajprzejęciakierowaniamożewjakiśsposóbzakłócićrównowagęfunk-cjonalnąorganizacji(niewszyscymogąsięzgadzaćzdecyzjąAodnośniedowskazaniasukcesora).Stądteżnależałobydodatkowobadaćrelacjestatykazinnymipodmiotami,zwłaszczawprzypadkustwierdzeniarelacjinegatywnych.

ZakonfliktogennemożnauznaćparyskrajeC–AiBC–AB.Możetobyćzwiąza-neztym,żeegzostatyk,atymbardziejegzodynamik,będziedążyłdoosiągnięciacelu wsposóbszybkiizdecydowany,niezważającnaniebezpieczeństwo.Działaniatebędąprzeciwne działaniom endostatyka, który będzie dążył do tego samego celu wolniej ibardziejbezpiecznie.Jakmożnazauważyć,paraBC–ABnależytakżedoparorelacjipodwładności,cowrzeczywistościmożnaprzełożyćna respektowanepoleceńwyda-wanychprzezendostatykawrelacjinadzorunadwykonawstwem.Endostatyknietylkobędziedziałał napotrzebyorganizacji, tak abyutrzymać stabilnośćgrupy, alebędzietakżeunikałrealizowaniatakichzachowańegzostatyka,którebyćmożesąskuteczne,jeśli są realizowane pojedynczo, ale są niekorzystne z punktu widzenia równowagifunkcjonalnejcałościukładu.Dotakichzachowańmożedojśćwprzypadkurywalizacji„młodychwilków”zpozostałą,częściąorganizacji,któradążydofunkcjonalnejstabi-

25 M.Mazur,Tajemnice charakteru…,s.15.26 M.Mazur,Cybernetyka i charakter…,s.400.


lizacjiukładupoprzezwyzbywaniesięzachowańagresywnych.Dlasamejorganizacjisytuacjapozytywnabędziewówczas,gdywparzeBC–ABkażdazestronbędziedążyładozachowaństatycznych.Wpraktycemożetakżedojśćdosytuacjiodwrotnej,bardziejradykalizującejrelacjewgrupie.Możetonastąpićwprzypadkugdyegzostatykustabili-zujesiępojakimśczasieiosiągniestatyzm,natomiastendostatykwswojejdziałalnościkryminalnejzaczniewykazywaćbardziejagresywnezachowania,czylibędziedążyłdozachowańegzodynamicznych.Dotakiejsytuacjimożedojść,jeśliendostatyk,nauczonydoświadczeniem, nie nabiera zaufania do egzostatyka, lecz przeciwdziała jegonowejpozycjiwgrupiezbliżonejdojegozachowania,izaczynapopieraćipreferowaćnowychpokoleniowoczłonkóworganizacji,mającnadnimipełnynadzór.

W przedstawionych relacjach istotną rolę odgrywają rywalizacjaw grupie orazelementymotywacyjne,zwłaszczaelementekonomiczny(zasilenieenergetyczneorga-nizacji).Wydajesię,żetenrodzajmotywacjibędziebardzoważnydlaegzodynamików.Mniejszeznaczeniebędziemiałdlaednostatyków,gdyżosiągnęlionijużokreślonąpo-zycjeworganizacji,stądteżichpodstawabędziesięzbliżaładoendodynamicznej,czy-libronieniawłasnychzasobówiograniczaniaichwydatkowania.Ponadtonaśrednimszczebluzarządzaniaiwykonawczymjestmożliwewprowadzenieelementurywalizacji,comożepobudzać,aleikonfliktowaćzsobąposzczególnepodukłady.

JakzauważaM.Górny:Endodynamicy dążą do gromadzenia informacji i ener-gii i z natury są niechętni do dzielenia się nimi z innymi. Do tego motywacje witalne i ekonomiczne sprawiają, że osoba nimi się kierująca bardzo niechętnie podejmuje się jakichkolwiek działań, które nie łączą się z perspektywą wymiernego zysku, a obciążanie zeznaniami bandyty nie tylko nie niesie ze sobą takiej perspektywy, ale wręcz wiąże się z potencjalnym niebezpieczeństwem27.Sątowięcbardziejprzywódcyorganizacyjniniżwykonawcy.Dlategoteżwśródtakzachowującychsięczłonkównależydoszukiwaćsięrzeczywistychprzywódców,mocodawcówokreślonychdziałańprzestępczych.Będątoosoby,któreprzez stabilizacyjnepodejściedoprojektowania i realizacjidecyzjibędądążyłydoutrzymaniarównowagifunkcjonalnejukładu.Tarównowagazaśdodatkowozapewnia imwłasną, osobistą stabilizacjęopartąnaprzyjętymwzorcupostępowania, atakżepozwalanautrzymywaniestałegonadzorunadpozostałączęściąorganizacji.

Wprowadzając funkcjonariusza działającego „pod przykryciem” do organiza-cji przestępczej należałoby typować charakterologicznie zarówno funkcjonariusza,jak iosobyzorganizacji,zktórymibędziemógłwspółdziałać.Należyuważać,abydo struktury przestępczej nie wprowadzać funkcjonariusza, który musiałby stwo-rzyć relacje konfliktogenne (np. C–A lub BC–AB). Funkcjonariusz nie powinienbyć łączony z powstałymi konfliktami w organizacji przestępczej. Rolę destruk-tora powinny odegrać czynniki zewnętrzne związane z aktywnością organów ści-gania, przede wszystkim podczas wykonania czynności procesowych. Instrumen-talna rola funkcjonariusza zbliżałaby się raczej do roli statykaw organizacji. Takapostawawynika zpotrzebywykazaniapopełnieniaprzestępstw, anie aktywnegownich udziału. Bardziej niebezpieczne byłoby typowanie funkcjonariusza w bliskiejkonfiguracji z endodynamikiem, gdyż mogłoby się to zakończyć ryzykowną obro-nąprzed rywalizacją z innymi członkami organizacji.Dlatego też należałoby typo-wać raczej funkcjonariusza w następujących bezpiecznych relacjach: egzodynamikze statykiem (C–B) lub statyk ze statykiem (B–B). Pozostanie w takich relacjach worganizacjiwynikagłówniezesprzecznościcelówustalonychwzadaniufunkcjonariusza

27 M.H.Górny,Psychocybernetyka…,s.97.


i zadaniu postawionym przed rzeczywistymi członkami organizacji kryminalnej, a jednocześnie uniemożliwia wystąpienie sytuacji bezpośredniego zagrożenia lubujawnienia.

Ocena dynamizmu charakteru w zależności od przebiegu życia

M.Mazurzauważył,żecharakterczłowiekapodczascałegożyciakształtujesię wukładzie:C–BC–B–AB–A.Tymsamymnależałobyzwrócićuwagęnato,czyelementwiekunieodgrywaokreślonejroliwusytuowaniupozycjidanegoczłonkaworganizacji.Wydajesię,żewprzypadkugdybędziemymielidoczynieniazorganizacjązróżnicowa-nąwiekowo,możnatypowaćnastępującerodzajezachowańorganizacyjnych:

• przeważajązachowania o charakterze statycznym,alebliższezachowaniomegzostatycznym– gdy organizacja jest złożona z ludzimłodych (rówieśni-ków),

• przypominającezachowania endostatyczne–wprzypadkugdyzorganizo-wanedziałania organizacji przestępczej będądokonywaneprzezosoby sta-teczne,nastanowiskach(najczęściejwśrednimwieku)28,

• o charakterze mieszanym–gdyorganizacjaprzestępczabędziesięskładałazczłonkówwróżnymwieku(wzależnościodtego,któraztychgrupwieko-wychbędzieprzeważała,zachowanieorganizacjibędzieoscylowałobardziejwokółBlubAB).

M.Mazurpodałkilkaprzykładówzachowańzwiązanychzezmianądynamizmu wzależnościodprzebiegużycia29.Wzakresiedecydowania:C. Egzodynamik podej-muje decyzje nieopatrznie, pod wpływem doraźnych wrażeń, jest impulsywny. BC. Eg-zostatyk podejmuje decyzje lekkomyślnie, improwizuje. B. Statyk podejmuje decyzje pro-stolinijnie, kierując się obowiązującymi normami. AB. Endostatyk podejmuje decyzje przezornie, kierując się ich użytecznością. A. Endodynamik podejmuje decyzje przebie-gle, z lękiem popełnienia błędu.

Odnośniedostosunku do niebezpieczeństwa:C. Egzodynamik jest naiwny, nie dostrzega niebezpieczeństwa. BC. Egzostatyk jest ryzykancki, nie docenia niebezpie-czeństwa. B. Statyk jest odważny, staje do walki z niebezpieczeństwem, gdy ma taki obo-wiązek. AB. Endostatyk jest ostrożny, stara się ominąć niebezpieczeństwo dopóki można. A. Endodynamik jest zapobiegliwy, stara się nie dopuszczać do powstania niebezpie-czeństwa.

Przedstawiającpowyższerozważaniacodoczłonkóworganizacjiprzestępczych,możnastwierdzić,żetakprezentowanaocenazachowańmożemiećdodatkowe,alenieistotneznaczenieprzytypowaniupozycjiwgrupie.Zapriorytetowąnależałobyuznaćtakąocenędynamizmucharakteruposzczególnychczłonków,któraraczejbędziezwią-zana z pozycjąworganizacji i zakresem realizowanych zadań.Niemożnanatomiastwykluczyć,żepostawaworganizacjibędziezależnaodcharakterupowiązanegozprze-biegiemżycia.Należyjednakuznać,żeopróczzachowaniaprywatnego,związanegoz

28 Zachowaniaegzodynamiczneiegzostatycznesąprzynależnewiekowidziecięcemu,endodynamicznenatomiastodnosząsiędowiekuśredniegoistarszego.

29 M.Mazur,Tajemnice charakteru…,s.11–12(poszczególneprzywołaniatekstuprzedstawionoprzykładowo).


funkcjonowaniemwspołeczeństwie,sposóbbyciaposzczególnychczłonkówzorganizo-wanychgrup(związków)przestępczychbędziepołączonyztąorganizacją(zachowaniedeterminowaneorganizacyjnie,zachowanieorganizacyjne).Dlategoteżbardziejistotneprzywykorzystaniupsychocybernetykibędzieokreśleniecharakterologiczneprzywódz-twaorganizacjiprzezpryzmatzachowańposzczególnychczłonkówwobecsiebieiwor-ganizacji,przyczymbędątozachowaniadeterminowaneświadomościąprzynależnościdotejorganizacji.Ponadtouzależnianiestatusuczłonkawgrupieododpowiednichcechcharakterologicznychbędziemożliwe, jeżeli z takiego instrumentu skorzysta ten, ktogrupęzakładalubniąkieruje.Naprzykładodmienneodinnychczłonkóworganizacjice-chycharakterubędziemiałaosobatypowanadodokonywaniaoszustwfinansowychnaszkodępodmiotówprywatnychczyprzedsiębiorców.Powinnatobyćosobasprawiającawrażenieotwartej,posiadającazdolnośćdozachowańprostolinijnych,przekonująca,alezdolnadokłamstwa. Innecechynatomiastbędziemiałaosoba typowananazawodo-wegozabójcę–będzie to człowiekzamknięty,ostrożny,niekontaktowy, stroniącyodinnych,małomówny.

Najbardziejobrazowymprzedstawieniemcharakterologicznychpostawczłonkówzorganizowanychgrupprzestępczychbędziechybaokreśleniecechważnychzpunktuwidzeniarelacji:członekorganizacjiprzestępczej–otoczenie.Postawaczłonkóworga-nizacjiprzestępczejnie jest jedyniedeterminowanabyciemw takiejorganizacji (wy-dawanie poleceń bądź ich realizowanie), ale jest także indywidualnym dynamizmemcharakteru.Zewzględuna to,żeprzydynamizmiecharakteru rozpatruje siępodmiotjakojednostkępersonalną,dlakażdegoznichotoczeniembędziezarównosamaorga-nizacjajakowyodrębnionyukład,jakiotoczenietegoukładu.Możnazałożyć,żedobórcharakterologicznyzwiązanyzdynamizmembędziedeterminowałtakżefunkcjęwor-ganizacjiprzestępczej(sposóbjejpełnienia)orazudziałwwykonawstwie(popełnianiuprzestępstw)przyrealizacjiustalonegocelufunkcjonalnegoorganizacji.Wykorzystującanalizędynamizmucharakteruposzczególnych,rozpoznawanychczłonkóworganizacjiprzestępczej,możnazaproponowaćocenę:

• zdolnościorganizacyjnejikierowniczejczłonkaorganizacji,• aktywnościwykonawczejposzczególnychczłonków,• słabychpunktówcharakterologicznychwceluposzukiwaniaitypowaniaosób

współpracujących, opracowywania taktyki działania operacyjnego, taktykiprzesłuchańitp.,

• relacji wewnątrz organizacji (np. wyszukiwania par o sprzecznym dyna-mizmiecharakteru),

• osóbpodkątemposzukiwaniaaktualnychkierownikóworganizacjiipreten-dentówdotegostanowiska.

Typowanie członków organizacji przestępczej na podstawie oceny psychocybernetycznej

Wydaje się, żew przypadku członków organizacji przestępczej osoby o skłon-nościachegzodynamicznychbędąworganizacjifunkcjonowałyindywidualnieiimpul-sywnie.Wsparciemdlatakiejpostawybędzieznacznamoc wewnętrznazwanamocą fizjologicznątychosób(możliwościindywidualneorganizmu),atakżewspomnianajużmoc dyspozycyjna(wynikającazkierowaniaorganizacjąorazzmożliwościsterowaniaotoczeniem).Działaniaegzodynamikastająsięuporczyweiniebezpiecznezarównodlaspołeczności,naktórątakaorganizacjaoddziałuje,jakidlasamychjejczłonków.Jeślitakieskłonnościmaprzywódcaorganizacji,otoczenieukładu(główniedalsze)będzie


dlaniegoobszaremwyeksponowaniaizrealizowaniaswojejmocyfizjologicznej,nawetprzybrakuwłaściwegopoziomuwłasnejmocydyspozycyjnej.Należyjednakzauważyć,żeźródłemjegorosnącejmocydyspozycyjnejbędzie jedyniemocfizjologiczna.Stądteżbędzieonbudowałautorytetorganizacjinaswojejagresji (znacznejmocyfizjolo-gicznej)Wtakimprzypadkumożnamiećdoczynieniazagresywnymi,bezwzględnymi,żądnymiszybkichiwysokichzyskówgrupami.Poprzezswojąpostawęspołeczną(moc socjologiczną, zewnętrzną),którajestsprzecznazotoczeniem,organizacjanieznajdzieszerszegopoparcia.Dlategoteżorganyściganiabędąmogływykorzystywaćopóroto-czenia(pokrzywdzonych)wobecorganizacjiskupiającejwwiększościegzodynamików.Negatywna reakcja otoczenia organizacji będzie skutkowała powstaniem sprzężeniazwrotnego(obronnego)wobectakiegozachowania.Jednocześniemożnazauważyć,żezachowaniaegzodynamicznebędąpozostawiłytrwałeśladyaktywności(dlaorganizacjiważnyjestceldziałania,aniedrogadochodzeniadoniego).Stąd tegorodzajugrupymogąmiećograniczonąwczasie trwałość funkcjonowania (indywidualizmczłonkówniesprzyjabudowaniutrwałychrelacji).Przyosobachodynamizmiecharakteruegzo-dynamikówmożliwośćpokierowania(sterowania)organizacjąbędziemiałjedynieen-dodynamik30.Dlategoteżanalizującgrupępodkątemjejprzywódcy,należydoszukiwaćsięgopozagrupąwśródendodynamików(grupaegzodynamikówstanowiagresywnypodukładwykonawczyorganizacji,sterowanyspozapodgrupy,alewramachcałościor-ganizacjiprzestępczej)lubwypatrywaćwpodgrupieosobyoukierunkowanychcechachendodynamika,którabezpośredniobędzietakągrupąwprzyszłości(realnie)kierowała.Gdybrakujetakiejosoby,należyspodziewaćsiępoluzowaniarelacji,ponieważ,jakjużwspomniano,solidarnośćegzodynamikówjestsłabainietrwała.

Wprzypadkugdygrupaprzestępcza(związekprzestępczy)mautrwalonąstruk-turę istabilnośćdziałania,wydajesię,żeposzczególneelementybędązbliżałysiędopostawyendostatycznej.Wynikiemtegobędąbardziejprzemyślane,konsekwentne,aleiskryteinwestycjeidziałaniaorganizacji,którebędązmierzałydouzyskaniatrwałościorganizacyjnej.Członkowie,którzystająsięorganizatorami,niesąskłonnidoszybkichinieprzemyślanychdecyzji.Dlaorganówściganiatakapostawajestdużymwyzwaniem.Wśród endostatyków należałoby ponadto szukać osób pozyskujących dla organizacjistatykówinimikierujących31.Tymsamymorganizacjamożesiępowiększyćokolejnychczłonków(statyków)posiadającychinnecechydynamizmucharakteruniżczłonkowie,którzydotychczasdziałaliworganizacji(czyliendostatykówiegzodynamików).

Dlaorganówścigania równie trudne, jeśli niebardziej, będzieprowadzeniedzia-łań wobec postawy endodynamizmu charakterologicznego członków organizacji prze-stępczej (głównie występującej wśród przywódców). Należy zauważyć, że postawa tamożebyćtakskrajna,jakpostawaegzodynamiczna,wkonsekwencjijednakzdecydowa-nie trudniejszebędzieprzeciwdziałaniepodmiotowireprezentującemupostawęendody-namika.Zdobyte przez endodynamikadoświadczenie oraz zmniejszanie się jegomocy fizjologicznejskłaniagodopodejmowaniadecyzjiocharakterzetrwałym,przynoszącymperspektywicznerozwiązania(osiąganiezyskówiichpowiększanie),starającymsięjed-nocześniepodporządkować inneelementy,majac tymsamymwpływnasterowanieor-ganizacją.Tegorodzajuosobabędziedlaorganówściganiatrudnymprzeciwnikiem.Jejrozpracowaniebędziewymagaćbardziejdogłębnejanalizy–poszerzeniapracyoperacyj-nejlubszerszegowykorzystaniainstrumentówwewnętrznegoprzenikaniadoorganizacji.

30 Zob.J.Kossecki,Elementy nowoczesnej wiedzy o sterowaniu ludźmi...,s.108.31 Tamże,s.108.


Statyk jako przywódca grupy nie jest skłonny do postaw skrajnych.Będzie ondążyłdoosiągnięciastabilnościprzezorganizację.Tymsamymniebędziepodejmowałpochopnychdecyzji,akierującorganizacją,będziebudowałprzyszłośćorganizacyjnąi trwałośćw czasie. Postawa taka bardziej przypomina zachowania endodynamiczneprzystabilnejmocyfizjologicznejidośćjeszczeznacznejmocydyspozycyjnej(będziew tymczasiebardziej produktywny).Statykpozostanie zainteresowanyutrzymaniem w równym stopniu swojej kierowniczej pozycji w grupie (związku) i trwałości wczasiesamejorganizacji.Będziepozostawałwięcstabilnypodwzględemaktywnościnapoziomiemocyfizjologicznejidyspozycyjnej.Takieprzywództwobędziecharakte-ryzowałazdolnośćorganizatorskaielastycznośćwpodejmowaniudecyzji.Stwierdze-niebrakuinicjatywyipostawypodporządkowaniabędąwskazywaćwtymprzypadkunato,żedanyelementnienależydoprzywództwaorganizacji.Wśródosóbocechachstatykówiendostatykównależałobynatomiastupatrywaćwykonawcówworganizacjiprzestępczej.

Niejednokrotniewrzeczywistościgrupyniedziałająjednolicie,mająróżnorodnąstrukturęwiekową – swojemiejsce znajdują tu zarówno ludziemłodzi, aktywni, jakiosobyustabilizowane.Roląprzywództwa jestwłaściwekierowanieposzczególnymiczłonkamiorganizacji,różniącymisiępodwzględemcharakteru.Ponadtoprzyutrzymu-jącejsięwczasiestabilnościgrupymożliwebędzietypowanienastępcówwśródszcze-blakierowniczegoorganizacji.

Dynamizm charakteru przywództwa (homeostatu) organizacji przestępczej

Dlaorganizacjiprzestępczejhomeostatembędzieprzedewszystkimprzywództwotejorganizacji.Należyzauważyć,żeprzenoszącrozważanianapoziomorganizacjiprze-stępczej,homeostatem(jakopodmiotempojedynczymlubzbiorowym)będzieczłowiek.Stądteżoceniebędziepodlegaćjegopostępowaniejakoosobyposiadającejokreślonyindywidualnycharakterorazzmiennośćjegocharakteruwczasie.Charakterbędzieza-leżnyiodtrwaniaworganizacji,iodpozycjiwniej,atakżeodcechindywidualnychi zdolności osiągania celu (kryminalnego zysku).Należyprzypuszczać, żew ramachorganizacji,jakąjestgrupaprzestępca(związekprzestępczy),skumulowanecechycha-rakteruposzczególnychczłonkówbędąmiaływpływ takżenasamąorganizację (kie-rowanie,podziałzysków,ocenęzachowańinnychczłonków,a takżenaprzyjęcieczymodyfikacjęstrukturyfunkcjonalnejsamejorganizacjiitp.).

Postawycharakterologiczneprzywódcóworganizacjiprzestępczejnależałobyroz-patrywaćrównieżzpunktuwidzeniasterowaniainnymiczłonkamigrupy,awostatecz-ności–danąorganizacją.Należałobymiećrównieżnawzględziezarównobliskie,jak i dalszeotoczenie przywództwaorganizacji przestępczej.Zabliskie otoczenie uznajesiępozostałączęśćorganizacji(pozostałychczłonków).Natomiastzadalszeotoczenie–otoczeniecałejorganizacjiprzestępczej.Iwjednym,iwdrugimprzypadkupodmiotprzywódczybędziesterował (oddziaływał)zarównonaotoczeniebliskie, jak idalsze(wtymdrugimprzypadkugłówniezapomocąinnychelementów,członkówukładu).Zpunktuwidzenia psychocybernetycznego jego charakter będziemusiałookreślać: po-siadanie zdolności szybkiego odtwarzania traconej mocy fizjologicznej, zdolność dozwiększaniamocy(jejmaksymalizacji)zotoczenia(czerpaniezmocysocjologicznej),przyzapewnieniuwysokiegocałkowitegopoziomumocydyspozycyjnej.Cechy takiecharakteryzujągłównieendodynamików.


JakstwierdzaJ.Kossecki32organizatoramiprzestępstwsągłównieendodynamicy:Endodynamicy – to szefowie gangów przestępczych, którzy nie narażają się osobiście, ciągną z przestępstw głównie korzyści oraz im bliższy endodynamizmu jest charakter danego człowieka, tym silniejsze wykazuje on dążenia do sterowania innymi ludźmi i tym trudniej poddaje się sterowaniu z ich strony.Odbywasiętotakżewtakiejgrupie,któ-raskładasięwwiększościzendodynamików.Skutecznesterowaniemożnapowierzyćwówczas jedynieendodynamikowi.Endodynamikposzukujeprzedewszystkimmocy wotoczeniu(energiisocjologicznej),cojestspowodowaneograniczaniemsięjegomocyfizjologicznej.Wobec otoczenia nie podejmuje on jednakowej strategii, ale zmierzawszelkimisposobamidoosiągnięciazamierzonegocelu33.

TakistanrzeczyczęściowopotwierdzająbadaniaprzeprowadzoneprzezO.Kraj-niak,wktórychokreśliła, że:Na szczeblu najwyższym w strukturze zorganizowanych grup przestępczych z reguły funkcje kierownicze pełniły osoby młode, pomiędzy 21 a 35 rokiem życia (74,1% wszystkich członków znajdujących się na tym poziomie). Odnoto-wano pojedyncze przypadki, gdy na szczeblu najwyższym znajdowały się osoby powyżej 35 lat34.Osobymłodebyłyzaliczanewcybernetycecharakterudoklasyegzostatyków(BC)iegzodynamików(C).NiemniejjednakuzyskanyprzezO.Krajniakwynikmógł-bywskazywaćnato,żegrupamiprzestępczymi(wbadanymprzypadku)kierująosobyniemającepotrzebyawansowaniawgrupie(związku)zupływemczasu,aleawansetesąspontanicznebądźteżdrogaawansowaniajestdośćkrótka.Wśródkierującychgrupąprzestępcząodnotowano:wprzedzialewieku21–25lat–20,4proc.,wprzedziale2–30lat–24,1proc.,wprzedziale31–35lat–29,6proc.Znacznyspadekprocentowy(od7,4do1,8proc.)odnotowanowśródosóbpo35.rokużycia.Porównująctoztrwałościąwczasiebadanychgrup,zktórychnajwięcej(22z51,czyli43proc.)działałodo12miesię-cy,atylkonieliczneistniałyprawiepięćlat(takichgrupbyłonajmniej),możnazauważyćnastępującąprawidłowość:jeżeligrupybudowanesąprzezosobymłode,ichtrwałośćjestniewielka.Jest tozwiązanez tym,że ichcechycharakterologiczne(egzodynami-kówczyegzostatyków)niepozwalająnawykreowanietakichcechprzywódczych,którezapewniałyby trwałośćorganizacji przestępczejwczasie, a tymsamymgwarantowa-łybywłaściwepokierowanieorganizacją.Ichimpulsywnośćcharakterologiczna,indy-widualnośćczysamoangażowaniesięwdziałanieniesprzyjatrwałościorganizacyjnej,taksamojakbrakumiejętnościzarządzaniainformacją,cowkonsekwencjipowodujemożliwość szybkiejneutralizacji grupprzezorgany ścigania35.Dlatego teżw ramachorganizacjiprzestępczej,zwłaszcza istniejącychdłuższyczas, jakoprzywódcównale-żałobyposzukiwaćosobymającejcechycharakteruendodynamika.Wprzypadkugdyprzywództwoskładasięzwięcejniżjednejosobyiwszyscymającechyendodynamicz-ne,możnasięspodziewać,żewstępnafazawspółpracymożesięzczasemprzerodzić wkonflikt(każdybędziechciałdominować,nawetwścisłymkierownictwie).Wprzy-padkugrupomniejszejtrwałościścisłegokierownictwabędąnimiegzodynamicy,któ-rzykierujągrupąprzezjejzdominowanie,wykorzystującznacznąmocsocjologiczną.

Należałoby teżokreślićpozytywnerelacje, jakiepowinnyzachodzićworganizacjiprzestępczejmiędzyścisłymprzywództwemaśrednimszczeblemkierowniczym.Najbar-

32 Tamże,s.107.33 Tamże,s.104.34 O.Krajniak,Zorganizowane grupy przestępcze. Studium kryminalistyczne,Warszawa2011,Wolters

Kluwer,s.148.35 Zpewnościąnależałobydodatkowoprzeprowadzićbadanianawybranymzbiorzegrup,wktórych

określonobyrównieżzależnośćmiędzywiekiemprzywódcówatrwaniemwczasieorganizacjiprzestępczej.


dziejpożądanydlaorganizacjibyłbyukładpar: statycznyadoratorzendodynamicznymprotektorem(B–A),którygwarantowałbycałkowitepodporządkowanieilojalnośćkierow-nictwaposzczególnychpodukładówfunkcjonującychwramachcałościorganizacyjnej.

Wydajesię,żeprzyskłonnościendostatykadoendodynamizmujestmożliwetak-że zdominowanie egzodynamika – będzie towówczas paraC–AB, co, jak zauważył M.Mazur:występuje prawie zupełnie dobranie charakterów, które stanie się zupełne36. Tymsamymendostatykda sobie radęze sterowaniem i statykami, i egzostatykami37. Endodynamik natomiast będzie mógł pokierować każdą grupą członków organizacji zwyjątkiemtakiej,wktórejbędąinniendodynamicy.Wówczasmożedojśćdorywali-zacjiiwalkiowładzę.

Powyższe rozważania dotyczyły struktury o charakterze hierarchicznym. Jakwięcukładyparidobórcharakterologicznymogąsięrozkładaćworganizacjachprze-stępczychobudowiesieciowej?Wydajesię,żewtakimprzypadkunapoziomieprzy-wództwa ideologicznego, kierunkowego nadzorowania, będziemymieli do czynieniazosobamio cechachcharakteru endodynamicznym.Wposzczególnychukładach lubluźno powiązanych podukładach będą dominować osoby o skłonnościach egzodyna-micznych.Gwarancjąsukcesudziałaniabędzienietylkodobórcharakterologiczny,lecztakżeodmienneniżwstrukturzehierarchicznejrelacjepomiędzyogniwami.Będzietomożliwedziękitakiemudoborowilokalnychprzywódcówposzczególnychogniw,któ-rzy zagwarantują realizację celu funkcjonalnego (głównego) układuorganizacyjnego.Stądteżprzewidujesię,żebędątogłównieparyegzostatykzendostatykiem(BC–AB).Wramachposzczególnychpodukładówprzywództwobędziesiękształtowałowpary:egzostatyk i egzodynamik (BC–C) jako pośrednie pomiędzy parami egzodynamik zestatykiem(C–B)iegzodynamicy(C–C).Takiukładbędziezwiązanyprzedewszystkimzpotrzebąwzmożonejaktywnościposzczególnychpodukładówlubteżzpotrzebąwy-cofaniasięzaktywnościzpowodudziałańorganówścigania.Zachowanietakiebędziewidoczneprzedewszystkimwfunkcjonowaniusieciterrorystycznych.

Napodstawieprzedmiotowychrozważańbędziemożnapodzielićprzywódcówor-ganizacjiprzestępczych,uwzględniającichdynamizmcharakteru:

• endodynamicy(A)–osobyzdolnedopokierowanialudźmioinnymdynamizmiecharakteruniżendodynamizm.Słabością tego rodzajukierownictwa jest to, żewjegościsłymkręgumogąsięrównieżznaleźć inniendodynamicy,cobędzieprowadziłodokonfliktuworganizacjiprzestępczejnatlewalkiowładzę.Endo-dynamikównależałobyplasowaćnapoziomieścisłegokierownictwaorganizacji;

• endostatycy(AB)–osoby,któresąwładnepokierowaćzarównostatykami,jak i egzostatykami. Te cechy dynamizmu pozwalają także na budowanietrwałościwczasieorganizacjiprzestępczej.Zczasempozwolitakżeendosta-tykompokierowaćegzodynamikami(relacjapodwładnościC–AB).Endosta-tykówmożna postrzegać jako kierownictwo średniego szczebla organizacjiprzestępczej.Słabymelementemmożeokazaćsiębrakpodporządkowaniazestronyegzodynamików;

• egzostatycy(BC)istatycy(B)–toraczejosoby,którewróżnysposóbbędąsięje-dyniepodporządkowywałyaktywnościendodynamików(A)iendostatyków(AB).Wśródnichnienależałobyupatrywaćelementówprzywódczychworganizacjiprze-stępczej;

36 M.Mazur,Cybernetyka i charakter…,s.411.37 J.Kossecki,Elementy nowoczesnej wiedzy…,s.108.

143

• egzodynamicy (C) – osobymogące kierować grupąwśród pozostałych eg-zodynamików.Wrzeczywistościbędąodgrywali rolewykonawczeworga-nizacjikierowanejprzezendodynamików(A)iendostatyków(AB).Ichsiłą, ijednocześniesłabością,jestichdużamocfizjologiczna.

Podsumowując,wartoprzypomnieć,żeteoriaukładówsamodzielnychM.Mazu-rapowstawaławlatach60.XXwieku.Jejaktualnośćiuniwersalizmwynikająprzedewszystkimzroliinterdyscyplinarnejiporządkującej,jakącybernetykaodgrywazarównownaukachścisłych,jakispołecznych.Wykorzystanieteoriiukładóworazprowadzeniedalszychbadańnadniąprzeztzw.mazurowców,możesięprzyczynićdocybernetycz-negomodelowaniazachowańukładówautonomicznych,jakimisązwiązkiprzestępcze.Pozwalatonawykorzystaniewzorców,zastosowanychwteoriiukładów,doprowadzo-nychprzezorganyściganiadziałańwobeczwiązkówprzestępczych,zarównowzakresieczynności operacyjno-rozpoznawczych, jak i dochodzeniowo-śledczych.Dzięki temuteoriaukładówmożebyćpomocnawoceniezachowańzwiązkówprzestępczych,plano-waniataktykiczynnościsłużbowych,modelowaniaprowadzonychsprawnapoziomieprocesowymipozaprocesowym.Konsekwencjąbędziezastosowaniecybernetykijakomyśliuporządkowanejwobecprzewidywalnych iprawdopodobnychzachowańtakichstruktur,jakzwiązkiprzestępcze.

Teoriaukładówsamodzielnychnieodnosisięjednakbezpośredniodoposzczegól-nychpojedynczychzachowań.Dlategoteżnależałobyjąpotraktowaćjakoogólnespoj-rzenienacechyzwiązkówprzestępczych,przewidującwystępowanieokreślonychpro-cesówwewnętrznychwsamymukładzieorazwjegootoczeniu.Jaksłuszniezauważa Z.Zaniewskiaspektkoniecznościwzajemnychpowiązańmiędzysystememaotocze-niemwsferzeobiektówinformacyjno-energetycznychuzmysławia,żereakcje(zacho-wania)obuelementówniemogąbyćrozpatrywanewizolacjiiżejednoznacznośćichkażdorazowego, realnegowyrazu jest zawarta w obszarze określonego prawdopodo-bieństwa.

Wykorzystanie teorii układów samodzielnych będziemożliwe przy poznawaniumechanizmów zachowań układu, typowania poszczególnych organów (podukładów) iocenianiazdolnościukładudopodtrzymywaniaswojejegzystencji.Napodstawieba-daniaelementówrelacjiwewnątrzukładówi sprzężeńmiędzyukłademaotoczeniempowstaje określony zindywidualizowany i przynależnydobadanegoobiektuwzorzecfunkcjonowania.Dziękitemubędziemożliweprojektowaniedziałańorganówściganiapodkątemstosowaniaczynnościprzeciwdziałających tej strukturze (przeciwdziałaniezasileniuenergetycznemuiinformacyjnemu),takabywostatecznościdoprowadzićdoutratyprzeztenukład(związek)równowagifunkcjonalnej.

Zastosowaniecybernetykiwodniesieniudocharakteruczłowieka,główniedyna-mizmucharakteru,pozwalanaocenęrelacjiwramachorganizacjiprzestępczejoraznatypowanie charakteru przywództwa organizacji na podstawie dynamizmu charakteru.Jesttododatkowyelement,któryorganyściganiamusząpoddaćocenieianalizieprzyplanowaniuirealizowaniudziałańtaktycznychzarównowobecposzczególnychczłon-kóworganizacjiprzestępczej,jakiorganizacjijakocałości.Działaniatemogąbyćnace-chowaneposzukiwaniemsłabychpunktówcharakterologicznychosóbangażującychsięwprzestępczośćzorganizowanąidziałaniaterrorystyczne.


Abstrakt

Teoriadynamizmucharakteruprezentujesięjakojednozrozwiązańmającychnacelukompleksowerozpoznawanieróżnychformorganizacyjnychsłużącychdopopeł-nianiaprzestępstw.Teoriętęnależałobywiązaćzinnymirozwiązaniamiumożliwiają-cymi prowadzenie badań nad aktywnością zorganizowanych struktur przestępczych, wtymzteoriąukładówsamodzielnych(autonomów)czybadaniemukładówzłożonych.Występującerozwiązaniawramachteoriidynamizmucharakterumogąmiećszerokiezastosowaniew działaniach organów ścigania.Mogą one dotyczyć obszaru budowa-nia swoistego portretu psychologicznego organizatora organizacji przestępczej orazposzczególnych jej elementów,z jakich sięona składa.Dynamizmcharakterumożnarównieżpostrzegać jakowsparciedlaopracowywania taktykiprzesłuchań, typowaniarealnego przywództwaw organizacji (poszukiwania charakterów endodynamicznych,oznaczonych symbolemA) czy prowadzenia głębokiej inwigilacji zorganizowanychgrupprzestępczych(np.poprzezposzukiwaniesłabychcharakterologicznieelementówlubpowodowaniedestrukcjirelacjiparkojarzonychworganizacji).Wydajesię,żedlauzyskaniapełnejoceny funkcjonowaniaorganizacjiprzestępczejopróczbadania rela-cjizpunktuwidzeniaocenygradacjiwystępującejpomiędzyustalonymielementami,niezbędnymstajesięrównieżuzyskanie,napodstawiebadańrelacjiemocjonalnych–obrazu psychologicznego oddziaływania wewnątrzorganizacyjnego w grupie. Dalsząkonsekwencjązastosowaniatejteoriibędzieposzukiwanie„słabychobszarów”,którychzdefiniowaniepozwolinaprzygotowanieoptymalnejtaktykiwalkiwceluneutralizacji(ustaniafunkcjonowania)organizacjiprzestępczej.

Abstract

Dynamic theory of the character is one of themethods to provide complex re-cognitionofdifferentformsoforganizationsusedforcommittingcrimes.This theoryshouldbe linkedwithother solutions enabling to conduct researchon the activityoforganizedcrimestructures,includingthetheoryofautonomoussystemsorresearchoncompoundsystems.Availablesolutionsderivingfromthedynamictheoryofthecharac-termayhaveawidespectrumofuseintheactivityoflawenforcement.Theymaybeusedincreatingapeculiarpsychologicalportraitofthecriminalorganization’sleaderand inrecognizingdifferentelementsof theorganization.Dynamismof thecharactermaybealsousedasasupportinworkingoninterrogationtactics,indicatingtrueleader-shipoftheorganization(searchofendodynamiccharacters,markedwithAsymbol)orconducting in-depth invigilationof theorganizedcrimegroups (forexamplebysear-chingforelementswithweakcharacterorcausingdestructionoftherelationsbetweenpairsidentifiedintheorganization).Itseemsthatinordertogetacompleteassessmentonthefunctioningofthecriminalorganization,apartfromanalyzingrelations–perfor-medbylookingintotheevaluationofgradationbetweendeterminedelements-itisalsonecessarytoget,basingonthestudyofemotionalreactions–psychologicalpictureofinter-organizationalrelationsinsidethegroup.Furtherconsequenceofusingthattheorywillbesearchfor“weakareas”.Theirdeterminationwillallowtoprepareoptimaltacticstoneutralize(stopfunctioning)criminalorganizations.

IISTUDIA I ANALIZY

II.STUDIAIANALIZY 147

Piotr Niemczyk

Wywiadownie gospodarcze jako źródło informacji „białego wywiadu”

Jednymzpodstawowych,azarazemefektywnych,źródeł informacjiwzakresie„białegowywiadu” sąwywiadowniegospodarcze.Nienależy ichmylić z innymi in-stytucjamiczyorganizacjamispecjalizującymisięwzbieraniu informacjiwywiadow-czych1.Wywiadowniegospodarczezzasadyczerpiądanezeźródełotwartychiztegopunktuwidzeniaichnazwamożebyćmyląca.

Największe wywiadownie gospodarcze – firmy o międzynarodowej reputacji –specjalizują się w kilku dziedzinach. Niektóre z nich opracowują rankingi wiarygodno-ści poszczególnych firm i określają bezpieczny poziom kredytowania (lub finansowania winnysposób)przedsięwzięćgospodarczych.Tworząbranżowebazydanych,określająpod-stawoweparametryitrendywposzczególnychsektorachgospodarczych,zajmująsiętworze-niemwykazówdłużnikówioferująwsparcieprzywindykacji.Współpracująrównieżzban-kamiifirmamiubezpieczoniowymiwzakresieanalizyryzyka.Niemniejjedakdziałalnościąnajbardziejidentyfikowanązwywiadowniamijestsporządzanieraportówopodmiotachgospo-darczych.Przydatnościtychraportówdlaanalitykówbędziedotyczyłniniejszyartykuł.

Głosy na temat celowościwykorzystania raportówwywiadowni gospodarczych w ocenie ryzyka sąwśród ekspertów podzielone.Namożliwośćwykorzystania tegotypudokumentówwskazują np. JerzyKonieczny iLucynaKowalczyk2. Inni autorzypublikacjizwiązanychzbezpieczeństwemobrotugospodarczegonawetniewspominają owywiadowniachjakooźródłachinformacji3.Wydajesię,żeniesłusznie.

1 Szczególniewielemitównatematwywiadugospodarczegopodsuwajednaznajbardziejzanychpubli-kacjinatentemat–E.Javers,Agent, handlarz, prawnik, szpieg. Tajemniczy świat korporacyjnego szpiegostwa,Kraków2010,WydawnictwoLiterackie,s.409(bezwzględunato,nailewiarygodnesąrelacjezebraneprzezJaversa,książkatadotyczyzupełnieinnegorodzajuusługniżteoferowaneprzezwywiadowniegospodarcze).

2 J.Konieczny,Taktyka,w:T.Aleksandrowicz,J.Konieczny,A.Konik,Podstawy detektywistyki: usługi detektywistyczne, prawo, taktyka, moralność,Warszawa2008,WydawnictwaAkademickie iProfesjonalne, s.157;L.Kowalczyk,Praktyczne i teoretyczne aspekty badania wiarygodności firmy,Warszawa2006,Difin, s.22–24.Zob.też.G.Dobrowolskiiin.,Wsparcie informatyczne dla analizy otwartych źródeł informacji w Inter-necie w walce z terroryzmem. Zarys problemu,w:Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu. Nowoczesne technologie i praca operacyjna, L. Paprzycki, Z.Rau (red.), Warszawa 2009, WoltersKluwerPolska,s.281–282(autorzywskazująnapodmiotyprzygotowującesprofilowaneraportydlaswoichodbiorców).

3 Np.W.Jasiński,Nadużycia w przedsiębiorstwie przeciwdziałanie i wykrywanie,Warszawa2013,Pol-text,s.228–238(autornawetniewspominaomożliwościwykorzystania tegorodzajuraportówprzyprzy-gotowywaniuanalizyryzyka,chociażwymieniawieleinnychźródełpozyskiwaniainformacji.Innasprawa,że bardziej koncentruje się na rodzajach ryzyka wynikających z wewnętrznych uwarunkowań organizacjiniż na rodzajach ryzyka spowodowanego przez kontrahentów czy inwestorów); zob także:K.Radwaniak, P.J.Wrzosek,Biały wywiad w Policji – pozyskiwanie i analiza informacji ze źródeł otwartych,w:Analiza informacji w służbach policyjnych i specjalnych,J.Konieczny(red.),Warszawa2012,C.H.Beck,s.122–138(autorzyniewymieniająwywiadownigospodarczychwśródwskazywanychźródeł informacji).Zob. także: SNiemierko,B.Smykla,Przeciwdziałanie praniu pieniędzy w bankach – aspekty prawne,Warszawa2001,InstytutNaukowo-WydawniczyOLYMPUSCEiRB,s.78–79(autorzywśródźródełpozwalającychnausta-leniedanychklientaczyidentyfikacjębeneficjentatransakcjiwskazująm.in.prasęiinternet,aleniewskazująwywiadowni).TakżeautorzyspozaPolski,np.T.H.DavenportiJ.G.Harris,twórcypodręcznikaInteligencja analityczna w biznesie,wrozdzialeArchitektura business intelligence,niewspominająwprostowywiadow-niachgospodarczych,chociaż jakoźródła informacjiwymieniająfirmydostarczające informacjefinansowe


Na rynku,zarównopolskim, jak imiędzynarodowym,działaconajmniejkilka-dziesiątwywiadowni,któreoferująróżnypoziomusług.Najbardziejrozpowszechnionesąwywiadownieinternetowe,oferująceraportyopłacaneprzelewemlubtzw.mikropłat-nościamiprzeztelefonkomórkowy.Cenatakiegoraportuwahasięodkilkudokilku-dziesięciuzłotych.Wartojednakzaznaczyć,żewtymwypadkucenaczęstomazwiązekzjakościąraportów.Staranność,aktualnośćikompletnośćtegotypuopracowańnierzad-kopozostawiawieledożyczenia.Jeżeliwięcposzukiwaneinfomacjemająsłużyćrzetel-nejanaliziepoważnegoproblemu,towartoposzukaćichbardziejwiarygodnegoźródła.

Ugruntowanąpozycjęnarynkupolskimmająwzasadzietrzyfirmy.Największyzasięgmamiędzynarodowakorporacjapochodzeniaamerykańskiego.DwiepozostałepowstaływEuropieimająniemieckieifrancuskiekorzenie.Jednąznajważniejszychzalettychfirmjestto,żegromadzącinformacjewsposóbpermanentnyiglobalny,mająwswoichbazachdanych rekordyodziesiątkachmilionówfirm imogą te informacje–mniej lubbardziejaktualne–udostępniaćalboonline,albo(wprzypadkuraportówaktualizowanychnazamówienie)wkilkudniowymterminie.

Dlategoteżwpracyanalitykakorzystaniezzasobówwywiadownimożebyćbar-dzocenne.Niedlatego,żedodostarczonychinformacjiniedoszedłbysam.Dokłada-jącnależytejstaranności,zpewnościądotarłbydowiększościlubnawetdowszystkichinformacji zebranych przez ankieterówwywiadowni.Ale zajęłobymu to dużo czasu iwymagałobywielepracy,podczasgdytenczasiwysiłekmógłbyprzeznaczyćnapo-szerzenieipogłębieniedanychzebranychprzezktórąśzwywiadowniczynalepszezro-zumieniekontekstudziałaniawybranegopodmiotugospodarczego iprzeanalizowaniesygnalizowanych przez dostawcę informacji powiązań lub powiązań, które ustali napodstawiewłasnejanalizy.

Takwięcraportywywiadownisąszczególnieprzydatnewsytuacjach,gdyanali-tycydziałająpodpresjączasu.Kiedyterminyoddaniaraportówniepozwalająnasamo-dzielnezebranieinformacji, tobardzoprzydatnyokazujesięmateriał,którywskazujepunktywyjścia dodalszychposzukiwań.Trzeba jednakpamiętać, że raportywywia-downisąotylewiarygodneikompletne,oileichreasercherzypotrafiądotrzećdoin-formacji i nie popełniają błędów.Bywa to jednak często problematyczne dlatego, że wwielubazachdanychizbiorachdokumentów,zktórychkorzystają,niektóreinforma-cjesąnieaktualnelubwręcznieprawdziwe.Zdarzasiętozróżnychprzyczyn:

• z powodu zwykłej urzędniczej niedbałości, która często powodujemylenieimion,nazwisk,adresów,nazwiinnychdanychwprowadzanychdozbiorówprzezniedoświadczonychpracowników,

• zpowoduzłegoodczytaniarubrykformularzaprzezskaner,coniezawszejestzauważoneprzezosobęmającąweryfkowaćpoprawnośćodczytukompute-rowego.

Dlaosóbpolegającychnazbiorachdokumentówutrudnieniembywatakżeto,żeniektórepodmiotygospodaczenieprzekazująaktualnychinformacjiinieskładająak-tualnych sprawozdań.Bywająprzypadki, żew różnych zbiorachdanychnie są aktu-alizowanepodstawowedane rejestrowe, adresy,numery telefonów, zmianynazwczyinformacjeodanychwłaścicieli.Wówczasto,korzystajączdwóchróżnychźródełdo-tyczącychtegosamegopodmiotu,możnawtymsamymczasieuzyskaćzupełnieinnedane.

irynkoweorazdanedotyczącekredytówkonsumenckichibadańrynku(T.H.Davenport,J.G.Harris,Inteli-gencja analityczna w biznesie,Warszawa2013,MTBiznes,s.242).


Źródła

Standardoweźródłainformacjiwykorzystywaneprzezwywiadowniesątrzy:• danezpaństwowychisamorządowychewidencjiirejestrów,przedewszyst-

kim zKrajowegoRejstru Sądowego4 (wraz z jego zasobami archiwalnymiorazdanymipublikowanymiprzezMonitorSądowyiGospodarczy5) iCen-tralnejEwidencjiiInformacjioDziałalnościGospodarczej6,

• ankietywysyłanedowypełnieniaprzedsiębiorcom,• danezkwerendywycinkówprasowychipublikacjiinternetowych.Niektórewywiadownieoferująwramachtzw.poszerzonychraportówtakżeprze-

prowadzeniewizjilokalnychczynawetusługdetektywistycznych,niemniejjednaksątodziałaniadalekoodbiegająceodstanadardowych.

Ograniczona liczba źródeł informacji jest więc jedną z wad raportów. Prawienie spotkyka się, aby dane pozyskiwane z podstawowych rejestrów i ewidencji byłyuzupełnianedanymipochodzącymizinnychźródełopodobnymcharakterze(naprzy-kładzrejestruzastawówczyzksiągwieczystych),anawetweryfikowaneznajbardziejuniwersalną(wrozumieniukompletnościdanych)baząopodmiotachgospodarczych, tj.zrejestremREGON7.

Niewszyscyprzedsiębiorcyodpowiadająnaankiety.Zdarzasię,żenieodpowia-dająwogóle,alebywa też,żeodpowiadają tylkonaniektórepytaniaankiet.Niemajednakpewności,żeudzieloneodpowiedzisąprawdziwe,chociażautorartykułuwokre-sieponadpiętnastoletniegodoświadczenia,kiedytomiałdoczynieniazokołotysiącemróżnychraportów,nigdyniespotkałsięzprzypadkiempodaniafałszywej,celowowpro-wadzajacejwbłądinformacji.Nawetwtedy,gdyinformacjabyłaprawieniemożliwadozweryfikowania,aprzedsiębiorcazzasadynieodpowiadałnażadnepytania,zasłaniającsię szeroko rozumianą tajemnicąhandlową, częstopo fakcieokazywało się, żepoje-dynczawiadomość,uzyskanaprzypadkiemprzezszczególnieutalentowanegoankietera,dotyczącanaprzykładwynikówfinansowychfirmyzarejestrowanejjakodziałalnośćgo-spodarczaosobyfizycznej(praktycywiedzą,jaktrudnebywauzyskanietakichinforma-cji),dawałasięzweryfikowaćjakowiarygodna.

Wieledożyczeniapozostawiajątakżezestawieniainformacjiprasowychikweren-dainnychmediów.Przytaczanewycinkirobiąwrażenieprzypadkowychiczęstotrudnoocenić,naileinformacjeiocenysąobiektywne,anailesąproduktemskutecznejdziałal-nościpublicrelationsspółki.Trzebajednakzauważyć,żesporządzenierzetelnejanalizymediówwwieluprzypadkachtozadanieniezwyklepoważne,któregoramywykraczająpozastandardoweoczekiwaniaodbiorcówraportów.Niewątpliwiejednaksporządzeniewłasnej,niezależnej,analizymediówjestwyzwaniemdlaanalitykadrążącegoproblem.

Hipotezy

To,cowraportachwywiadowniwydajesięnajcenniejsze, tomożliwośćdokonaniawstępnejinterpretacjidanychiwskazanienajciekawszychkierunkówdalszychposzukiwań.

4 http://bip.ms.gov.pl/pl/rejestry-i-ewidencje/okrajowy-rejestr-sadowy/.5 https://ems.ms.gov.pl/msig/przegladaniemonitorow.6 https://prod.ceidg.gov.pl/CEIDG/ceidg.public.ui/search.aspx.7 http://www.stat.gov.pl/regon/.


Napodstawienawetpobieżnejlekturyraportumożnasporządzićlistępytań,którepozwoląwyprowadzićwnioskiodnośniedo reputacji iwiarygodnościfirmy.Najważ-niejszepytania,jakienależypostawić,możnasformułowaćtak:

1. Czyspółkawchodziwskładgrupykapitałowej?2. Czy powiązania pomiędzywspólnikami lub akcjonariuszami (w grupie) są

przejrzyste?3. Czypowiązaniawgrupiesąuzasadnione?4. Jakajestrolaposzczególnychosóbwspółce?5. Czywielkośćzatrudnieniajestadekwatnadoprowadzonejdziałalności?6. Nacowskazująnajważniejszedanefinansoweijakwypadafirmanatlebranży?7. Czyfirmajestwłaścicielemnieruchomości?Zestawienie danychw raporcie zwykle już na pierwszy rzut oka pokazuje, czy

spółkawchodziwskładgrupykapitałowej.Informacjenatentematznajdziemywkilkumiejscach.Popierwszetam,gdzieautorraportuwskazujewłaścicielispółki,atakżetam,gdziewyliczapodmiotyzależne.Jeżeliwidzimyżewłaścicielem(udziałowcem,akcjo-nariuszem8)firmysąinnespółkiidotegoopodobnejnazwie,tomożemyzałożyć,żemamydoczynieniazgrupąkapitałową.Podobniejest,gdywidzimy,żedospółkinależąudziałyczyakcjepodmiotówzależnych,czyliinnychspółek.Jeżeliwraporciejestpo-kazanypoziomzaangażowania(np.procentposiadanychudziałówlubakcji),toimwyż-szypoziomzaangażowania,tymwiększeprawdopodobieństwo,żemamydoczynienia zgrupąkapitałową,aniezjakąśprzypadkowąinwestycjąwynikającązchwilowejpo-trzebybiznesowej.Takiepowiązaniaocharakterzedługoterminowymwgrupiekapita-łowejwydająsiębyćnajwłaściwszeinajbardziejprzejrzyste.

Interpretacja powiązań

Przykładsposobuprezentowaniapowiązańwgrupiekapitałowejwraporciewy-wiadownigospodarczejznajdujesięwtabeli1.

8 Wtymmiejscutrzebazwrócićuwagę,żewywiadowniegospodarczestarająsiępodawaćinformacje oprzynajmniejkluczowychudziałowcach iakcjonariuszachspółki.Korzystajązdostępnychźródeł, takichjakrejestryKRSczyCEIDG,atakżezankiet.Dostępdotychinformacjimożebyćjednakograniczony,niewszyscyprzedsiębiorcybowiemodpowiadająnaankiety,austawaoKrajowymRejestrzeSądowymnienakła-daobowiązkuzgłaszaniadorejestruakcjonariuszyiwszystkichudziałowców.Wprzypadkunajczęściejspo-tykanychformprawnych,jakimisąspółkizograniczonąodpowiedzialnościąispółkiakcyjne,obowiązkowiwpisaniadorejestruprzedsiębiorcówKRSpodlegająwspólnicyspółekzo.o.posiadającyconajmniej10proc.kapitałuzakładowego,awprzypadkuspółekakcyjnychwyłącznieakcjonariuszebędącyjedynymiakcjonariu-szami.PrzyczymwprzypadkuspółekzograniczonąodpowiedzialnościąustawaoKRSnakładaobowiązekskładaniawaktachrejestrowychdokumentówzdanymiwszystkichudziałowców,wprzypadkuspółkiakcyj-nejnatomiastniemaobowiązkuskładaniadokumentówzdanymiakcjonariuszy.Por.A.Michnik,Ustawa o Krajowym Rejestrze Sądowym. Komentarz,Warszawa2013,WoltersKluwerPolska,s.56–90i281–299;patrz także: M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2013, Lexis Nexis, s.331–334.


Tabela 1. Wykaz powiązań na przykładzie raportu Bisnode D&B.

Wtejczęściraportusąwskazanepowiązaniajedynegoakcjonariusza(właści-ciela) spółki z innymi spółkami.Brakujewnim jednakewentualnychpowiązańzpodmiotamiprowadzonymi jakodziałalnośćgospodarczaosobyfizycznej, a takżeukierunkowanianafirmy,wktórychwskazanaosobapełnifunkcjęworganachsta-tutowych, nie będąc udziałowcem lub nie ujawniając faktu posiadania akcji. Dlaposzerzeniawiedzy o osobie i jej powiązaniach gospodarczychwarto prześledzićsygnalizowanezmianywwielkościposiadanychudziałów,a takżeprzyczynytychzmian.InformacjetepowinnyznajdowaćsięwaktachrejestrowychspółekwKRS.


Wopisiespółekzależnychtreśćraportuograniczasiędowskazaniajedyniespółekpowiązanychbezpośrednio,bezwskazywanianaspółkikontrolowaneprzezspółkizależne.

Autorzyzestawieniaprzedstawionegowtabelinr1wymieniajątakżeosobyhisto-ryczniepowiązanezespółkami,którewczasiesporządzaniaraportuniesąjużwspól-nikami spółek „parterowych”.Niemniej jednakprzeanalizowanie losówbiznesowychtychosóbmożebyćintersującymuzupełnieniemwiedzyocałejgrupieijejprzeszłości.

Wartozwrócićuwagę,żewprzypadkuspółkiDIILimited,wmiejscuokreślają-cymudziałowcaposiadającegowprzeszłości100proc.udziałówiudziałowcaposiada-jącegowczasiesporządzaniaraportu60proc.udziałów,jestpustemiejsce.Jesttoewi-dentneniedopracowanie,ponieważchociażbykorzystajączestronyhttps://ems.ms.gov.pl/krs/wyszukiwaniepodmiotu?t:lb=t,możnałatwoustalić,ktojesttymudziałowcem.

Może się jednakokazać, że bezpośrednichpowiązańkapitałowychniema alboże sąbardzonieliczne, aleosobyzarządzające spółką (przedewszystkimczłonkowiezarząduiradynadzorczej)występująwwieluinnychpodmiotachjakoczłonkowieorga-nówstatutowych.Możnawtedyzałożyć,żemamydoczynieniazgrupąkapitałową,ale odużomniejwyraźnychiprzejrzystychpowiązaniach.Wówczasmożewyjśćnajaw,żetoniespółka,którawsposóbnaturalnypowinnakontrolowaćgrupękapitałową,pełnitęrolę.Takąrolęmożenaprzykładpełnićosobafizycznaalbofunduszzerejstrowany wrajupodatkowym.Niewiedząc,wjakisposóbjestskonstruowanymechanizmpodej-mowaniadecyzjiwcałejgrupie,możnamiećwątpliwościcodoprzejrzystościpowią-zańmiędzyspółkamiicodotego,nailetepowiązaniaokażąsiętrwałe(naprzykład wprzypadkukonfliktupomiędzyakcjonariuszamiczyudziałowcamispółkidominującejwgrupiealbospółekzależnych,częstonazywanych„parterowymi”).

Jeszczebardzejskomplikowanamożebyćanalizapowiązańwgrupie,jeżeliwidzi-my,żeosobyzarządzającespółką(członkowieorganówstatutowych,czyli:wspólnicy,akcjonariusze,udziałowcy,członkowieradynadzorczej,członkowiezarządu,prokuren-ci)prowadządziałalnośćgospodarczązarejestrowanąjakodziałalnośćosobyfizycznej(wCentralnejEwidencjiiInformacjioDziałalnościGospodarczej9),adziałalnośćtaniewskazujenato,żedotyczywyłącznieaktywnościzwiązanejzzarządzeniempodmiotemgospodarczym(zarejestrowaniedziałalnościgospodarczejpozwalanazawarciezfirmątzw.kontarktumenedżerskiego10,któregoopodatkowaniei„ozusowanie”jestznacząconiższeodopodatkowaniai„ozusowania”umowyopracę).

Niektórewywiadownie–zależnieodstopniaszczegółowościraportu–sprawdza-ją,czyosobypełniącefunkcjekluczowedlaspółkiprowadządziałalnośćgospodarczą.Bywa,żetadziałalnośćjestściślezwiązanazpodstawowądziałalnościąspółki.Naprzy-kładosobafizycznaprowadzącadziałalność jestwłaścicielemzakładuprodukcyjnegowytwarzającegoprodukt,któregodystrybucjanależydopodstawowejdziałalnościspółki.Zdarzasię,żetakierelacjesąbardzoskomplikowaneiżedziałalnośćgospodarczaprze-

9 https://prod.ceidg.gov.pl/CEIDG/ceidg.public.ui/search.aspx.10Podstawądozawarciakontraktumenedżerskiegojestnieprawopracy,tylkoprawocywilne.Napodsta-

wietakichkontraktówzatrudniasięzwykleczłonkówkadryzarządzającej.Kontrakttakimożebyćzawieranyzpodmiotemgospodarczym,najczęściejprowadzonymwformiedziałalnościgospodarczejosobyfizycznej.Takżeztegowzględujestopodatkowanypodatkiemliniowym(takjakwprzypadkuprzychodówpodmiotugospodarczego,aniewynagrodzeniazapracę)idajedowolnośćwkształtowaniuwysokościskładkinaZUS–wedługzasad,któredotycząosóbprowadzącychdziałalnośćgospodarczą.Por.różnepoglądynakonstrukcjęiskutkipodatkowekontraktumenadżerskiegonahttp://kancelariepodatkowe.pl/artykuly/fakty-i-mity-o-kontr-akcie-menedzerskim.htmlorazhttp://praca.trojmiasto.pl/Kontrakt-menadzerski-zalety-i-wady-n54669.html.


platasiętuzdziałalnościąspółekprawahandlowego.Możnamiećpoważnewątpliwości,czytegotypuzależnościpomiędzyfirmamimająjakiekolwiekekonomiczneuzasadnie-nie.Najczęściejpozbadaniuokazujesię,żetakaskomplikowanainieprzejrzystastruk-turasłużytemu,żebyosobyfizyczneutrzymałykontrolęnadnajważniejszymiaktywamigrupynawetwtedy,gdydogrupywejdzieinwestorzewnętrzny.Zdrugiejjednakstronyjestoczywiste,żeżadenpoważnyinwestorniezaangażujesiękapitałowowgrupęspółek, wktórejpowiązaniapomiędzyfirmaminiesąjasneizrozumiałe,akontrolanadrealnymmajątkiemspółki jest rozproszonapomiędzywielepodmiotów,anieskoncentrowana współcewiodącejdlacałejgrupy.

Właśnie rolaposzczególnychosóbwydaje sięwyjątkowo istotnawzestawieniuzprowadzonąprzezniedziałalnościągospodarczą.Bywa,żektóryśzczłonkówzarzą-dumazarejestrowanądziałalnośćgospodarcząonazwie lubprzedmiociedziałalności„usługimarketingowe”.Możemysięwtedydomyślać,żefunkcjątakiejosobywspółcejestodpowiedzialnośćzasprzedażireklamęproduktu.Bywateżjednak,żesytuacjajestdużobardziejskomplikowana.Tesameosobywystępujązarównowspółcedominującej,jakiwspółkachzależnych.Tylkoichrolawposzczególnychfirmachsięzmienia.Naprzykładprezeszarząduwjednejspółce(A)jestdyrektoremgeneralnymwinnej(B), zkoleiwiceprezeswspółceA jest jednocześnieprezesemwspółceB.Czyli tesameosobywystępująwodwrotnejroli,wrelacjiprzełożony–podwładny,wdwóchpowią-zanych ze sobą spółkach.A po jeszcze staranniejszym badaniumoże się okazać, że współce,którajestkluczowymudziałowcemcałejgrupy,tezależnościsąjeszczeinne i że obie te osobypodlegają komuś trzeciemu.Możnamiećwątpliwości co do tego,ktokomurealniepodlegaiktowgrupieostateczniepodejmujedecyzjewiążące.Jeżeliodtakichwątpliwościmożezależećlosewentualnejdecyzjiozaangażowaniukapitało-wym,towartotędecyzjęwstrzymaćdoczasuwyjaśnieniatychwątpliwości.Wkażdejsytuacjiwartoteżustalić,ktomanajwiększąwiedzęoprzepływachfinansowychwhol-dingu(najczęściejjesttotzw.CFO11,czyliosobapełniącafunkcjędyrektorafiansowego wkluczowejspółcealbokluczowychspółkach).

Zatrudnienie

Interesującym uzupełnieniem danych przekazywanych przez wywiadownie sąinformacje o zatrudnieniu. Niestety, niemożemymieć pewności, że znajdą się one wraporcieicowięcej–żebędąaktualne.Jeżeliankieterwywiadowniniedostanietychinformacjiwodesłanymformularzu,tomożesięokazać,żedanychozatrudnieniunieudałosięodnaleźćwdokumentachspółkiprzechowywanychwarchiwumKRS(dane ozatrudnieniumożnauzyskaćzesprawozdańzdziałalnościzarząduspółkialbozwpro-wadzeniadosprawozdaniafinansowego,ale,niestety,niemawtejsprawieżadnejregu-ły,abywa,żespółkiniepodajątychdanychwogóle)aninigdzieindziej.

Pomimowątpliwościcodoaktualnościdanychozatrudnieniu,wartopoświęcićchwilę uwagi i zastanowić się, czywielkość zatrudnienia odpowiada skali działalno-ści spółki. Jest oczywiste, że wielkości zatrudnienia nie należy wiązać z wielkościąprzychodówzesprzedaży.Zupełnieinaczejbowiemwyglądazatrudnieniewinstytucjifinansowej, w której nieliczny zespół wytwarzawielosetmilionowe przychody, a zu-pełnieinaczejwzakładzieprodukcyjnym,wktórymwytwarzasiętowaryojednostko-woniewysokiejwartości (np.niewielkieelementybudowlane).Abywyprodukować i

11 ChiefFinancialOfficer–wluźnymtłumaczeniu:dyrektorfinansowy.


rozprowadzićdosprzedażywielemilionówwyrobów,potrzebawtakimzakładziebar-dzowieluosób.Jeżeliznaszychinformacjiwynika,żejesttamzatrudnionychniewie-lu pracowników, tomożna przypuszczać że znaczna część działalności podstawowejjestoutsourcingowana12.Awartotoustalić,ponieważistotniezmieniatonasząwiedzę omechanizmachdziałającychwfirmieijejzarządzaniu.

Wskaźniki finansowe

Istotną częścią każdego raportuwywiadowni gospodarczej jest zestawieniedanych finansowych, a także zestawienie wskaźników płynności, rentowności,efektywności oraz innych obrazujących wypłacalność i potencjał inwestycyj-ny firmy.Dlawstepnej analizy rozumienie tychwskaźnikównie jest niezbędne.Szczegółowa analiza sytuacji finansowej podczas dokładniejszych badań możenatomiastprzynieśćinteresującerezultaty13.Jesttojednaktematnazupełnieinneopracowanie.

Dlaanalitykaniebędącegoekspertemwdziedzinierachunkowościwiększośćdanych będzie trudna do zinterpretowania. Jednocześnie wskaźnik wymienianynajczęściej przez laików jakonajbardziej obiektywny– czyli zysk–nie zawszepokazujerzeczywistąsytuacjęfirmy14.Wartopamiętać,żeosobykierującespółkąniew każdymprzypadkumają na celumaksymalizację zysku.Mogą np. chciećosiągnąćsatysfakcjęfinansowąpoprzezwypłacaniesobiewysokichwynagrodzeń(widaćtochoćbywrachunkuzyskówistrat,wpozycjiKosztyogólnegozarządu,albozupełnieodwrotnie:wszystkieśrodkiwypracowaneprzezspółkęinwestująwjej rozwój, takabywdalszejprzyszłościosiągnąćznaczącywzrostwartości fir-my(jesttowówczaswidocznewrosnącychnakładachinwestycyjnych,odpisachamortyzacyjnychiwydatkachnabadaniairozwójorazwrosnącychwartościach

12 Outsourcingtoskrótodpojęciaoutside-resource-using,oznaczającegoprzekazywaniefirmiezewnętrznejniektórychpracwykonywanychwcześniejprzezpodmiotzlecającywewłasnymzakresie. Por.M.Kuźma,Czym-jest-i-na-czym-polega-outsourcing,2,47,1.html[online],http://www.firma.egospodar-ka.pl/12027,

13 Zob. P. Dobrowolski, Analiza wskaźnikowa, w: Podstawy analizy finansów firm,Warszawa 2003,StowarzyszenieKsięgowychwPolsce,s.75–111orazS.Skrzyszowski,Analiza danych w wykrywaniu we-wnątrzkorporacyjnych przestępstw i nadużyć gospodarczych,w:Analiza informacji w służbach policyjnych i ...,s.168–173.

14 JedenznajwybitniejszychświatowychpopularyzatorówwiedzyekonomicznejHenryHazlitttakpiszeorelacjizyskudorynku i jegoznaczeniadla rzeczywistejkondycjifinansowejspółek:Niewielu ludzi wie, ile wynosi „współczynnik umieralności” firm. Nie wiedzą, iż (aby zacytować wyniki badań TNEC) „gdyby przyjąć, że warunki w przyszłości będą średnio takie same, jak te, w których firmy działały w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat, z każdych dziesięciu otwartych dziś sklepów spożywczych około siedmiu dotrwa do drugie-go roku; tylko cztery z dziesięciu może oczekiwać, że będzie im dane święcić czwarte urodziny”. Nie wiedzą, że – jak wskazują dane statystyczne dotyczące podatku dochodowego – pomiędzy rokiem 1930 a 1938 liczba korporacji, które wykazywały straty, rokrocznie przekraczała liczbę tych, które wykazywały zysk.Idalej: Śred-nia zysków korporacji wynosi mniej niż 6 procent dochodu narodowego. Wskazuje się też, że średni zysk po opodatkowaniu podatkiem dochodowym wynosi we wszystkich korporacjach w przemyśle wytwórczym mniej niż pięć centów na dolar sprzedaży. (...) Ale te oficjalne dane, choć są o wiele niższe od popularnych wyobra-żeń na temat wielkości zysków, odnoszą się tylko do wyników finansowych korporacji, które oblicza się na podstawie konwencjonalnych metod rachunkowości. Nie przeprowadzono żadnych wiarygodnych oszacowań, uwzględniających wszystkie rodzaje działalności – zarówno firmy nie posiadające osobowości prawnej, jak i te, które ją mają – a także odpowiednią liczbę lat dobrych i złych.Zob.H.Hazlitt,Ekonomia w jednej lekcji,Kraków2004,Znak,s.163.


niematerialnychiprawnych).Dlategoanalitycyinstytucjifinansowychstosujązu-pełnieinneniżtylkozysknarzędziaikryteriadowycenywartościspółkiiefek-tywnościjejdziałania15.

Zpunktuwidzeniapobieżnejocenywartoskoncentrowaćsięnadwóchwskaźni-kach:marżyoperacyjnej16,czylisumiezyskuzdziałalnościpodstawowej,iamortyza-cji17(częstonazywanejEBIT18lubwzależnościodtego,czyuwzględniaamortyzację–EBITDA19)ijejrelacjidoprzychodów(inaczejsprzedaży)orazdozyskunetto.Marżaoperacyjnadaje obraz tego, czydziałalnośćprzedsiębiorstwa, z uwzględnieniemwy-łączniedziałalnościpodstawowej,jestopłacalna.Jejrelacjedoprzychodów(sprzedaży)określajątęwłaśnieopłacalność.Imwyższyprocentwartościsprzedażystanowimar-żaoperacyjna,tymlepiej.Wpolskichrealiach(chociażdotakichtezogólnychnależypodchodzićzwielkąostrożnością,ponieważuwzględnianewartościmogąsięzmieniać wzależnościodwielkościfirmy,atakżeodtego,czyfirmajestjeszczewfazierozwojo-wej,czymajużugruntowanąpozycjęnarynku)marżaoperacyjnaniepowinnaspadaćponiżejkilkuprocent,arzadkosięzdarza,abywynosiłapowyżej30proc.(marżaopera-cyjnaokoło30proc.sprzedażyniezdarzasięprawienigdy,ajeżelijuż–towspółkachinnowacyjnychorazwtzw.monopolachnaturalnych)20.

Przykładsposobuprezentowaniarachunkuzyskówistratwraporciewywiadownigospodarczejzostałzamieszczonywtabeli2.

15 Por.B.Kotowska,J.Sitko,A.Uziębło,Finanse przedsiębiorstw,Warszawa2013,CeDeWu.pl,s.191–197; womawianychprzezautorówmetodachwycenprzedsiębiorstwazyskjestbranypoduwagęjedyniewjednejztrzechpodstawowychmetod(majątkowa,dochodowaimieszana)itylkowjednejzjejwersji.Chodzituometodędochodowąopartąnamodeluwolnychprzepływówpieniężnychdlawłaścicieli(FCFE–Free Cash Flow to Equity).

16 Por.P.Dobrowolski,Podstawy analizy finansów firm…,s.91–91.17 Amortyzacja jest pieniężnym odpowiednikiem zużycia środków trwałych zaliczanym do kosztów działal-

ności, a jednocześnie elementem składowym ceny produktu lub usługi. W momencie sprzedaży wytworzonych produktów jest otrzymywany ekwiwalent pieniężny poniesionych kosztów. W ten sposób podmiot gospodarczy otrzymuje m.in. środki będące odpowiednikiem zużycia środków trwałych. Środki te mogą być przeznaczone na wymianę środków trwałych z chwilą ich całkowitego zużycia.Zob.J.Aleszczyk,Rachunkowość finansowa od podstaw,Poznań2012,Zyskis-ka,s.149orazR.Milewski,E.Kwiatkowski,Podstawy ekonomii,Warszawa2012,WydawnictwoNaukowePWN,s.241.Trzeba jednakzauważyć,żeśrodki,którezgodniezdefinicjąamortyzacjimogąbyćprzeznaczonenawymianęśrodkówtrwałych,wcaleniemusząbyćwykorzystanewy-łączniewtymcelu.Środkitesądefactododyspozycjiprzedsiębiorstwatakżenainnecele,naprzykładnapoprawępłynnościfinansowej.Dlategowartośćamortyzacjijestuwzględnianawmarżyoperacyjnej.

18 EarningsBeforeInterestsandTaxes(zyskprzedpotrąceniemodsetekipodatków).19 Earnings Before Interests,Taxes,Deprecitation andAmortization (zyskprzedpotrąceniemodstek,

podatkówiamortyzacji.Słowodeprecitationoznaczaamortyzacjęśrodkówtrwałych,aamortizationdotyczywartościniematerialnych).

20 Monopolnaturalnywystępujenajczęściejwtedy,gdyuruchomieniedziałalnościkonkurencyjnejwy-maganieporporcjonalnych kosztów, np. budowy sieciwodociągowej, energetycznej, gazowniczej itp.Wy-jaśnieniepojęciamonopolnaturalnyzob.w:P.Krugman,R.Wells,Mikroekonomia,Warszawa2012,WydawnictwoNaukowePWN,s.635oraz657–658;R.Milewski,E.Kwiatkowski,Podstawy Ekonomii,Warszawa2012,WydawnictwoNaukowePWN,s.153;B.Czarny,Wstęp do ekonomii,Warszawa2006,Pol-skieWydawnictwoEkonomiczne,s.101–102;D.Begg,S.Fischer,R.Dornbusch,Mikroekonomia,Warszawa1996,PolskieWydawnictwoEkonomiczne,s.257–258,501–502iin.


Tabela 2. Rachunek zysków i strat na przykładzie raportu Creditreform21.

Przysamodzielnymobliczaniumarżyoperacyjnejtrzebapamiętać,gdziewspra-wozdaniachfinansowychnależyszukać jejczęści składowych.Zyskoperacyjny (ina-czej:zyskzesprzedażyalbozyskzdziałalnościpodstawowej)–topozycjaC.wrachun-kuzyskówistrat;amortyzacja–tonajczęściejpozycjaA.II.1.wrachunkuprzepływówpieniężnychlubpozycjaB.I.wrachunkuzyskówistrat22.

21 Danezrachunkuzyskówistratpozwalająnasamodzielneobliczeniewskaźnikównajbardziejrepre-zentatywnychdla sytuacji finansowejfirmy, przedewszystkimmarży operacyjnej.Dane dowyliczenia tejmarży powinny się znaleźćw pozycji B.I. (koszty działalności operacyjnej – amortyzacja) i C. (zysk lubstratanasprzedaży).WzałączonejtabelibrakpozycjiB.I.(właściwaczęśćtabelizaczynasięodpozycjiII.,cooznacza,żewsprawozdaniachfinansowychamortyzacjaniejestuwzględniana,czyligdybyamortyzacja wtymprzypadkuznalazłasięwtabeli,tojejwartośćwynosiłaby0).Takwięcmarżęoperacyjnąmożnaobli-czaćwyłączniewodniesieniudostratynasprzedaży(inaczejzdziałalnościpodstawowej).

Wprzypadkufirmmającychdużostabilniejsząsytuacjęnarynkuwartozwrócićuwagęnatakiepozycje,jakwynagrodzenia(B.V.)orazubezpieczeniaspołeczneiinneświadczenia(B.VI.)orazzastanowićsię,czyteliczbysąadekwatnedotego,cowiemynatematwielkościzatrudnieniawprzedsiębiorstwieiwzwiązkuztymowysokościświadczeńnaubezpieczeniaspołeczne.

22 Por.P.Dobrowolski,Analiza wskaźnikowa…,s.91–92i175–179.


Relacjemarżyoperacyjnejdowartościsprzedażymogąconajwyżejwskazać,czypro-duktfirmydobrzesięsprzedajeiczyfirmamadobrąstrategięwzrostu.Proporcjewysokościmarżyoperacyjnejdozyskupozwalająnatomiastnawysunięciewątpliwościcodosposobuzarządzaniafirmą.Jeżelimarżajeststosunkowowysoka,azyskniski,towartosięzastano-wić,czywszystkojestwporządkuiposzukaćprzyczyn,zktórychpowoduspółkaponosiwysokiekoszty,inneniżzwiązanezdziałalnościąpodstawową(niejesttojeszczewiary-godnywskaźnik,tylkoconajwyżejposzlaka,żezespółkimogąbyćwyprowadzanepienią-dze).Wartowprzypadkuformułowaniahipotezsprawdzić,jakwyglądająwynikifinansowebadanegopodmiotunatlebranży.Tedanewywiadowniezamieszczajązwyklewraportach.

Zkolei,jeżelimarżajestniska(lubwręczujemna),azyskwysoki,tonależysięzastanowić,wjakisposóbspółkagenerujedochodyzdziałalnościinwestycyjnejbądźfinansowej.Gdysięprzyjmie,żedziałalnośćpodstawowajestinnaniżinwestycjefinan-sowe,tomożebudzićzdziwienie,dlaczegotegorodzajudziałalnośćprzynosiwyraźnyzysk (również to nie jest żadnymdowodem, ale conajwyżej sygnałem, żedo spółkitrafiająpieniądzezdziałalnościinnejniżdeklarowana)23.

Tewskaźniki,którewywiadownieeksponująnajczęściej,dotycząprzedewszystkimpłynnościfinansowejfirmy.Coprawdawróżnychraportachmożnanatrafićnaróżnorod-ną terminologię związaną z płynnością, ale najczęściej dotyczyonapłynności bieżącejipłynnościszybkiej.Wskaźnikbieżącypłynności tostosunekaktywówobrotowychdozobowiązańkrótkoterminowych24.Wskaźnikszybkipłynnościzaśtostosuneknależnościkrótkoterminowychiśrodkówwkasiedozobowiązańkrótkoterminowych25.Najczęściejprzyjmujesię,żeobawskaźnikiniepowinnyspaśćponiżej1,bowtakimprzypadkuwartośćzobowiązańkrótkoterminowychprzewyższaśrodki,którespółkamożewnaj-bliższymczasieprzeznaczyćnaichuregulowanie.Trzebajednakpamiętać,żenawetzo-bowiązaniakrótkoterminowemogąmiećróżneterminywymagalnościijeżeliniektóre znichmająodleglejszeterminypłatności,toniemapowodudoniepokoju.

Przykładprezentowaniawskaźnikówpłynnościwraporciewywiadowniprzedsta-wiatabela3.

23 Typowanieianalizowaniedanychwskazującychnato,żewprzedsiębiorstwiemożedochodzićdonie-prawidłowościwliteraturzeczęstojestnazywanetypowaniem„czerwonychflag”(ang.red flags),ametodypo-zwalającenawyciąganiewnioskówzobserwowaniatychże„czerwonychflag”nazywasię„monitorowaniempunktówkrytycznych”(ang.critical point auditing).Zob.S.Skrzyszowski,Analiza danych w wykrywaniu…, s. 151–176. Z kolei konkretne przykłady „czerwonych flag” wymienia m.in. J.T. Wells w Nadużyciach w firmach. Vademecum. Zapobieganiu i wykrywaniu,Warszawa2006,LexisNexiswspólniezErnst&Young,s.407.Tensamautorzwracauwagęnato,żeprzybadaniusprawozdańfinansowychnależystosowaćzasadęwspółmiernościprzychodówikosztów,zob.tamże,s.329.

Natrudnościwstwierdzeniu,żeokreślonezachowaniawobrociegospodarczymnosząznamionaprzestęp-stwa,aniewynikajązbłęduczyryzykagospodarczego,wskazujeAndrzejMuchawpublikacjiStruktura prze-stępstwa gospodarczego oraz okoliczności wyłączające bezprawność czynu w prawie karnym gospodarczym, analiza teoretyczna i dogmatyczna,Warszawa2013,WoltersKluwerPolska,s.299.Próbęsklasyfikowanianadużyćgospodarczychm.in.podkątemmożliwościichujawnieniapodejmujeWiesławJasińskiwksiążce pt.Nadużycia w przedsiębiorstwie. Przeciwdziałanie i wykrywanie,Warszawa2013,Poltext,s.17–22.

24 Zob.P.Dobrowolski,Analiza wskaźnikowa…,s.76,orazS.Skrzyszowski,Analiza danych w wykry-waniu…,s.170.

25 Zob.P.Dobrowolski,Analiza wskaźnikowa…,s.78orazS.Skrzyszowski,Analiza danych w wykry-waniu…,s.171.


Tabela 3. Sposób prezentowania wskaźników finansowych w raporcie Bisnode D&B.

Wtabeli,uzupełnionejowykresygraficznewujęciuhistorycznym,autorzyraportuprzedstawiająpodstawowedanefinansowe(przychody lubsprzedaż izysk lubstratę)takżewzestawieniuzwynikamibranży.Gdybybranżabyławybranaprawidłowo,moż-nabystwierdzić,żekondycjabadanejspółkijestwyraźniegorszaodśredniejwbranży.Bardziejprecyzyjniesytuacjęfinansową(takżenatlebranży)określająwskaźnikifinan-sowewybraneprzezwywiadownię,np.:

• stopa bieżąca – inaczej nazywana wskaźnikiem bieżącym czy current ratio;oznaczaonarelacjęaktywówobrotowych(czylinp.środkówposiadanychprzezspółkęoraznależnościododbiorcówproduktówczyusług)dozobowiązańkrót-koterminowych. Imwyższy jest tenwskaźnik, tymbardziejmożnauważać, żepewniejsza jestspłatazobowiązań.Niemniej jednakw literaturzewskazujesię,żeprawidłowodziałająceprzedsiębiorstwopowinnomiećwskaźnikpłynnościnapoziomiepomiędzy1,5a2(czyliwartośćaktywówpowinnabyć1,5do2razywyższaodwartościzobowiązań).Jeżelitenwskaźnikspadnieponiżej1,tomożnapodejrzewać,żefirmanieradzisobiezespłatązobowiązań(czyligrozijejbrakpłynnościfinansowej).Zkolei,jeżeliwskaźnikprzekracza2,tomożetooznaczać


nadpłynnośćfinansową–zjawiskorównieżniekorzystne,któreświadczyotym,żespółkakumulujeaktywa,np.gotówkę,naniskooprocentowanychkontachban-kowych,anieinwestujewewłasnyrozwój,

• rentownośćnetto–(inaczejwskaźnikrentownościsprzedaży,Net Profit MarginlubNet Profit Ratio)towielkośćzyskunettoprzedsiębiorstwapodzielonaprzezwartośćsprzedaży(przychodów).Imwyższyjesttenwskaźnik,tymlepszajestsytuacjafirmy,

• wskaźnikwartościnetto(dozadłużenia)–jestliczonypoprzezokreśleniewarto-ścinettofirmy(kapitałwłasnypomniejszonyowartościniematerialneiprawne,czylinp.wartośćznakówtowarowych,posiadanychtechnologiiiinnejwłasnościintelektualnej)iodniesienietejwartościdowysokościzobowiązańdługo-ikrót-koterminowych.Imwyższyjesttenwskaźnik,tymprawdopodobieństwozapłatynależnościjestwyższe,ponieważwprzypadkukoniecznościsprzedażyskładni-kówmajątkuwceluzaspokojeniawierzycieliuzyskanesumypozwoląnazaspo-kojeniewiększejwartościroszczeń,

• długdokapitału–inaczejwskaźnikzadłużeniakapitałówwłasnych–oznaczasto-sunekzobowiązańdokapitałówwłasnychprzedsiębiorstwa.Imwyższywskaźnik,tymwiększejestzadłużeniespółki,zarównowynikającezzaangażowaniainsty-tucjizewnętrznychfinansującychdziałalnośćfirmy,jakiztytułufakturoczeku-jącychnazapłacenie.Przekroczenieprzeztenwskaźnikprogu2,5możezagrażaćpłynnościfinansowejspółki,

• wartośćnetto–towartośćkapitałównettopomniejszonychowartościniemate-rialneiprawne(patrzwyżej–wskaźnikwartościnettodozadłużenia).

Wraportachsączęstowyróżnianeiwyodrębnianeinformacjeozobowiązaniachfirm.Najczęściejprzytaczanesątrzypozycje:

1) zobowiązania krótkoterminowe – zwykle te, które są wymagalne w ciągunajbliższych12miesięcy,chociażwartopamiętać,żezwyklenajistotniejszezobowiązania,takiejakwynagrodzenia,kosztydostawenergii,czynszuiratykredytu,sąpłaconewcyklachmiesięcznych,

2) zobowiązaniadługoterminowe–takie,którychpłatnośćmanastąpićwokresiedłuższymniż12miesięcy(najczęściejdotycząspłatykredytówipożyczek, atakżeemisjipapierówwartościowych),

3) rezerwynazobowiązania–wtensposóbnajczęściejopisujesięzobowiązania,którychterminwymagalnościlubkwotaniesąpewne(naprzykładzobowią-zaniaspornedochodzonenadrodzesądowej).

Dane teleadresowe

Kolejną(jużostatniąwzestawieniuprzygotowanymnapotrzebytegoopracowa-nia) pozycją, na którą koniecznie należy zwrócić uwagę, jest informacja o nierucho-mościachwykorzystywanychprzezspółkę.Danenatentematniezawszeznajdująsię wraportachwywiadowni,alejeślisięznajdująidotegosąuzupełnioneolistęadresów,towartoteadresypoddaćdalszemusprawdzeniu,przedewszystkimpoprzezustalenienumerów ksiąg wieczystych nieruchomości. Na podstawie tych ksiągmożemy usta-lić,czyinteresującynaspodmiotjestwłaścicielemnieruchomości,czytylkonajemcą. Ajeżelitenieruchomościsąobciążonehipoteką,tomożemyokreślić,jakajestwartośćtejhipotekiinaczyjąrzeczjestustanowiona.Dotyczytotakżeinnychprawrzeczowych.Przykładprezentacjidanychadresowychzostałprzedstawionywtabeli4.


Tabela 4. Prezentacja danych teleadresowych w raporcie

Daneteleadresowedotycząsiedzibyspółki.Wtymprzypadkupracownicywywia-downiniesprawdzili,kto jestwłaścicielemnieruchomości.Tymczasemta informacjamożebyćdlaspółkiistotna,szczególniewtedy,gdynależącadoniejnieruchomośćjestobciążonahipoteką.Dokonującsprawdzeńpodadresemhttp://ekw.ms.gov.pl/pdcbdkw/


pdcbdkw.html,możnaustalić,najakiesumyjestobciążonahipotekanieruchomościna-leżącychdospółkiinaczyjąrzecz.Przybardziejzaawansowanymbadaniuwartotak-żeposzukaćwaktachsądowychspółki,wbazach teleadresowych iw innychbazachdanych innych adresów związanych z działalnością spółki oraz ustalić numery ksiągwieczystychwszystkichnieruchomości.Dziękitemumożnałatwookreślić,czytenieru-chomościsąwłasnościąfirmy,czysąjedyniewynajmowane(jeśliwynajmującyniejestpośrednikiem–cozdarzasiędośćrzadko–tomożnatakżesprecyzować,odkogosąwynajmowane).Jeżelitądrogąustalisięnieruchomościnależącedofirmy,tomożliwebędzieuzyskanie informacjidotyczącychsposobu ichnabycia idanychpoprzedniegowłaściciela,atakżedotyczącychtego,czynieruchomośćjestobciążonahipotekąiewen-tualnienaczyjąrzecz,zjakimterminemspłatyizjakąwysokościąodsetekodzabezpie-czonejhipoteczniepożyczki.Wsprawachnajwyższejstaranności istotnymuzupełnie-niemmożebyćsprawdzeniewzbiorachKRSdanychadresowychosóbzarządzającychspółką iustaleniezwiązanychzniminieruchomości.Jeżeli teosobysąwłaścicielaminieruchomości, to informacje z ksiąg wieczystych dotyczące ewentualnych obciążeńnieruchomościpomogąwyrobićsobiezdanienietylkonatematichprywatnejsytuacjifinansowej,lecztakżenatematichreputacji.Mapawskazującapołożenienieruchomo-ściwydaje sięmało przydatna.Dobrewynikimoże przynieśćwyszukanie adresu naportalachudostępniającychzdjęciakonkretnychadresówczywizualizującychwytypo-wanefragmentymiejscowości.Jesttometodaszybkiegozweryfikowania,czycharakterobiektujestzgodnyzjegoprzeznaczeniem.

Pogłębianie danych

Specyfiką białego wywiadu (podobnie jak i innych narzędzi wywiadowczych)jest to,że jegocelemjestpozyskaniedanychbezwiedzypodmiotu,któregodotyczą.Jakouzupełnienieinnychmetodzdobywaniainformacjimożeonsłużyćustaleniutychfaktówiopinii,któresprawdzanymógłbychciećukryć.Stądnametodypozyskiwaniaźródełinformacjiiichocenynależynałożyćnarzędziaanalitycznepozwalająceocenićichwiarygodnośćikompletność.Dotyczytotakżedanychpochodzącychzwywiadownigospodarczych.

Wliteraturzefachowejmożnaznaleźćwieleprzykładówsystemówanalizowaniadanych,wtymopisanychprzezwielokrotniewcześniejprzywoływanychwtymopraco-waniuautorów.Wartoomówićkilkaznich.

Niewszystkieniżejomawianemetodyanalitycznesąprzypisanedobiałegowy-wiadu. Niemniej jednak takie metody, które pozwalają na zrozumienie procesów i relacji gospodarczych,mogą być bardzo przydatne.W rozdziale zatytułowanymArchitektura business intelligenceT.H.Davenport i J.G.Harrisprezentująorgani-zacjęwarsztatupracyanalityka26.Rekomendujądalekoidąceuproszczenieprocedur ioddzieleniepracyanalitykaodpracyresearchera(tj.osobyprzeprowadzającejba-dania).Podkreślająznaczenieformułowaniahipoteziprognozprzezzespółanality-kówjakopodstawowegozadaniategozespołupodczaswyciąganiawniosków.Jed-nocześniezwracająuwagęnanajważniejsząrolę,jakąodgrywazarządzaniedanymi.Podkreślają,żedanemogąbyćróżnejjakości(tzn.niespójne, fragmentaryczne, wy-rwane z kontekstu)27.

26 T.H.Davenport,J.G.Harris,Inteligencja analityczna w biznesie,Warszawa2013,MTBiznes,s.207.27 Tamże,s.209.


Abymożna było zakwalifikować dane jakowartościowe, powinny one speł-niaćwielekryteriów.Należądonich:prawidłowość (rozumiana również jakodo-kładność),kompletność,aktualność,jednolitość(takżepoprzezustandaryzowanie),znajomośćkontekstuikontrola(ochronaprzedzmianamiwprocesieprzetwarzaniaiprzechowywania)28.Dowsparciaprzyporównywaniuiwyszukiwaniunajistotniej-szychinformacjiDavenportiHarrisproponująszeregtechnikanalitycznych,odnaj-prostszych:typuarkuszkalkulacyjny,pozaawansowane,opartenabadaniachDNA(algorytmygenetycznepozwalającenaoptymalizacjęprocesów)29.

Porównywalnesystemyopracowywaniaróżnorodnychinformacjipochodzącychze„źródełotwartych”,alejużniedlacelówanalizydziałaniaprzedsiębiorstwa,tylko z przeznaczeniem dla służb państwowych, rekomendują Grzegorz Dobrowolski,WojciechFilipkowski,MarekKisiel-Dorohinicki iWitoldRakoczy.Wopracowaniu pt.Wsparcie informatyczne dla analizy otwartych źródeł informacji w Internecie w walce z terroryzmem. Zarys problemu30omawiająsystemprzetwarzaniadanychpochodzącychzeźródełpowszechniedostępnych.Zwracająuwagęprzedewszystkimnazorganizo-waniesystemuichprzetwarzania.Wichopiniitakisystempowiniensięskładaćzpięciupodstawowychpodsystemów:rozpoznawaniaimonitoringu,rejestruźródełinformacji,ratinguiidentyfikacjiautorów,bazydanychautoróworazalarmowania.Nawetjeślidoce-lowymzadaniemtakskonstruowanegozespołumiałobybyćidentyfikowaniezagrożeńterrorystycznych,tomożnazauważyćwielecechzbieżnychzzadaniamizwiązanymi zanalizowaniemprocesówgospodarczych(zocenąwiarygodnościźródełimonitoro-waniem„czerwonychflag”włącznie).

PodejściebardziejzorientowanenatypowanienadużyćprezentujePawełDo-browolskiwpodrozdziale podręcznikado analizyfinansowej zatytułowanymMa-nipulowanie wskaźnikami31.Autor proponuje tu takie narzędzia doweryfikowaniahipotez, jak: ukrywanie strat wynikających ze zużycia zapasów i nieściągalnychnależności, zawyżanie wartości niematerialnych, manipulowanie rozliczeniamiz dostawcami poprzez przesuwanie transakcji na „wygodniejsze” terminy. Po-dobne narzędzia służące do wstępnej weryfikacji hipotez o nadużyciach omawiaWiesław Jasiński w rozdziałach Symptomy dotyczące transakcji i Symptomy do-tyczące podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie32.Wśród wielu pozycji zwra-ca uwagę na: ukrywanie części wynagrodzeń i wykorzystywanie ich do zakłada-nianiejawnychfunduszy, tworzenie łańcuszkaspółekzarejestrowanychzagranicą w celu ukrycia konfliktu interesów i rozliczenia ze spółkami zarejestrowanymi wrajachpodatkowych.Jeślichodzioprocesyzarządzania,tosygnalizuje„czerwoneflagi”.Najistotniejszeznichtobrakprzejrzystychizrozumiałychprocedurdotyczą-cychpodejmowaniadecyzji, niejasnypodział zadańmiędzykomórkamiorganiza-cyjnymi,anomaliaprzy rotacjizatrudnienia,wszczególności jeślichodzioosobypełniącefunkcjenajbardziejodpowiedzialne33.

Konkretnepropozycjedotyczącezarównoorganizacjiprocesuanalitycznego,jak

28 Tamże,s.215.29 Tamże,s.221–224.30 Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu...,s.275–303.31 P.Dobrowolski,Podstawy analizy finansów firm…,s.101–102.32 W.Jasiński,Nadużycia w przedsiębiorstwie, przeciwdziałanie i wykrywanie,Warszawa2013,Poltext,

s.343.33 Tamże,s.246–250.


ibadaniadanychzestawiłJosephT.Wells34.WrozdzialezatytułowanymWprowadze-nie do sprzeniewierzenia majątkuwyjaśniaogólnezasadybadaniadanychfinansowych,dziękiktórymmożnasięzorientować,żefirmaniedziałaprawidłowo.Jakonarzędziadowskazywaniasymptomównieprawidłowościwskazuje:brakrównowagifinansowej(wynikającyzniewspółmiernejwielkości sprzedażywyliczanejnapodstawiezużyciazapasówlubmajątkurzeczowegodoprzychodów),nieprawdziweobciążenia(dopisy-wanie nieistniejących kosztów działania), obciążanie kosztów (podobnie jakw przy-padku obciążeń nieprawdziwych, obciążanie kosztów polega na tworzeniu kosztówfikcyjnych),pozornarównowaga(wprowadzaniecelowychbłędówwksięgachrachun-kowych,m.in.poprzezstosowanienieuprawnionychzaokrągleń),aktywowaniewydat-ków(tworzeniefałszywychdowodówzakupowych,np.wyposażenia)ipomijanieuznań(nierejestrowanieczęścisprzedaży).

KolejnemetodyidentyfikowanianieprawidłowościnapodstawieanalizydanychfinansowychJ.T.WellsomawiawrozdzialeNieprawdzie informacje35.Wtymmiejscuwymieniatrzypodstawowenarzędziaukrywanianadużyć:„naginanie”systemufinanso-wo-księgowego(np.poprzezniewłaściwąwycenęodpisówamortyzacyjnych,uwzględ-nianie należności nieściągalnych, rozliczanie nadwyżek towarowych), nadużycia wsystemiefinansowo-księgowym(rejestrowaniefikcyjnejsprzedaży,fałszowaniestanuzapasów,tworzenierezerwwsposóbniezgodnyzzasadami)iomijaniesystemufinanso-wo-księgowego(najczęściejoznaczatoprowadzeniepodwójnejksięgowości)36.

Najwięcejwskazówekdotyczącychbadaniasprawozdańfirmmożnajednakzna-leźćw rozdzialeFałszowanie sprawozdań finansowych37. J.T.Wellswymieniawnimtrzypodstawowemetodybadań:analizępionową(porównywaniedanychwrachunkuzyskówistrat,wbilansie i rachunkuprzepływówpieniężnych),analizępoziomą(ba-danie procentowych zmian poszczególnych pozycji sprawozdań w dłuższym czasie) i analizę wskaźnikową (śledzenie relacji pomiędzy poszczególnymi pozycjami spra-wozdańfinansowychzgodniezdefinicjamiwskaźnikówstosowanychwrachunkowo-ści,np.wskaźnikówpłynności,rotacjinależnościizapasów,zadłużenia,efektywnościiinnych)38.

WsposóbpodobnydoJ.T.Wellsadoproblemuwykrywanianadużyćwprzedsię-biorstwachpodchodziSebastianSkrzyszowski39.Podkreślaonprzydatnośćprogramówwizualizującychdanewformiegraficznejjakoszczególnieprzydatnychdoporównywa-niainformacjiprzezdłuższyczas.Wyjaśniarolę„czerwonychflag”,doktórychzalicza:ujawnianiemanipulowaniadatamiiterminamizdarzeń,weryfikowaniedanychadreso-wych(np.pracownikówikontrahentów)orazporównywaniewysokościprzychodówzestanemkasy.

InteresującenarzędziedobadaniazestawieńfinansowychmożebyćopartenaprawieBenforda40.Pozwalaononaujawnianiemanipulacjipoprzeznp.nieuprawnionezaokrą-glanieliczbobrazującychposzczególnepozycjesprawozdańfinansowych.Jakpodkreślaautor,(...)duża niezgodność badanych liczb z prawem Benforda to czerwona flaga.

S.Skrzyszowski,podobniejakJ.T.Wells,jakoniezwyklepomocnenarzędziewy-

34 J.T.Wells,Nadużycia w firmach….,s.440.35 Tamże,s.321.36 Tamże,s.327–328.37 Tamże,s.353.38 Tamże,s.389–396.39 S.Skrzyszowski,Analiza danych w wykrywaniu…,s.151–176.40 Tamże,s.165.


mieniaanalizydanychfinansowych–zarównoanalizępionowąipoziomą,jakiwskaź-nikową.Napodstawietychanalizpomagateżinterpretowaćwynikibadań.Podajetakżeprzykładywnioskowaniaprzyuwzględnieniuwskaźnikówrentowności,płynnościorazrotacjizapasówinależności.

Powyższy przegląd koncepcji dotyczących organizacji systemu analizowania i kryteriówweryfikowaniadanychodnoszących siędozdarzeń i procesówgospodar-czych jestniewątpliwiebardzoogólny ipobieżny.Jegocelemjestprzypomnienie,że wraziekoniecznościzweryfikowaniaiposzerzeniadanychpochodzącychzwywiadow-nigospodarczychpotrzebneicelowejestsięganiedowieluróżnychźródeł.Pracanadzdobywanieminformacjioróżnymstopniuzłożonościiwiarygodności,wymagadobrejorganizacjiistarannegozaprojektowaniaproceduranalitycznych.

Bibliografia:

AleksandrowiczT.,KoniecznyJ.,KonikA.,Podstawy detektywistyki, usługi de-tektywistyczne, prawo, taktyka, moralność,Warszawa2008,WydawnictwaAkademickie iProfesjonalne.

AleszczykJ.,Rachunkowość finansowa od podstaw,Poznań2012,ZyskiS-ka.Analiza informacji w służbach policyjnych i specjalnych,J.Konieczny(red.),War-

szawa2012,C.H.Beck.BeggD.,FischerS.,DornbuschR.,Mikroekonomia,Warszawa1996,PolskieWy-

dawnictwoEkonomiczne.CzarnyB.,Wstęp do ekonomii,Warszawa 2006, PolskieWydawnictwoEkono-

miczne.DavenportT.H.,HarrisJ.G.,Inteligencja analityczna w biznesie,Warszawa2013,

MTBiznes.DobrowolskiP.,Podstawy analizy finansów firm,Warszawa2003,Stowarzyszenie

KsięgowychwPolsce.DylM.,Środki nadzoru na rynku kapitałowym,Warszawa2012,WoltersKluwer

Polska.HazlittH.,Ekonomia w jednej lekcji,Kraków2004,Znak.Jasiński W., Nadużycia w przedsiębiorstwie. Przeciwdziałanie i wykrywanie,

Warszawa2013,Poltext.Javers E., Agent, handlarz, prawnik, szpieg. Tajemniczy świat korporacyjnego

szpiegostwa,Kraków2010,WydawnictwoLiterackie.Kotowska B., Sitko J., Uziębło A., Finanse przedsiębiorstw, Warszawa 2013,

CeDeWu.pl.Kowalczyk L., Praktyczne i teoretyczne aspekty badania wiarygodności firmy,

Warszawa2006,Difin.KrugmanP.,WellsR.,Mikroekonomia,Warszawa2012,WydawnictwoNaukowe

PWN.Kuczyńska-CesarzA.,Zasady rachunkowości,Warszawa2001,Difin.MichnikA.,Ustawa o krajowym rejestrze sądowym.Komentarz,Warszawa2013,

WoltersKluwerPolska.MilewskiR.,KwiatkowskiE.,Podstawy ekonomii,Warszawa2012,Wydawnictwo

NaukowePWN.MojakJ.,Prawo papierów wartościowych. Zarys wykładu,Warszawa2013,LexisNexis.MuchaA.,Struktura przestępstwa gospodarczego oraz okoliczności wyłączające


bezprawność czynu w prawie karnym gospodarczym,Warszawa2013,WoltersKluwerPolska.

NiemierkaS.,SmyklaB.,Przeciwdziałanie praniu pieniędzy w bankach – aspekty prawne,Warszawa2001,InstytutNaukowo-WydawniczyOLYMPUSCEiRBSA.

Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu. No-woczesne technologie i praca operacyjna,L.Paprzycki,Z.Rau(red.),Warszawa2009,WoltersKluwerPolska.

Prawo rynku kapitałowego,A.Flisek(red.),Warszawa2013,C.H.Beck.Rodzynkiewicz M., Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2013,

LexisNexis.Ustawa o rachunkowości,R.Rudnik(red.),Warszawa2013,WoltersKluwerPolska.J.T.Wells,Nadużycia w firmach. Vademecum. Zapobieganie i wykrywanie,War-

szawa2006,LexisNexiswspólniezErnst&Young.

Abstrakt

Artykułdotyczyprzydatnościraportówopodmiotachgospodarczych,sporządza-nychprzezwywiadowniegospodarcze,dlaanalityków.Narynkuzarównopolskim,jakimiędzynarodowymdziałaconajmniejkilkadziesiąttegotypuwywiadowni.Najbardziejrozpowszechnionesąwywiadownieinternetowe.

Wywiadowniegospodarczezzasadyczerpiądanez tzw.źródełotwartych.Naj-większeznichspecjalizująsięwkilkudziedzinach.Niektóreopracowująrankingiwia-rygodnościposzczególnychfirmiokreślająbezpiecznypoziomkredytowania(lubfinan-sowaniawinnysposób)przedsiębiorstwgospodarczych,tworząbranżowebazydanych,określająpodstawoweparametryitrendywposzczególnychsektorachgospodarczych,zajmują się tworzeniem wykazu dłużników i oferują wsparcie przy windykacjach.Współpracujątakżezbankamiifirmamiubezpieczeniowymiwzakresieanalizyryzyka.

Działalnościąnajbardziej identyfikowanązwywiadowniamigospodarczymi jestsporządzanieprzeznieraportówopodmiotachgospodarczych.Raportytakiezawierająjednakjedyniepodstawowedanedotyczącepodmiotówgospodarczych,takiejak:daneteleadresowe,strukturawłaścicielska,podstawowyprzedmiotdziałalności, informacjeoosobachzarządzającychorazpodstawowewynikifinansowe.Wprzypadkuraportówuzupełnianychdziękiankietomwysyłanychdoprzedsiębiorcówdaneobejmujątakżein-formacjeowielkościzatrudnieniaistanieprawnymwykorzystywanychnieruchomości.

Pomimo,żedane temajacharakterpodstawowy,mogąbyćbardzoprzydatnedlaanalitykabadającegoprzypadkinieprawidłowościwobrociegospodarczym.Pozwalająna:

1) stawianiehipoteznapodstawiewstępnejinterpretacjidanych,2) interpretacjepowiązańwgrupachkapitałowych,3) badanierelacjizatrudnieniadoskalidziałalności,4) zestawieniedanychfinansowychdotyczącychfirm,atakżezestawieniewskaź-

ników ich płynności, rentowności, efektywności oraz innych, obrazującychichwypłacalnośćipotencjałinwestycyjny,

5) poszukiwanieinformacjiozadłużeniufirmm.in.poprzezustalanieobciążeńhipotecznych.

Wartykulezwrócono takżeuwagęnakoniecznośćpogłębianiaposiadanych jużdanychprzezwywiadowniegospodarczepoprzezwykorzystywanieróżnychźródełin-formacji,atakżenametodyprzetwarzaniadanychzwiązanychzobrotemgospodarczym


opisywanewpublikacjachpoświęconychnieprawidłowościomwobrociegospodarczymiinterpretacjędanychnapodstawiesprawozdańfinansowych.

Abstract

Thearticleconcernstheusefulnessofreportsabouteconomicsubject,compiledbybusinessintelligencefortheanalysts.OnthePolishmarketandontheinternationallevel,actsatleastafewdozenofthistypeofbusinessentities.ThemostcommonareprivateInternet intelligence agencies.Business intelligencedata derive from theprinciple oftheso-calledopensources.Thelargestofthemspecializeinafewareas.Someofthemdevelopcredibilityrankingsofindividualcompaniestodesignateasafeleveloflending (orothersourcefunding)forchoseneconomicenterprises,developindustrydatabase,de-finethebasicparametersandtrendsinthevariouseconomicsectorsinvolvedinbuilding alistofdebtorsandofferassistancewithdebtcollection.Theyalsoworkwithbanksandinsurancecompaniesinthefieldofriskanalysis.

Theactivitieswhicharemost identifiedwithbusiness intelligence is topreparetheirreportsabouteconomicentities.Suchreports,containonlybasicdataabouteco-nomicentities,suchascontactdetails,ownershipstructure,corebusiness,informationaboutpeoplemanagementandbasicfinancialresults.Reports,supplementedbysurveyssenttobusinessesalsoincludedatainformationaboutthesizeofemploymentandlegalstatusofrealestateused.

Although these datamayhaveprimary character, but canbe very useful to theanalystwhoisinvestigatingcasesofirregularitiesintrade.Theyallowto:

1) formulatinghypothesesonthebasisofapreliminaryinterpretationofthedata,2) interpretationsoflinksincapitalgroups,3) studyingtherelationshipofemploymenttothescaleofactivity,4) summaryof companiesfinancial data, aswell as summaryof indicators of

liquidity, profitability, efficiency, and other information illustrating theirsolvencyandinvestmentpotential,

5) seekinginformationaboutcompaniesdebt,bydeterminingthemortgagebur-den.

Thearticlealsohighlightstheneedtodeepentheirexistingdatathroughtheuseofdifferentsourcesofinformationaswellasmethodsofprocessingdatarelatedtobusinesstransactionsdescribedinpublicationsdevotedtoirregularitiesintheeconomicandinter-pretationofthedataonthebasisofthefinancialstatements.


Grzegorz Borowik

Zwalczanie zmów cenowych jako zagrożenia ekonomicznych intere-sów RP – próba oceny skuteczności unormowań prawnych

Istotnączęśćwydatkówpublicznych,wtymmiędzyinnyminainwestycjewinfra-strukturę,stanowiązleceniaudzielanewwynikuprzeprowadzeniaprzetargówpublicz-nych.Przetargisąprowadzonegłównienapodstawieunormowańustawy–Prawo zamó-wień publicznych1.Konstrukcjaprzetargupublicznegozawierawieleelementów,któresamewsobiesprzyjająosiągnięciuprzezzamawiającegooptymalnychwarunkówzle-ceniazamówienia,azwłaszczaceny.Postępowaniejawne,obwarowaneobowiązkiemjegoogłoszeniawstosownychpublikatorach,jestdostępnedlawszystkichpodmiotówspełniającychwarunkiujętewogłoszeniu.Podmioty,któreniespełniajątychwarunków,leczdążądouzyskaniazleceń,mająmożliwośćzaskarżaniazapisówSpecyfikacji Istot-nych Warunków Zamówienia(SIWZ)2,którewichoceniewsposóbniezasadnyograni-czająkonkurencję.Uczestnicyprzetargusąwyposażeniwśrodkiprawnepozwalającenaweryfikacjęprawidłowościdecyzjipodejmowanychprzezzamawiającego.Nieoznaczatojednak,żesamewskazaneunormowaniagwarantująuzyskanieprzezzlecającegopra-ceoptymalnychwarunkówrealizacjizamówienia,szczególniewzakresietakwynego-cjowanejceny.

Pomimo wyżej wskazanych unormowań, podczas przeprowadzania przetargówpublicznychpojawiasięjednozistotnychzagrożeńekonomicznychdlainteresówmająt-kowychpodmiotówzamawiającychjakodysponentówśrodkówpublicznych,jakimisąprzedewszystkimSkarbPaństwaorazjednostkisamorząduterytorialnego.Zagrożeniemtym są tzw. zmowy cenowe, którychwystąpienie skutkuje niezasadnymzawyżeniemwydatkówpublicznych.Ryzykopojawieniasiępowyższegozagrożenia jestzróżnico-wane iwdanej sytuacjizależyodwieluczynników,podobnie jakskala i skutki tegozjawiska.OpierającsięnaustaleniachDelegaturyABWwLublinie,możnaprzyjąć,żeskutecznedoprowadzeniedozawarciazmowycenowejprzezwszystkichuczestnikówprzetargu prowadzi do zawyżeniawartości zamówienia najczęściej o około 20 proc.,niemniej jednak zaobserwowano również sytuację, gdy zawyżenie sięgnęło nawet 100proc.minimalnejwartościoferty,jakazostałabyzłożonawwarunkachkonkurencji(zamówienieopiewałonakwotękilkunastumilionówzł)3.

1 Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych(tekstjedn.:Dz.U.z2013r.,poz.90;dalej:ustawa–Prawo zamówień publicznych).

2 Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia–wrozumieniuustawy–Prawo zamówień publicznych chodzi o warunki, jakiemuszą zostać spełnione przezwykonawcę, abymógł on ubiegać się o określone zamówienie,atakżeowarunkiprecyzującecechyorazsposóbrealizacjizamówienia.

3 FunkcjonariuszeDelegaturyABWwLubliniewramachjednejzesprawwlatach2007–2009objęlirozpoznaniemkilkadziesiątprzetargówdotyczącychinfrastrukturydrogowej,głównienatereniewojewódz-twalubelskiego.Zporównaniaofertcenowychprzygotowanychprzezprzedsiębiorcówzarównowwariancieodpowiadającymzawartemuporozumieniu,jakiwprzypadkurzeczywiściekonkurencyjnejpostawyoferen-tówwynika,żewpierwszymprzypadkuofertyopiewałynajczęściejnakwotyookoło20proc.wyższeniż wdrugimzopisanychwariantów.Skalazawyżeniamogłabyćjednakznaczniewyższa.Wramachśledztwa (VIDs.23/11/S)weryfikowanonieprawidłowościwzwiązkuzpięciomaprzetargami,którezostałyrozstrzy-gniętenałącznąkwotę160mlnzł.ZustaleńfunkcjonariuszyDABWwLubliniewynika,iżjedenzuczestni-


UstaleniafunkcjonariuszyDelegaturyABWwLublinie,którebyłypodstawądozainicjowania postępowań przygotowawczych w związku z uzasadnionym podejrze-niempopełnieniaczynuzart.305§1kk:Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, udaremnia lub utrudnia przetarg publiczny albo wchodzi w porozumienie z inną osobą działając na szkodę właściciela mienia albo osoby lub instytucji, na rzecz której przetarg jest dokonywany, podlega karze pozbawienia wolności do lat 34

wwiększościzakończyłysięumorzeniempostępowanialubdecyzjąoodmowiejegowszczęcia5.Analizawskazanychedycjimerytorycznychpozwalanaprzybliżenieproblematyki oceny skuteczności unormowań prawnychw zakresie przeciwdziałaniawskazanymzjawiskom.

Przedmiot ochrony czynu opisanego w art. 305 § 1 kk

Przechodząc do analizy unormowań prawnych czynu określonego w art. 305 §1kk,nawstępienależypowiedziećokonsekwencjach,jakiewynikajązsystematyki–wskazanyczynzabronionyzostałumieszczonywrozdzialeXXXVIKodeksu karne-go,którynositytuł:Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu.Umiejscowienieczynu z art. 305kkw tym rozdzialewskazuje, żewprawdzie indywidualnymprzed-miotemochronysąinteresypodmiotuprzeprowadzającegopublicznyprzetarg–jaktopodkreślająprzedstawicieledoktryny–niemniejjednaktakasystematykawskazanegounormowaniaświadczyotym,żepozanaruszeniemdobraprawnego,jakimsąinteresymajątkowezlecającegozamówienie,ustawodawcawyraźniebierzepodochronęprawi-dłowośćobrotugospodarczego6.Wedługjednegozpoglądówdziałanienaszkodęmożeodnosićsiędokażdejosoby,którawykażeswójinteresmajątkowywzwiązkuzprze-prowadzanymprzetargiempublicznym7.Wyrażanesąrównieżpoglądy,żeprzestępstwozart.305§1kkdotyczywyłączniedziałanianaszkodęorganizatoraprzetargulubpod-miotu,naktóregorzeczzostałonzorganizowany,przyczymde lege ferendawysuwanesąpostulaty,abyrozszerzyćzakrespenalizacjinazachowania,którewyrządzająszkodęoferentombiorącymudziałwpostępowaniu8.

Fakt, że ewentualne nielegalne porozumienie obejmuje wszystkie oferty, jakiezostały złożone w przetargu, nie oznacza automatycznie, że przedstawiciele wszyst-kichpodmiotówbiorącychudziałwprzetarguwyrazilizgodęnatakiedziałanie.Wprzy-

kówprzetarguwyceniłwartośćtychzadańnakwotę103mlnzł.Porozmowachprzeprowadzonychzkonku-rentamizłożyłjednakznaczniewyższeofertyzeświadomością,żewczterechzpięciuprzypadkówbędąonemniejkorzystne.

4 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny(Dz.U.z1997Nr88,poz.553zpóźn.zm.).5 ProkuraturaOkręgowawLublinie(VIDs.13/08/Sp,VIDs.23/11/S,sygn.VIDs.11/12/S),Proku-

raturaRejonowawLubartowie(Ds.685/11/S),ProkuraturaRejonowawBiałejPodlaskiej(2Ds.455/11/S),ProkuraturaOkręgowawSiedlcach(sygn.akt.VDs.17/11,sygn.akt.VDs.34/11).

6 Zob.A.Marek,Kodeks karny. Komentarz,Warszawa 2010,WoltersKluwer, s. 655:Przedmiotem ochrony omawianego przepisu jest nie tylko interes właściciela mienia, będącego przedmiotem przetargu, oraz osób, na rzecz których przetarg jest dokonywany, lecz także prawidłowa realizacja i rzetelność instytucji przetargu publicznego jako jednego ze sposobów zawierania umów cywilnoprawnych o cechach dużej przej-rzystości dla zainteresowanych podmiotów.Zob.też:komentarzdoart.305autorstwaM.Kulika,w:Kodeks karny. Komentarz,M.Mozgawa(red.),Warszawa2010,WoltersKluwers.607.

7 B. Kurzępa,Przestępstwa związane z udzielanymi zamówieniami publicznymi, „Prokurator” 2004, nr4,s.17(LEX93420/3).

8 W.Jaroch,Przestępstwa w systemie zamówień publicznych,„ProkuraturaiPrawo”2004,nr4,s.93–112.


padkuwspólnegozłożeniaofertyprzezkilkuwykonawców,cojestdopuszczalnezgodnie zart.23ustawy–Prawo zamówień publicznych,stosunekwewnętrznymiędzypartneramigospodarczymidecyduje,wjakisposóbzostanieokreślonakwotawspólnejoferty,którana-stępniezostaniezłożona.Najczęściejkażdyzuczestnikówdecydujeocenachtychpozycjizamówienia,któremarealizować.Wtakiejkonfiguracjimożesięzdarzyć,żejedenzwy-konawcówskładającychwspólnąofertęporozumiesięzkonkurentamibezwiedzyswoichpartnerów gospodarczych. Przykładowym porozumieniemmoże być zwiększenie kwotyofertywprzetarguwzamianzapartycypacjęwzleceniuuzyskanymprzezuzgodnionegozwycięzcę,względnieuzyskaniuzleceniacodoinnychprac.Jestzatemmożliwe,żewwyni-kuzmowyopróczzamawiającegozostanąpokrzywdzenitakżeprzedsiębiorcy9.

Tym samym wcześniejsze rozważania na temat przedmiotu ochrony z art. 305 kk niemają charakteruwyłącznie teoretycznego. Jeśli bowiem uznaje się, żeprzedmiotemtymjestwyłączenieintereszamawiającego,towówczasuczestnikprzetargu, w którym w wyniku zmowy naruszono jego interes, nie będzie miał statusu pokrzyw-dzonegowskazanymczynem. Jeśli natomiastuznamy, żeprzedmiotemochrony jest tak-że–zgodniez tytułem rozdziału–obrót gospodarczy, tobezwątpieniapojęcie toobej-muje także zakłócenie prawidłowości przebiegu przetargu jako trybu zawarcia umowy. Wkonsekwencjiwtakimprzypadkuuczestnikprzetarguuzyskastatuspokrzywdzonego10. Niemaprzeszkód,abyjakodobrochronioneprawemuznaćprawidłowyobrótgospodarczy,którybezwątpieniajestnaruszanywwynikuzmówprzetargowych.Samstatuspokrzyw-dzonegodeterminujewiele innychuprawnień,zestatusemstronypostępowaniawłącznie(m.in.wniesieniesubsydiarnegoaktuoskarżeniaczyzaskarżaniedecyzjimerytorycznych)11. Pokrzywdzonyjakopowódcywilnywprocesiekarnymmożedochodzićroszczeńmajątko-wychwynikającychbezpośredniozpopełnieniaprzestępstwa12.Analizujączjawiskozmo-wyprzetargowej,zasadnewydajesięzałożenie,żeprzedsiębiorcypokrzywdzeniwwynikuzmów cenowych, którzy oprócz zamawiającego najrealniej odczuwają skutki wskazane-goprocederu,mogąbyćzainteresowanimożliwościąskorzystaniaześrodkówprawnych. Wtakimprzypadkunależyprzypuszczać,żeprzebiegiwynikiprzetargówbędąwnikliwiejanalizowane,cozkoleibędzietakżepozytywnieoddziaływaćnainteresymajątkowezama-wiających instytucji.Kwestia tawydaje się istotnaw ramachkompleksowych rozwiązańmającychnaceluprzeciwdziałaniezmowomprzetargowymiichzwalczanie.

Tryb ścigania zmów przetargowych

Okoliczność, że krąg pokrzywdzonych zmowami przetargowymi obejmuje tak-że innychdysponentówfunduszypublicznychniżSkarbPaństwa,niezmieniazasad-

9 UstaleniafunkcjonariuszyDABWwLubliniewskazują,żeporozumieniaobejmowałyrównieżtzw.powiązaniekonkurencji.Stwierdzono,żeprzynajmniejwkilkusytuacjachokreśloneosoby,realizującuprzed-niozawarteporozumienia,złożyłyinnymzarządzającymspółkamidrogowymipropozycjęwspólnegoubie-ganiasięozamówieniepublicznetylkowtymcelu,abypodmiotyteniezłożyłykonkurencyjnejofertyinienawiązaływspółpracyzinnymipodmiotaminiżkierującetegotypupropozycję.Podczasprzetarguokazywałosię,żewskazaneofertysąmniejkorzystnecenowodlazamawiającego.

10 Art.49§1Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego(Dz.U.z1997Nr89,poz.555,zpóźn.zm.;dalej:kpk):Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

11 Por.art.53,54§1,55§1wzw.zart.330§2.,299§1,425§1kpk.12 Art.62kpk:Pokrzywdzony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wyto-

czyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątko-wych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa.


niczegospojrzeniana tozjawiskozpunktuwidzeniaustawowychkompetencjiAgen-cjiBezpieczeństwaWewnętrznegojakoczynówgodzącychwpodstawyekonomicznepaństwa13.WustawieoAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznegoorazAgencjiWywiadupojęcieczynugodzącegowpodstawyekonomicznepaństwaniejestzdefiniowane,po-mimożewyznaczagranicewłaściwościrzeczowejsłużby14.Istniejewielewydatkówpu-blicznychdokonywanychprzezinnepodmiotyniżpaństwowe–przedewszystkimprzezjednostkisamorząduterytorialnego.Nieoznaczatojednak,żesąoneobojętnezpunktuwidzeniainteresówekonomicznychpaństwa.Samorządterytorialnymakonstytucyjniezagwarantowanąsamodzielność15,coniezmieniafaktu,żeistotnączęśćśrodkówprze-znaczanychm.in.narealizacjęzamówieńpublicznychwdrodzeprzetargówuzyskujeodSkarbuPaństwa16.Szczególnymprzykłademdofinansowaniadziałalnościsamorządówsądotacjecelowemiędzyinnymiwlokalnąinfrastrukturę17.

Wydatkipublicznepowinnybyćdokonywanewsposóbcelowyioszczędny,zza-chowaniemm.in.zasadyuzyskiwanianajlepszychefektówzdanychnakładów18.SkarbPaństwa,inwestującwdziałalnośćjednosteksamorząduterytorialnego,niepowinienbyćpozbawiony środkówprawnychgwarantujących realizacjęwskazanejwyżejdyrektywyustawowej.Niemniejjednakobecneunormowanieprzestępstwazart.305kkprzewidujejegościganienawniosek, jeślipokrzywdzonymjest innypodmiotniżSkarbPaństwa19. Zkoleiwustawowejdefinicjipokrzywdzonegozakładasiębezpośrednienaruszeniebądźzagrożeniedobraprawnego.Awięcwprzypadkuinnymniżdotacjacelowajakodochódjednostkisamorząduterytorialnegoraczejnależysięopowiedziećzapoglądem,żeSkarbPaństwaniezostanieuznanyzapokrzywdzonego.Wkonsekwencjiściganieewentualnejzmowyprzetargowejbędzieuzależnionewyłącznieodzłożeniawnioskuprzezodpowied-niewładzejednostkisamorząduterytorialnego.Brakwskazanegownioskuuniemożliwiwszczęcieorazprzeprowadzeniepostępowaniakarnegoniezależnieodposiadanychprzezorganyściganiainformacjiidowodówwzakresiezaistnieniazmowyprzetargowej20.

13 Art.5ust.1pkt2lit.bUstawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu(tekstjedn.:Dz.U.z2010r.Nr29,poz.154,zpóźn.zm.;dalej:ustawaoABWorazAW):Do zadań ABW należy: (…) 2) rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw: (…) b) godzących w podstawy ekonomiczne państwa (…) oraz ściganie ich sprawców.

14 Pojęcie to jest natomiast zdefiniowanewUstawie z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (tekst jedn.: Dz.U. z 2012 poz. 621, z późn. zm.; dalej: ustawa o CBA), wskazując nawłaściwość rzeczowąBiuraw zakresie zwalczania działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa. Działalność ta jest jednak ujmowana bardzo szeroko i obejmuje: każde zachowaniemogące spowodowaćw mieniu: 1) jednostki sektora finansów publicznych w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, 2) jednostki niezaliczanej do sektora finansów publicznych otrzymującej środki publiczne, 3) przedsiębiorcy z udziałem Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego – znaczącą szkodę,przyczymgrożącaszkodamusiwynosićconajmniej200tys.zł–por.art.1ust.4wskazanejustawy.

15 Art.165ust.2Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 (Dz.U.z1997Nr78, poz. 483 z późn. zm; dalej:KonstytucjaRP):Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej.

16 Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (tekst jedn.:Dz.U.z2010r.Nr80,poz.526,zpóźn.zm.)–art.3ust.1:Dochodami jednostek samorządu terytorialnego są: 1) dochody własne; 2) subwencja ogólna; 3) dotacje celowe z budżetu państwa.

17 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 marca 2009 r. w sprawie udzielania dotacji celowych dla jednostek samorządu terytorialnego na przebudowę, budowę lub remonty dróg powiatowych i gminnych (Dz.U.Nr53,poz.435zpóźn.zm.).

18 Art.41ust.3Ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych(tekstjedn.:Dz.U.Nr157,poz.1240zpóźn.zm).

19 Art.305§3kk:Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

20 KonstytucjaRPwyraźnierozgraniczamajątekSkarbuPaństwaodmieniakomunalnego,zczegowyni-


Wnioskowytrybściganiaprzestępstwajestopartynazałożeniu,żeosobaupraw-niona do złożenia wniosku (najczęściej pokrzywdzony) może przynajmniej w istot-ny sposóbdecydowaćodobruprawnym,które zostało zagrożonebądźnaruszonenaskutek przestępstwa. Mienie jednostek samorządu terytorialnego wprawdzie nie macharakteru państwowego, ale ma charakter publiczny – służy zaspokajaniu potrzebpublicznych, i coważniejsze – jest finansowane ze środków publicznych, zwłaszcza z przymusowych obowiązków fiskalnych, jakimi są podatki. Omawiając ustrojowąpozycję samorządu terytorialnego, trzeba odnotować, że jego samodzielność podlegaochronie sądowej, niemniej jednakniema charakteru nieograniczonego– odpowied-nie organy sprawują nadzór nad legalnością działań samorządu21.Ważnąwskazówkąinterpretacyjnądotyczącąpozycjisamorząduterytorialnegowydająsięrównieżupraw-nienia, jakieposiadaNajwyższaIzbaKontroli.Kontroladziałalności jednosteksamo-rządowychniemożeobejmowaćcelowościdziałań,alemożeobejmowaćichlegalność,gospodarnośćirzetelność22.Wzakressamodzielnościniewchodzizatemgospodarność,tylkojedyniecelowość.Analizujączjawiskozmowyprzetargowej,należystwierdzić,żenienaruszaonocelowości–przedmiotprzetargupozostajebowiemniezmieniony,jakokreśliłgozamawiający.Naruszeniedotyczynatomiast sferygospodarności (głównieceny,alemożedotyczyć również innychkryteriów, takich jakgwarancja jakości, ter-minwykonaniaitp).Skutkiemzmowycenowejjestzleceniepracwwarunkachmniejkorzystnychniżwynikającezrealiówrzeczywiściekonkurencyjnegozłożeniaofert.Zperspektywyzamawiającegotrzebatoocenićjakodziałanieniegospodarne,aczkolwiekwtymprzypadkurozumianejakoniemuszącełączyćsięzzawinieniemzestronyprzed-stawicielizamawiającego.

Klasycznazmowaprzetargowadotyczyustaleniapoziomucenprzezuczestnikówprzetargu, awięc sprowadza się do działań oferentów, a przedstawiciele zamawiające-goniemusząaniuczestniczyćwewskazanychpraktykach,aninawetonichwiedzieć, awskrajnychprzypadkachnawetichpodejrzewać.Niemożnajednakpominąćfaktu,żezmowa przetargowa staje się szczególnie niebezpieczna dla zamawiającego wówczas,gdy obejmuje także jego przedstawicieli. O ile formalne czynności zamawiającego naetapie wyłaniania wykonawcy są praktycznie w pełni transparentne (możliwość zapo-znania się zkontrofertami, systemśrodkówodwoławczych itp.), o tylenaetapieokre-ślaniawarunkówdostępudowskazanegozamówienia,wtymszczególniewymagańodprzyszłego wykonawcy (np. referencje, potencjał kadrowy, finansowy, sprzętowy czyzdolność finansowa), możliwości te wydają się znaczniemniejsze. Pewnemożliwościstwarza uprawnienie zaskarżania postanowień Specyfikacji Istotnych Warunków Zamó-wienia23wynikającezustawyPrawo zamówień publicznych.Ustawodawcadefiniuje,żewarunkistawianewykonawcommogądotyczyćm.in.posiadaniawiedzy idoświadcze-nia, dysponowania osobami zdolnymi dowykonania zamówienia, a także samej sytu-acji ekonomicznej ifinansowej.Opis sposobudokonaniaoceny spełnianiawskazanychwarunków powinien być związany z przedmiotem zamówienia oraz proporcjonalny

ka,żecodozasadyczyngodzącywmieniekomunalneniebędzieskutkowałbezpośrednimpokrzywdzeniemSkarbuPaństwa.Por.art.61ust.1oraz203ust.1i2KonstytucjiRP.

21 Art.171KonstytucjiRP:1.Działalność samorządu terytorialnego podlega nadzorowi z punktu widze-nia legalności. 2. Organami nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego są Prezes Rady Ministrów i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych regionalne izby obrachunkowe.

22 Por.przypis19.23 Podstawęprawnąwskazujeart.180ust.1i2pkt2ustawyPrawo zamówień publicznych.Obejmuje

onazawsze:opis sposobu dokonywania oceny spełniania warunków udziału w postępowaniu.


do jegoprzedmiotu, apostawieniewarunkówwzałożeniumana celu zweryfikowaniezdolnościwykonawcy do należytegowykonania udzielanego zamówienia24. Sens i celwskazanychunormowańniebudziwątpliwości, jednakfakt,żesąonejedyniedyrekty-wąpostępowania, a samew sobie niewskazują konkretnych rozwiązań, powoduje, że wanalogicznychstanachfaktycznychprzyjmowanoróżnerozwiązania25.SamamożliwośćzaskarżaniazapisówSIWZniemożebyćtraktowanajakogwarancja,żejestwykluczoneformułowaniewarunkówzamówieniapodokreślonegowykonawcęlubkilkuznich.

Niekwestionujączasadnościstawianiawykonawcywymogów,należystwierdzić,żekażdyznichwpływanaokreśleniekręgupodmiotówspełniającychwymaganiastawianeprzyubieganiusięowskazanezamówieniepubliczne,aściślej rzeczujmując,krąg tenzawęża.Oileposzczególnewymaganianieeliminujązwalkiistotnejczęścikonkurencji,otyleichsumajużwznacznysposóbwpływanaograniczenieliczbypotencjalnychofe-rentów,azdarzasię,żezostajeonazredukowanadokilku.Ustawoweuregulowaniasamo-rząduterytorialnegoskutkujątym,żepodmiotuprawnionydozłożeniawnioskuościganieczynuzart.305kkorazzamawiającytotesameorganyczyteżjednostkiorganizacyjne, azatemwobukwestiachdecyzjebędzienajprawdopodobniejpodejmowałatasamaosoba.Wydajesię,żejesttowystarczającypowód,abyściganiezmowyprzetargowejnaszkodęjednostkisamorząduterytorialnegoniebyłozależneodwnioskuościganiepochodząceodkierownictwatejjednostki,którejednocześniedecydowałoowarunkachprzetargu26. Przystąpieniepodmiotuuprawnionegodozłożeniawnioskuościganiezmowycenowej wistocieunicestwiarzeczywistemożliwościściganiatakiegoprzestępstwa.

Zpowyższychpowodówde lege ferendarozważeniawymagapostulatzmianyart.305§3kk,takabyściganieprzestępstwaokreślonegow§1i2art.305kkmiałownio-skowycharakter,wprzypadkugdypokrzywdzonymniejestSkarbPaństwalubjednost-kasamorząduterytorialnego.

24 Art.22ustawy–Prawo zamówień publicznych.25 Przykłademmogąbyć różne uregulowaniaSIWZwprzetargachna roboty budowlane.W jednym

zprzypadkówwychodzonozzałożenia,żeskorookreślonywykonawca jestwstaniezbudować1kmdro-gi określonej kategorii, to jego referencje uprawniają go do ubiegania się w przetargu na budowę nawet10kmtegotypuodcinka.Winnymprzypadkunatomiastuznawano,żeliczysięskalabudowy,wzwiązku zczymreferencjena1kmwystarczająjedynienabudowęodcinkamaksymalnie2kmdrogi,gdyżwzakresierobótnatakąskalęmożnapozytywnierekomendowaćwykonawcę.Wjeszczeinnymprzypadkubranopoduwagęwartośćprac,najakąpodmiotzrealizowałroboty.Torównieżbywailuzoryczne,ponieważzdarzająsięprzypadki,gdyrelatywniewiększezamówieniejestrealizowanezakwotęniższąodniewielemniejszego,cojestzwiązanezniejednolitościącen.ZapisySIWZwyznaczaływartośćpracnaokreślonychkategoriachdróg–przykłademjestuznawaniedoświadczeńnadrogachkrajowych,apomijaniedrógmiejskich,którewistocieróżniąsięnajczęściejszerszymzakresempracbranżsanitarnej,elektrycznejitp.

26 Przykłademmożebyćsytuacja,którazostałaustalonawśledztwieprowadzonymprzezProkuraturęRejonowąwLubartowie(Ds.685/11/S)podczasjednegozprzetargów,którymiałmiejscew2009r.Zustaleńwynikało,żeurzędnicyjednegozmiastopracowaliSIWZpodkątemdoświadczeniawykonawcywtenspo-sób,żewymaganiaodnośniedodoświadczeniamierzonegowartościąwcześniejwykonanychpracwzakresiesygnalizacjiświetlnejspełniałatylkojednafirmazterenuwojewództwalubelskiego.Wskazanafirmazgodziłasięnaprzedprzetargowąwspółpracęztrzemafirmamibranżystrictedrogowej,odmawiającwspółpracyzinny-mipodmiotami.Tymsamymnaetapieprzetargureferencjeodtegopodmiotuprzedłożyływyłączniewskazanetrzyspółkidrogowe,którychprzedstawiciele,jakustalono,zawiązalizmowę(cenyodwskazanychpodmio-tów,jakiewpłynęływprzetargu,to5,4mlnzł,5,5mlnzłoraz5,6mlnzł).Wprzetarguwpłynęłyjeszczedwieoferty,którychprzedstawicielewykazalidoświadczeniewzakładaniusygnalizacjiświetlnej(wykonanierobótookreślonejwartości),firmzinnychczęścikraju(odległychokilkasetkilometrów),którenigdyniestarowałyiniedziałałynarynkulubelskim.Zamówieniezrealizowałajednaztychfirm,którazłożyłanajtańsząofer-tęcenowąnapoziomie3,9mlnzł.Nawiasemmówiąc,wymaganewniniejszymprzypadkudoświadczeniewwykonywaniusygnalizacjiświetlnejwskazywałonawartośćdwukrotniewyższąodwartościsygnalizacjiświetlnejbędącejprzedmiotemprzetargu.


Uprawnienia zamawiającego wynikające z ustawy – Prawo zamówień publicznych

Konstrukcjawnioskowegotrybuściganiazakłada,żeewentualnewszczęcieiprze-prowadzenie postępowania karnego jest uzależnione od woli pokrzywdzonego, jegoprzedstawiciela,względnieinnegopodmiotu.Wnioskuościganieniemożnautożsamiaćzzawiadomieniemorganówściganiaopopełnieniuprzestępstwa,niemniejjednakwy-dajesię,żepodjęciedecyzjiozłożeniuwnioskuościganiepowinnobyćskorelowanezposiadaniemwiedzyowskazanymczynie,aprzynajmniejzogólnymrozeznaniemcodookolicznościjegopopełnienia.Zakluczowetrzebauznaćprzeanalizowanie,jakiere-alnemożliwościrozpoznaniazmowyprzetargowejmazamawiający.Reakcjanazmowęprzetargowąbezwzględuna to,czybędzie todziałanieukierunkowanenawszczęciepostępowania karnego (zawiadomienie, złożeniewniosku o ściganie), czy teżwyko-rzystanieinnychinstrumentówprawnych,wymagaprzedewszystkimpowzięciaprzezzamawiającegoinformacji,żedozmowydoszło,względnieistniejeokreśloneprawdo-podobieństwowystąpieniategotypudziałań.

Zamawiającydysponuje jedyniefinalnymstanowiskiemprzedsiębiorcywodpo-wiedzinaumieszczoneogłoszenieoprzetargu(ofertą).Fakt,żeofertępodpisałaosoba wokreślonysposóbupoważniona,którąnajczęściejjestosobauprawnionadoreprezen-towaniaspółki,nieoznaczaautomatycznie,żedecydowałaonaojejwarunkach,zwłasz-czaocenie.Wróżnychpodmiotachfunkcjonująodmiennepraktyki–niekiedyofertawynikabezpośredniozkalkulacjipracownikadziałuwycen,któraniejestkorygowana,alezdarzasięrównież,żeprocesjejzatwierdzaniamożeobejmowaćwieleszczebli,niewyłączająctakżeosób,którenadzorująpracęosóbupoważnionychdojejpodpisu.Dozamawiającego trafiaoświadczenie, żeokreślonypodmiotnaokreślonychwarunkachdecyduje sięwykonaćokreślonezamówienie. Jest to zatemproduktfinalny,którydefactowżadensposóbnieuzasadniaaniniewyjaśnia,czymkierowałsięprzedsiębiorca,składającokreślonewarunkioferty.Napodstawie jedyniesamejanalizydokumentówprzedłożonychprzezubiegającegosięozamówienie,szczególnie treścioferty, trudnownioskować,żejejzłożeniemożewynikaćzpodejrzeniapopełnieniaczynu,októrymmowawart.305§1kk.Zasadniczofaktutegoniezmieniarównieżsporządzeniepo-równawczejanalizywszystkichofert, jakiewdanymprzetarguzostałyzłożone.Oilebowiemnietrudnodojśćdowniosku,żewokreślonympostępowaniuprzetargowymniemożnawykluczyćzaistnieniazmowyprzetargowej,o tylesformułowaniepodejrzeniapopartegoracjonalnymiprzesłankamitylkonapodstawieporównaniaofertwydajesiętrudne.Jednocześniewzdecydowanejwiększościprzypadkówjest tojedynaperspek-tywa oceny zachowania uczestnikówprzetargu przez przedstawicieli zamawiającego.Wartopodkreślić,żeprawoniezabraniaoferowaniawprzetargachwysokichcen,alezabraniaporozumień,któremożnaokreślićjakonaruszającekonkurencyjność.

Niewątpliwiedolegalnychpraktykpodejmowanychprzezuczestnikówprze-targunależyzaliczyćnietylkowystawianieprzezprzedsiębiorcęnajniższejceny,jakąmożezaoferować,lecztakżeskładanieofertyzcenądużowyższąodtegotypuwyliczeń zprzyczyntaktycznych,któremogąbyćopartenaróżnychzałożeniach.Złożenietegotypuofertymożewynikaćchoćbyzdążeniadorozpoznaniaaktualnychcenkonkurencji–uczestnikprzetargumaprawoprzejrzećofertykonkurencyjne,abyustalić,czyniezawierająonebłędów.Intencjaustawodawcyzakładałaprzyznanietegouprawnianiawceluzapewnieniaprzejrzystościpostępowaniaprzetargowego,alebrakujepodstawdouznania,żejesttonielegalnapraktykaukierunkowananapoznaniecenkonkurencji.


Zasadnewydaje się poruszeniepowyższychokoliczności, abydojśćdoprzeko-nania,żeanalizatreściofertwykonawcówwoderwaniuodinnychokolicznościsamawsobieniepozwolinapoczynienieustaleń,żedodoszłodozawiązaniazmowyceno-wej,utrudnieniabądźudaremnieniaprzetargu.Wmechanizmiezmowycenowejzłożonaofertajestwynikiemzaistnieniaokreślonegoporozumienia.Nieoznaczatojednak,żeanalizatreściofertjestbezprzedmiotowa.Naetapieprowadzeniapostępowaniakarnegooczynzart.305§1kkkoniecznewydajesięzweryfikowanie,czydoszłodowejściawporozumienienaszkodęzamawiającego,azatemniewydajesięzasadne,abyprzyustaleniach stanu faktycznegopominąćoferty jakowyrazfinalnego stanowiska, jakiezostałowyrażonewodpowiedzi na ogłoszenie zamawiającego.Najczęściej będzie tomiałomiejscewprzypadkugdyporozumieniezawartoprzedprzetargiem–wówczasjego konsekwencją jest treść ofert.Treść ofert będziemiała równie istotny charakterdowodowy,gdyporozumieniezostaniezawartejużpoichzłożeniuwprzetargu–będzieonawówczas rozstrzygać, czywogólebyłomożliwezawarcie i zrealizowanieporo-zumienia, które jest przedmiotemokreślonegopostępowaniakarnego.Przykładowymporozumieniembędziesytuacjagdypootwarciuofertpodmiot,któryzłożyłnajkorzyst-niejsząoferte,odmówipodpisaniaumowyzzamawiającym,jednoczesnieporozumiewa-jącsięzkonkurentem,któryzłożyłmniejkorzystnąofertę,żepouzyskaniupracpodz-lecinajegorzeczichczęśćpoatrakcyjniejszychstawkachcenowych,niżwynikałobytozofertynajkorzystniejszej.

Podsumowującterozważania,możnastwierdzić,żepoanalizietreściofertzama-wiającynieuzyskapewności,żedozmowydoszło.Dane temusiałybyprowadzićdoprzekonania,żeprzedstawicielekonkurencyjnychprzedsiębiorstwwprzetargupopełnilikonkretnyczyn.Zwrot:wchodz i w porozumien ie obejmujeosiągnięcieokreślo-negokonsensusu,któryprzynajmniejzzałożeniamabyćzrealizowany.Nieoznaczatojednak, że przesłanki obiektywne, niezależne od sprawców, które uniemożliwią osią-gnięciecelówporozumienia,wykluczająjegoprzestępnycharakter–notabenetakicha-rakterbędziemiałoprzedewszystkimunieważnienieprzetargu.

Analizującmożliwośćskierowaniaprzezzamawiającegozawiadomieniadopro-kuraturynależystwierdzić,żezawiadomienietomusipozostawaćwzwiązkuzeznamio-namiart.305§1kk,awięczkonkretnymiczynamikonkretnychosób.Zawiadamiającyniemusiposiadaćinformacjiosprawcachprzestępstwa,niemniejjednakzawiadomieniemusiodnosićsiędoczynu,anapodstawie jedynie treściofertdane te trudnoodtwo-rzyć.Możnaprzypuszczać,żezawiadomienieopartewyłącznienatreściofertmogłobysięspotkaćzodmowąwszczęciapostępowaniakarnegozuwaginabrakdanychdosta-tecznieuzasadniającychpodejrzeniejegopopełnienia27.Organyściganiamająznacznieszerszemożliwości działania zarówno na etapie prowadzenia postępowania karnego,jakiewentualniepoprzedzającychtopostępowanieczynnościoperacyjnych.Niezmie-nia to jednakniekorzystnychprzypuszczeńcodo skutku rozpatrzenia zawiadomienia oprzestępstwiezestronyzamawiającegoopartegowyłączenienaanaliziedokumentówprzetargowych.

Z formalnoprawnego punktu widzenia oferta złożona w warunkach zmowyprzetargowej niemoże doprowadzić do uzyskania zamówienia publicznego.Zgodnie zustawąPrawo zamówień publicznychzamawiającymaobowiązekodrzuceniaofertywykonawcy,jeżelijej złożenie stanowi czyn nieuczciwej konkurencji w rozumieniu prze-

27 Por.art.17§1kpk:Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy: 1) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia.


pisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji28.Wmyślart.3ust.1ustawyozwalcza-niunieuczciwejkonkurencji:Czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przed-siębiorcy lub klienta. Niewątpliwie w definicję czynu nieuczciwej konkurencji będąwchodzićporozumieniawskazanewustawieoochroniekonkurencjiikonsumentów29 wart.6ust1:Zakazane są porozumienia, których celem lub skutkiem jest wyeliminowa-nie, ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym, pole-gające w szczególności na:(…)7) uzgadnianiu przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu lub przez tych przedsiębiorców i przedsiębiorcę będącego organizatorem przetargu warunków składanych ofert, w szczególności zakresu prac lub ceny.

Jednoznaczne brzmienie ustawy nakazujące odrzucenie oferty, jeśli jej złożeniestanowiczynnieuczciwejkonkurencji,należyinterpretowaćjakostwierdzenietegotypuczynu,aniejedyniejegopodejrzewanie.

OdrzucenieofertyzgodniezustawąPrawo zamówień publicznychjestczynnościązaskarżalną,azasadniczakwestia,jakabędziebadana,będziedotyczyłanietyletreścisamejoferty,ileokoliczności,czyzamawiającybyłuprawnionydouznania,żejejzło-żenie stanowiło czyn nieuczciwej konkurencji.Trudno zatem uznać, że zamawiającyma realne i skutecznemożliwościodrzuceniaofert, których złożeniewynika zniele-galnychporozumieńcenowych.Analizującpowyższeunormowaniawodniesieniudozmówprzetargowych,należystwierdzić,żeunormowanietomamałąwartośćpraktycz-ną.Uznanie,żezłożenienajkorzystniejszejofertywynikałozzaistnieniaczynunieuczci-wejkonkurencjiskutkujeodrzuceniemtejofertyiwyboremkolejnej,aleniestety,mniejkorzystnejdlazamawiającego.Zperspektywyzamawiającegowystąpizatemzdarzenieniekorzystne.Odrzucanieofertinnychniżnajkorzystniejszanatomiastniezmieniawy-boruzamawiającego.

ZgodniezustawąPrawo zamówień publicznychjakoinstrumentprzeciwdziałaniazmowomprzetargowymtrzebawskazaćunieważnieniepostępowaniaoudzielenieza-mówieniapublicznego,jeżelicena najkorzystniejszej oferty lub oferta z najniższą ceną przewyższa kwotę, którą zamawiający zamierza przeznaczyć na sfinansowanie zamówie-nia, chyba że zamawiający może zwiększyć tę kwotę do ceny najkorzystniejszej oferty30. Niewątpliwie powyższe unormowanie zabezpiecza przed skutkami zmów cenowych wtensposób,żespełniafunkcjęlimitującąwydatekzamawiającego.Jesttoprawnagwa-rancja,żeniewystąpiobowiązekzawarciaumowyowykonaniezamówieniapubliczne-gonakwotęwyższą,niżta,którązamawiającyzamierzaprzeznaczyćnasfinansowaniezamówienia(kwotapowinnazostaćpodanabezpośrednioprzedotwarciemofert)31.Nieumniejszającprzydatnościorazistotnościwskazanegounormowania,należystwierdzić,żejegoskutecznośćjakonarzędziawalkizezjawiskiemzmówcenowychjestuwarun-kowanapoprawnymoszacowaniemzamówieniapublicznego,pomijającnawetocenęre-lacji,wjakiejkwotaprzeznaczonadowydatkowaniapowinnasięmiećdoszacunkowejwartościzamówienia,cojestodrębnymzagadnieniem.Zamawiający,szacującpoziomwydatku, czyni to na podstawie abstrakcyjnego założenia opartego na odpowiednichdanych,niemniejjednakzostająoneurealnionedopieronaetapieopracowywaniaoferty

28 Art.89ust1pkt3Ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji(tekstjedn.:Dz.U.z2003r.Nr153,poz.1503,zpóźn.zm.;dalej:ustawaozwalczaniunieuczciwejkonkurencji).

29 Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów(tekstjedn.:Dz.U.Nr50,poz.331,zpóźn.zm.;dalej:ustawaoochroniekonkurencjiikonsumentów).

30 Art.93ust.1pkt4ustawyPrawo zamówień publicznych.31 Art.86ust.3,tamże.


przezwykonawcę.Wprzypadkuszerokiejdostępnościokreślonychdóbrbądźusługróż-niceszacunkuzamówieniadowynikuprzetargubędąniewielkie.Wprzypadkuskom-plikowanychzamówieńiograniczonejliczbypodmiotówbędącychwstaniewykonaćokreślonezamówieniepubliczne,różnicemogąbyćjednakistotne,aczynników,któremogąwpłynąćnapoziomostatecznejofertycenowejróżnychwykonawcówjestwiele i nie chodzi tylko omarżę32. Przykłademmogą być złożone roboty budowlane dróg imostów,którychszacunkimogąbyćwyższenawetoponad100proc.odnajtańszejofer-ty33.Jednocześnieprzeszacowaniewartościzamówieniapublicznegoniemusisięłączyć zzawinionymdziałaniemorganizatoraprzetargu,którymnajczęściejjesturzędnik.Sy-tuacja,wktórejnajkorzystniejszaofertaprzewyższakwotę,jakązamawiającyzamierzaprzeznaczyćnasfinansowaniezamówienia,niemusijednakwynikaćzezmowyprzetar-gowej,leczzprzesłanekznajdującychpełneuzasadnieniewrealiachgospodarkiwolno-rynkowej.

Nie zawsze unieważnienie przetargu jest sytuacją korzystną z punktuwidzeniainteresówzamawiającego–istniejewieleczynników,któremogąprowadzićdoracjo-nalnegowniosku, że pomimo relatywniewysokich cen, unieważnienie przetargu nieleżywinteresiepublicznym34.Sytuacjatanabieraszczególnegoznaczeniawzwiązkuzzadaniami,wktórychprzewidujesięfinansowanieześrodkówUE,wodniesieniudowielomilionowychzadań,dlaktórychproceduraprzetargowamożetrwaćnawetponadrok.Wskrajnychprzypadkachdecyzjaounieważnieniupostępowaniamożeoznaczaćupadekcałegoprojektu.Wniecomniejszymstopniu,aczkolwiekrównieistotnesązasa-dybudżetowepaństwaczyteżsamorząduterytorialnego.Brakrealizacjizamówieniapu-blicznegozaplanowanegowbudżecienieoznaczaautomatycznie,żewnastępnymrokuzostaną zapewnione środki na tę inwestycję.Wymienione krytyczne uwagi świadcząraczejoograniczeniachskutecznościwskazanegounormowania,cojednakniezmieniaogólnegoobrazuprzydatnościwspomnianejinstytucjijakonarzędziasłużącegoprzeciw-działaniuzmowomprzetargowymnawetwprzypadkupilnychzamówieńpublicznych35.

32 Wprzypadkurobótbudowlanychistotnymczynnikiempozamarżąbędzieposiadanieodpowiedniegopotencjałutechnicznegowrejoniemiejscazlecaniainwestycji,szczególnietransportu.Ponadtowycenabędziezależałaodaktualnegoportfelazamówieńfirmywstosunkudopotencjału,zapewnieniafronturobótiichbra-kuitp.Czynnikitewwarunkachrealnejkonkurencjibezwątpieniawpłynąnapoziomcenowyofert.

33 Takbyłowprzetarguprzeprowadzonym27maja2009 r. nabudowęobwodnicyKockaorazWoliSkromowskiej. Przed otwarciem ofert zamawiający odczytał kwotę 361 800 000,00 zł jako zamierzo-ną na sfinansowanie zamówienia, najkorzystniejsza oferta firmy, która zrealizowała inwestycję zgodnie zwarunkamikontraktu,opiewałanatomiastnakwotę169364376,48zł.

34 WwynikuczynnościpodjętychprzezfunkcjonariuszyDABWwLublinieustalono,żewtokuprzetar-gunatzw.bieżącąnaprawęubytkównawierzchni(pookresiezimowym)doszłodozłożeniaofert,wktórychcenybyływyższeodkwot, jakiezamawiającyzamierzałprzeznaczyćna realizacjęzamówieniapubliczne-go.Pilnośćzamówieniapublicznegoprzesądziła,żeunieważnienieprzetarguiponownejegorozpisaniebyłonieopłacalne (skutkowałobyzwiększonymzakresemprzyszłych robót,gdyżubytkinawierzchni szybkosięposzerzają).Ponadtozwiększyłobysięryzykoodpowiedzialnościzarządcydrogizaszkodywynikłezfaktujegowystąpienia.

35 Przykłademmożebyćjedenzprzetargów,któryzostałogłoszonyw2009r.wzwiązkuzprzebiegiemwyścigukolarskiegoTourdePologne–zamówienieokreślanojakobardzopilne.Pierwszyprzetargwyzna-czonona18maja2009r.,nieudałosięjednakuzyskaćofertynapoziomieniższym,niżkwota,którązamierzałprzeznaczyćinwestor, tj.1803032,29złnetto.Wszystkieofertyprzekraczaływskazanybudżet inwestora.Przetargunieważniono,adzieńpóźniejponowniegoogłoszono,niezmieniająckwoty,jakązamierzanoprze-znaczyćnazlecaneprace.Wpłynęłosześćofert,któreoscylowaływprzedzialeod1530129,45złdo1793783,00złnetto,wtymtakżeodwykonawcy,którypierwotniewyceniłpracenakwotęznaczniewyższą.Wy-nikiemtegobyłoudzieleniezamówieniazakwotęponad20proc.niższąniżnajkorzystniejszaofertazpierw-szegoprzetargu, jednocześnieprzykrótszymterminierealizacjiprac.Wzwiązkuzpierwszymprzetargiem


De lege ferenda rozważeniawymagapostulatwprowadzeniasamodzielnejprze-słankiuprawniającejzamawiającegodounieważnieniapostępowaniaoudzielenieza-mówieniapublicznegowprzypadkupowzięciaracjonalnegoprzypuszczenia,żezłoże-nieofertstanowiłoczynnieuczciwejkonkurencji36.

Analiza prawna wejścia w porozumienie, o którym mowa w art. 305 § 1 kk

Analizującstronępodmiotowąprzestępstwazart.305§1kk,należystwierdzić,że niezbędne jest udowodnienie zamiaru kierunkowego jako działania wynikającego zdążeniadocelu, jakim jestosiągnięciekorzyścimajątkowej.Trzeba jednakzauwa-żyć, żewprzeciwieństwie do typowegoprzestępstwakorupcyjnegodziałaniew celuosiągnięciakorzyściosobistejniebędzieobjętedyspozycjąwskazanejnormyprawnej.Należyjednakmiećnawzględziefakt,żezgodniezart.115§4kk:Korzyścią majątko-wą lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogo innego,codlaomawianejproblematykimatakieznaczenie,żeniejestkonieczneudowodnienie,abysprawcadzia-łałwceluosiągnięciakorzyścidlasamegosiebie,leczwystarczyudowodnić,żedziałał wceluosiągnięciakorzyścimajątkowejprzezokreślonypodmiot.Zpraktycznegopunk-tuwidzenia trzebawskazać,żeprzytoczonadyspozycjaobejmujeosobyzarządzającepodmiotemubiegającymsięouzyskanieokreślonychzamówieńpublicznychprzyudo-wodnieniu,żedziałaływceluosiągnięciakorzyścimajątkowejprzeztenpodmiot.

Czynnościwykonawcze,jakieskładająsięnaznamionaczynuzart.305§1kk,obejmująudaremnienie bądźutrudnienie przetargu, bądź teżwejście w porozumienie z innymi osobami.Tematyka artykułu obejmuje nielegalne porozumienia,w związku zczymczynzart.305§1kkzostanieujętywaspekciejednegoztrzechwskazanych,rozłącznychznamiontegoprzestępstwa.Wdoktryniebrakujezgody,jakwpraktycero-zumiećprzestępnewejście w porozumienie,októrymmowawart.305§1kk.Wyrażanesąpoglądy,żeprzepisnieokreślabliżej,naczymmiałobypolegaćdziałanieobjętepo-rozumieniem,aniniewskazujenaceltegoporozumienia.Ztegopowoduunormowaniejest oceniane jako sprzeczne z konstytucyjną zasadą dostatecznej określoności czynukaralnego37(nullum crimen sine lege certa–art.42KonstytucjiRP38).Podnoszonyjestrównież zarzutnieproporcjonalnej, a zatemzbędnej, kryminalizacji (penalizacji). Jestonopartynastwierdzeniu,żewodmianiesprawczejokreślonejwart.305§1kkza-chowaniepolegającenawejściuwporozumieniez innąosobąniezostałopowiązane zprzetargiempublicznym,awkonsekwencjikaralnączynnośćbędziestanowiłodowol-nezachowaniedwóchlubwięcejosóbpolegającenawejściuwporozumieniewceluosiągnięcia korzyści majątkowej, stanowiące działanie na szkodę właściciela mieniaalboosobylubinstytucji,naktórejrzeczprzetargjestdokonywany39.

DABWwLublinieprzekazaładoprokuraturymateriaływskazującenamożliwośćzaistnieniauzasadnionegopodejrzeniapopełnieniaprzestępstwa.Przedstawicielpokrzywdzonego,którymbyłajednostkasamorządowa,odmówiłjednakzłożeniawnioskuościganieujawnionegoczynu.

36 Art.93ust.1ustawyPrawo zamówień publicznych.37 W.Wróbel,Komentarz do art. 305 Kodeksu karnego,w:Kodeks karny. Część szczególna,A.Zoll

(red.), t.3,Komentarzdoart.278–363k.k.,Kraków2006,Zakamycze(LEXnr22999); także.K.Padrak,Przestępstwo udaremniania lub utrudniania przetargu publicznego,„ZamówieniaPubliczne.Doradca”2010,nr9,str.2–27.

38 Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (…).

39 J. Skorupka,Podstawy karania oszustw przetargowych ze szczególnym uwzględnieniem zamówień


Odnosząc się do zasadności podnoszonych zarzutów w zakresie sprzeczności art.305kkzkonstytucyjnąregułąokreślonościustawykarnej,niemożnapominąćwy-rażanychwdoktryniepoglądówwskazującychnaszczególneproblemy,jakiewynikają zkonsekwencjizasadynullum crimen sine lege certanagruncieprawakarnegogospo-darczego.Istotawskazanejregułyniebudziwątpliwości–przepiskarnymusiokreślaćzabronionezachowaniewsposóbumożliwiającyjegoadresatowiodróżnieniezachowa-niazabronionegooddozwolonego40.Podnoszonajestwtórnośćprawakarnegogospo-darczegowstosunkudoprawagospodarczego–wyraźnieakcentowanajestkoniecznośćudowodnienianaruszenianormygospodarczej.Wkonsekwencjia contrariozachowaniezgodnezprawemgospodarczymnienaruszadobraprawnegowpostaciprawidłowościobrotugospodarczego41.

Swoboda działalności gospodarczej, z jej ustawowymiwyjątkami, jest zgodnie zKonstytucjąRPjednązfundamentalnychzasadokreślającychustrójpaństwapolskie-go42.Niemaonajednakcharakterunieograniczonego–wmyślustawyzasadniczejobo-wiązkiemwładzpublicznych jestm.in.ochronaprzednieuczciwymipraktykami ryn-kowymi43.Wpowyższymkontekścieunormowaniezart.305kkwistociegwarantujerównośćszansnarynku izachowanieuczciwejkonkurencji.Przedsiębiorcastosującysiędoszerokorozumianychzakazówustawowychnaruszaniaregułuczciwejkonkuren-cji–zgodniezzasadązaufaniaobywateladopaństwa–maprawooczekiwać,żeregułtychbędąprzestrzegaliwszyscyprzedsiębiorcy.Zaufanietomusibyćopartenaistnieniu i skuteczności mechanizmów prawnych przeciwdziałania zmowom, a zwłaszcza nafunkcjonowaniurealnychsankcjizadopuszczeniesięwskazanychpraktyk.Ustanowie-niewymienionychzakazówpowinnobyćzatempowiązanezistnieniemrealnychśrod-kówprawnychgwarantującychichprzestrzeganie.

Wdoktryniepodkreślasię,żeistotąprzestępstwazart.305kkjestnaruszenieregułprzetargupublicznego.Przetargmanaceluwykorzystaniemechanizmów rynkowych w celuwyznaczenia odpowiedniej i najkorzystniejszej ceny lub oferenta na określo-nedobralubzamówienia.Wtymznaczeniuprzetargpubliczny,jakojednazinstytucjizawieraniaumówwgospodarcerynkowej,podlegaochroniejakoinstrumentprawidło-wegoobrotugospodarczego,wszczególnościgwarantującyrównośćpodmiotówgospo-darczych44.

Wkontekściekonstytucyjnejzasadyswobodydziałalnościgospodarczejnależysięopowiedziećzapoglądem,żewprzypadkuprawakarnegogospodarczego,awięctakżenormyzart.305kk,zachowaniezabronioneprzezprawokarnezawszepowinnobyćpierwotnieniedozwolonewramachprawagospodarczego45.Wtakimujęciuwyraźnie

publicznych.„Prokurator”2008,nr1,s.14–22(LEXnr92810/3).40 A.Zientara,Nullum crimen sine lege certa,w:Przestępstwo nadużycia zaufania z art. 296 kodeksu

karnego,Warszawa2010,WoltersKluwer,s.250(LEXnr121108).41 Tamże.42 Art.20KonstytucjiRP:Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej,

własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.UnormowaniejestumieszczonewrozdzialeIzatytułowanymRzecz-pospolita.ZasadawolnościgospodarczejzostałapowtórzonawUstawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej(tekstjedn.:Dz.U.z2010r.Nr220,poz.1447,zpóźn.zm.).

43 Art. 74KonstytucjiRP:Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa.

44 W.Wróbel,Komentarz do art. 305….45 A.Zientara,Nullum crimen…,s.38.


rysujesięistnieniezarównonormsankcjonowanych(prawogospodarcze),jakisankcjo-nujących(prawokarne).Wkonsekwencjijestpodkreślananiesamodzielnośćwiększościprzepisówprawakarnegogospodarczego–ichwykładniawymagauwzględnieniatychniejakopierwotnychnorm,ichzasięguicelu46.

Autor artykułu opowiada się za poglądem, że w takim ujęciu czyn opisany wart.305kkmacharakterniesamodzielny–pierwotnąnormąjestwcześniejwskazaneunormowanieart.6ust.1pkt7ustawyoochroniekonkurencjiikonsumentówzakazu-jącem.in.porozumieńpolegającychnauzgadnianiuprzezprzedsiębiorcówprzystępu-jącychdoprzetarguwarunkówskładanychofert,szczególniezakresupraclubceny47.

Zestawiając wskazane przeciwstawne poglądy doktryny, należy stwierdzić, że w istocie twierdzenia odnośnie do sprzeczności z Konstytucją RP czynu z art. 305 §1kksąopartenauznaniu,żewskazananormamacharaktersamodzielny,oderwanyodunormowańprawagospodarczego.Wkonsekwencjiwyprowadzanyjestzarzutnie-dostatecznejokreślonościzachowańwskazanychjakobezprawne.Zarzutnullum crimen sine lege certamusijednakzostaćskonfrontowanyzkategorycznymiunormowaniamiustawowymiwyraźniezakazującymiokreślonychporozumień.Niedozwolonycharakteruzgadnianiaprzezprzedsiębiorcówprzystępującychdoprzetarguwarunkówskładanychofert,zwłaszczaceny,jestnatyleprecyzyjnymopisemzachowania,żeumożliwiaodróż-nieniezachowańlegalnychodnielegalnych.Wkontekściekoniecznościudowodnienianaruszenianormygospodarczej48naturalnąkonsekwencjąjestuznanie,żeniekażdepo-rozumienie,któremieścisięwopisieczynuart.305§1kk,będziemiałocharakterprze-stępny.Koniecznymwarunkiemuznaniazachowaniazaprzestępczebędziejednoczesnenaruszeniestosownejnormygospodarczej49.Wtakimujęciuzarzutnieproporcjonalnej,azatemzbędnej,kryminalizacji(penalizacji)wynikającyzopisuporozumienia,októrymmowawart.305§1kk,jestnieuzasadniony.

Praktyczne przykłady decyzji merytorycznych dotyczących przestępstwa z art. 305 § 1 kk

Analizując praktyczną skuteczność wskazanych wyżej unormowań prawnych,trudnodojśćdojednoznacznychwniosków.ZgodniezustawąPrawo zamówień publicz-nychprzetargpublicznyjestzasadniczymtrybemudzielaniazamówieńfinansowanychześrodkówpublicznych50,apowszechnośćstosowaniatejinstytucjiniebudziwątpli-wości. Opierając się na danychMinisterstwa SprawWewnętrznych iAdministracji51 mozna stwierdzić, że czyn opisanyw art. 305 kk jest niezwykle rzadko stwierdzanywpraktyce52.Przedstawicielenaukizajmującysiębadaniemprzestępczościpodkreśla-

46 Tamże.47 Por.przypis29.48 Por.przypis45.49 A.Zientarawskazujenakoncepcję,żeprzedmiotprzestępstwastanowipozaustawoweznamięczynuzabro-

nionego–braknaruszeniadobraprawnegochronionegoprzepisemwykluczyprzestępczycharakterczynu.Drugazproponowanychkoncepcji jestopartanakontratypiedziałaniawramachuprawnieńiobowiązków(wskazanewcześniejunormowaniastatuującezasadęwolnościgospodarczej),A.Zientara,Nullum crimen…,s.45.

50 Por.art.10ust.1ustawyPrawo zamówień publicznych.51 Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2012 roku,Warszawa2013,MinisterstwoSprawWe-

wnętrznychiAdministracji,www.bip.msw.gov.pl.52 Tamże,s.253inast.Jedynedaneilościoweorazstatystycznedotycząprzestępczościprzeciwkointe-

resomfinansowymUniiEuropejskiej.W2009r.stwierdzonoiwykryto551tegotypuprzestępstw-tylkowjednymprzypadkukwalifikacjaprawnaobejmowałaczynzart.305kk.W2010,2011oraz2012r.stwierdzo-


ją,żeopróczliczbyprzestępstwoficjalniezgłoszonychistwierdzonychnależyrównieżuwzględnić tzw. ciemną liczbę, która obejmuje przestępstwa rzeczywiście zaistniałe,leczniezgłoszoneorganomścigania53.

Przedstawione powyżej powodyw istotny sposób przekładają się na niezwykleubogieorzecznictwosądowe,zwłaszczaSąduNajwyższego,wodniesieniudoczynów zart.305§1kkorazróżnerozstrzygnięciaprokuraturywwydawałobysięanalogicz-nych stanach faktycznych. Pozwalają jedynie na zdiagnozowanie problemów, jakiemogąwystąpićwzwiązkuzprowadzeniempostępowańkaranychobejmującychzmowycenowe.ProkuraturaApelacyjnawWarszawiewwynikuprzeprowadzonegośledztwa(sygn.Ap.VDs.105/12)skierowaładosąduaktoskarżeniawobec11osób,przyczymkwalifikacjaprawnaobejmowałam.in.art.305§1kk.Istotnawydajesiękonstrukcjazarzutu obejmującegowskazany czynw zakresie zachowania jakiegomieli dopuścićsięoskarżeni:działając wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami, w celu osiągnię-cia korzyści majątkowej przez spółki (nazwafirmy),wszedł w porozumienie z innymi osobami w celu ustalenia wysokości ofert składanych przez poszczególnych oferentów w przetargu (nazwaprzetargu)oraz w celu odstąpienia od udziału w tym przetargu przez inne podmioty gospodarcze w ten sposób, aby przetarg ten wygrało(nazwa),działając przy tym na szkodę Skarbu Państwa.Niektórez zarzutówbrzmiały:poprzez złożenie ustalonej wcześniej pomiędzy uczestnikami przetargu oferty, w tym najkorzystniejszej oferty w wysokości zbliżonej do kwoty przeznaczonej przez organizatorów przetargu na wykonanie wskazanych inwestycji. Innyzzarzutówzawieraodniesieniesiędopodziałurynku: w ten sposób, aby przetarg(…)wygrało(…)natomiast przetarg(…)wygrało (...).Niektóre z opisów czynu zawieraływ opisie porozumienia, który podmiotmiałzłożyćofertęnajtańszą:składając ofertę najtańszą, działając przy tym na szkodę Skarbu Państwa poprzez złożenie ustalonej wcześniej pomiędzy uczestnikami przetargu oferty54.

ProkuraturaApelacyjnawWarszawiepodzieliłastanowiskowyrażoneworzecz-nictwieSąduNajwyższego–karalnośćczynumamiejsce,gdynielegalneporozumienienietylewyrządziłoszkodęzamawiającemu,ilesprowadziłorealneniebezpieczeństwojejwyrządzenia:Warunkiem dokonania przestępstwa z art. 305 § 1 k.k. nie jest spo-wodowanie efektywnej szkody, a jedynie podejmowanie działań mogących taką szkodę spowodować. Karalność tego przestępstwa obejmuje narażenie na niebezpieczeństwo interesów właściciela mienia objętego przetargiem55. Zawarte w art. 305 § 1 k.k. wyra-żenie „działając na szkodę” jest znamieniem skutku przestępstwa. Skutkiem tym nie musi być realna szkoda majątkowa, do której dochodzi w rezultacie rozstrzygnięcia przetargu, lecz już samo wywołanie zagrożenia dla prawnie chronionych interesów majątkowych właściciela mienia albo osoby lub instytucji, na rzecz której przetarg jest dokonywany56.

Istotakonstrukcjizarzutuzmowycenowej,którąpostawiłaProkuraturaApelacyj-nawWarszawie, sprowadzasiędo faktu,żedoszłodouzgodnień,którypodmiotmaokreślony przetargwygrać i jaka będziewysokość takwyłonionej najkorzystniejszej

noiwykrytoodpowiednio:560,583i289przestępstw.Niestwierdzonokwalifikacjiprawnejzart.305kk. Wprzytaczanymdokumencieprzestępstwozart.305kkujętorównieżjakokorupcyjne(s.236)wzakresieda-nychilościowych,zaliczanedogrupyprzestępstwprzeciwkoobrotowigospodarczemu(s.239),gdziejednakilościowoniezostałosklasyfikowane(s.229inast.).

53B.Hołyst,Kryminalistyka,Warszawa2004,LexisNexis,s.28.54 Aktoskarżeniawsprawiesygn.ApVDs.105/12z3grudnia2012r.55 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2006 r.,sygn.WA28/06,OSNwSK2006/1/1964.56 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2012 r.,sygn.VKK402/11,BiuletynProkuratury

Krajowej2012/5/23-24(LEXnr1212372).


oferty.Zatemfakt,że takuzgodnionanajkorzystniejszaoferta jestniższaodśrodkówzabezpieczonychnainwestycjęprzezzamawiającego,niemaznaczeniadlaokreśleniabytu przestępstwa. Odmienne stanowisko zajęła Prokuratura Okręgowa w Lublinie,umarzającprowadzonepostępowaniakarneoczynyzart.305§1kk.Przykłademmożebyćśledztwo(sygn.VIDs.23/11/S)57,którepodobniejakprowadzoneprzezProkuraturęApelacyjnąwWarszawie(sygn.ApVDs.105/12),wszczętonapodstawiemateriałówuzyskanychwwyniku zastosowania kontroli operacyjnej. Z uzasadnienia umorzeniawynika,żeniebyłozastrzeżeńformalnych,awynikizastosowaniawskazanegośrodkazostałyzaliczonenapoczetmateriałudowodowegowramachśledztwa58.

Omawiając stan faktyczny śledztwa (sygn.VIDs. 23/11/S), należyprzedstawićkonkluzjęustaleń, jakiepoczyniono,niezależnieododtajnieniamateriałówprzezsze-faABW.Przedewszystkimwartoodnotować,żeustalono, jakieofertyzostałybyzło-żone, gdyby porozumienia nie doszły do skutku. Jeden z przetargówna przebudowędrogikrajowejwmiejscowości„D.” rozstrzygniętozakwotę20mlnzł,podczasgdyprzed przetargiemprzynajmniej dwóch przedsiębiorców, którzywzięliw nimudział,kosztorysowaliwartość prac na poziomie 10mln zł59.Warto również odnotować, żeudokumentowanofaktdążeniazmówionychprzedsiębiorcówdomaksymalnegowyko-

57 Wskazane postępowanie karne dotyczyło podejrzenia zmowyprzetargowejw związku z pięciomapostępowaniami przetargowymi na modernizację infrastruktury drogowej, które zostały przeprowadzone w2009r.Przetargirozstrzygniętozakwotę150mlnzł,wsytuacjigdyzustaleńwynika,żegdybydozmowyniedoszło,przynamniejjedenzuczestnikówprzetarguzłożyłbyofertynapoziomie103mlnzł.

58 NapodstawiedecyzjiszefaABWzniesionoklauzulęichtajnościiwłączonojewcałościdomateriałudowodowego.Por.Postanowienie Prokuratury Okręgowej w Lublinie z dnia 7 grudnia 2011 r. o umorzeniu śledztwa,sygn.VIDs.23/11/S.

59 Dzieńprzedprzetargiemprezesi konkurencyjnych spółek, które złożyływnastępnymdniu oferty,przeprowadzili rozmowęnastępującej treści:M:Co z jutrzejszymi przetargami?W:No a co? No, są jutro przetargi.M:Rozmawiałeś z(nazwiskousunięte–wszystkieuwagiwcytowanymtekściepochodząodauto-ra)? Ale dzisiaj, dzisiaj.W:Dzisiaj, wczoraj, przedwczoraj, rozmawiałem z nim i sto dni temu i...M:To już masz wyliczone kwoty?W:Ile? No, to już nie powiem, no to, ale jak chcesz to... M:No? W: A masz problem z wyliczeniem swoich?M:No. W:Ile ci wychodzi? To powiem ci...M:(śmiejesię)W:To powiem, czy ci dobrze wychodzi, czy źle.M:No to ci mówię, yy...W:No. M:Na (nazwęprzetarguusunięto).W:No. M:Dwadzieścia jeden.W:Za dużo. Nie za dużo?M:A tobie ile wychodzi? W:K..., połowa tego wychodzi. M:No, no.W:Na kiepskim kosztorysie. M:I z połową, i z połową walisz?W:Czy ja walę z połową?.... Ja walę tyle, ile potrzeba, powiem ci tak. No… Dwadzieścia jeden to ci sporo wyszło, powiem ci…. To żeś musiał ceny za... strasznie dobre. M:A dlaczego nie?W:No prze... no nie wiem zresztą, to... Oby, nie? Każdy chce po dobrych cenach, jakby były dobre ceny, nie? M:Oby były. A na…, a na(nazwędrugiegoprzetarguusunięto)ile ci wyszło?W:Wiesz, nie wiem. Możesz wygrać, no. Cholera go wie, tak że nie wiem.M:A na(nazwęprzetarguusunięto)ile ci wychodzi?W: (nazwę przetargu usunięto).M: (nazwę przetargu usunięto)? Rozumiem (śmieją się).M:No dobra, nie ma sprawy, Waldek. W:Nie, Marek, jest wszystko, przecież wiesz, no to co tutaj tam… Jak jest pouzgadniane, to dobrze, u mnie wiesz, że u mnie jest pouzgadniane. Jak nie jest, to nie jest, no i... M:No ale jest czy nie jest? W:Byłeś wczoraj na rozmowach?M:Tak.W:No to co się, k..., pytasz, no.M:No to dobra. Dzięki. Na razie. Ciao. W:Stary, co ty takie pytania zadajesz, no…M:No to…, no to…, bo się pytam! Czy do ciebie już to doszło wczorajsze czy nie? W:Jak było, jak to było, tylko te 21 za ch..a mi nie chce wyjść. No, ale no nie wiem, nuż k..., może i tak.M:No, ale musi (śmiech).Ustalono,żejednazosóbzarządzającychfirmą„S”,któraopróczwskazanychprzedsiębiorcówrównieżwzięłaudziałwewskazanymprzetargu,przedzawiązaniemzmówszacowaławartośćzamówienianakwotęnieprzekraczającą11mlnzł,złożonawwarun-kachzmowyofertatejfirmyopiewałanatomiastnaponad20mlnzł.Wartoodnotować,żeniebyłożadnychprzeszkódformalnychwwykorzystaniuwskazanejrozmowynaetapieewentualnegopostępowaniasądowego.Powodemzastosowaniakontrolioperacyjnejbyływiarygodneinformacjeoprowadzeniudziałańmającychnaceluzawiązaniezmowyprzetargowejwłaśniewzwiązkuzewskazanymprzetargiem,coznalazłouzasadnie-niewewnioskachozarządzenie,względnieprzedłużeniekontrolioperacyjnej,akwalifikacjaprawnaczynuodnosiłasięwłaśniedoart.305§1kk.Ponadtowstosunkudorozmówcyosobyobjętejkontroląoperacyj-nąuzyskanotzw.zgodęnastępczą,któraexpressisverbiswskazywałastanfaktycznywskazanegoprzetargu zkwalifikacjączynuzart.305§1kk.


rzystaniamożliwościfinansowychzamawiającego60.NapodstawiepowyższychustaleńProkuraturaOkręgowawLublinieuznałajednak,żeniedoszłodowypełnieniaznamionczynuzart.305§1kk:

Analizazgromadzonegowsprawiemateriałudowodowegoniedajepodstawdostwierdze-nia,żewejściewporozumienieustalonychosóbreprezentującychpodmiotyzbranżybudowlanejwzwiązkuzwyszczególnionymiwyżejprzetargamistanowiłoobiektywne, realne ibezpośred-niezagrożeniedlainteresówbeneficjentaprzetargupublicznegoifaktyczniemiałomiejsce(…)Wzajemneustaleniapomiędzyprzedstawicielamifirmgłówniewzakresiekwot,jakiezawierałyichoferty,wpewiensposóbmogłymiećwpływnawybórnajkorzystniejszejzofert, to jednaksamewsobienieprzesadzająowejściuwporozumienieidziałaniuwymienionychosób,wceluosiągnięciakorzyścimajątkowejzeszkodądlazleceniodawcy.Niemożnawykluczyćsytuacji,żeprzedmiotoweinwestycjemogłybyzostaćzrealizowanezamniejszekwotyniżte,którezawierałyzwycięskieoferty,alewrealiachgospodarkiwolnorynkowejwartośćzamówieniaregulujerynek,awykonawca,doktóregokierowanejestzaproszeniedoskładaniaofertwrazzeSpecyfikacjąIstot-nychWarunkówZamówienia,otrzymujeprzedmiar,napodstawiektóregomożesamustalićwar-tośćzamówieniazbardzodużądokładnością,korzystającprzytymzprzepisówrozporządzenia wsprawiekosztorysuinwestorskiego61.

Stwierdzenie tożsamychokoliczności, jakimibyłyustaleniapomiędzyprzedsta-wicielami firmw zakresie kwot ofert cenowych, spotkało się z różną oceną prawną–ProkuraturaApelacyjnawWarszawiepostawiłazarzuty iskierowałaaktoskarżeniadosądu,ProkuraturaOkręgowawLublinienatomiastumorzyłapostępowanie.Trzebapodkreślić,żerównieżskutkiwskazanychporozumień,pomimoichodmiennejocenycodoustaleń,byłytożsame.StwierdzonywProkuraturzeOkręgowejwLubliniestanfaktycznyobejmowałrównieżtenelement,żeuzgodnieniamogłyprzełożyćsięnawy-bórnajkorzystniejszejofertywtensposób,żeprzedmiotoweinwestycjemogłybyzostaćzrealizowanezakwotymniejszeniżte,którezawierałyzwycięskieoferty.PrzytakimustaleniutrudnopodzielićocenęProkuraturyOkręgowejwLublinie,żejednocześnieniestanowiło to realnego,bezpośredniegoniebezpieczeństwadla interesówmajątkowychprzeprowadzającegoprzetarg.

Wydajesię,żepodpojęciemregu lowan ia war tośc i zamówien ia p rzezrynek prokuratorrozumiepełnąswobodękształtowanianajkorzystniejszejofertyprzezprzedsiębiorcę,bezżadnychograniczeń.WuzasadnieniujestprzywoływanywyrokKra-jowejIzbyOdwoławczejwskazującynadopuszczalnośćzłożeniaprzezprzedsiębiorcęofertynatylekonkurencyjnej,żewypadaonanawetponiżejkosztówprodukcji,wprzy-padkugdystanfaktycznysprawyobejmujesytuacjęodwrotną,tj.złożeniewwynikupo-rozumieńwyraźniewyższejofertyzpełnąświadomością,żeniebędzieonazwycięska62.

ProkuraturaOkręgowawLublinie,uzasadniającrozstrzygnięcie,wskazała,żepo-rozumienie,októrymmowawart.305§1kkmusimiećcharakternielegalny.Wustawiezaśniezdefiniowanoczynunieuczciwejkonkurencji,odsyłającdoinnejregulacjipraw-

60 Osobaopisanajako„M”wpoprzednimprzypisienaetapieprzetargukontaktowałasięzurzędnikami,abyustalić, jakibudżetzamawiającyzabezpieczyłnawskazaneprace.Wiedzętakąnabieżącouzyskiwała: U(urzędnik):Na(nazwęprzetarguzrozmowyzacytowanejwpoprzednimprzypisieusunięto)tam jest zapi-sane trzydzieści milionów, ale to tak wiesz z wyrostem,M:No, ale to z wyrostem, ale przez debilstwo pójdzie za piętnaście.

61 Postanowienie Prokuratury Okręgowej w Lublinie z dnia 7 grudnia 2011 r.…,s.10.62 WuzasadnieniuumorzeniawskazanonawyrokKIOz11maja2009r.(KIO/UZP/532/09).


nej, jaką jest ustawao zwalczaniunieuczciwejkonkurencji.Zawartowniej klauzulęgeneralnąstanowiącą,żeczynemnieuczciwejkonkurencjijestdziałaniesprzecznezpra-wemlubdobrymiobyczajami,jeżelizagrażalubnaruszainteresinnegoprzedsiębiorcylubklienta.Lubelskaprokuraturauznała, że:Zachowanie przedstawicieli poszczegól-nych firm, współpracujących w zakresie złożenia wspólnej oferty, nie sposób ocenić jako działanie sprzeczne z prawem, tym samym jako zagrażające zasadom uczciwej konku-rencji albo naruszające interes innego przedsiębiorcy, co powoduje, że nie może zostać uznane za czyn nieuczciwej konkurencji63.

Jednocześnietrzebazauważyć,żewstaniefaktycznymomawianegośledztwaopi-sanezdarzeniawystąpiłypodczasprzetargówograniczonych,gdydoszłodowyłonieniapodmiotówlubkonsorcjówzaproszonychdozłożeniaofert iniebyło jużmożliwościdokonaniażadnejmodyfikacjiwtymzakresiewsensieprawnym.Natymetapieprze-targu budowaniewspólnej oferty byłomożliwewyłącznie poprzez podjęcie rozmów zkonkurentami.

Analizując zakres swobody przedsiębiorcóww kształtowaniu oferty w przetar-gu,wartorazjeszczewrócićdoczynunieuczciwejkonkurencji,którywsposóbogólnyzostałzdefiniowanywart.3ust.1ustawyozwalczaniunieuczciwejkonkurencjijako(…)działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta.Oilejednakposługiwaniesięzwrotaminie-dookreślonymi,takimijakdobre obycza je jestdopuszczalnenapłaszczyźnieprawagospodarczego,otyledefiniowaniewtensposóbopisuzachowaniasankcjonowanegonormamiprawakarnegowydaje sięniedopuszczalnezuwaginawymóg jednoznacz-nego,niepodlegającegointerpretacjiopisuzachowaniapodlegającegopenalizacji, jakijestwyprowadzanyzart.42KonstytucjiRP64.Tymsamymzachowaniesprawcymusimiećcharakternietylkonielegalny,lecztakżenaruszonanormaprawnamusibyćjed-noznaczna,niepozostawiającażadnejswobodyinterpretacyjnej.Takicharaktermająpo-rozumieniawskazanewart.6ust.1pktustawyoochroniekonkurencjiikonsumentów:Zakazane są porozumienia, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ogranicze-nie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym, atakżewymienione expressis verbis65polegającena:uzgadnianiu przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu lub przez tych przedsiębiorców i przedsiębiorcę będącego organizatorem prze-targu warunków składanych ofert, w szczególności zakresu prac lub ceny.Unormowanietoobejmujezarównotzw.zmowypionowe,tj.zudziałemzamawiającego,jakipoziome,tj.pomiędzyprzedsiębiorcami.Wykładniawskazanegoartykułuprowadzidowniosku,żeprzedsiębiorcyprzystępującydoprzetarguniemogąuzgadniaćpomiędzysobąwa-runkówzłożeniaofert,azatemuzależniaćzłożeniaofertybądźjejtreści,szczególniecodoceny,odwynikówwzajemnychuzgodnień.Zakazanyjestkażdywarunekzłożeniaoferty,w tym także jeśli samwsobienie jestbezpośredniozwiązanyzprzedmiotemprzetargu.Niezmieniatooczywiściefaktu,żeabyporozumienieuznaćzanielegalne,taksformułowanywarunekwramachuzgodnieniapomiędzyprzedsiębiorcamimusibyćpowiązanyzezłożeniemofertybądźzaniechaniemtegodziałania,awprzypadkuzłoże-

63 Postanowienie Prokuratury Okręgowej w Lublinie z dnia 7 grudnia 2011 r.…,s.12.64 Art.42ust.1KonstytucjiRP:Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu

zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa między-narodowego.

65 Art.6ust.1pkt7ustawyoochroniekonkurencjiikonsumentów.


niaoferty–takżezjejtreścią.Wartoodnotować,żeustawodawcaposługujesiępojęciemp rzeds i ęb io rca p rzys t ępu jący do p rze t a rgu ,anieuczes tn ik p rze t a rgu . Wpodstawowymmodeluprzetargunieograniczonegoprzedsiębiorcastajesięuczestni-kiemprzetargudopierowmomenciezłożeniaofert,pojęciep rzeds i ęb io rca p rzy -s t ępu jący do p rze t a rgu natomiastobejmujerównieżzakresczasowyprzedzłoże-niemoferty.

Odnoszącsiędoczynunieuczciwejkonkurencjiwujęciuklauzuligeneralnej,na-leżystwierdzić,żeowszem,zatakąklauzulętrzebauznaćdziałaniesprzecznezdobrymiobyczajami,alejużdziałaniesprzecznezprawemtakąokolicznościąniejest.Czynnie-uczciwejkonkurencjifaktycznieniejestjednoznaczniezdefiniowanywtymsensie,żeustawodawca,pozostawiającszerokiepoledointerpretacjiklauzuli,jakąsądobre oby-czaje,jednocześnieexpressisverbis wskazuje,coponadwszelkąwątpliwośćnamocyustawymatakiwłaśniecharakter.

Samaistotaicelzmowyprzetargowejsprowadzasiędotakiegouzgodnieniaofert,którezostanązłożonewprzetargu,abypoichotwarciuidokonaniuocenyzamawiającydokonałwyboru zgodnie z zawartymi przed przetargiem uzgodnieniami, jakie ofertyzostanązłożone,iichgradacji,najczęściejcenowej.Wpowyższymkontekścieniemoż-napominąćtakżejednegoznormatywnieopisanychczynównieuczciwejkonkurencji:Czynem nieuczciwej konkurencji jest utrudnianie innym przedsiębiorcom dostępu do rynku, w szczególności przez: (…) działanie mające na celu wymuszenie na klientach wyboru jako kontrahenta określonego przedsiębiorcy lub stwarzanie warunków umoż-liwiających podmiotom trzecim wymuszanie zakupu towaru lub usługi u określonego przedsiębiorcy66.

Analizującwskazane unormowanie, istotnywydaje się fakt, żew jego kontek-ście już samo działanie ukierunkowane na osiągnięcie tego celu jest nielegalne i niejestkonieczne,abywystąpiłskutekwpostaciwyeliminowaniawszystkichkontrofert.Wwarunkachprzetargupublicznegowymuszenienazamawiającymwyboruokreślonejofertybądźteżstwarzaniewarunkówumożliwiającychwymuszenienazamawiającymzleceniazakupu towaru lubusługiuokreślonegoprzedsiębiorcymożnaosiągnąćwy-łącznieprzezwyeliminowanieinnychkontrofert lubwpłynięcienaniewtakisposób,abywodniesieniudoznanychkryteriówocenyokazałysięmniejkorzystne.Dokonującwykładniwskazanychunormowań,należystwierdzić,żeistotaczynunieuczciwejkon-kurencji sprowadzasiędoutrudnieniadostępudo rynku,anie jegouniemożliwienia.Ustawodawcaużywazwrotów dz ia ł an ie w ce lu orazs twarzan ie warunków,cowskazuje,żesamopodejmowanietegotypudziałańjestnielegalneiniezależyodichskuteczności.

Prokuratura Okręgowa w Lublinie prowadziła również śledztwo (sygn.VI Ds.13/08/Sp),wktórymistotnyzakreswątkówdotyczyłzmówprzetargowych,októrychmowawart.305§1kk.Jednązczynnościśledczychbyłowywołanieopiniibiegłychwzakresieprawidłowościprzeprowadzeniaprzetargu.Poanaliziezabezpieczonejdo-kumentacji przetargowej biegli nie stwierdzili zmowy.Wobec ich ustaleń prokuratorumorzył postępowanie67. Biegli, opierając sięwyłącznie na dokumentacji urzędowej,

66 Art.15ust.1pkt5ustawyozwalczaniunieuczciwejkonkurencji.67 Wuzasadnieniupostanowieniaoumorzeniupostępowaniaprokuratorstwierdził,żewtokuśledztwa

celembyłoustalenie,czywwynikurozstrzygnięciaprzetarguiwyboruofertnastąpiłodziałanienaszkodęzamawiającego,celemdziałaniabiegłychbyłonatomiastzweryfikowaniepoprawnościprzebieguwskazanegopostępowaniaprzetargowego.


stwierdzili,żepozaewentualnymidrobnymiuchybieniamiproceduralnymipostępowa-nieprzetargoweprzeprowadzonoprawidłowo.Opiniabiegłych68 pozwalana zweryfi-kowanieprawidłowości przeprowadzeniaprzetargu.Wydaje się jednak, żenależy sięodnieśćzostrożnościądomożliwościzbadaniazapomocąpowyższegośrodkadowo-dowegookoliczności,żeustaloneosobyporozumiałysięcodopoziomucenwofertach.Jesttootyleistotne,żepodstawąwszczęciaśledztwabyływłaśnieinformacjeozaist-nieniuzmowywykonawców,anieonieprawidłowymprzeprowadzeniuprzetarguprzezzamawiającegopoprzezjegoukierunkowanienapreferowanieokreślonegopodmiotu69.

Wydajesię,żeskąpeorzecznictwo,zwłaszczaSąduNajwyższegowodniesieniudoczynówzart.305§1kkwgłównejmierzeprzekładasięnaniejednolitośćpraktykiibrakwypracowanejmetodyskutecznegoprowadzeniapostępowańprzygotowawczych.W doktrynie brak jest spójnego stanowiska, jakie zachowania stanowią przestępczeporozumienia, co powoduje trudności praktycznego określenia, jakie zachowaniemabyćprzedmiotemśledztwaprowadzonegowkierunkuwymienionegowcześniejczynu.ŚwiadczyotymkolejnasytuacjaześledztwaVIDs.13/08/Sp.ZustaleńfunkcjonariuszyDelegaturyABWwLubliniewynikało, żedoszłodozmowyprzetargowejna szkodęjednejzpodlubelskichgminwtensposób,żeprzedsiębiorcaporozumiałsięzinnymiprzedsiębiorcami,jakipodmiotmawygraćprzetarg.Zwycięzcajednakbyłzobligowanydopodziałuuzyskanychpracpoprzezichzlecenieichpodwykonawcom70.Zuzasadnie-niaumorzeniapostępowaniawynika,żezabezpieczonodwieoferty–opróczfirmy,którawygrałaprzetarg,wprzetarguwziąłudział również innypodmiot,któryzłożyłofertę zcenąokoło30proc.wyższą.Powołanibiegliniestwierdziliuchybieńwprocedurze

68 Niejako namarginesiewywodu trzeba stwierdzić, że trudno jest znaleźć biegłych o odpowiedniejwiedzyidoświadczeniuwzakresiepraktykinagruncieustawyPrawo zamówień publicznych,oczymświad-cząwyniki ichpracyprzytoczoneprzezprokuratorawpostanowieniuoumorzeniu śledztwa.Odnośniedoopisywanegowątku sprawy (przetarg toczył się równolegle na dwa zadania) zabezpieczonodokumentację zotwarciaprzetargu,akonkretnieoferty,jakiezostałyzłożoneprzypominięciuofert,jakiezostałyzłożone,lecz zostały przez zamawiającego odrzucone.Na podstawie powyższych dokumentów biegli stwierdzi, żezamawiającydokonałprawidłowegowyboru,podczasgdywskazanywybórwwynikuodwołaniazłożonegoprzezpodmiot,któregoofertazostałaodrzucona,zostałzakwestionowanyjakonieprawidłowyprzezKrajo-wąIzbęOdwoławcząwWarszawie.Wrzeczywistości towskazany trzecipodmiotzrealizował inwestycję, wuzasadnieniuumorzeniaprokurator,powtarzajączabiegłymi,wymieniłnatomiastjedyniepodmioty,którezłożyłyofertypierwotnieuznanezajedynieważneprzezzamawiającego.Prokuratorjednocześniepodałzabiegłymi, że podmioty te zrealizowały inwestycję, oferty były najkorzystniejsze, tj.wskazywały najniższeceny,któreponadtomieściłysięwwysokościśrodkówfinansowych,jakiezamawiającyprzeznaczyłnareali-zacjęwskazanychrobótdrogowych.Ofertypozostałychuczestnikówpostępowanianaposzczególnezadaniabyłymniejkonkurencyjnezuwaginazaoferowaneceny.Faktyczniejednakbyłoinaczejniżustalilitobiegli–ofertatrzeciegopodmiotubyłakorzystniejszao5mlnzłitowłaśnietenpodmiot,jakjużwspomniano,zreali-zowałinwestycję.Wydajesię,żewskazanybłądbyłwynikiemograniczeniasiędodokumentacjiotwarciaofert zprzetarguzamiastkompletnejdokumentacji,azwłaszczawynikówpóźniejszegozaskarżeniaczynnościza-mawiającego.

69 Nakilkaminutprzedrozpoczęciemprzetargówowartościkilkudziesięciumilionówzłotychosobyprzechodzącewmateriałachśledztwa,jaksięnastępnieokazałoprezesipodmiotów,którewygrałyprzetarg,przeprowadzilinastępującąrozmowę:W:No słuchaj, no(nazwafirmy)złożyła ofertę, cholera. Nic nie wiesz na ten temat?E:Ale miała złożyć wysoką. W:Poważnie?,E:Miała złożyć wyższą rozumiesz o, nie pamiętam, o pięćset ku..a czy ileś, rozumiesz. No wyższą od, wyższą od tego kurde..., W:Od limitu…E:Ma być wyższa od limitu.Wypadanadmienić,żewskazanainstytucjazlecającapracewymienionewogłoszeniuozamówieniupo-dałaszacunkowąwartośćzamówienia,którajednocześniepokrywałasięnajczęściejzdanymizotwarciaofert.

70 Przedprzetargiemuczestnikprzetargubyłpewienwygranej:E:Dzisiaj jest ta, rozumiesz, w gminie (nazwęprzetarguusunięto)…tam jest z dziesięć odcineczków, takich wiesz, tam po kilkaset metrów, po kilo-metrze, różne tam,Z:A to my mamy szansę to wygrać, czy się coś pieprzą?E:No mamy wygrać, tylko się tam podzielimy z nimi, ale mamy wygrać.


przetargowejwzwiązkuzczymuznano,żezachowanowarunkikonkurencyjności,aza-temdozmowyniedoszło.Uzasadnienieumorzeniapomijaokoliczności,czyzwycięzcaprzetargu,wykonującwskazanezamówienie,udzieliłjakichkolwiekpracpodwykonaw-czychnarzeczinnychpodmiotówiczyewentualniepodmiotytemogłysamodzielniebraćudziałwprzetargu,pomijającnawetustalenie,czykonkurentwprzetargunieoka-załsiępóźniejpodwykonawcą71.

ZanalizydecyzjiWydziałuVIds.PrzestępczościGospodarczejProkuraturyOkręgowejwLubliniewynika,żedowypełnieniaznamionprzestępstwazart.305§1kkniedochodziwówczas,gdyprzedsiębiorcazłożynajkorzystniejsząofertęwprzetargu,osiągając tencelwdrodzeustaleńze swoimkonkurentem,aby tenostatni złożył ofertę cenowąnakwotęnieniższąniżuzgodnionawartość (sygn.VIDs.11/12/S)72.Takaocenadotyczysytuacji,wktórejkwotatakokreślonejnaj-korzystniejszejofertyprzekraczaławysokośćśrodków, jakąpierwotnieplanowałprzeznaczyćinwestor inaskutektakiegoukształtowaniaofertwartość tazostałazwiększonapoprzezzmianybudżetowekilkujednosteksamorządowych.Dosku-tecznegoiważnegoprzeprowadzeniaprzetarguniebyłokoniecznezłożeniewięcejniż jednejoferty– jedynąfunkcjąkontrofertybyłourynkowienienajkorzystniej-szej oferty.Dokonującustaleństronypodmiotowejprzestępstwawzakresiedzia-łania w celu osiągnięcia korzyścimajątkowej prokurator uznał, że osoba, która–jaksięokazałoskutecznie–dążyładowygraniaprzetargu,wpowyższysposóbdziałaławceluosiągnięciakorzyścimajątkowej,jakąbyłoudzieleniefirmiezle-ceniaobjętegoprzedmiotowymprzetargiemZuzasadnieniadecyzjimerytorycznejpodjętejprzezprokuratorawynika,żedrugizprzedsiębiorcówniedążyłdoosią-gnięcia celuw postaci korzyścimajątkowej, pomimo stwierdzenia, że finalnymcelem podjętych przez niego działań było uzyskaniewyższychwynagrodzeń zazlecanepracepodczaskolejnychprzetargówpublicznych73.

71 Ustalonyprzez funkcjonariuszyDABWwLublinie stan faktyczny sprawywskazywałnabrak ra-cjonalnych przesłanek do udzielenia prac podwykonawczych. Spółka, którawygrała przetarg, jest jednym znajwiększychlokalnychprzedsiębiorstwbranżydrogowej,mawytwórnięmasbitumicznychwrejoniemiej-scarealizacjiprac,ajednocześniemobilizacjasprzętuorazosóbwykonującychzamówienieprzekreślałaza-sadnośćpodzlecaniaczęściprac.

72 Aktasprawysygn.VIDs.11/12/S.Nadzieńprzedprzetargiemprzedsiębiorcyprzeprowadzilirozmo-węonastępującejtreści:W:Jutro to jest do(nazwęprzetarguusunięto),taki jeden odcinek…M:Tak, tak, ten do (nazwęprzetarguusunięto),no.W:No, no. M: Tak, tak. W:Tam jest dość duża ta…M:No. WS:Robótka, no i tak jak mówiliśmy, jak wiesz, jak chciałeś, no to niech będzie, że weźmiesz to, tylko, że coś ja będę musiał później sobie. To się jakoś tam dogadamy później.M:No to dogadamy się, nie ma sprawy.W:Następne ten, bo jak ci zależy, no to niech leci… M:No.W:Pójść na ustępstwo, nie?M:No to fajnie, no to fajnie.W:Jako dobry człowiek. M:Ale mnie by pasowało, żebyś złożył też ofertę.W:Nie słuchaj, ja to znaczy ja to muszę, bo to wiesz.M:Bardzo mi pasuje.W:Tylko tutaj właśnie(daneosobyusunięto)dzwonił, żeby wiesz, kwotę ustalić minimalnie, tylko tam wiesz.... M:Tak minimalnie, to mogę ci już podać.W:O psi paznokieć, nie. M:Mogę podać? W:No, możesz.M:Milion trzysta osiemdziesiąt dwa, brutto żeby ci wyszło.W:Milion trzy-sta osiemdziesiąt dwa, dobrze tutaj (imięusunięto)zapamiętał. M:To będzie (?) włos.W:No dobra, brutto tak ustawiamy i już.M:Brutto, brutto, milion trzysta osiemdziesiąt dwa.W:A ty idziesz do limitu, dobra, no i.M:Ok, dobra. W:A następną rzecz to już będziesz musiał...M:Tak będziemy gadać nie ma problemu, dobrze. W:Dobra, dobra.

73 Jego aktywność w całym porozumieniu ograniczała się jedynie do złożenia oferty, która miała przewyż-szać ofertę złożoną przez (nazwapodmiotuusunięta). Jedyną korzyścią, jaką miał odnieść z powyższego poro-zumienia, było uzgodnienie dokonane z (nazwiskousunięte) w zakresie obszaru działania prowadzonych przez nich firm tak, aby w przyszłości uzyskiwać większe wynagrodzenie za wykonywane zlecenie oraz ewentualna obietnica pomocy przy wygraniu przetargu złożona przez (nazwiskousunięte)–Postanowienie Prokuratury Okręgowej w Lublinie z dnia 30 czerwca 2012 r.,sygn.VIDs.11/12/S.


Analizując aspekty zmowy przetargowej, należy zauważyć, że oprócz maksy-malnegowykorzystaniamożliwościbudżetu,któryzamawiającyzdecydowałsięprze-znaczyć na sfinansowanie zamówienia, zaobserwowano również sytuacje, w którychpodjętedziałaniamiałynaceluzwiększeniebudżetupoprzezzłożeniepouzgodnieniunajkorzystniejszychofertpowyżejwskazanychwartościorazjeszczewyższychkontro-fert74.Zasadnewydajesięrozważenie,czytegotypudziałalnośćniewykraczapozaramyzachowańopisanychwart.305kk.Dlazaistnieniapowyższegoprzestępstwanie jestwymaganaskutecznośćtakpodjętychdziałań,rozumianajakowygranieprzetargu,aniniejestkonieczne,abyporozumieniezawarliwszyscyjegouczestnicy75.Składaniewyż-szychofertodkwotyustalonejnapoziomienajkorzystniejszejofertywświadomości,żeprzekraczaonaplanowaneprzezzlecającegośrodkinarealizację,trzebaocenićjakolegitymizowanie najkorzystniejszych ofert.Jest tonakierowanenawywołanieuzama-wiającegobłędnegoprzeświadczenia,żewskazanewyliczeniaodzwierciedlająwartośćrynkowązamówienia.Celemtegotypudziałańjestakceptacjaprzezzamawiającegotakwyłonionejoferty ipodpisanieumowywobecalternatywy, żeprzetargzostanieunie-ważniony.Zasadnewydaje się rozważenie, czyw tego typu sytuacjachw istocie niedochodzidodoprowadzeniadoniekorzystnegorozporządzeniamieniemwrozumieniuart.286§1kk.

Kontrola operacyjna jako środek zwalczania zmów przetargowych

Zagadnieniezwalczaniazmówcenowychłączysię takżezproblematykąmożli-wości zastosowaniakontrolioperacyjnej iwykorzystania jejwyników jakonarzędziapozwalającegonauzyskanie dowodówpopełnieniawskazanego czynu.Dotychczaso-wedoświadczeniaoperacyjneiprocesowewykazały,żeprzedstawicielezamawiające-gomogąstwierdzićwiarygodnepodejrzeniezaistnieniazmowy,nieuzyskująnatomiastdowodówsensustrictozaistnieniawskazanegoczynu.Możnaprzypuszczać,żestwier-dzenie tookażesięrównieżprawdziwewodniesieniudomożliwości, jakiestwarzająklasycznemetodyśledcze76.

74 ProkuraturaOkręgowawLublinie,sygn.VIDs.23/11/S,VIDs.11/12/S.75 Por.K.Padrak, Przestępstwo udaremniania lub utrudniania przetargu publicznego, „Zamówienia

Publiczne.Doradztwo”2010,nr9,s.23–27.76 Zgodniezkpkocena,czydanaokolicznośćzostałaudowodniona,jestdokonywananapodstawieca-

łokształtumateriałudowodowego,wzwiązkuzczymniemożnamarginalizowaćspostrzeżeńprzedstawicielizamawiającegowkontekścieichznaczeniadlaocenyiustosunkowaniasiędoinnychdowodów.Poczynioneustaleniawskazująjednak,żewnormalnymtokuprocedowaniaprzetargowegoiwyborunajkorzystniejszejofertynie sąoniwstaniepoczynić spostrzeżeńprzekładającychsiębezpośrednionawypełnieniaznamionczynuzabronionegozart.305kk.Przykłademmogąbyćniekwestionowaneustaleniafaktycznewśledztwie(sygn.2Ds. 455/11/S)prowadzonympodnadzoremProkuraturyRejonowejwBiałejPodlaskiej.Dowodyrzeczowe potwierdziły, że zamawiający numerował oferty, jakiewpływały.Ostatecznie podczas przetarguotwarto oferty nr 2 oraz 3, a oferta nr 1 zostaławycofana.Również przesłuchanyw charakterze świadkaprzedstawicielzamawiającegozeznał,żejednazofertbyłanieprawidłowozaklejona,cokomisjaprzetargowaoznajmiłauczestnikomprzetargu,którzyniezgłosiliżadnychwątpliwości.Jedenzeświadkówzeznał,żemoż-nabyłoodnieśćwrażenie,żekopertabyłaotwieranaizaklejanaponownieprzedprzetargiem.Przesłuchana wcharakterzeświadkaosoba,którazłożyłaofertęnr1zeznała,żepozłożeniuofertypodeszładoniegonie-znanamuosoba,którapodałamutelefonioznajmiła,żejego(czyliświadka–przyp.red.)przełożonychce znimrozmawiać.Świadekniemiałwątpliwości,żejegoprzełożony, tj. jedenzdyrektorówspółki,które-gojednoznacznierozpoznałpogłosie,wydałmupoleceniewycofaniazłożonejoferty,couczynił.Uzyskany wdrodzeprocesowejwykazpołączeń telefonicznychpotwierdził, żeosoba,którapoleciławycofaćofertę,odebrałapołączenieznumeruustalonegojakoużytkowanegoprzezkobietęzarządzającąspółką,którazłożyła


Wposzczególnychprokuraturach,wanalogicznychstanachfaktycznychdokona-noodmiennejocenyprawnejcharakterumateriałówuzyskanychwwynikuzastosowa-nejkontrolioperacyjnejnietylkowodniesieniudoichwartościdowodowej,lecztakże wzakresiefundamentalnejkwestii,jakąjestichlegalność.

Zgodnie z art. 27 ust. 15c ustawy oABWorazAW: Jeżeli w wyniku stosowa-nia kontroli operacyjnej uzyskano dowód popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, w stosunku do którego można zarządzić kontrolę operacyjną, popełnione-go przez osobę, wobec której była stosowana kontrola operacyjna, innego niż objęte zarządzeniem kontroli operacyjnej albo popełnionego przez inną osobę, o zgodzie na jego wykorzystanie w postępowaniu karnym orzeka postanowieniem sąd, o którym mowa w ust. 2, na wniosek Prokuratora Generalnego.

Zasadnewydajesiębyćporuszeniekwestii,kiedyzostaniepopełnioneprzestęp-stwoinne niż objęte zarządzeniem kontroli operacyjnej.Uznanie,żechodzioinneprze-stępstwo bez uzyskania zgody we wskazanym trybie, dewaluuje wartość dowodowąuzyskanychmateriałów,pomimożedotycząoneosoby,wobecktórejsądzarządziłkon-trolęoperacyjną77.

Przytaczającstanfaktycznynależywskazać,żewłaściwajednostkaorganizacyjna,tj.DelegaturaABWwLublinie,zastosowałakontrolęoperacyjnąwzwiązkuzuzyska-niemwiarygodnychinformacjioprowadzeniudziałańzmierzającychdozawarciaporo-zumieńcenowychprzezustaloneosoby.Wuzasadnieniuwnioskuopodjęcieczynnościwskazanonaprzetarginabudowęorazmodernizacjęinfrastrukturydrogowejnatereniewojewództwa lubelskiego, które były następnie przedmiotem śledztwa (sygn.VIDs.23/11/S).Wwyniku podjętych czynności uzyskano informacje potwierdzające zaist-nienieporozumieńzarównowodniesieniudoprzetargówwymienionychwewniosku owdrożenieczynności,jakrównieżinnychprzetargów,wtymtakżespozaterenuwoje-wództwalubelskiego.

ProkuraturaApelacyjnawWarszawiewśledztwie(sygn.Ap.VDs.105/12)niedopatrzyłasięokolicznościzaistnienia innego przestępstwa tylkonatejpodstawie,żeczynypopełniononaterenieinnychwojewództwRP(m.in.wwojewództwiemazowiec-kim)orazżedotyczyłyone innychprzetargówprzyniezmienionym ichprzedmiocie,tj. budowie imodernizacji infrastruktury drogowej. Po zapoznaniu się zmateriałami

ofertęnr2.Jednocześniezzabezpieczonychwtokuśledztwadowodówrzeczowychwynikało,żewycofanaofertanr1byłakorzystniejszaookoło20proc.(tj.ookołostotysięcyzłotych),niżoferty,którewpłynęły.Pod-stawąwszczęciawskazanegopostępowaniaprzetargowegobyłymateriałyuzyskanewwynikuzastosowaniakontrolioperacyjnej.Odnoszącsiędowynikówczynnościprocesowych,należystwierdzić,żewanalogicznejsytuacjizwiązanejzutrudnianiemprzetargutrudnospodziewaćsię,abyzapomocąmetoddostępnychwpracyśledczejpoczynionoszerszeustalenia.ProkuraturaRejonowawBiałejPodlaskiejwkonkluzjistwierdziła,żewynikiwskazanychczynnościprocesowychsąniewystarczające,abyuznać,żedoszłodopopełnieniaczynuzart.305kk:brak jest niebudzących wątpliwości dowodów pozwalających na przedstawienie komukolwiek zarzutu z przestępstwa z art. 305 § 1 k.k.Umarzającpostępowanie,ProkuraturaRejonowawBiałejPodlaskiejstwierdziła:na podstawie orzecznictwa, ad hoc należy stwierdzić, że nie może być mowy – odnośnie tego prze-targu – o jego uniemożliwianiu lub utrudnianiu.Trudnopolemizowaćzostatnimzestwierdzeńprokuratury zuwaginato,żewuzasadnieniuumorzenianieprzytoczonożadnegozorzeczeńmogącychpoprzećwskazanątezęaniteżniepadłowyjaśnienie,kiedymogłobymiećmiejscewskazanewcześniejuniemożliwianiewzględ-nieutrudnianie przetargu.Autor artykułu nie dotarł do orzecznictwaodnoszącego się do czynu z art. 305 §1kk(uniemożliwianielubutrudnianieprzetargu).

77 Opisprzestępstwazpodaniemkwalifikacjiprawnejznajdujesięwewnioskachozastosowaniekon-trolioperacyjnej,którepostosownejaprobacieProkuraturaGeneralnegoorazSąduOkręgowegowWarsza-wiestanowiąpodstawęprawnąrealizowaniaczynności.Wwiększościprzypadkówprokuraturyzwracałysię owydanieuwierzytelnionychodpisówwnioskóworazpostanowieńSąduOkręgowegowWarszawie.


iprzeprowadzeniudalszychczynnościprocesowychzdecydowałasięnaskierowanieaktuoskarżenia,wśróddowodówwskazującm.in.określonewynikikontrolioperacyjnej.

OdmiennestanowiskozajęłaProkuraturaOkręgowawSiedlcach,konsekwentnieodmawiającwszczęcia postępowania przygotowawczegow sprawie78. Jako podstawęodmowypodano,żewewnioskachozainicjowaniekontrolioperacyjnejwuzasadnie-niuwskazanonadziałalnośćosóbobjętychkontroląnatereniewojewództwalubelskie-go,materiały uzyskanewwyniku zastosowania kontroli operacyjnej, które trafiły dowskazanejjednostkiprokuratury,dotyczyłynatomiastprzetargówodbywającychsięnatereniewojewództwamazowieckiego.WkonkluzjiProkuraturaOkręgowawSiedlcachuznała,żemateriałytedotycząinnego przestępstwaizpowodubrakuzgodynastępczejniemogązostaćwykorzystanejakodowódwsprawie,pomimożeprzedsiębiorcyobjęcikontroląoperacyjnąmielisiedzibynatereniewojewództwamazowieckiego.

ProkuraturaOkręgowawSiedlcach,wyrażającocenyprawne,doszładojeszczedalejidącychwniosków.Stwierdzając,żeuzyskanemateriały–zwcześniejwymienio-negopowodu–dotyczyłyinnego przestępstwa,przyjęłaponadto,żezostałyonezebranepozakontroląiwykraczająpozajejcel,awkonsekwencji,żesąnielegalne.Okolicznośćtaprzesądziłaotym,żemateriałyocenionojakotakie,któreniemogąbyćwykorzysta-ne nawet jako dowódpozwalający nawszczęcie postępowania karnego.Na poparcieswoichtezProkuraturaOkręgowawSiedlcachprzytoczyładwaorzeczenia:niedopusz-czalnym jest wykorzystywanie przez organy państwowe – pod jakąkolwiek postacią, w jakiejkolwiek formie i celu – informacji o obywatelach, które są pozbawione atrybu-tów legalności79 oraz: zakaz wykorzystania takiej wiedzy, nawet w sposób pośredni, do późniejszej procesowej jej legalizacji80.Nieodnoszącsiędotrafnościtychorzeczeń,na-leżyzauważyć,żewistocieorzeczeniatedotyczyłyzupełnieinnychaspektówkontrolioperacyjnejniżbędąceprzedmiotemocenyProkuraturyOkręgowejwSiedlcach.Żadne ztychorzeczeńniewskazuje,jakieelementystanufaktycznegodecydująotym,żechodzi o inne przestępstwoniżto,októrymmowawewniosku.Pierwszezorzeczeńwskazujenabrakmożliwościwykorzystaniamateriałówbezuzyskaniazgodynastępczej,podczasgdyprzekazanemateriałydotyczyłyosóbobjętychkontroląoperacyjnąwkierunkum.in.czynuzart.305§1kk.Drugiezorzeczeńdotyczymożliwości,awłaściwieichbraku,co dowykorzystaniamateriałów pochodzących z kontroli operacyjnejw odniesieniudotzw.przestępstwaspozakataloguwymienionegowart.19ust.1ustawyoPolicji81. Niejakonamarginesietrzebarozważyć,czywodniesieniudomateriałówuzyskanych wwynikuzastosowaniakontrolioperacyjnejwstosunkudookreślonejosobynapod-stawieokreślonegopostanowieniasądumożnawogólemówićonielegalności,czyteżjedynieoograniczeniachwzakresie ichdowodowegowykorzystania.Wydaje się, żepojęcienielegalnościdotyczyniezgodnegozprawemuzyskaniabądźposiadaniaokre-ślonegomateriału.

Analizującdopuszczalnośćstosowaniakontrolioperacyjnejjakonarzędziazwal-czaniaprzestępstwopisanychwart.305kk,należyzauważyć,żewskazanyczynpozo-stajewewłaściwościrzeczowejm.in.Policji82,AgencjiBezpieczeństwaWewnętrznego83

78 SygnaturaaktVDs.17/11,sygn.akt.VDs.34/11.79 Wyrok SA w Warszawie z dnia 24 stycznia 2008 r.,sygn.IIAKa405/07(LEXnr434481).80 Wyrok SA w Białymstoku z dnia 18 marca 2010 r.,sygn.IIAKa18/10(LEXnr577418).81 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji(tekstjednolity:Dz.U.z2011r.Nr287,poz.1687,zpóźn.

zm.;dalej:ustawaoPolicji).82 Art.1ust.2pkt4ustawyoPolicji.83 Art.5ust.1pkt2litbustawyoABWorazAW.


(wzakresie czynówgodzącychwpodstawyekonomicznepaństwa)orazCentralnegoBiuraAntykorupcyjnego84.Możliwośćstosowaniakontrolioperacyjnejjakośrodkasłu-żącegowykryciuiudowodnieniutegotypuczynuwramachwłaściwościrzeczowej,tj.wzakresieczynówgodzącychwpodstawyekonomicznepaństwa,maAgencjaBezpie-czeństwaWewnętrznego85.Policjaposiadategotypuuprawnienie jedyniewodniesie-niudoczynówpowodującychszkodęmajątkowąlubskierowanychprzeciwkomieniu,jeżeliwysokośćszkodylubwartośćmieniaprzekraczapięćdziesięciokrotnąwysokośćnajniższegowynagrodzeniazapracę,określonegonapodstawieodrębnychprzepisów86. CentralneBiuroAntykorupcyjneniemategotypuuprawnień87.Brakujeaksjologicznegouzasadnienia,abyorganydysponowałyróżnymimożliwościamiprawnymizwalczaniaokreślonegotypuprzestępstwapozostającegowramachustawowychkompetencji.

De lege ferendazasadanywydajesiępostulatharmonizacjipowyższychrozwią-zań,przyczymichkierunekzależyodustawodawcy.

Kompetencje Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

Wzakresie środkówzwalczania zmówprzetargowychnależy takżewskazaćnaustawowekompetencjePrezesaUrzęduOchronyKonkurencjiiKonsumentów(UOKiK),azwłaszczamożliwośćnałożenianaprzedsiębiorcę,wdrodzedecyzji,karypieniężnej wwysokościniewyższejniż10proc.przychoduosiągniętegowrokurozliczeniowympoprzedzającymroknałożeniakary.Podstawąfaktycznąnałożeniakaryjeststwierdze-nie nielegalnych porozumień, których celem lub skutkiem sąwyeliminowanie, ogra-niczenielubnaruszeniewinnysposóbkonkurencjinarynkuwłaściwym.Szczególniebierzesiępoduwagęuzgadnianieprzezprzedsiębiorcówprzystępującychdoprzetargulubprzeztychprzedsiębiorcówiprzedsiębiorcębędącegoorganizatoremprzetarguwa-runków składanychofert, zwłaszcza podkątemzakresu prac lub ceny.Postępowanietakiewszczynasięzurzędu88.

DopostępowaniadowodowegoprzedPrezesemUrzęducodozasadystosujesięodpowiednioprzepisyobowiązującewpostępowaniucywilnym89.Wartoodnotować,żeustawodawcadopuściłposługiwaniesiędowodemwpostacidomniemaniafaktycznego,tj.wyprowadzaniafaktówistotnychdlarozstrzygnięciasprawywdrodzewnioskowania zinnychustalonychfaktów90.SądOchronyKonkurencjiiKonsumentów(SOKiK),bada-jącrozstrzygnięciaPrezesaUOKiK,usankcjonowałjakowpełnidopuszczalnąpraktykę wnioskowaniaozaistnieniuzmowyprzetargowejpo rezultatach, przesłankach i cało-kształcie okoliczności sprawy91.Stanowisko towpełni aprobujeSądNajwyższy:Sąd

84 Art.2ust.1lit.bustawyoCBA.85 Art.27ust.1ustawyoABWorazAW.86 Art.19ust.1pkt3ustawyoPolicji.87 A contrario art.17ust.1pkt1ustawyoCBA.88 Art.49ust.1wzw.zart.106ust.1pkt1wzw.zart.6ust.1pkt7ustawyoochroniekonkurencji

ikonsumentów.89 Art.84ustawyoochroniekonkurencjiikonsumentów:W sprawach dotyczących dowodów w postę-

powaniu przed Prezesem Urzędu w zakresie nieuregulowanym w niniejszym rozdziale stosuje się odpowiednio art. 227–315 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego.

90 Art.231Ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego(Dz.U.z1964r.Nr43,poz.296zpóźn.zm.):Sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne).

91 WyrokSOKiKzdnia17kwietnia2008r.,sygn.akt.XVIIAmA117/05.


ochrony konkurencji i konsumentów może ustalić na podstawie domniemań faktycznych (art. 231 k.p.c.), że doszło do naruszenia zakazu praktyk ograniczających konkurencję i nie narusza to konstytucyjnej zasady wolności prowadzenia działalności gospodarczej (art. 20 i 22 Konstytucji RP)92.

Odnosząc wymienione reguły dowodowe obowiązujące w postępowaniu admi-nistracyjnym, jakimniewątpliwejestpostępowanieprzedPrezesemUOKiK,doregułdowodowychprocedurykarnej,należywskazaćnaistotnąodrębność.Nagrunciepro-cedury cywilnej o udowodnieniu określonej okoliczności na podstawie domniemaniafaktycznego można mówić już wtedy, gdy określony wniosek można wyprowadzić zinnychfaktów.Wpraktycejesttointerpretowanejakowysokieprawdopodobieństwoistnieniapierwszegoikolejnychzdarzeńsprawczychpozwalającychtraktowaćjejakooczywiste93.Podkreśleniawymagaokoliczność,żeniejestkoniecznekategorycznewy-kazanie,żealternatywnewersjewnioskowaniasąniemożliwe.Odmiennieprzedstawiasięsytuacjanagruncieprocedurykarnej,wktórejramachodpowiednikadomniemaniafaktycznegomożnadopatrywaćsięwtzw.procesieposzlakowym.Wtymjednakprzy-padku udowodnienie sprawstwa łączy się praktycznie zwykluczeniem innychwersjizdarzenia:Rzecz w tym, że jeśli powstają dwie lub więcej wersji zdarzenia, przyjęcie jednej z nich i odrzucenie pozostałych wymaga logicznie nienagannego wykazania, że te inne ewentualne wersje zdarzenia są nieprawdopodobne lub też ich prawdopodobień-stwo jest w racjonalnej ocenie znikome, niedające się rozsądnie uzasadnić, pozostaje w sprzeczności z elementarnymi zasadami życiowego doświadczenia lub w sprzeczności ze wskazaniami wiedzy94.

Wykazaniezmowycenowejnadrodzepostępowaniaadministracyjnegoniewyma-ganatylekategorycznychustaleń,żewykluczonesąinnewersjezdarzenia,cozkoleijestniezbędnewudowodnieniusprawcypopełnieniaprzestępstwazart.305§1kk.Niemożna jednak tracićzpolawidzenia środkówdowodowych, jakie sądostępnewpo-stępowaniuadministracyjnymwzestawieniuzmożliwościamidowodowymiorganówśledczych,którejednocześniesąwyposażonewuprawnieniaocharakterzeoperacyjnym(niejawne korzystanie z pomocy osób niebędących funkcjonariuszami tych organów,stosowaniekontrolioperacyjnejitp.).

Pomimo że niektóre postępowania przed Prezesem UOKiK oraz postępowaniakarneodnośniedoczynówzart.305§1kksąnakierowanenawspólnycel,jakimjestzwalczanie zmówprzetargowych, niemożnapominąć istotnych różnic.Przedmiotempostępowaniakarnego jestweryfikacja, czywystąpił czynoznamionachokreślonych wustawiekarnej,natomiast, jakpodkreśliłSądNajwyższy:Administracyjne postępo-wanie w sprawach praktyk ograniczających konkurencję ma zaś służyć przede wszystkim eliminacji istniejących praktyk, a nie stwierdzaniu takich praktyk w przeszłości95 .

Okolicznośćtapowinnazostaćuwzględnionaprzyanalizieskutecznościdziałaniaorganówściganiawzakresiezmówprzetargowych.Niewydajesięnatomiastzasadnetwierdzenie,żesamfaktposiadaniaodpowiednichkompetencjiustawowychorazdzia-łalnośćPrezesaUOKiK,niepodważającjejskuteczności,niwelujeewentualneułomno-ściwewskazanejdziedzinienagruncieprzyjętychrozwiązańwprawiekarnymmate-rialnymiprocesowym.

92 WyrokSąduNajwyższegozdnia9sierpnia2006r.,sygn.IIISK6/06OSNP2008/1-2/25(LEXnr354144).93 WyrokSąduNajwyższegozdnia2czerwca2010r.,sygn.IIICSK245/09(LEXnr611825).94 WyrokSąduApelacyjnegoweWrocławiuzdnia14marca2007r.,sygn.IIAKa43/07(LEXnr301503).95 WyrokSąduNajwyższegozdnia7marca2003r.,sygn.ICKN79/01(LEXnr79602).


Celemniniejszegoartykułubyłoprzybliżenieproblematykizmówprzetargowychprzezpryzmatczynuopisanegowart.305§1kk.Poprzezodniesieniesiędokonkret-nychstanówfaktycznychudałosię–oczywiściewsposóbwstępny–przybliżyćpraw-nokarnemożliwościdowodoweorganówścigania,w tymokreślić środkidowodowe,jakiemogąbyćprzydatne.Wskazanorównieżnawykładniętychelementówdefiniują-cychaspektyprawne,którychinterpretacjawywołałarozbieżnościwpraktyce(wanalo-gicznychstanachfaktycznychzapadłyrozbieżnerozstrzygnięcia).

Analiza wykazała, że przestępstwo wejścia w porozumienie, o którym mowa wart.305kk,chroniistotnedobroprawne,jakimjestprawidłowośćobrotugospodar-czego. Ratio legis obejmuje zapewnienie prawidłowego toku przetargu publicznego,awkonsekwencji stanowim.in. ochronęprzedprzestępczościągodzącąwpodstawyekonomicznepaństwa.Poczynioneustaleniawskazują,żewskazanyczyn rzadko jeststwierdzanywpraktyceorganówścigania.UstaleniafunkcjonariuszyDelegaturyABWwLublinieprowadządowniosku,żewzwiązkuzpublicznymiprzetargamidochodzidowieluzachowań,którepowodująnegatywneskutkiwpostacizwiększeniawydat-kówpublicznych.Wdoktrynieorazpraktycznejdziałalnościprokuraturybrakujejednakzgody,czywskazanezachowaniastanowiąprzestępstwozart.305§1kk.Artykułmożezatemsłużyćjakowstępdodyskusjinadocenąskutecznościunormowańprawnychod-noszącychsiędoopisywanegozjawiska.

Abstrakt

Przedmiotemartykułu jestproblematykazmówcenowych jakozjawiskagodzą-cegowpodstawyekonomiczneRP.Wstępniezdiagnozowanotuskalęzagrożeniaorazskutkifinansowe, jakiewynikajązwystąpienia tegotypuzjawisk.Dokonującanalizyunormowańprawnych,opartosięnadecyzjachmerytorycznychprokuraturydotyczą-cychoceny,czyokreśloneporozumieniewyczerpujeznamionaprzestępstwazart.305 §1kk.Pozwoliłotonaskonfrontowaniezagrożeń,jakiemogąwystąpićpodczaszleca-niazamówieniapublicznego,zzakresemrzeczywistegooddziaływaniawskazanejnor-mykarnoprawnej.

Dziękinawiązaniudokonkretnychstanówfaktycznych,którebyłyprzedmiotempostępowańprzygotowawczych,udałosię równieżprzybliżyćkarnoprawnemożliwo-ścidowodoweorganówściganiawodniesieniudowskazanegozjawiska,wtymtakżeokreślenie środków dowodowych, któremogą być przydatne.Wskazano również nawykładnięelementów,którychinterpretacjawywołałarozbieżnościwpraktyce,ztymskutkiem,żewanalogicznychstanachfaktycznychzapadałyrozbieżnerozstrzygnięcia.Artykułmożezatemsłużyćjakowstępdodyskusjinadocenąskutecznościunormowańprawnychodnoszącychsiędoopisywanegozjawiska.

Abstract

ThisarticledealswithpricefixingissuesseenasathreattotheeconomicalinterestofPoland.Initialscaleofthisthreatandfinancialeffectsobservedaftersuchincidentshasbeendiagnosedinthisarticle.AnalysesoflawregulationshavebeenbasedonPro-secutor’sOffice decisions on the said issue if specific agreementmeets the statutory


definitionofacrimeunderArt.305§1penaltycode.Thismethodallowedconfrontingthreatsthatmayoccurduringtheprocessofcommissioningpublicorderwithrangeoftheauthenticimpactofpenalandlegallaws.

Thankstousingreferencestoconcreteandactualcasesthatwereasubjectofpre-paratoryproceedings,theauthormanagedtobringclosertolawenforcementpenalandlegalopportunitiesintheevidencegatheringinrelationtothedescribedphenomenon,i.a.describingevidencethatcouldbeuseful.Thisarticlealsopresentsinterpretationsofelementsthatwereamatterofdivergenceinpracticetothatpointthatcomparablecasesendedwithdivergentsettlements.Therefore,thisarticlemaybeusedasanintroductiontofurtherdiscussionontheassessmentofeffectivenessoflawregulationsinthedescri-bedarea


Marcin Siuda, Katarzyna Wywiał1

Służba Bezpieczeństwa Państwa Belgii – wybrane aspekty działań w ramach profilaktyki kontrwywiadowczej

RegionStołecznyBrukseli2,wktórymmieszczą się instytucjemiędzynarodowe igdzieprzebywawieludyplomatówidziennikarzyzróżnychstronświata,stanowiidealnyterenrozgrywekdlawieluzagranicznychsłużbspecjalnych.WtymsensieBelgiajestdo-skonałymprzykłademtego,żezakończeniezimnejwojnyniekoniecznieoznaczałoteżko-niecklasycznychdziałańszpiegowskich3.Wgłośnymwywiadzieudzielonymwewrześniu2012r.niezależnejinternetowejgazecie„EUobserver.com”AlainWinants,szefSłużbyBezpieczeństwaPaństwaBelgii,stwierdził:(…)kraj o tak ogromnej koncentracji dyplo-matów, biznesmenów, organizacji międzynarodowych to dla zawodowych oficerów wywia-du „szpiegowskie przedszkole”(…)4.Właśnietutajmieszkająipracująosobymającedo-stępdoinformacjiniejawnychlubwrażliwychdotyczącychzarównopolitykizagranicznej iobronnej,jaki,amożeprzedewszystkim,dotyczącychzamierzeńUniiEuropejskiej wzakresiegospodarki,któremogąokazaćsiębezcennązdobycządlawywiadówpaństwwrogich.A.Winants podkreśla, żewłaśnie dlategoBruksela jest obecnie europejskąstolicąszpiegów.Biorącpoduwagędużeskupiskocudzoziemców–dyplomatów,biz-nesmenówczydziennikarzy–szacuje,żeliczbaagentówzagranicznychwywiadównaterenieBrukseli tonie tuzin lubdwa,aleconajmniejparęsetek.Zauważa też,żepookresiezimnejwojnyklasycznadziałalnośćwywiadowczanietylkożeniezmalała,alenawetwzrosła.Konfrontujerównieżopinieniektórychekspertówtwierdzących,żepoupadkumuru berlińskiego klasyczne działania obcychwywiadówodeszły do lamusazespostrzeżeniamikierowanejprzezsiebiesłużby5.Wynikaznich,żewywiadyRosji6,

1 KatarzynaWywiał–tłumaczkajęzykafrancuskiego.2 Region Stołeczny Brukseli (fr. Région Bruxelles-Capitale, niderl. Brussels Hoofdstedelijk Gewest) –

jeden z trzech regionów administracyjnych Belgii, obejmujący 19 wysoce zurbanizowanych gmin – miasto Bruksela oraz jego zespół miejski. Według stanu na dzień 1 stycznia 2006 zamieszkiwało go 1 018 029 osób na powierzchni 161,382 km², co dało gęstość zaludnienia 6287 mieszkańców na km².

Utworzony w 1989 Region nie należy ani do części flamandzkiej Belgii, ani do walońskiej, lecz jest od-dzielnym, trzecim regionem, w którym obowiązują dwa języki urzędowe: francuski i niderlandzki. Większość mieszkańców Regionu (ponad 90%) jest jednak francuskojęzyczna. Region Stołeczny Brukseli jest podzielony na 19 gmin miejskich(http://pl.wikipedia.org/wiki/Region_Sto%C5%82eczny_Brukseli[dostęp:17VII2013].

3 http://euobserver.com/secret-ue/117554[dostęp:15V2013].4 Tamże.5 Tamże.6 Federacja Rosyjska. Służba Bezpieczeństwa Państwa kontynuowała postępowania dotyczące działań

rosyjskich służb specjalnych zagrażających interesom belgijskim zgodnie z zapisami artykułu 7 i 8 ustawy z 30 listopada 1998 r. Nasza uwaga skierowana była głównie na tajne działania oficerów służb pod przykrywką dyplomatów i pod przykrywką dziennikarzy. Te działania nie zmieniły się zasadniczo w stosunku do lat ubie-głych i utrzymują się na wysokim poziomie. Podobnie jak w przypadku różnych dochodzeń, które miały miej-sce za granicą, w sprawie działań „nielegalnych” oficerów rosyjskich, to jest oficerów służb posługujących się fałszywą tożsamością, nasza służba prowadziła również różne postępowania w Belgii. Doprowadziły one w 2011 r. do identyfikacji wielu oficerów rosyjskich służb, którzy przez wiele lat działali w Belgii i/lub za grani-cą, posługując się fałszywą tożsamością belgijską oraz tożsamościami innymi niż rosyjska. Służba Bezpieczeń-stwa Państwa dysponuje faktami wskazującymi, że proces wytwarzania tych fałszywych tożsamości sięga aż do lat 60. XX wieku. W czasie tego procesu wielu emigrantów z Belgii zostało zwerbowanych i zmanipulowanych przez rosyjską służbę wywiadu cywilnego [SVR, Служба Внешней Разведки Российской Федерации], jak


ChiniwieluinnychpaństwpracująnaterenieBelgiiztakąsamąintensywnością,jak wczasachzimnejwojny.Takipoziomzagrożeniadziałalnościąobcychwywiadówpo-woduje, że działalność kontrwywiadowcza jest jednym z priorytetowych kierunkówdziałańSłużbyBezpieczeństwaPaństwaBelgii7.

Służba Bezpieczeństwa Państwa Belgii – de Veiligheid van de Staat/La Sûreté de l’État (VSSE)zostałapowołanadożyciaw1830r.,wkrótcepotym,jakBelgiastałasięniepodległympaństwem.Służba ta jestzatemnajstarszą,nieprzerwaniedziałającąsłużbąspecjalnąświata.WXIXw.jejgłównymzadaniembyłaochronaniepodległościKrólestwa, a jej działaniakoncentrowały się głównienawykrywaniu i udaremnianiuwrogichzamiarówpaństwościennychoraznaochronie strategicznychobiektówpro-dukcyjnych,ruchuosóbiwięzień.

ObecnieVSSEjestcywilnąsłużbąspecjalną,którejdziałaniaograniczająsiędorealizowania czynności prewencyjnych, operacyjno-rozpoznawczych i analitycznychprowadzonychwyłącznienaterytoriumKrólestwaBelgii.Jakojedenzorganówresortusprawiedliwości(ServicePublicFédéralJustice)służbatapodlegaministrowisprawie-dliwości.

Ramy prawne działania służby określa Ustawa kompetencyjna z 30 listopada 1998 r. Zgodniez jejzapisamina terenieKrólestwaBelgiimogądziałaćdwiesłużbyspecjalne.ObokVSSE,którajestsłużbącywilną,istniejerównieżjejodpowiednikwoj-skowy:ServiceGénéralduRenseignementetdelaSécurité/AlgemeneDienstInlichtingenVeiligheid(SGRS)8.

Wspomniana ustawa, poprzez inkorporację dwóch Dekretów Królewskich z21czerwca1996r.,zatwierdziłarządowąkontrolęnadsłużbamispecjalnymirealizo-wanąprzezMinisterialnyKomitetds.WywiaduiBezpieczeństwa.Organemwykonaw-czymKomitetujestKolegiumds.WywiaduiBezpieczeństwawKrólestwieBelgii.Ko-mitetowiprzewodzipremierRząduFederalnego,awjegoskładwchodząwicepremier,minister finansów, ministrowie: spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, obrony,sprawiedliwości,infrastrukturyorazzdrowiaisprawspołecznych.DogłównychzadańKomitetu należy przygotowywanie wytycznych dla polityki bezpieczeństwa państwaorazkierunkówzainteresowańwywiadowczych,comożebyćrealizowanepoprzezpro-ponowanieodpowiednichzmianlegislacyjnych.Komitetwyznaczatymsamympriory-tetydziałaniasłużbspecjalnychpaństwaipełnirolękoordynatoradziałań tychsłużb.Określarównieżwytycznedotycząceochronyinformacjiniejawnychdlakrajowejwła-dzybezpieczeństwa9.

OrganemwykonawczymrealizacjiwytycznychKomitetuds.WywiaduiBezpieczeń-stwajestKolegiumds.WywiaduiBezpieczeństwa.WskładKolegium,któremuprzewodni-czyprzedstawicielpremiera,wchodzątakżeprzedstawicieleinnychresortów:szefowiebel-gijskichsłużbwywiadowczych,szefPolicjiFederalnej,DyrektorGeneralnyds.PolitycznychMinisterstwaSprawZagranicznychorazprzedstawicielKolegiumProkuratoraGeneralnego.OstatnioskładKolegiumzostałpowiększonyoszefaNarodowejWładzyBezpieczeństwa10.

i jej sowieckiego poprzednika – KGB. Wydarzenia polityczne w Rosji i w regionie są śledzone wnikliwie przez Służbę Bezpieczeństwa Państwa [VSSE], głównie dlatego, że mogą mieć konsekwencje dla diaspory rosyjskiej i rosyjskojęzycznej w Belgii, ale także z powodu ich potencjalnego wpływu na relacje dwustronne między na-szymi krajami.Zob.(Sûrete de l’Etat, Rapport Annuel 2011,s.49).

7 http://euobserver.com/secret-ue/117554[dostęp:15V2013].8 R.Libertiin.,La Sûrete de l’État ,Bruxelles2010,EditionsPoliteiaSA,s.5.9 http://www.ejustice.just.fgov.be/loi/loi.htm[dostęp:17VII2013].10 Tamże.


KontrolaparlamentarnanadVSSEzostałaustanowionanamocyUstawy z 18 lip-ca 1991 r.JejwykonaniepodzielonomiędzyIzbęReprezentantów,odpowiedzialnązakontrolowanielokalnychifederalnychsłużbpolicyjnych,orazSenat,odpowiedzialnyzanadzorowanieobusłużbspecjalnych–VSSEiSGRS.WtensposóbpowstałaSenackaKomisjaNadzoru.Komisjizłożonejzczterechsenatorówprzewodniczyzgodniezpra-wemMarszałekSenatu,awspomagająwwykonywaniuzadańKomitetStałyds.Kon-troliSłużbSpecjalnych,wktóregoskładwchodziprzewodniczącyidwóchdoradców.W celu realizacji zadańKomitet Stały dysponuje uprawnieniami kontrolnymi.W ra-machsprawowanejfunkcjimożeprzesłuchiwaćwszystkichczłonkówpersoneluSGRSiVSSEiprowadzićodrębnedochodzeniaorazmadostępdowszystkichdokumentów.Dochodzenia,októrychmowa,sąprowadzonenawniosekkomisjiSenatu,zinicjatywyKomitetuStałegolubwynikajązeskargzgłaszanychprzezobywateli11,12.

VSSEjesttypowąsłużbąinformacyjnąiniemauprawnieńpolicyjnychaniśled-czych.Wramachswoichzadańrealizujeczynnościoperacyjno-rozpoznawcze,informa-cyjneiprewencyjne.Możerównieżchronićwybraneosobynaprośbęministrasprawwewnętrznychorazprowadzićpostępowania sprawdzająceosób,główniecudzoziem-cówubiegającychsięocertyfikatydopuszczającedodostępudoinformacjiniejawnych.VSSEmożedziałaćwyłączniena terytoriumKrólestwaBelgii,dlatego teżdużezna-czeniedlaprawidłowejrealizacjizadańprzeztęsłużbęmajejwspółpracazesłużbamispecjalnymiinnychpaństw,wtymPolski13.

Belgia,naktórej terytoriummieścisięsiedzibaUniiEuropejskiej (Rady,Komi-sjiiParlamentu)iNATO,musisprostaćzobowiązaniom,jakiesięztymwiążą.Dlate-goteżVSSEściślewspółpracujezesłużbamibezpieczeństwaRadyiKomisjiUEoraz zBiuremBezpieczeństwaNATO(NATOOfficeofSecurity–NOS).Współpracaztymitrzemasłużbami,którychterenemdziałaniasąsiedzibyinstytucji,wktórychfunkcjo-nują,jestprowadzonanatakiejsamejpodstawieitymisamymimetodami,cozinnymipartneramizagranicznymi14.

Ponadto VSSE w ramach swoich kompetencji współpracuje na terenie Belgii zjednostkamiadministracji,organamipolitycznymiiwładzamisądowniczymi.

ZgodniezUstawąKompetencyjnągłównezadaniaSłużbyBezpieczeństwaPań-stwaBelgiitoprzeciwdziałaniesiedmiupodstawowymzagrożeniomgodzącymwbez-pieczeństwowewnętrzne,zewnętrzneiwpotencjałekonomiczno-naukowypaństwa.Tezagrożeniato:

• szpiegostwo,• terroryzm,• ekstremizmlewicowyiprawicowy,• proliferacjabronimasowegorażenia,• szkodliwesekty,• organizacjeprzestępcze,• ingerowaniewprocesydecyzyjne(nielegalnylobbing)15.

11 Tamże.12 http://justice.belgium.be/fr/[dostęp:15VII2013].13 R.Libertiin.,La Sûrete de l’État...,s.17.14 Tamżes.17.15 Tamżes.18.


SchematorganizacyjnyVSSE

Rys. 1. Schemat organizacyjny VSSE.

Ustawa kompetencyjna z 30 listopada 1998 r. określa szpiegostwo jakodziałal-nośćpolegającąna:zbieraniu lub przekazywaniu informacji publicznie niedostępnych i utrzymywaniu w tym celu niejawnych kontaktów w celu przygotowania lub ułatwienia powyższych czynności (art.8,pkt.1,ppkt.a)16.

Przezszpiegos tworozumiesięzatemcałośćdziałańmającychnaceluzbieranieinformacjiużytecznych,wrażliwychlubniejawnychzwykorzystaniemmetodtajnych.Możetodotyczyćinformacjinaturypolitycznej,aletakżegospodarczej,woj-skowej,naukowejlubtechnologicznej.

Z drugiej strony zagraniczne służby specjalne regularnie stosują inne prak-tyki, także szkodliwe i pośrednio związane ze szpiegostwem, np. próbują ingerować wprocesydecyzyjneistosujądezinformację17.

WzakresiekontrwywiaduVSSErealizujeswojeustawowezadaniapoprzez:• realizację działań prewencyjnych, w tym podnoszących społeczną świado-

mośćdotyczącązagrożeń,• uzyskiwanie informacji wywiadowczych w wyniku prowadzonych działań

operacyjno-rozpoznawczychiichanalizowanie,• wymianę informacji ze służbami partnerskimi oraz wspieranie postępowań

mającychnaceluuniemożliwienieprowadzeniadalszejdziałalnościobcychwywiadównaterenieKrólestwaBelgii18.

To,nacowartozwrócićuwagęwkontekściemożliwościzastosowaniabelgijskichdoświadczeńprzezpolskiesłużbyodpowiedzialnezazwalczanieszpiegostwa, topro-wadzoneprzezVSSEdziałaniaprewencyjneiprofilaktyczne.Działaniate,realizowane wzależnościodocenystopniaryzykazainteresowaniaobcychwywiadówdanymśrodo-wiskiem,mająwielorakąformę:odspotkańzprzedstawicielamiwybranychśrodowisk,poprzezorganizowaniekonferencji,podczasktórychnatematyzagrożeniawywiadow-czegowypowiadająsięzarównoprzedstawicielesłużby,jakiświatanauki,palestryitp.,podrukowanieidystrybucjęmateriałówinformacyjnychwpostacibroszur.Podstawo-wymcelemprowadzonychdziałań jestwyjaśnienie,naczympolegajązadaniaVSSE wzakresiezwalczaniazagrożeńkontrwywiadowczych,ogólnacharakterystykazagro-żeńimetodstosowanychprzezobcewywiadywceluuzyskaniainteresującychjeinfor-macjiorazwskazanienapodstawoweśrodkiostrożnościzmniejszająceryzykouwikła-

16 http://www.ejustice.just.fgov.be/loi/loi.htm[dostęp:17VII2013].17 R.Libertiin.,La Sûrete de l’État...,s.18.18 Tamże,s.11–12.


niawsytuacje,któremogąbyćwykorzystanejakoelementnaciskuprzezobcywywiad.GeneralniepodstawowymprzesłaniemdziałańVSSEwtymzakresiejestuwrażliwieniewybranychgrupzawodowychnaistniejącezagrożeniaorazprzekonanietychgrup,nailesąonepoważne,atakżewskazanie,żeVSSEjestwłaściwadoichzwalczania.

Działania w zakresie profilaktyki kontrwywiadowczej adresowane do społe-czeństwa nie mają charakteru stałej, usystematyzowanej kampanii informacyjnej.Wramachsłużbysąrealizowaneprzezfunkcjonariuszypionuanalitycznego lub in-nychwydziałówkontrwywiadu,wzależnościodspecyfikiśrodowiska,doktóregosąkierowane.Wcelu lepszegodotarcia do interesujących środowiskVSSEnawiązujewspółpracęzorganizacjamidziałającymiwdanymobszarzezainteresowań(związkigmin,samorządów,organizacjewspierającebiznes,organizacjezajmującesiępublicrelationsitp).

MimożeprofilaktycznedziałaniakontrwywiadowczeprowadzoneprzezVSSEniemającharakterustałego i systematycznego, tomożnawyróżnić trzechpodstawowychadresatówtychdziałań:administracjęfederalnąiregionalną,administracjęlokalnąorazśrodowiskabiznesowe19.

NajważniejszymadresatemprofilaktykikontrwywiadowczejVSSE jestbelgijskiresortsprawzagranicznych.KontaktyVSSEzMSZBelgiitonajbardziejsystematycznedziałaniarealizowanedoraźnie.Sąonepozytywnieocenianeprzezobiewspółpracującestrony.CzynnościamiprofilaktycznymisąobjęciwszyscydyplomacinowoprzyjęcidoMSZorazdyplomaciudającysięnaplacówkizagraniczne.Profilaktykajestprowadzonapoprzezorganizowaniespotkańgrupowychlubrozmówindywidualnych,wzależnościodkrajudelegowania,funkcjidyplomatycznejitp.SpotkaniawbelgijskimMSZsąor-ganizowanerównieżadhoc,niemniejjednaknierzadziejniżrazdoroku.Wostatnimokresie,wzwiązkuzzagrożeniamidotyczącymipersoneludyplomatycznegopełniącegosłużbępozagranicamiKrólestwaBelgii,VSSEposzerzyłogronoadresatówprofilaktykikontrwywiadowczejopersonelkonsularny,administracyjnyitechnicznyplacówek20.

Podczasprowadzonychrozmówdyplomacisązapoznawanizmetodamipracyob-cychwywiadów.Wzależnościodpaństwa,doktóregosądelegowani,przestrzegasięichprzedokreślonymizachowaniamiwtrakciepełnieniasłużbynaplacówce,podczaspodróżysłużbowychitp.

Inny charakter mają rozmowy profilaktyczne z personelemministerstwa sprawzagranicznych zatrudnionym w centrali MSZ w Brukseli. Przestrzega się go przedewszystkimprzedagresywnymidziałaniamiobcychwywiadów,któresąukierunkowanenapozyskiwaniewrażliwychinformacjidotyczącychbelgijskiejpolityki,członkostwaBelgiiwUniiEuropejskiej iNATOoraz sprawzwiązanychz funkcjonowaniem tychorganizacji.

Kolejnymi grupami, które mogą być narażone na rozpoznane zagrożenia kon-trwywiadowcze i terrorystyczne, do których jest kierowany program profilaktyczny,są administracje i samorządy lokalne. Profilaktykaw tych środowiskach koncentrujesięnawyjaśnieniuroli izadańVSSEjakosłużbybezpieczeństwawewnętrznegoorazwskazaniuróżnicpomiędzypracąsłużbspecjalnychipolicji.Podstawowymcelemtychdziałań jest uwrażliwienie przedstawicieli administracji lokalnej na przypadki, któremogąbudzićniepokójimiećzwiązekzdziałalnościąterrorystycznąlubwywiadowczą. WocenieVSSEwładzelokalnesąbowiemistotnymogniwemmogącymprzyczynićsię

19 InformacjeprzekazaneprzezanalitykówVSSEpodczasspotkaniawsiedzibieVSSEwdniu15VI2013r.20 Tamże.


dorozpoznawaniapobytunadanymterenietzw.nielegałów,tj.agentówobcychsłużbposługującychsięfałszywymipersonaliami,lubdziałającychnadanymtereniekomórekterrorystycznych,ośrodkówradykalizującychitp.

VSSEstarasiędocieraćdośrodowisklokalnychrównieżpoprzezkolportowaniebroszur.Ostatniąinicjatywątejsłużbybyłozorganizowanie,wewspółpracyzwydawnictwemspecja-lizującymsięwpublikowaniuwydawnictwzzakresuprawaibezpieczeństwa,konferencjidlaprzedstawicieliadministracjilokalnych.Podczastejkonferencji,któraodbyłasięwgrudniu 2010r.,dystrybuowanoponadtrzydziestostronicowąbroszuręzawierającąpodstawoweinfor-macjeoVSSEorazdanekontaktowedocentralitejsłużbyijejoddziałówterenowych21.

Innymważnymśrodowiskiem,doktóregoVSSEkierujedziałaniazzakresuprofilaktykikontrwywiadowczej,jestśrodowiskobiznesowe.Dozadańtejsłużbynależytuzapewnianiewłaściwegoklimatuinwestycyjnegopoprzezwykrywaniepróbingerowaniawsprawyprzed-siębiorstwlubośrodkówbadawczo-rozwojowychmającychswojesiedzibynaterytoriumKró-lestwaBelgiiiprowadzeniaprzeciwkonimszpiegostwaorazprzeciwdziałanietympróbom22.

Podstawądoopracowaniaspecjalnegoprogramuuwrażliwianiaprzedsiębiorcówbyłospostrzeżenie,żewiększośćofensywnychmetodwywiadowczychwykrywanychprzezsłużbybezpieczeństwa–choćetyczniewątpliwych–jestczęstolegalna.Profilak-tykastałasięwięcpodstawowymprogramemprzeciwdziałającymzagrożeniomwynika-jącymzeszpiegostwaprzemysłowego.

Wroku2011VSEEwdrożyłatenprogramnakilkupłaszczyznach:• wydanobroszuręskierowanądopodmiotówgospodarczychiśrodowiskaaka-

demickiegozawierającąprosteipraktyczneporady,jakchronićsięprzedata-kamiobcychsłużbspecjalnych,

• wceluzapobieżeniaujawnianiuinformacjichronionychlubniejawnychVSSEapelujedoodpowiedzialnościpersoneluprzedsiębiorstwkluczowychdlaroz-wojugospodarczegokraju.Jesttoszczególnieuzasadnionewdobiekryzysufinansowego, który współgra z kryzysem zaufania do wszelkich instytucji.DlategoistotnejestwspieranierelacjipomiędzysektoremprywatnymaVSSEopartych na zaufaniu.Aby osiągnąć ten cel, zawarto lub poszerzonowieleumówjużpodpisanych,dotyczącychpartnerstwapomiędzyVSSEastruktura-mibiznesowymi,takprywatnymi,jakipublicznymi,naprzykładz:FederacjąPrzedsiębiorstwwBelgii(LaFédérationdesenterprisesdeBelgique–FEB),zFederalnymBiuremds.PolitykiNaukowej(LeBurodelaPolitiqueScien-tifiqueFédérale–BELSPO)czyzAgencjąRozwojuGospodarczego(AgencedeStimulationEconomique–ASE)RegionuWalonii.

Dlaprzykładu,zapisytejostatniejumowyumożliwiłyVSSEzorganizowaniekur-sóww ramach studiówmagisterskich na kierunkuwywiad strategiczny orazwzięcieudziałuwseminariachnatematwywiadustrategicznegowlistopadzie2011r.Czynnościtepozwoliłyuwrażliwić200kierownikówprzedsiębiorstw–uczestnikówprzedsięwzię-cia–naewentualnedziałaniazestronyobcychsłużbspecjalnych.Podobneakcjebyłyprzeprowadzanewlatachnastępnych.

Należy podkreślić, że porozumienia, o którychmowa, pomagają w budowaniukontaktówsłużbyz innymipodmiotami,niemniej jednakwiele instytucjinaukowych ibiznesowychudzielapomocyVSSEtakżebezformalnychumówiporozumień23.

21 Tamże.22 Tamże.23 InformacjeprzekazaneprzezanalitykówVSSEpodczasspotkaniawsiedzibieVSSEwdniu15VI2013r.


VSSEorganizujerównieżdoraźnespotkaniauwrażliwiającewsytuacji,gdywy-magają tego okoliczności lub gdy potencjalne zagrożenie kontrwywiadowcze zostałoprzezsłużbęzidentyfikowane.Służbadbaozapewnieniepoufnegokanałuinformacyjne-go,abyprzedsiębiorstwamogłyinformowaćoróżnegorodzajuincydentachzwiązanychzeszpiegostwemekonomicznym24.

ProfilaktykakontrwywiadowczajestteżjednymzelementówdziałańDepartamen-tuKontrwywiaduAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznego.Działaniatesąukierunkowa-negłównienauwrażliwianieosóbpracującychnakluczowych,azatemnaszczególnienarażonychnadziałaniazestronyobcychsłużbspecjalnych,stanowiskach,tj.urzędni-kówadministracjicentralnejiterenowejpiastującychważnefunkcjezpunktuwidzeniaochronypodstawowychinteresówRP.Ichceljestzasadniczozbieżnyzdziałaniamire-alizowanymiprzezVSSEijestto:

• kontrwywiadowcza ochrona informacji oraz urzędników w kontaktach z ob-cokrajowcami,

• kontrwywiadowcza ochrona informacji oraz urzędników podczas pobytów za-granicznych (delegacje, misje),

• ochrona urzędów administracji centralnej i terenowej,• ochrona podmiotów państwowych, istotnych z punktu widzenia zabezpieczenia

podstawowych interesów RP25.WykorzystaniedoświadczeńVSSEzjejwspółpracyzorganizacjamizewnętrzny-

miorazzpublikowaniawydawnictwskierowanychdodanegośrodowiskamogłybysięprzyczynićdozwiększeniaefektywnościdziałańprofilaktycznychprowadzonychtakżeprzezABW.

Abstrakt

RegionStołecznyBrukseli,wzwiązkuzeznajdującymisięnajegotereniesiedzi-bamiinstytucjieuropejskichorazKwaterąGłównąSojuszuPółnocnoatlantyckiego,bezwątpieniastanowiobszardziałaniasłużbwywiadowczychwielupaństw.Oceniasię,żeliczbaagentówwywiaduoperującychnaterenieBrukselidochodzidokilkusetagentówdziałających pod przykryciem dyplomatycznym oraz do trudnej do określenia liczbyoficerówwywiadumogącychoperowaćpodtzw.przykryciemniestandardowym,czylijakodziennikarze,przedstawicielehandlowiitp.

Organem powołanym do rozpoznawania szpiegostwa, wykrywania go i zapo-bieganiamuna terenieKrólestwaBelgii jest SłużbaBezpieczeństwaPaństwaBelgii – deVeiligheidvandeStaat/LaSûretédel’État(VSSE).VSSEjestjedynąsłużbąspecjalnąwEuropiedziałającąnieprzerwanieod1830r.,tj.odczasuuzyskaniaprzezBelgięniepod-ległości.Służbatajesttypowąwewnętrznąsłużbąbezpieczeństwa–niemożedziałaćpozagranicamiBelgiiiniemauprawnieńśledczych.Realizujenatomiastzadaniaoperacyjno-rozpoznawczeiprofilaktyczne.VSSE,niemogącprowadzićdziałańpozagranicamikra-ju,aktywniewspółpracujezesłużbamipartnerskimioraz,wzwiązkuzeksterytorialnościąsiedzibeuropejskichiNATO,zorganamibezpieczeństwatychorganizacji.

PrzedmiotemartykułujestomówieniedziałańVSSEzzakresuprofilaktykikon-trwywiadowczej,polegającychnauwrażliwianiuspołeczeństwanazagrożeniazwiązane

24 R.Libertiin.,La Sûrete de l’Etat...,s.55.25 http://www.abw.gov.pl/portal/pl/55/92/Profilaktyka_kontrwywiadowcza.html[dostęp:15VII2013].


zobecnościąobcychsłużbspecjalnych.WswoichdziałaniachVSSEstarasiędocieraćdośrodowiskszczególnienarażonych(woceniesłużby)napenetracjęwywiadowczą.Jest toprzedewszystkimadministracjapaństwowa,głównieMinisterstwoSprawZa-granicznych,aletakżeadministracjelokalne,środowiskabiznesoweiśrodwiskaakade-mickie.Powyższedziałaniasąrealizowanepoprzezorganizowaniespotkań,konferen-cjiiszkoleń,drukowaniemateriałówinformacyjnychorazwspółpracęzorganizacjamibranżowymi.

Abstract

The capital Region of Brussels, home to various European institutions and theNorthAtlanticTreatyOrganisationHeadquarters(NATO), isundoubtedlyanarenaofoperationsfortheintelligenceservicesofmanycountries.Itisassessedthatthenum-berofintelligenceofficersactingunderdiplomaticcovermayreachhundredswhilethenumberofagentsoperatingundernon-conventionalcover(e.g.businessmen,journalists,etc.)isdifficulttoevaluate.

Thestateagencydedicatedtorecognize,detectandpreventespionageontheter-ritoryoftheKingdomofBelgiumistheBelgianSecurityService–deVeiligheidvandeStaat/LaSûretédel’État(VSSE).TheVSSEistheonlyspecialserviceinEuropeoperatingcontinuouslysinceitsfoundationin1830,whenBelgiumbecametheindepen-dentstate.Theserviceisatypicalinternalsecurityservice.Itcannotoperateoutsideofthecountryandhasnoinvestigativepowers.Itfocusesonoperationalandpreventiveactivities.Withinitsremit,itactivelycooperateswithforeignpartnerservicesand,duetotheextra-territorialstatusofEuropeanandNATOinstallations,withtheappropriatesecuritybodiesoftheseinstitutionsalso.

This article discusses selected aspects of theVSSE’s activities in counter-intel-ligenceprevention,namelyoutreach to thepublic toraiseawarenessofcounter-intel-ligence. Inpursuing theseactivities,VSSEstrives to reach thosegroupsparticularlyvulnerabletopossibleintelligencepenetration.Thisconcernsprimarilythefederalad-ministration(especiallytheMinistryofForeignAffairs),butalsolocaladministrations,businessesandacademicinstitutions.

Theaboveactivitiesareperformedthroughmeetings,conferences,trainingevents,thevariouspublications,andcooperationwithbusinessandscientificassociations.


Tomasz Kijewski

Atak terrorystyczny na kompleks gazowy Tiguentourine w In Amenas w Algierii w styczniu 2013 r. jako przykład nowych zagrożeń dla energetycznej infrastruktury krytycznej i bezpieczeństwa

wewnętrznego państwa

Celemniniejszegoopracowaniajestpróbaprzedstawieniazarysuproblemuwzra-stającego znaczeniabezpieczeństwaobiektówenergetycznej infrastrukturykrytycznejw kontekście nowego typu zagrożeń.Wymagają one dziś coraz skuteczniejszej pre-wencji,stosowaniadziałańwyprzedzającychwzględemzagrożenia,awostateczności– odpowiedniej reakcji minimalizującej negatywne konsekwencje danego incydentuterrorystycznego(ang.damage control).Przypadekatakunamiędzynarodowąinstala-cjęgazowąTiguentourinewAlgieriiwstyczniu2013r.pokazujewspółzależnośćwieluczynnikówizłożonośćtegotypusytuacji.Splotłysięwtymprzypadkukwestieprze-ciwdziałaniaaktywnościterrorystycznejibezpieczeństwaenergetycznego,atakżeinneuwarunkowania: polityczne, dyplomatyczne, bezpieczeństwa wewnętrznego i ekono-micznegopaństwa1.

Wydarzeniaw InAmenas trafnie obrazują też obserwowanywostatnich latachwzrostowy(nietylkoilościowo,lecztakżejakościowo)trend,którypoleganaobieraniuza cel przez organizacje terrorystyczne obiektów należących do grupy energetycznejinfrastrukturykrytycznej.Tegotypuprzypadkizachodząwróżnychmiejscachnaświe-cie,costwarzapośrednieibezpośredniezagrożeniedlakrajóweuroatlantyckiejstrefybezpieczeństwa i obywateli krajów zachodnich zaangażowanychwmiędzynarodoweprojekty energetyczne.Wzrost znaczenia energii dla współczesnego państwa sprzyjazwiększaniusięatrakcyjnościobiektówenergetycznejinfrastrukturykrytycznejjakoce-lówataku2.

Część wniosków z analizy omawianej problematyki dotyczy sytuacji i bezpie-czeństwawewnętrznegowielupaństwUE,wtymPolski.Stronapolska,którapozosta-jezaangażowanawoperacjezwalczaniaterroryzmunaświecie,posiadarozbudowanąinfrastrukturęenergetyczną(np.międzynarodowegazo- i ropociągi tranzytowe) ipla-nujewielenowychinwestycjienergetycznych(budowęelektrowninuklearnych,termi-naliLNG, projektywydobycia gazu ze złóż łupkowych, rozbudowę interkonektorów

1 Więcej informacji o bieżących uwarunkowaniach bezpieczeństwa energetycznegow Polscemożnaznaleźć w corocznym sprawozdaniu z działalnościABW (ostatnie – za rok 2012). Zob. www.abw.gov.pl [dostęp:21VI2013].

2 Potencjalnecelemogąobejmowaćcałyszeregobiektów:odrafineriiropyigazu,rurociągówisiecienergetycznych,atakżeinnychrodzajówtransportunośnikówenergii(np.tankowców–przypadekuprowa-dzeniaSiriusStarw2008r.)czyelektrowni(niewykluczone,żewtymtakżenuklearnychczywodnych,bazu-jącychnazaporach).Wymagatowzmożonejuwagi,odpowiedzialnościiskutecznościdziałańprzedsiębiorstwenergetycznychorazsłużbiinstytucjiodpowiedzialnychzabezpieczeństwopaństwa.

Ewolucję zagrożeń dla energetycznej infrastruktury krytycznej pokazuje także przypadek zajęcia przezuzbrojonągrupętankowcaSiriusStarw2008r.Uprowadzenietegotankowcazładunkiemropyowartościok.100mlnUSDstanowiłoprzykładnowychrodzajówzagrożeń.Statekzostałuprowadzonydlaokupuprzezsomalijskichpiratów,więcpodobnemetodyatakumogłybyzdużymprawdopodobieństwemzostaćtymbar-dziejwykorzystaneprzezznacznielepiejzorganizowaneorganizacjeterrorystyczne.Niemożnawykluczyć,żeorganizacjeterrorystycznemogądążyćdoszantażugroźbąskażeniaśrodowiskanaturalnegolubwywołaniazagrożeniazdrowiaiżycialudzipoprzeznp.zniszczenietankowcalubinnejinstalacjienergetycznej.


gazowychwewspółpracy z sąsiednimi krajami). Oprócz korzyściw zakresie zaspo-kojenia zapotrzebowania na energię, realizacja inwestycjiw tego typu obiektywiążesięzkoniecznościązagwarantowaniawłaściwegopoziomubezpieczeństwa iochrony przeciwterrorystycznej.Potrzebazabezpieczeniadotychczasowegoiplanowanegosys-temuenergetycznej infrastrukturykrytycznej stawianowego rodzajuwyzwaniaprzedwielomadecydentami(przedewszystkim–wewłaściwychsłużbachiinstytucjachpoli-tycznychorazwspółkachenergetycznych).

Opracowaniezostałoprzygotowanenapodstawieinformacjizeźródełotwartych.Zuwaginakrótkiokres,jakiupłynąłodwydarzeńwInAmenas,orazuwarunkowaniazwiązane z polityką informacyjną algierskichwładz (brakmożliwości upublicznienianiektórychaspektów),niniejszymateriałnależytraktowaćpoglądowo,jakoprzyczynekdodalszychbadań,którymożewymagaćuzupełnieńiweryfikacjiczęściszczegółowychdanych.NiemniejjednakmożliwośćprzeanalizowaniarozwojuwydarzeńwInAmenaswkontekściebieżącychtrendówwaktywnościterrorystycznejjestistotna.Wydajesię,żenawetpróbawyciągnięciawstępnychwnioskówmożeokazaćsięprzydatnazpunktuwidzenia strategicznego (realizacjipolitykibezpieczeństwaenergetycznego)oraz tak-tycznego(skutecznejochronyobiektówenergetycznejinfrastrukturykrytycznej)wPol-sce,atakżewinnychpaństwacheuropejskich3.

Uwarunkowania i polityczne tło zamachu na rafinerię gazu w Tiguentourine

AtakwInAmenasmożnaocenićjakodotychczasnajbardziejzłożonyiprofesjo-nalniezaplanowanytego typuzamach4na infrastrukturęenergetycznąnakontynencieafrykańskim.Trwałonczterydni,wiązałsięzrealnymryzykiemzniszczeniazapomocąładunkówwybuchowych tej znaczącej rafinerii imiejscawydobycia gazuwAlgierii(ok.10proc.krajowejprodukcji)ispowodowałśmierćok.38zakładników.StanowiteżdowódnawzrastającewpływyislamskiegoterroryzmunaobszarzeAfrykiPółnocnej,która jest istotnam.in. dla bezpieczeństwa zwłaszcza południowych krajówEuropy5. PomimoczęstychzamachówfundamentalistówislamskichwAlgierii,wcześniejnieza-atakowanotamtakważnegoceluenergetycznejinfrastrukturykrytycznej,jakkompleksgazowyTiguentourine.

3 T.Szewczyk,Europejski program ochrony infrastruktury krytycznej,„PrzeglądBezpieczeństwaWe-wnętrznego”2012,nr6(4)s.157–167.

4 Podobnewydarzeniemiałomiejscew Indiachw listopadzie 2008 r., kiedy zaatakowano instalacjęenergetycznąwMumbaju(skoordynowanyatak,wzięciezakładnikówitrzydnioweoblężenieprzezsiłypo-rządkowe).

5 Zob.S.Stewart,The Unspectacular, Unsophisticated Algerian Hostage Crisis,„StratforSecurityWe-ekly”z24stycznia2013r.,www.stratfor.com[dostęp:30I2013].


Rys. 1. Położenie kompleksu gazowego Tiguentourine6.

Tiguentourinejestmiędzynarodowymprojektem,którystanowijednąznajwięk-szych instalacji do przetwarzania tzw. gazumokregowAlgierii. Fabryka rozpoczęłafunkcjonowaniew2006r.iprzetwarzaok.9mldm3surowcarocznie.Zakładzatrudniaok.700pracowników.Wśródzałogiobecnejnamiejscuwdniuzamachubyłoponad 130obcokrajowców:m.in.zJaponii,Norwegii,WielkiejBrytaniiiUSA7.

Algieria jest dostawcą energii dla państw zachodnich już od lat 60.XXwieku istarałasięzawszelkącenęutrzymaćeksportsurowcównawetpomimomiędzynaro-dowychsporówhandlowych,konfliktówzbrojnychczyniestabilnejwewnętrznejsytu-acjipolitycznej8.Wczasiewojnydomowejwlatach90.,wktórejzginęłook.150tys.

6 Oprac.napodst.http://estefuertenoserinde.files.wordpress.com/2013/01/captura-de-pantalla-2013-01-19-a-las-12-42-29.png[dostęp:28VI2013].

7 RafineriagazuTiguentourinejestprzedsięwzięciemtypujointventurepaństwowegokoncernuSona-trachzAlgieriiorazbrytyjskiegoBPinorweskiegoStatoila(wszystkietrzywyżejwymienionepodmiotydzie-ląpomiędzysiebiefunkcjęoperatoraprojektupoprzezspecjalnykolegialnyorgan–JointOperatingBody).Naróżnychetapachprojektubyływniegozaangażowaneteżinnefirmy(m.in.japońskaJGC,HalliburtonczysyryjskaspółkaLEADodpowiedzialnazabudowęwewnętrznychgazociągów).

8 Algieriaposiada jedne znajwiększychkonwencjonalnych rezerw ropy i gazuwAfryce.Algierskiepolanaftoweszacujesięnaok.12mldbaryłekropy,akonwencjonalnezasobygazuziemnegosąszacunkowowiększeniżw Iraku.Ponadtokrajposiada trzeciepodwzględemwielkości łupkowezłożagazuziemnegonaświecieszacowane(daneEIA)naok.20blnm3(większeniżwUSAiKanadzie).Algieria jest jednym z głównych dostawcówgazu dla państwUE (obokNorwegii iRosji). Eksportuje gazm.in. doHiszpanii,Włoch,FrancjiiWielkiejBrytanii.Polagazowerozciągająsięwpołudniowejczęścikraju.Opróczrealizo-wania eksportu drogąmorską (LNG),Algieria posiada znaczne powiązania zUEw zakresie przesyłu gazziemnegorurociągami,m.in.biegnącydoHiszpaniigazociągMaghreb-Europe,rurociągTrans-MediterraeandoWłoch czy bezpośrednie połączenie gazociągowe zHiszpanią (Medgaz). PerspektywicznymprojektemmożebyćtakżeplanbudowyrurociąguAlgieria–Turcja,któryposiadałbyzdolnośćdozasilaniatakżeinnychkrajów europejskich. Ponadto eksploatacja złóż niekonwencjonalnych (m.in. gazu i ropy łupkowej), któramożenastąpićwperspektywie10–20lat,możemiećdużeznaczeniedlaEuropy.Jesttoistotnezwłaszczaw


ludzi,nieodnotowanoprzypadkuistotnegoatakunaobiektyprzemysłowe.Dlawładz wAlgierzebezpieczeństwoinstalacjinaftowo-gazowychjestjednązkluczowychkwe-stii.Zależyimnadobrejreputacjiwbranżyibezproblemowymfunkcjonowaniuinsta-lacjinaftowo-gazowych,wzwiązkuzczymwymagająodfirmprzestrzeganiaścisłychprocedur dotyczących ochrony przeciwterrorystycznej. Pomimo tego, kompleksw InAmenaszostałprzejętyprzezgrupęterrorystyczną9.

ZakładTiguentourine jest zlokalizowanyw regionie odległymod zurbanizowa-nychośrodkówkrajuwpołudniowo-wschodniejAlgierii,wprowincjiIllizi,niedalekomiejscowościInAmenas(ok.80kmodgranicyzLibią).Odwieludekadregiontenjestmiejscemaktywnościislamskichfundamentalistów,którzystarająsięzbudowaćkalifatwPółnocnejAfryce.AlgieriajestdlanichswoistymiwrotamidoEuropyiprzeprowa-dzająonituok.200atakówrocznie(m.in.dokonujetegoAl-KaidaIslamskiegoMaghre-bu–Al-QaidaintheIslamicMaghreb,AQIM).Działaniaalgierskichsłużbprzyniosłyczęściowąpoprawę sytuacji od 2012 r., co pozwoliło (aż do atakuw InAmenas) nazwiększoneprzyciągnięcieinwestycjizagranicznychwsektorzeenergii.

AtakunaTiguentourinedokonałauzbrojona, liczącaok.33–40członkówgrupa onazwieBatalionPodpisującychsięKrwią(SignedinBloodBattalion),któranajpraw-dopodobniejdziałaławramachszerszejstruktury–AQIM.GrupaznajdowałasiępoddowództwemoperacyjnymMokhtaraBelmokhtara10 imiałaprzynajmniej jednego in-formatora–sprzymierzeńcawewnątrzzakładu(wedługrelacjiniektórychzakładników,terrorystommogłosprzyjaćnawetok.20–30algierskichpracownikówzakładu)11.Nakorzyść terrorystówdziałałopołożenie celu atakuwodległym regionie, co stanowiłoprzeszkodę dla szybkiego przybycia służb i sił bezpieczeństwa, oraz międzynarodo-wyskładzałogi(„cenni”zakładnicy).Terenincydentubyłrozległy(wodróżnieniunp.odprzypadkówzamachówterrorystycznychnateatrDubrowkawMoskwiew2002r. iszkoływBiesłaniew2004r.).Obejmowałonobszarkompleksuprzemysłowegosza-cowanynaponad6–7km2.Korzystnadlaagresorówbyłatakżebliskośćbaz(kryjówek)terrorystycznych(ang.safe-haven terrorist bases)wsąsiedniejLibii.NapastnicydostalisięnaalgierskieterytoriumprawdopodobniezLibiii(lub)zpółnocnejczęściMali12.

kontekście prognozowanegowyczerpywania się zasobówwęglowodorówwNorwegii,Holandii iWielkiejBrytanii(tradycyjnych,obokRosji,dostawcówbłękitnegopaliwadopaństwUE).

9 EksportAlgierii,wedługdanychkrajowejorganizacjibranżynaftowo-gazowejAAIG,w97%stanowiąwęglowodory.Dochodyzeksportusurowcówtoistotnaczęśćbudżetu(wciągupierwszychpięciumiesięcy2013r.nastąpiłspadekeksportuwęglowodorówoprawie10%,coprzełożyłosięnamniejszewpływydokasypaństwa–ook.2,7mldUSDwstosunkudoanalogicznegookresu2012r.).

10 PrawdopodobnieniewjechałonjednaknaterytoriumAlgierii,alekierowałoperacjązkryjówkizlo-kalizowanejwstrefieprzygranicznej.M.BelmoktarodszedłzAQIMw2012r., tworzącnowąorganizacjęBatalionPodpisujących sięKrwią, znaną także jakoZamaskowanaBrygada–współpracowałaona jednaknajprawdopodobniejbliskozAQIM.Jakoosobaodwielulatzwiązanazmuzułmańskimfundamentalizmem,M.BelmokhtarbrałudziałwwojniewAfganistanie,anastępniewróciłnaterenyPółnocnejAfryki,abytamorganizowaćgrupy terrorystycznepodległeAQIM.Grupa jednookiego islamistyM.Belmoktara (akaNie-uchwytnylubMr.Marlboro–zracjizaangażowaniawprzemyt,oprócznarkotykówibroni,takżepapiero-sów)sprowadziłanatęakcję,wedługniektórychźródeł,bojownikówzNigru(kierowanychprzezniejakiegoRahamanaal-Nigriego),comożewskazywaćnazwiązkizAl-Kaidą.Jesttotymbardziejprawdopodobne,żeM.BelmoktardążyłdouwolnieniaSheikhaOmaraAbdelaRahmana(tzw.ŚlepegoSzejka).

11 Kierowcę pochodzenia kanadyjskiego, któryw 2011 r. był aresztowanywMauretaniiw związku zpodejrzeniamiodziałalnośćterrorystyczną.

12 Na ichwyposażeniubyły lekkie i średniekarabinymaszynowe (m.in.AK-47), a także rakietowewyrzutnie granatów RPG-7, kamizelki kuloodporne oraz materiały wybuchowe. Do przetransportowaniaczłonkówgrupynamiejscepodosłonąnocywykorzystanook.9dużych samochodów terenowych (markiToyotaLandCruiser)zoznakowaniamiimitującymilogoalgierskiejfirmyenergetycznejSonatrach(jednego


AtakunaalgierskąinstalacjęwInAmenasniemożnaoceniaćtylkowkontekścierozprzestrzenianiasiękonfliktuwMalinasąsiedniekraje.Istniejąpowody,abyprzy-puszczać, że interwencja francuskawAfrycebyła tylkopretekstemdozrealizowaniaplanowanegoodwielumiesięcyatakunaważny,międzynarodowyobiektenergetycz-ny. Zaplanowanie operacjiw InAmenaswymagałomiesięcy przygotowań,włączniezfizycznym rozpoznaniem lokacji oraz zwerbowaniemkontaktówwewnątrzobiektu.Wnioski zwydarzeńwTiguentourine powinny zostać przeanalizowanewpaństwachUE.Tenpołożonyzaledwiekilkaset kilometrówodwybrzeżyHiszpanii kraj stanowiistotnyelementbezpieczeństwaeuropejskiego,takżeenergetycznego.

Metody działania terrorystów w In Amenas – próba analizy przebiegu wydarzeń

Wewczesnychgodzinachporannych(około5rano)16stycznia2013r.zorganizo-wanagrupaterrorystówzaatakowałazzasadzkieskortowanykonwójautobusówprze-wożących pracowników zakładu Tiguentourine. Konwój transportował pracowników zzakładowegokompleksumieszkalnegoAl-HayatwInAmenasnapobliskielotnisko(odbywałosiętowśrody).Pojazdyporuszałysiępojedynejwokolicydrodze.Napast-nicyprzemieszczalisiętrzemasamochodamiterenowymi.Wymianaogniatrwałaprawiegodzinę.Wwynikuatakuochronaponiosłastraty,aleodparłanatarcie.

Wtejsytuacjigrupaterrorystówprzystąpiładozneutralizowaniaposterunkuzakła-dowejochronystrzegącejzakładuTiguentourine.Jedenzochroniarzy,którychwilępóź-niejzginałwwymianieognia,zdołałuruchomićalarm.Terroryścipodzielilisięwów-czasnakilkagrupuderzeniowych,któreprzystąpiłydoskoordynowanejakcjimającejnaceluzajęciefabrykiipobliskiegokompleksumieszkalnego13.

Dziękiskutecznemuuruchomieniusystemualarmowego,pracownicywobuwspo-mnianych lokacjach zostali ostrzeżeni o niebezpieczeństwie.Wielu z nich było dzię-kitemuwstaniezareagowaćzgodniezprocedurąnawypadekatakuterrorystycznego wfabryce(najczęściejucieclubukryćsięwbezpiecznympomieszczeniu,barykadującdrzwi,zasłaniającoknaizachowująckompletnąciszę).Inniczłonkowiezałogirozpo-częliwyłączanieodpowiednichinstalacjiiurządzeń.Teczynnościtakżebyłyzapisanewinstrukcjibezpieczeństwazakładu.Zrelacjiświadkówwynika,żewyłączonotakżeelektrycznośćwcałymobiekcie(terroryściusiłowalipóźniejzmusićinżynierówdopo-nownegowznowieniadziałaniaurządzeńipracyzakładu).

zwłaścicielirafinerii).Wedługniektórychdoniesień,samochodymogłytakżebyćpodobnedotych,którychużywająsłużbymundurowewAlgierii.

13 PróbarekonstrukcjiwydarzeńwTiguentourinezostałaprzedstawionawfilmiedokumentalnymzreali-zowanymprzezBBCpt.Terror In the Desert(2013),któryzawieram.in.relacjeświadkówimateriałyfilmowenagranetelefonamikomórkowymiwczasiekryzysuwzakładzie.


Zokoło137obcokrajowców,którzyznajdowalisięwkompleksie,wręcenapastni-kówdostałosięokoło38osób–reszcieudałosięucieclubschronić.Terroryścipodzie-lilizakładników(obcokrajowców),formującznichmniejszegrupy.Pozostalipracow-nicyzakładu,którymudałosięuwolnić14lubuniknąćujęcia,rozproszylisiępocałymterenienależącymdofabrykiikompleksumieszkalnego.Towarzyszyłyimskromnesiłyochronyzakładu.Większośćpracownikówpochodzeniaalgierskiegoorazmuzułmanówpomimozakazuopuszczaniaobiektu,uzyskałaodnapastnikówpewienrodzajswobody(mogliprzemieszczaćsiępotereniekompleksu)15.Terroryścirozmieścilitakżeweleminpułapek w strategicznych punktach fabryki (z prawdopodobnym zamiarem zdetono-waniacałejinstalacjiwTiguentourine).Wykorzystującefektczęściowegozaskoczeniaorazdysponującprzytłaczającąsiłąuderzeniową,terroryścizmuszalizakładników,abycipodstępemwywabialiukrywającychsiękolegówwceluichschwytania.Niektórychzakładnikówzabito,pomimowykonaniaprzeznichpoleceń.

WczasieoblężeniaterroryścizgrupyPodpisującysięKrwiąogłosilidważądania:zakończeniefrancuskiejoperacjiwMaliorazuwolnieniewięźniówprzetrzymywanychwUSA16.TerroryściplanowalinajprawdopodobniejoperacjęuwzględniającąpojmaniezakładnikówpochodzącychzwłaszczazUSA(wedługdoniesieńmedialnychwśródprze-trzymywanych było siedmiuAmerykanów)17. Pierwotnym celem napastnikówmogłobyćuprowadzenie(nieegzekucja)zakładników,poto,abyuzyskaćokupi(lub)wymusićspełnienieokreślonychżądań.Wtymkontekściemożnarozpatrywaćpróbęwywiezieniaczęścipracownikówzagranicę(udaremnionąprzezalgierskiśmigłowiecbojowy).Poprzejęciuzakładubojownicynieprzystąpiliodrazudozabijaniazakładników,jakmiałotomiejscenp.podczasatakuwczerwcu2004r.napracownikówfirmenergetycznych wYanbuwArabiiSaudyjskiejczywczasieincydentuwindyjskimMumbajuwlisto-padzie2008r.M.Belmokhtar,jaksugerująniektórzyeksperci,sprzeciwiałsiępolityceAQIMpolegającejnazabijaniucywiliwsamobójczychzamachach.

Władze algierskie (m.in.minister sprawwewnętrznychDahouOuldKablia)podkreślały,żeniegodząsięna jakiekolwiekpertraktacjeznapastnikami.Algier-skiesiłybezpieczeństwapodjęłydziałaniawciągukilkugodzinporozpoczęciuata-ku. Jednak odległe położenie obiektu (około 1300 km od stolicy) uniemożliwiłoprzybycienamiejsceznaczącychsiłantyterrorystycznychwpierwszymdniuataku

14 Częśćzakładników,którazdołałasięuwolnić,uratowałfakt,żeniewłaściwieichskrepowano.Paski ztworzywasztucznego,służącedospinaniaprzewodów,którymizwiązanozakładników,niezostałyzapię-te odpowiednią stroną. Jeden z zakładników, który ukrywał sięw kompleksie budynków,wydostał się nawolność, ponieważ za pomocą telefonu komórkowego skontaktował się ze znajdującym się obok zakładuposterunkiemżandarmerii.Tawysłałażołnierza,któryprzeciąłogrodzeniewpobliżukryjówkizakładnika,pomagającmuwucieczce.

15 Informowanooprzypadkach,żepomagalioniukryćsięniektórymzagranicznympracownikomkom-pleksu,którzystanowilicel terrorystów(byliposzukiwani iwyłapywanina terenieobiektuprzeznapastni-ków).NiektórymniemuzułmańskimzakładnikomnatomiastzałożonowokółpasaiszyiładunkiwybuchowezawierająceSemtex,tzw.victim-operated improvised explosive devices–VOIEDs).

16 Chodziłootzw.ŚlepegoSzejka–SheikhaOmaraAbdelaRahmanaipakistańskiegonaukowcaAafiaSiddiquiegoskazanegozadziałalnośćterrorystyczną.Terroryścimielitakżedomagaćsięuwolnieniaok.100innychosóbprzebywającychwalgierskichizachodnichzakładachkarnych.

17 Strategicznymcelemoddziaływania(równieżmedialnego)sprawcówatakubyłyprawdopodobnieSta-nyZjednoczone,rządypaństweuropejskich(głownietewspółpracującezUSAwzakresiemiędzynarodowychoperacji)orazwładzeafrykańskiewpaństwachregionu(Maghrebu/AfrykiCentralnej).Najprawdopodobniejintencją zamachowcówbyłowpłyniecienazmianępolitykipaństwzachodnichwzględemMagrebu/AfrykiCentralneji(lub)osiągnieciemniejszychcelówtaktycznych,np.uwolnieniebojowników,pozyskanieśrodkówzewentualnegookupu.


Rys

. 2. m

apa

sytu

acyj

na –

czę

ść m

iesz

kaln

a i k

ompl

eks g

azow

y Ti

guen

tour

ine (O

pracow

anonapodstaw

ie:http://graphics8.nyti-

mes.com

/packages/images/new

sgraphics/2013/0118-algeria/0119-algeria.jpg[dostęp:18VI2013]).


(16 stycznia 2013 r.). Pierwsze jednostki sił algierskich dotarły namiejscewgo-dzinach nocnych (17 stycznia 2013 r.) i rozpoczęływstępne rozpoznanie sytuacji izabezpieczanieterenu.

Stronaalgierskapróbowaławykorzystać różnemetodydziałania.Miałakontakto-waćsięm.in.zestarszyznąplemiennąbojownikówzluduTuareg,którautrzymujebliskiezwiązkizAl-Kaidą.Liczono,żeudasiędoprowadzićdowynegocjowaniazakończeniaimpasuwInAmenas(rebeliaseparatystówTuaregorazislamskichbojownikówprzyczy-niłasiędowojskowegoprzewrotuwMaliwmarcu2012r.,któryskutkowałpóźniejsząfrancuskąinterwencją).WładzewAlgierzeprowadziłyteżrozmowyzUSAiFrancjąnatematmożliwościwłączeniasięsiłmiędzynarodowychwoperacjęratunkową.

Działaniapodjęłytakżewładzespółek,doktórychnależałzakładiposzczególnepaństwa,którychobywatelebylizatrudnieniwTiguentourine.PorozpoczęciukryzysukoncernBPpowołałZespółZarządzaniaKryzysowego(ang.Crisis Management Team).Władzebrytyjskiepostawiływstangotowościswojesiłyspecjalne(niewykorzystanez uwagi na późniejszą jednostronną akcję sił algierskich).Doszło takżedo spotkaniabrytyjskiejrządowejgrupyds.sytuacjikryzysowychCobra.DoAlgieriiwysłanozespółwyspecjalizowanywprzypadkachwymagającychuwolnieniazakładników,aleniezo-stałondopuszczonywpobliżemiejscaincydentu.

Całyczastrwałasporadycznawymianaogniapomiędzyobomastronami.Rankiem17stycznia2013 r. (tj.drugiegodniakryzysu)zkompleksumieszkalnegouciekłagru-pa ok. 45 pracowników fabryki. Zostali oni odnalezieni przez siły algierskie po około 17godzinachwędrówkiprzezpustynię.Równieżwtymsamymczasiealgierskiśmigło-wiecbojowyMi-24zneutralizował(dwadoczterech,wedługróżnychdoniesień)samo-chodyterenowepróbującewydostaćsięzkompleksumieszkalnegozwykorzystaniemje-dynejdrogiwkierunkualgierskiejgranicy(wsamochodachbylizarównoporywacze,jakizakładnicy,którzymielibyćprawdopodobnieprzetransportowanipozaterytoriumAlgie-rii).Poucieczceznacznejgrupyzakładnikówterroryściprzykulidużączęśćpozostałychzakładnikówdogazowejinstalacjirurociągowejwzakładzieizałożonoimładunkiwy-buchowe.Zakładnicycizginęliwczasiepóźniejszegoszturmusiłantyterrorystycznych.

Wmiaręupływuczasu,kiedykryzyswInAmenasprzyciągałcorazwiększąuwagęwładzpaństwtrzecichiświatowejopiniipublicznej(media),stronaalgierskazdecydo-wałasięnarozwiązaniesiłowe.Wdniu19stycznia2013r.,tj.czwartegodniakryzysu,władzealgierskiepoinformowały,że–zuwaginasygnałyoegzekucjachzakładników–poleciłypodległymsiłomspecjalnymszturmnapozycje terrorystówwkompleksieTiguentourine.Dodziałańzaangażowanonajbardziejskutecznesiłyspecjalne(tzw.Nin-ja),któredałysięwcześniejpoznaćprzyprzeprowadzaniubrutalnychakcjimającychna celu ustabilizowanie sytuacjiw krajuw czasie algierskiejwojny domowej18.Tłu-maczono,żedialogzterrorystamibyłbezproduktywny.Mielionigrozićwysadzeniem wpowietrzecałejfabrykiwprzypadkupróbyodbiciazakładników(jakpóźniejpoin-formowano,posiadalipotrzebnedotegomateriaływybuchowe).Wczasieszturmu,jakwynikazdoniesień,ostatnichsiedmiuzakładnikówzostałozabitychprzezterrorystów,zanimcisamizginęliwstarciuzsiłamiantyterrorystycznymi19.

18 Siły te, jakwskazywałoBBC,byłypodporządkowanewąskiejkoteriiwysokich rangądecydentówumiejscowionychwalgierskiej armii i służbach specjalnych (np.wywiadowczych–DRS).Mająoni silnąpozycjęwsystemierządzeniapaństwemiposiadajądecydującywpływnapolitykęwładzwAlgierze.

19 Działaniamającenaceluodzyskaniekontrolinadobiektembyłyprowadzonezląduipowietrza(m.in.przezsiłyspecjalneprzywsparciuszwadronuczołgówT-72[MBT],śmigłowcówMi-24itransporterówopan-cerzonych).SiłyspecjalnewkroczyłydokompleksumieszkalnegoAl-Hayat,zabezpieczonopunktwartowni-


BiuropremieraAlgieriiAbdelmalkaSellalapodało21stycznia2013r.,żeśmierćponiosło37obcokrajowców(zośmiukrajów)orazjedenobywatelalgierski20.Zginęło 29terrorystów(trzecharesztowano)21,uwolniononatomiat685Algierczykówi107ob-cokrajowców22.Skutkiematakubyłoczasowezamknięcie rafineriiwInAmenasorazograniczonefunkcjonowanieinnychtegotypuzakładów(działaniapodjętem.in.przezbrytyjskikoncernBPiamerykańskiConoco).TymczasowozAlgieriiewakuowanotakżeznacznąliczbęinnychzagranicznychpracownikówsektoranaftowo-gazowego,obawia-jącsię,żemogąonistaćsięcelempodobnychataków.Dlaprzykładu,250pracownikówstrefynaftowejHassiMoumenenapołudniuAlgierii(BP,Statoil,Sonatrach,Petrofac)opuściłostanowiskapracy,żądajączagwarantowaniabezpieczeństwazpowoduatakudokonanegowdrugiejpołowiestycznia2013r.przezuzbrojonągrupę(przywłaszczyłasobieonasprzęt,wtymsamochodyterenowe).

Sytuacja po zakończeniu kryzysu

Algieria nie poinformowała władz państw trzecich o operacji, której celembyło odbicie zakładników.Namiejsce nie dopuszczono przedstawicieli przynajmniej ośmiupaństw,którychobywatelepozostawalizakładnikami.Tłumaczącmotywypodję-ciadecyzjiosiłowymrozwiązaniukryzysuiszturmie,ministerds.komunikacjiMohandSaidOublaidwyjaśnił,żebyłatojedynaopcjawtejsytuacji.Negocjacjezterrorystaminie byłyby dobrymwyjściem, zachęciłyby ich tylko do kolejnych operacji23.Władze wAlgierzezapowiedziałycoprawda,żezbadajątenprzypadekiwyciągnąwnioski,aleniewiadomo,czywyniki tegodochodzeniazostanąupublicznione,czychoćbynawettylkoprzekazanedowiadomościwładzompaństwzachodnich.

Decyzjaoszturmie,podjętajednostronnieprzezwładzewAlgierze,spowodowałanapięciawkontaktachzpaństwami,którychobywatelebyliprzetrzymywanijakozakład-nicy.Japońskiministersprawzagranicznych,wedługinformacjimedialnych,wezwałam-basadoraAlgieriiwTokiowceluzłożeniawyjaśnieńdotyczącychoperacji.ZkoleiwAl-gierzeministersprawzagranicznychAlgieriiMouradMedelciprzyjąłambasadorówUSA,Francji,WielkiejBrytanii,Japonii,Austrii,Norwegii,KanadyiUE.WtrakciespotkaniaprzedyskutowanouwarunkowaniakryzysuwInAmenas.ResortsprawzagranicznychRu-munii(zginęło2rumuńskichzakładników)wyraziłrozczarowanie,żestronaalgierskanie

czyiprzystąpionodoatakunapozycjeterrorystówwsamejrafineriiTiguentourine(działaniaprowadzilim.in.komandosizwanipotocznieNinja).

20 Częśćz38zakładników,którzyponieśliśmierć,miała–wedługstronyalgierskiej–śladypostrzalewgłowę,comożeświadczyćoegzekucjidokonanejprzezterrorystówprzedszturmem.Ponadtopoinformo-wano,żeterroryścizdetonowaliładunekprzyjednejzinstalacjidoprzetwarzaniagazu,aleniewyrządziłonpoważniejszychszkód(dziękizastosowaniuprzezpracownikówprocedurypierwszegodniaatakuidezak-tywacjikluczowychsystemów).Winnychkluczowychmiejscachzakładutakżeznalezionopodłożoneprzezterrorystówładunkiwybuchowe,któremogąwskazywaćna(niezrealizowany)plancałkowitegozniszczeniafabryki.Napastnikomnieudałosięprawdopodobnieichzdetonować.Zob.J.Trindal,Gas Refinery Attack in Algeria: The Lessons Learned, Domestic Preparedness,20III2013,www.domesticpreparedness.com[dostęp5VI2013].

21 Szacunkiwskazywały,żeciałakilkupozostałychnapastnikówalbomusząjeszczezostaćodnalezione,albozdołalioniuciec.

22 Wśródzabitych,zgodniezkomunikatem,byłteżbezpośredniokierującyakcjąterrorystówAbual-Baraa.23 Ci którzy myśleli, że będziemy negocjować z terrorystami – jak dodał – byli w błędzie. Ci którzy mieli

nadzieję, że poddamy się ich szantażowi – mylili się. Zob. Americans still missing after Algeria raid,UPI,18I2013http://www.gopusa.com/news/2013/01/18/americans-still-missing-after-algeria-raid/[dostęp19IX2013].


informowałanależycieorozwojuwypadków.Wdniu30stycznia2013r.premierWielkiejBrytaniiDavidCameronprzebywałzsześciogodzinnąrobocząwizytąwAlgierze.Stronabrytyjskazaoferowałaalgierskimpartneromwsparciewprzyszłościwpostacim.in.wy-słaniaoddziałusiłspecjalnychSASorazwykorzystaniasztucznychsatelitówobserwacyj-nychdoochronypółnaftowychigazowych.PremierowiWielkiejBrytaniitowarzyszylidoradcyireprezentanciinnychagencjids.bezpieczeństwa.Celemwizytybyłoomówie-niewspółpracydotyczącejm.in.zwalczaniaterroryzmuorazwkwestiachgospodarczych wAfrycePółnocnej inaSahelu(WielkaBrytania jest jednymzwiększychinwestorównaalgierskimrynku).TerminniespodziewanejwizytywynikałzkonsekwencjizamachuwInAmenas,wktórymśmierćponiosłosześciubrytyjskichobywateli).Poruszonotakżekwestię ewentualnegooddelegowania przezWielkąBrytanię pracownikówochronydoobiektówzarządzanychprzezkoncernBP(jestmałoprawdopodobne,abystronaalgierska,którawysoko ceni swoją niezależność, zgodziła się na taką pomoc). Szef brytyjskiegorząduoznajmił,żepoleciłwzmożonądziałalnośćsłużbwywiadowczychwregionieorazwysiłkidyplomatyczneukierunkowanenazaktywizowanielokalnychwładz24.

Wdniu 22 lutego 2013 r. poinformowano, że rafineriaw InAmenaswznowiłaprodukcjęwograniczonymzakresie25.

Po wydarzeniach w Algierii Statoil zapowiedział, że rozpoczyna dochodzenie wsprawieatakuterrorystycznegowInAmenas(dozespołuzaangażowanom.in.byłegoszefanorweskiejsłużbywywiadugen.TorgeiraHagena)26.RównieżBPzapowiedziałoprzeglądstanuzabezpieczeniaswoichobiektówzarównowregionie,jakiglobalnie27. ReprezentującyalgierskikoncernSonatrachAndelhamidZarguineoznajmiłzkolei,żekompleksynaftowo-gazowepołożonewodległychrejonachkrajuotrzymająwzmocnio-ną,uzbrojonąochronę.

Zagrożenie terrorystycznestanowi istotnyproblemdlawładzwAlgierii28. Incy-denty terrorystyczne sąw tymkraju nadal odnotowywane29.Atakimająmiejsce tak-

24 WielkaBrytania,jakpoinformowałpremierD.CameronpozamachunazakładwInAmenas(współ-zarządzanyprzezBritishPetroleum),musisprostaćnowemuwyzwaniuwwalcezglobalnymterroryzmem,któreuosabiaAl-KaidawPółnocnejAfryce.Aktywnośćwzwalczaniutegoobliczaterrorumusizostaćwyka-zana,takjakwcześniej,wprzypadkuAfganistanuiPakistanu.Podkreśliłteż,żeskutecznaodpowiedźnategorodzajuzagrożeniebędziewymagałapodjęciadługookresowych(obliczonychraczejnalataidziesięciolecianiżmiesiące),skoordynowanychwysiłkówmiędzynarodowejkoalicjipaństw.

25 Wedługniektórychdoniesieńcześćkompleksubyłajeszczenieczynnajeszczepodkoniecmarca2013r.26 Podstawowymcelemśledztwajestdostarczeniefirmie informacji,którepomogąusprawnićsystem

bezpieczeństwaswoichobiektów.Raportzespołumabyćupubliczniony.Zob.Investigation following the In Amenas terrorist attack, http://www.statoil.com/en/NewsAndMedia/News/2013/Pages/26feb_InAmenas_investigation_team.aspx[dostęp:21VI2013].

27 Zob.S.Pfeifer,Hydrocarbon industry reviews security,„FinancialTimes”zdnia20stycznia2013,www.ft.com[dostęp:28VI2013].

28 Wdniu2marca2013r.państwowatelewizjawCzadziepodała,żeM.BelmokhtarzginąłpodczasoperacjiwojskrządowychnabazęterrorystówwpółnocnymMali(wgórachAdrardeIfhogas).Informacjitejnieudałosiępotwierdzić,a23maja2013r.M.Belmokhtarwydałkolejneoświadczenie,cowskazujenanieprawdziwość informacji o jego śmierci.Woświadczeniuwziął odpowiedzialność za ataki na francuskąkopalnię uranu kołoArlitwNigrze (należącą do firmyAreva) oraz na bazęwojskowąw pobliżuAgadez(wykorzystanociężarówkiwyładowanemateriałamiwybuchowymi,uczestniczyliwnimtakżeterroryścisa-mobójcy).Wczerwcu2013r.rządUSAogłosiłustanowienienagrodywwysokości5mlnUSDzainformacjęmogącądoprowadzićdonamierzeniamiejscaprzebywaniaM.Belmokhtara.Wlipcu2013r.pozostającemunadalnawolnościterroryściepostawionowUSAzarzutyzwiązanezwydarzeniamiwInAmenas.Nagrodę wwysokości7mlnUSDustanowionoteżzainformacjęoAbubakarzeShekau,szefiedziałającejwNigeriigrupyBokoHaram,któraprawdopodobniemapowiązaniazAQIM.

29 Np.ataknaochronękamieniołomuwKeddarraiodpowiedźarmiialgierskiejpolegającanazlikwido-waniuwmaju2013r.siedmiuterrorystów.


żewTunezji, gdzie część aresztowanych czasowo członkówAQIM okazuje się byćpochodzenia algierskiego.Władze starają się więc podejmować działania mające naceluzacieśnieniewspółpracywkwestiizwalczaniaterroryzmu.Wdniu5maja2013r. wRabacieodbyłosięspotkanieministrówsprawzagranicznychkrajówUniiMaghrebuArabskiego,podczasktóregoszefdyplomacjiAlgieriiwezwałdopołączeniasiłwceluzwalczaniazagrożeniaterrorystycznegoizorganizowanejprzestępczości.Napoczątkumaja2013r.wAlgierzedoszłonatomiastdospotkaniaalgierskichiegipskicheksper-tówwcelupogłębieniawspółpracywdziedziniezwalczaniaterroryzmuoraznaktórymomawianokwestiebezpieczeństwa.

Wmaju2013r.BPpoinformowało,żeposzczególneistotneprojektyenergetycz-nemogąulecopóźnieniuwzwiązkuzobawamidotyczącymikwestiibezpieczeństwa.Spółkomzagranicznymzależyjednakrównieżnauelastycznieniuregulacjiwsprawiewydobycia węglowodorów wAlgierii. Potrzeba nowych inwestycji w sektorze ropy igazujestdostrzeganawtympaństwie,gdyżodokoło20latnieodnotowanoodkry-ciawiększychzłóż(wyjątkiemsąwęglowodoryniekonwencjonalne,aleichrozpozna-nie znajduje się na bardzo wczesnym etapie). Politycy algierscy funkcjonują jednak w skomplikowanej strukturze zależności wynikających z obecnego kształtu systemupaństwa.Wojskowaelita,mająca realnywpływnapolitykęwAlgierii, jestniechętnadzieleniemsięuprawnieniamiwsektorzeenergetycznym.Osłabiatotempoinwestycjizagranicznychwrozwójzasobówropyigazu30.Krajprzeznaczajednocześniedużeśrod-kinafundowaniekosztownychprogramówsocjalnych,któremajązmniejszaćryzykowewnętrznychniepokojówspołecznych.Swobodadziałaniainwestorówwzakresiepo-szukiwańropyigazu(atymsamymwpływydoalgierskiegobudżetu)będzieuzależnio-naodsytuacjipolitycznej(walkaowładzęróżnychpartiiigrupinteresu)orazsytuacji wzakresiebezpieczeństwawewnętrznegowkraju.Niemniejjednakdecyzjaz21stycz-nia2013r.dotyczącamodernizacjiprawodawstwawkierunkuszybszychposzukiwańgazuz łupkówmożewskazywaćnazmianępolitykiwstronęwiększegootwarcianainwestycjezagraniczne.

W czerwcu 2013 r. przywódcy państw grupyG8 osiągnęli porozumienie iwy-stosowaliapeldodecydentówkrajowychwładzpolitycznychorazkierownictwspółek ozaprzestanieuleganiapresjiterrorystówprzezwpłacanieokupuwprzypadkuporwa-

30 Możechodzićopoprawęwarunków inwestycyjnych,które– zdaniemczęści ekspertów–cierpią zpowodukorupcji,opieszałejbiurokracji,skandaliikonfliktupolitycznegopomiedzyprezydentemA.Boute-flikąiwpływowymszefemalgierskiegowywiaduDRSgen.MohamedemMedianem.Wieluczłonkówjegokierownictwabyłouważanychzasprzymierzeńcówprezydentaitrafiłodowiezieniawzwiązkuzprzestęp-stwamikorupcyjnymi.PaństwowykoncerngazowySonatrachucierpiałwwynikukonfliktównaalgierskiejsceniepolitycznej.

A.Bouteflikaprzejąłwładzęw1990r.iprzywsparciuarmiidoprowadziłdozmarginalizowaniasiłypo-litycznejbojownikówislamskich.Wyborywygranew1992r.przezpartieislamistówzostałyunieważnione,corozpętałowojnędomową.Walkęzrządemalgierskimprowadziłam.in.grupaM.Belmokhtara.Dopierood2009r.odnotowywanowzględnąstabilizacjęsytuacji(formalnezakończeniewojnyw2011r.).Niewykluczo-ne,żeA.Bouteflikaniebędziewstaniesprawowaćwładzywnajbliższychlatachzewzględówzdrowotnych.Obserwowanetarcia,októrychwcześniejwspominano,mogąwskazywaćnarozpoczęciewalkioprzejęcie wprzyszłościwpływówpoprezydencie.Wyznaczonywewrześniu2012r.napremieraA.Sellaljestuważanyzatechnokratę,zktórymwiążesięnadziejenaożywieniegospodarczekraju(takżewsektorachniezwiąza-nychzenergią)iograniczeniekorupcjiorazbiurokracji.Szacujesię,żeAlgieriatraci3–6mldUSDroczniezpowoduprocederukorupcyjnego.Jesttoznacznasumanawetwporównaniuzogromnąwartościąrezerwropyigazuwkraju(190mldUSD).PrezydentAbdelazizBouteflikaniewykazywałwiększejaktywnościpodczaskryzysu.Kontaktzszefamipaństw,którychobywatelezostaliwzięcijakozakładnicy,byłrealizowanyprzezbiuropremiera.


nia. Eskaluje to, jak argumentowano, aktywność ugrupowań terrorystycznych, któretraktująporwaniajakointratneźródłodochoduidziękitemurosnąwsiłę.Wtensposóbnakręcasięspiralaterrorum.in.wAfrycePółnocnej.SpośródgrupAl-Kaidy,jejpółnoc-noafrykańskafiliaAQIMnależydonajbardziejskutecznych(odpowiadazapozyskanieznacznejczęścifunduszyztytułuokupu–33zszacowanychcałkowitych70mlnUSD).W2012r.porwano50osób,cooznaczadwukrotnywzrostwstosunkudopoprzednichdwóchlat.PremierWielkiejBrytaniiprzypomniał,żejegokraj,atakżeUSAiKanadapostępujązgodniezwyżejwymienionązasadą.WśródpaństwG8,którepowinnyzmie-nićswojąpolitykęwzakresiepodejściadoprzypadkówporwańichobywateli,wymie-niłFrancję,Niemcy,Włochy,RosjęiJaponię.PrzedomawianąumowąG8istniałajużrezolucjaONZ,aledotyczyłaonatylkoAl-Kaidy.JeślichodzioAfrykę,przywódcyG8wskazali na potrzebę poprawy bezpieczeństwa zwłaszczaw tzw. łuku niestabilności,któryrozciągasięodMauretaniidoSomalii.

Wydarzenia w In Amenas w kontekście wybranych aspektów ochrony energetycz-nej infrastruktury krytycznej, przeciwdziałania terroryzmowi i bezpieczeństwa energetycznego

AtaknainstalacjęgazuziemnegowInAmenasjestprzykłademnowegotypuza-grożeńdotyczącychbezpieczeństwaenergetycznej infrastrukturykrytycznej. Incydenttenwydajesię jednymzpunktówzwrotnych,ponieważzademonstrowałwolę izdol-nośćorganizacjiterrorystycznychdoskutecznegoprzejęciaznaczącegoobiektuenerge-tycznejinfrastrukturykrytycznej(ogromnyzakładznalazłsiępodkontroląislamistów w czasie krótszym niż godzina).Wcześniej, około roku 1996, kierowana przezOsa-mę bin Ladena Al-Kaida powstrzymywała się np. od ataków na cele energetycznena BliskimWschodzie,któreuznawałazakluczowedlaprzyszłego rozkwitugospo-darczegopaństwislamskich.Wnastępnychlatachnastąpiłajednakzmianastrategiiwtymzakresie,couwidoczniłosięm.in.w2006r.wpostacizamachusamobójczegonainstalacjenaftoweAbqaiqwArabiiSaudyjskiej (przetwarza się tamokoło7mlnba-ryłek ropy dziennie).W2011 r., kiedy żołnierze amerykańskiej formacjiNavySealsostateczniezneutralizowaliOsamębinLadena,poinformowanooodnalezieniuwjegokryjówceplanówatakównatankowce.Wsierpniu2013r.służbywJemenieudarem-niły plany przejęcia przez Al-Kaidę terminali eksportowych: naftowego al-DabbahigazowegoBelhafwpobliżumiejscowościMukallawprowincjiHadramout (doszłotamdoszturmubojownikówtejorganizacjiprzebranychwmunduryarmiijemeńskiej). WJemeniedochodzi cykliczniedoatakówna infrastrukturę energetyczną (w2012 r.stratyszacowanonaok.1mldUSDprzy4,5proc.spadkueksporturopy).PozaBliskimWschodem,aktywnośćterrorystów,skierowananaobiektyenergetycznezostałaodno-towanam.in.w2008r.wNigerii(ataknadużąmorskąplatformęnaftowąBongadoko-nanyprzezgłoszącąhasławyzwoleniaDeltyNigruorganizacjęMEND).

AtakwInAmenasw2013r.byłpodobnydomającychjużmiejscewprzeszłości(równieżskierowanychnacelemającezwiązekzsektoremnaftowo-gazowym)31.Jed-

31 Spółkinaftowo-gazowe,działającewpołudniowejczęściAlgierii,odwielulatsąobiektemzaintere-sowaniaterrorystów(np.liczneprzypadkiporwań).W1994r.wAlgieriiprzezfundamentalistówislamskichzostałozabitychdwóchpracownikówfirmywiertniczo-serwisowejSchlumberger.WprzeszłościAQIMpodej-mowałateżnp.próbyzaatakowaniapracownikówzagranicznychfirmenergetycznychwAlgierii,podkładając


nak nowymelementembyło uderzenie na istotny obiekt energetycznej infrastrukturywAlgierii–rafineriigazuzarządzanejprzezmiędzynarodowegronospółek(BP,Sta-toiliSonatrach)32.Charakterystycznącechąjestwpisywaniesięomawianegozamachuw trendatakówterrorystycznych,któremogąbyćprzeprowadzaneprzez rozproszonegrupy terrorystyczne (bezpośrednio niezadaniowane przezAl-Kaidę i jej niepodlega-jące,choćmogącemiećzwiązkiz tąorganizacją).Staranniewybranomomentataku,któryprzeprowadzonowczasie,kiedynamiejscuprzebywałookołodwarazywięcejzachodnichpracownikóworazwzakładzieodbywałasięwizytatrzechwysokichrangąmenadżerówspółekenergetycznych.

Zamachw InAmenas okazał się częściowo skuteczny.ZakładTiguentourine byłchronionyprzezstronęalgierskąwstopniuwyjątkowymdlategotypuobiektówwsek-torze naftowo-gazowym.W pobliżu założono bazę wojskową, która była wyposażona w ciężki sprzęt (helikoptery, czołgi). Okolicę patrolowała algierska żandarmeria (wliczbieokoło150funkcjonariuszy–wedługrelacjiniektórychzachodnichpracowni-kówzakładu)33.W samej rafineriiTiguentourine istniały też procedury bezpieczeństwaprzewidziane na wypadek ataku terrorystycznego. Służbom ochrony zakładu zabrakłonatomiastdoświadczeniaiprzygotowaniauwzględniającegoobronęobiektuwspecyficz-nymśrodowisku(instalacjezłatwopalnymi(lub)wybuchowympaliwem).Wpowyższymkontekścieniejestwiadomycelsprowadzeniaprzezsiłyalgierskienajwiększegorodzajuczołgów (MBT) ani zasadność użyciawostatecznym szturmie na takwrażliwyobiektrakietwystrzelonychześmigłowcówbojowych(Mi-24).Decyzjaodoborzeuzbrojenia wtegotypuprzypadkachniemusiwykluczaćużyciaciężkiegosprzętu,niemniejjednak– zuwaginacechującysięwysokąwrażliwościącharakterobiektówenergetycznej infra-strukturykrytycznej–powinnabyćdokładnieprzemyślana.Chodzinie tylkoo ryzykośmierci zakładników i zniszczenia cennej infrastrukturyo strategicznymznaczeniu, aletakże niebezpieczeństwo skutkówubocznych określonych działań antyterrorystycznych(np. uwolnienie toksycznych i (lub) łatwopalnych, a nawet radioaktywnych substancji zrozszczelnionychwwynikuewentualnejwymianyogniainstalacjiitp.).Ryzykowtymkontekściezwiększasięwrazzewzrostemgęstościzaludnienianamiejscuincydentuter-rorystycznego oraz wynika z charakteru i stopnia wrażliwości zaatakowanego obiektu(duża instalacjanaftowo-gazowa, składowiskooraz transport odpadów radioaktywnychczysiłownianuklearna).Członkowiesiłantyterrorystycznychiinnychsłużbuczestniczą-cychwakcji powinnidysponowaćodpowiednimiplanamidziałania zużyciemsprzętuiuzbrojeniadostosowanegodospecyfikioperowaniawokreślonymtypieobiektu (np.specjalnaamunicja,maskitlenowe,środkiochronyradiologicznejwprzypadkuzakładów/elektrowninuklearnychitp.).

przydrogachładunkiwybuchowe.Spółkiodpowiedziałynatozagrożenie,transportującpracownikówdrogąpowietrznąwpobliżefabryk(np.nalokalnelotnisko,takiejakwInAmenas).

32 Przed zintegrowaniem się grupy M. Belmokhtara ze strukturami AQIM, co miało miejsce ok. 2006r.,występowałonwszeregachinnejorganizacji(Algieria’sSalafistGroupforPreachingandCombat).Byłaonawstaniedokonaćm.in.skoordynowanychatakówzudziałemnawet150bojowników,czegoprzy-kładembyłrajddokonanynamauretańskiposterunekwojskowywLambghetiw2005r.(zginęło15maure-tańskichżołnierzy,awieluodniosło rany).Obszar incydentuw InAmenas takżebyłdobrzeznanygrupie. Wkwietniu2003r.M.Belmokhtaruprowadził32turystów,comiałomiejscezaledwie250kmodrafinerii wInAmenas.

33 Brakskutecznościwzabezpieczeniuterenuiwodparciuzamachuprzeztakznacznąliczbężołnierzyżandarmeriiwydajesięrodzićwymagającedalszychustaleńpytaniadotycząceewentualnejwspółpracynie-którychczłonkówtejformacjizterrorystami.Posterunekżandarmeriiznajdowałsięwbezpośredniejbliskości,niemalwcentrumscenydramatycznychwydarzeń(międzykompleksemmieszkalnymafabrykągazu).


Wśród rekomendacjiwarto też odnotowaćm.in. te przedstawione przez byłegodyrektora ds. sytuacji kryzysowychwUSA (USDepartment of Homeland Security) iweteranaUSMarineCorpsJosephaTrindala.Wedługniegokluczowajestm.in.popra-wazdolnościtzw.wywiadowczejanalizywyprzedzającej,prewencyjnej(ang.Predictive Intelligence Analysis Capabilities).Dziękitegorodzajuanalizieistniejemożliwośćwy-typowaniapotencjalnychcelówatakuterrorystycznego.

Informacja o możliwości zamachu w InAmenas, co warto odnotować, zostałapodanaprzezjednązprywatnychwywiadowninawielemiesięcyprzedwydarzeniem. W2012r.brytyjscyekspercizagencjiExclusiveAnalysis(EA)conajmniejdwukrotniesygnalizowalizwiększoneniebezpieczeństwoatakuterrorystycznegonamiędzynarodo-weobiektynaftowo-gazowewregionie.Prognozydotycząceatakubyłyopartem.in.naanalizachincydentuz29czerwca2012r.,związanegozzamachemgrupyfundamenta-listówislamskichzmalijskiejorganizacjiMUJAO(MovementforOnenessandJihadinWestAfrica).Tenataknaposterunekpolicjimiałmiejscenietylko1000kmwgłębiterytoriumAlgierii, ale takżew bezpośredniej bliskości (75–200 km) algierskich pólnaftowo-gazowych o strategicznym znaczeniu (w tym największego –HassiR’mel).AnalitycyEAwskazaliwówczas(lipiec2012r.),żecelematakubędąprawdopodobniemniejszeioddaloneodzurbanizowanychcentrówinstalacjenaftowo-gazoweirurociągi.Dużezakładynaftowo-gazowe,takiejakHassiR’melczyHassiMessaoudsąbowiemdośćsilniechronione.RafinerięwInAmenaswymieniononawetznazwyjakopoten-cjalnycel ataku.Nie spowodowało to jednakżadnejpoprawysystemuochrony.Trzymiesiącepóźniej,wewrześniu2012r.,wraporciedoswoichklientów,ExclusiveAnaly-sisponowniewystosowałoostrzeżenie,żeAQIMjestwtrudnejsytuacjifinansowej(poopłaceniułapóweknarzeczwpływowychdecydentówwMali),cozapewneskłonior-ganizacjędodokonaniaporwańwrejonieoperowaniaobejmującymczęśćalgierskichprowincjiIllizi(lokalizacjarafineriiwInAmenas)orazTamanrasset,AdrariTindouf34.

Służby bezpieczeństwaw obiektach narażonych nawysokie niebezpieczeństwoatakuiostrategicznymznaczeniu(ang.high-risk and high-value sites)powinnydziałaćskutecznie takżewobliczudynamicznierosnącegoi (lub)zmieniającegosięzagroże-nia(ang.cascading complexities).Przygotowaniesiędotegorodzajuzagrożeniamożebyćdokonanewłaśnienapodstawiewynikówanalizywyprzedzającej(prewencyjnej).Pozwalająonenazbudowanieokreślonychscenariuszyatakuiprzetrenowaniereakcjisił bezpieczeństwa (np. w ćwiczeniach i symulacjach z udziałem personelu ochrony iwłaściwychkompetencyjnieróżnychrodzajówlokalnychipaństwowychsłużbmundu-rowych).Ustaleniemożliwychwariantówdziałaniapowinnozostaćdokonanewścisłejwspółpracykompetentnych służbpaństwowychzpodmiotamizarządzającymidanymobiektem(zewentualnymwspółdziałaniemzudziałowcamidanegoprojektu).Możetopomócwudaremnieniuewentualnegoatakulubwostatecznościzniwelowaćjegonega-tywneskutki.

Wzniwelowaniuzagrożeniaomawianegotypumogąbyćpomocneskoordynowa-nećwiczeniasłużbodpowiedzialnychzabezpieczeństwo.Obiektyenergetyczne,zarzą-dzaneprzezmiędzynarodowe(główniezachodnie)konsorcjalubposzczególnepaństwa,zlokalizowanezagranicą,sąszczególnienarażonenaatak.Wytypowaniakonkretnychobiektów energetycznych zagrożonych atakiemmożna dokonać po przeprowadzeniugruntownej,obiektywnejanalizysytuacji.Wprzypadkustwierdzeniarealnejgroźbyata-

34 S.Jegarajah,Experts Had Warned of Attack on In Amenas Gas Plant,CNBC,27I2013,www.cnbc.com/id/100410586[dostęp:11VI2013].


kupowinnyzostaćpodjęteskuteczneśrodki,wtymzwłaszczapowinnosiępołożyćna-cisknapoprawęmożliwościodparciaataku.ZdolnościdorozpoznaniazagrożeniaorazpotencjałobronnypersoneluochronywrafineriiTiguentourine,atakżezabezpieczającejokolicężandarmerii,okazałysięzasłabe.Ponadtowartozauważyć,żezagranicznipra-cownicyochronyniemoglibyćuzbrojeniwbrońpalną,cowynikałozalgierskich,re-strykcyjnychprzepisówwtymzakresie.Wśródnichbyłm.in.byłyżołnierzfrancuskiejLegii Cudzoziemskiej, obywatel brytyjski PaulMorgan (46 l.), który zginał podczasataku.

Służbyodpowiedzialnezabezpieczeństwodanegoobiektupowinnywykorzystaćwszelkiemożliwościjaknajwcześniejszegonawiązaniawspółpracyzpartnerskimisłuż-bamiiinstytucjamimiejscowymi(tj.zkluczowymilokalnymigraczami)orazdokonaćprzegląduplanówdziałańnawypadekróżnychwariantówataku.Wpowyższymkontek-ściewartoodnotować,żekoncernBPpostanowiłpodpisaćumowęzprywatnąkorpora-cjątrudniącąsięochronąStirlingGroup.Postawionoprzedniązadaniekontaktowaniasięzalgierskimwojskiem,policjąilokalnymidecydentamiikoordynacjidziałańpomię-dzynimi.ZgodniejednakzprawemwAlgieriiprywatnepodmiotyniemogąswobodniedziałaćwobiektachenergetycznych(tam,gdzie jest todozwolonebezpieczeństwofi-zyczneiocenęryzykazapewniająm.in.takiefirmy,jakControlRiskczyG4S)35.

Ponadto optymalne środki prewencyjne w zakresie potencjalnego ataku terro-rystycznegowykraczają daleko poza sprawdzanie załogi, a dotyczą takżewykonaw-ców ipodwykonawców (anawetgości).Część terrorystówbiorącychudziałwataku wInAmenaspracowałaprawdopodobniewcześniejwtymzakładzie(niezostała„wy-chwycona”przyprocedurzeweryfikacjizałogi).Wśródrekomendowanychstandardów inajlepszychpraktykwzakresiebezpieczeństwaobiektówenergetycznejinfrastrukturykrytycznej,któresąjużwykorzystywanewprzypadkuczęścinowoczesnychinstalacjitegotypu,wymieniasiętakżesformowaniepierścieniochronyzwzrastającymstopniemkontroliosób ipojazdóworazspecjalnepomieszczeniabezpieczeństwa (tzw.safe ro-oms)pozwalająceschronićsiępracownikomzakładu(potencjalnymzakładnikom).Tak-żezaawansowanakontrolastrefdostępumożestanowićistotnąochronę,uniemożliwia-jącnapastnikomszybkieprzeniknięciedokluczowychczęściobiektu.Jużzastosowanieprostych,alesolidnychzabezpieczeńmożeprzynieśćpewneefekty(np.zamontowaniepancernychrolet,wytrzymałychokienidrzwiorazzamków).WieluzakładnikówwInAmenasukryłosię,barykadującsięwpomieszczeniach.Kiedynapastnicypokilkukrot-nejpróbiesforsowaniadrzwisiłą(najczęściejstosująckopnięcie)niemoglidostaćsiędodanegopokoju,przystępowalidoprzeszukiwaniakolejnych.Pomimoposiadaniama-teriałówwybuchowych,zdolnychsforsowaćdrzwiwobiekciewInAmenas,terroryściniezdecydowalisięnaichużycie–dziękitemuwielupracownikówzakładuprzetrwałoatak36.Uzupełnieniemśrodkówprewencyjnychminimalizującychskutkizamachumożebyćtakżeusprawnienieiposzerzenieszkoleńdlazałogidanegoobiektuwzakresieod-powiedniegozachowaniasięwczasietegotypuzdarzenia.

Interesującym przykładem działań zmierzających do poprawy bezpieczeństwa wobiektachenergetycznejinfrastrukturykrytycznejjestinicjatywabrytyjskiegoresor-tusprawzagranicznych,którywlipcu2013r.poinformowałoplaniezorganizowaniatzw. gierwojennychwwyżejwymienionym zakresie. Ćwiczenia temają za zadanie

35 S.Pfeifer,Hydrocarbon industry reviews security...36 WniniejszejanalizieatakuwInAmenaswykorzystanoinformacjezawartewmateriale:J.Trindal,

Gas Refinery Attack in Algeria...


wypracowaćskutecznezachowaniakierownictwafirmnaftowo-gazowychorazwskazaćwzorcewłaściwej kooperacji z instytucjami państwowymiw sytuacji (prawdopodob-negowprzyszłości)powtórzeniasiękryzysu terrorystycznegozagranicą,podobnegodowydarzeńwInAmenas.Wtrakcieszkoleniaanalizujesięnajdrobniejszeszczegółymożliwegozamachuiwkażdejfaziekryzysupodejmujesięstosownedziałania.

MiędzynarodowaAgencjaEnergetyczna(IEA)zsiedzibąwParyżuostrzegła,żewydarzeniawalgierskiejrafineriigazuwInAmenaskładąsięcieniemnaprzyszłościsektora energetycznego tego kraju37. Bezpieczeństwo polityczno-militarne wAlgieriiorazwregioniemaistotneznaczeniedlabezpieczeństwaenergetycznegopaństwUnii(zwłaszczaimportującychalgierskigazLNGczłonkówUEzpołudniakontynentu).Wy-darzeniawInAmenasmogąwpłynąćnaprzyszłąpolitykęrząduAlgieriiwwymiarzekrajowymorazpolitykęzagranicznątegokrajuwregionieSahelu.

ZamachdokonanyprzezpowiązanychzAl-Kaidąbojowników islamskichw InAmenaszpewnościączasowoosłabiłzapałfirmzagranicznychdowysyłaniapersoneludopaństwregionu38.Stratyztytułubrakuzyskudlainwestorówwynikającez4-dnio-wegokryzysuoszacowanonaok.40mlnUSD39.Podwyższeniuulegnąprawdopodobniekosztyubezpieczeniaiochronydlaprzedsiębiorstwenergetycznychwregionie.

Wzrost zapotrzebowania na energię, zwiększające się zagrożenia różnego typu– także tzw. cyberterrorystyczne – dla sektora energetycznego i budowa nowych in-stalacjiw skali globalnej przyczyniają się do rozwoju rynku zabezpieczeńw branżyochronyinfrastrukturalnej(ang.infrastructure security market).Wartośćtegorynku,jakprzewidująanalitycyFrost&Sullivan,wzrośniezok.18mldUSDw2011r.doponad 31mldUSDw2021r.40Tendencjadopoprawyjakościbezpieczeństwaobiektówener-getycznych o strategicznym znaczeniu dla państwa jest jużwidocznam.in.wRosji. Wczerwcu2013 r.pojawiła się informacja,żefirmyTransnieft’ iGazpromuzyskałyzgodęrosyjskiejDumy(namocyspecjalnejustawy)nastworzeniewłasnychformacjiochrony,uzbrojonychwbrońpalnąwyposażonąwostrąamunicję.Mająonezabezpie-

37 http://www.guardian.co.uk/world/middle-east-live/2013/jan/18/algeria-hostage-crisis-ongoing-says-foreign-office-live-updates[dostęp:19V2013].

38 Tendencja ta uwidoczniła sięm.in. w Libii, gdzie nie odnotowano jeszcze podobnego incydentu. Wkrajutymjednakpanujejeszczeniespokojnaatmosferaspołeczno-polityczna.Sytuacjępogarszaobecnośćznacznejilościbroniwposiadaniuróżnychgrupocharakterzezorganizowanym.Granicealgiersko-libijskiesąpraktyczniepozbawionekontroli(podobniewyglądasprawazgranicamipozostałychsaharyjskichpaństw,gdziedżihadyścidziałająwramachAl-KaidywIslamskimMaghrebie).

Dlazobrazowaniazagrożeńwystępującychwregioniewartoodnotowaćfaktzajmowaniaprzezuzbrojo-nych,lokalnychmieszkańcówpobliskichpólnaftowychidomaganiesięprzeznichzatrudnienia(sic!).Nieodosobnionesąteżstarciamiędzylokalnymimilicjami,którerywalizująoumowynazapewnienieochronydanej instalacjinaftowo-gazowej.Tego rodzaju incydenty są charakterystycznegłówniedlaLibii.Przerwy wpracyzakładówprodukującychwęglowodory(skutkującezakłóceniamieksportu), jakpoinformowałmi-nisterAl-Arusi,kosztująpaństwolibijskieokołokilkumldUSDrocznie.Wartozaznaczyć,żewniektórychpaństwachCzarnegoLąduzbrojnegrupyprzestępczelubterroryścidokonujączasemprzejęciadanegoobiektu(np.kopalnimiedziwDRKongo)i„zarządzają”zakłademczerpiącwymiernekorzyścifinansowe(służącepóźniejdozakupuuzbrojenia,werbowanianowychrekrutówczywręczaniałapówek).PoprzyłączeniusiędoAQIMw2006r.grupaM.Belmokhtaraznaczniezwiększyłaczęstotliwośćatakówwcelupozyskaniaśrodkówzokupów(z1do3–5rocznie).NajbardziejzagrożeniporwaniamibylipracownicyzpaństwskandynawskichiAustralii,ponieważporywaczeprzeważnieuzyskiwaliżądanyokup.Wlatach2004–2012AQIMuzyskała,wedługinformacjiamerykańskiegoDepartamentuSkarbu,ok.120mlnUSDistałasięjednąznajsprawniej-szychfiliiAl-Kaidywtymzakresie.

39 B.Daragahi,Crisis threatens Algeria’s future growth,”FinancialTimes”z20stycznia2013,www.ft.com[dostęp:23V2013].

40 S.Pfeifer,Hydrocarbon industry reviews security...


czaćinfrastrukturę(m.in.rurociągi)ibyćopłacaneprzezspółki(jużod2007r.rosyjskiewładzeinformowały,żedająspółkomtzw.zieloneświatłojeślichodzioprzeciwdziała-niem.in.kradzieżomsurowcówenergetycznychwodległychregionachwydobyciaczyprzesyłu).Zkoleipozamachuw2006r.nazakładnaftowyAbqaiqwArabiiSaudyjskiejpowołanotamokoło35-tysięcznąsłużbę,przedktórąpostawionozadanieochronyin-frastrukturyenergetycznejkrólestwa.Spółkizajmującesięopracowywaniemurządzeńsłużącychpoprawiebezpieczeństwaenergetycznejinfrastrukturykrytycznejodnotowująwzrostzamówień.Dlaprzykładu,francuskafirmaHGHInfraredSystemsoferujesystemmonitoringu termalnegoowysokiejmocy,którypozwalana identyfikację zagrożeniaodległegonaweto5kmwwarunkachkompletnejciemności(zakupiłjem.in.ShellnapotrzebyochronyswojegomorskiegoterminaluLNGwAustraliiorazTotaldlaswoichobiektówwJemenie).

Analizującutrzymującesięzainteresowaniekoncernówglobalnąeksploatacjąwę-glowodorów,gdzieatakina instalacje sączęste (np.wNigerii czySomalii41),możnazałożyć, że inwestorzy i zachodni pracownicy (wynagradzani ok. 30 proc. lepiej niż wstabilnychregionach)pozostanąjednakwzagrożonejterroryzmem,aleoferującejin-tratnemożliwościAlgierii42.

Francuska interwencjawMalimoże,zdaniemniektórychekspertów,sprowoko-waćzamachynacelezachodniewregionieSaharyiSahelu43.Organizacjeterrorystycz-ne,napotykająctrudnościwprzeprowadzeniuatakuwdanymkrajuzachodnim,mogąskłaniaćsiędozamachunacelezachodniezlokalizowanewróżnychczęściachświa-ta.Niemożna jednak przy tymwykluczyć uderzenia także np.wEuropie czyUSA. Wdłuższejperspektywieczasu,wprzypadkupowodzeniaoperacjifrancuskiejitrwałe-gozaprowadzeniaporządkuwMali,siłaterrorystówmożezostaćzmniejszona.WładzewParyżusąświadomegospodarczegoznaczeniakontynentuafrykańskiegodlaFrancji(dawnej potęgi kolonialnej), dlategobędą starały się kontrolować rozwójwypadków.PowyparciurebeliantówzpółnocnegoMalipozostałotam3tys.francuskichżołnierzy.Stawkąjestbezpieczeństwonajważniejszychinwestycjiiinteresypolitycznewregionie,takżejeślichodziosferęenergetyczną(np.zNigrupochodziok.70proc.zasobówuranuzużywanychwefrancuskichelektrowniachjądrowych)44.ZamachwalgierskimInAme-nasmożewskazywaćnaryzykowwyżejwymienionymzakresie(potencjalnezamachynacelezachodnie).PonadtoprzypadekdawnejorganizacjiM.Belmokhtara,AQIM,do-brze ilustrujekonieczność (prewencyjnego) likwidowaniazagrożeniaze stronynawetmałoznaczącychorganizacjiterrorystycznych45.

41 ZbadaniempotencjalnychzasobówropyigazuwSomaliisązainteresowanem.in.firmyTotaliShell.Wsierpniu2013r.pojawiłasięinformacjaopodpisaniuprzezbrytyjskąspółkęSomaOilandGasExplorationznowymrządemwMogadishukontaktunapraceposzukiwawczezłóżwęglowodorównaterenieSomalii.Była topierwsza tego typuumowapodpisanaprzezmiędzynarodowąfirmę.Pojawiłysięprzy tymzarzuty obrakprzejrzystościwfunkcjonowaniuzałożonejprzezbyłegoliderabrytyjskiejPartiiKonserwatywnejspół-kiSomaOilandGasExploration,któraniemiaładoświadczeniawpracachposzukiwawczychorazzostałazarejestrowanazkapitałemwynoszącym0,001GBP.

42 G.Chazan,Danger Money,„FinancialTimes”zdnia30stycznia2013,s.5.43 TerminSaheljeststosowanyjakookreślenieobszaruwAfryce–pomiędzySaharąnapółnocykonty-

nentu,doSudanunapołudniuorazzzachodunawschód:odSenegalu,przezMauretanię,Mali,Czad,Etiopię,ażpoSomalię.

44 Szerzejnatematsytuacjiwregioniezob.J.Czerep,Wojna w Mali,„AmicusEuropae–PolicyPaper”2013,nr4.

45 Doniedawnabyła togrupauważanazaorganizacjęoniezbyt skomplikowanej strukturze icelach,któraniestwarzawiększegozagrożenia.Ograniczałasiędoporwańiatakówoznaczeniulokalnym.WciąguostatnichdwóchlatsiłaAQIMuległagwałtownemuzwiększeniu,cobyłowynikiemzgromadzeniaznaczą-


Od stabilności sytuacjiw zakresie bezpieczeństwaw regionieAfrykiPółnocnej(a także naBliskimWschodzie) zależą perspektywy inwestycjiw lokalnym sektorzenaftowo-gazowym, a więc także – bezpieczeństwo energetyczne państw zachodnich wdłuższymokresie.EskalacjanapięciawokółSyriiwpołowie2013r.,którapoprzezry-zykorozprzestrzenieniasięewentualnegokonfliktuzbrojnegonasąsiedniekraje(m.in.Iran),obrazujeaktualnośćzagrożeńdlamiędzynarodowegohandlu ropą igazem(np.stabilnościdostawLNGzKataru).Latem2013r.nasiliłosięponadtozagrożenieataka-miterrorystycznymiwIraku,któryodbudowujeprodukcjęropynaftowej.Wśródmożli-wychcelówwskazujesięm.in.polanaftoweinaftoweterminaleeksportowe.

Pomimofaktu,żepowojniedomowejwLibiiw2011r.produkcjaropywróciładopoziomusprzedkryzysu,konsekwencjearabskiejwiosnyludówmogąokazaćsięzna-czącewdłuższymokresie.Niestabilnośćwregionie,jakoceniaszefsekcjids.rynkówwMiędzynarodowejAgencjiEnergetycznej (IEA)AntoineHalff,powodujezamroże-nienowychinwestycjiwsektorzenaftowo-gazowym.Spółkikoncentrująsięwyłącznienautrzymaniuprodukcji,aletrudnoimprzekonaćudziałowcówdoinwestycjiwpraceposzukiwawcze.Tymczasem sąonekluczowedla zapewnieniawydobycia surowców wprzyszłości.Analitycy IEAprzewidują,żewczterechkrajachafrykańskichnależą-cychdoOPEC(Algieria,Angola,Libia,Nigeria)nienastąpiwzrost (netto)produkcjiropywciągunajbliższychpięciulat.

Kwestiabezpieczeństwapolityczno-wojskowegoigospodarczegopółnocnejczę-ściAfryki,jest–zdaniemdyrektorads.politykizagranicznejibezpieczeństwaorgani-zacjiGermanMarshallFundIanaLessera–bardzoważnadlapaństwstrefyeuroatlan-tyckiej.Wartozauważyć,żeczłonkamigrupybylim.in.dwajobywatelekanadyjscy46. Przynajmniejjedenznich,wedługwstępnychinformacji,realizowałnarzeczterrory-stówzadaniarozpoznawczenatereniezakładuTiguentourine.PrzybylionidoAlgieriidwalatawcześniej,dlategomogązostaćuznanizaswoistyrodzajtzw.piątejkolumnywewnątrzobiektu.Fakttenmożeświadczyćozasadnościkontynuowaniawysiłkównarzeczniwelowaniazagrożeniazestronypracownikówmiędzynarodowychfirmsekto-raenergetycznegomającychzwiązkizfundamentalistamiislamskimi(chodzizarówno o radykalnych muzułmanów, jak i rdzennych obywateli państw zachodnich, którzysympatyzujązislamskimiruchamipopierającymiprzemoc).Należydodać,żeproblemtendotyczytakżeszerszegokontekstu–zjawiskaradykalizacjimuzułmanówżyjących wkrajachzachodnich(tzw.home grown terrorism).

PrzejęcieistotnegoobiektuenergetycznegowInAmenasjestdowodemnapoten-cjalnezagrożeniedlabezpieczeństwaenergetycznegopaństwUE(szczególniewzakre-sieryzykaograniczeniadostawnapołudnieEuropy).Wtymcelupotrzebnesąskoor-dynowane,przemyślanedziałaniaprowadzonewspólnieprzezUSAiEuropę.ChodzitakżeobezpieczeństwoenergetyczneregionuMorzaŚródziemnego.Istniejeryzyko,że

cychśrodkówfinansowychpochodzącychzokupów,przejęciatransportówcennychładunkóworazprzemytu, atakżewejściewposiadaniedużejilościuzbrojeniapozałamaniusięwładzyMuammaraKaddafiegowLibii.DziękitemumożliwościAQIM,którazlokalizowałaswojąbazęwpółnocnejczęściMali,ulegałyzwiększeniu.Abstrahującod ewentualnychkorzyściwynikającychzuczynieniakrokuw stronędemokratyzacji, podob-nymbodźcemdlarozwojuterroryzmu,jakwartozauważyć,byłczasowychaosianarchiapanującawczasierewolucjiw innych państwach regionu –wEgipcie iTunezji. Szczególnie niebezpieczne, zdaniem częściekspertów,możebyćwejścieprzezterrorystówwposiadanieprzenośnychsystemówobronyprzeciwlotniczejS.A.-7b (MANPADS).Rakiety tego typumogą zostaćwykorzystane np. do ataku na lądujące i startującesamolotypasażerskie.

46 Pozostający ze sobąw kontaktach biały 22-letni student (pilnował zachodnich zakładników) orazciemnoskóryKanadyjczyk.


konflikty lokalne spowodują spadekeksportu surowcówenergetycznych iwzrost cenropynaftowejigazuziemnegonaświatowychrynkach.Algieriadostarczaaż90proc.gazudlaHiszpaniiiPortugalii.Problememjesttakżeszlakprzerzutowybroniinarko-tykówzpołudniaAfrykidoEgiptu.PośrednioistotnajestrównieżkwestiazapewnieniaEuropie bezpieczeństwaw kontekście znaczącego napływu afrykańskich imigrantów.DotyczytotakżepotencjalnejdziałalnościterrorystycznejzichstronywpaństwachUEipozostałychkrajachEuropy.

Rys. 3. Instalacja gazu ziemnego w In Amenas i organizator ataku – m. Belmokhtar

(Oprac.napodst.: http://graphics8.nytimes.com/packages/images/newsgraphics/2013/0118-alge-ria/0119-algeria.jpg; http://postmediacanadadotcom.files.wordpress.com/2013/04/algeria_kid-napping.jpg?w=640&h=330&crop=1; http://i3.dailypost.co.uk/incoming/article2618506.ece/AL-TERNATES/s615/pix-image-1-431691560-2618506.jpg; http://localtvkdvr.files.wordpress.com /2013/01/hostages.jpg?w=402[dostęp:22VI2013]).

Obiekty energetycznej infrastruktury krytycznej państwa mogą przyciągaćzainteresowanie organizacji terrorystycznych, ponieważ ich zniszczenie, uszko-dzenie lub tylko czasoweprzejęciepowodujepoważne stratygospodarcze imożezostaćwykorzystanewmediachwcelachpropagandowych.Kwestie zaopatrzeniawenergięmają istotne znaczniedla funkcjonowaniagospodarkioraz znajdują sięw centrum zainteresowania statystycznych gospodarstw domowych (tzw. szarychobywateli będącychwyborcami). Czynniki te składają się na wysokąmedialnośćwydarzenia, jakim jest zamach na obiekt energetycznej infrastruktury krytycznej(incydentw InAmenas był szeroko relacjonowanyw globalnychmassmediach).Chodzi przy tym o gwarancje zabezpieczenia zapotrzebowania na nośniki energii wwymiarzewewnętrznymizewnętrznym.

Wprzypadkusytuacjikryzysowejikoniecznościograniczeniapodażydanegopa-liwanarynku(i/lubwzrostujegocenyzinnychpowodów)możetospowodowaćpo-


ważneniepokojespołeczne.Istotneznaczniekwestiienergetycznychdlawspółczesnychpaństwpokazałprzykładstwarzającychpoważnezagrożeniedlaporządkupublicznegodemonstracji społecznychwBułgariinapoczątku2013 r., spowodowanychgwałtow-nymwzrostemcenyenergii47.

Wkontekścieprawdopodobieństwawystąpieniapodobnegoryzykawprzyszłościwidocznawydajesiępotrzebadokonaniaprzegląduistniejącychprocedurbezpieczeń-stwawobiektachenergetycznejinfrastrukturykrytycznejorazzwiększeniaświadomościzałógipersoneluochronywobecnowegorodzajuzagrożeń.

Ocena i wnioski

Przypadek w InAmenas obrazuje złożoną sytuację kryzysową i nowywymiarzagrożeniadlaenergetycznejinfrastrukturykrytycznejpaństwa.Wyzwanieto, jakpo-kazujeanalizaincydentuwalgierskiejrafineriigazu,wymagapodjęciakompleksowe-go spektrum działań.Władze polityczne i służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo wAlgierii stanęły przedwyzwaniemw sferze gospodarczej (utratawpływówdo bu-dżetu, zobowiązania kontraktowewynikające z umów na dostawy energii), politycz-no-dyplomatycznej(ustosunkowaniesiędożądańterrorystów,zagranicznizakładnicy,komunikatydlaświatowychmediów)czytaktycznej(sposóbprzeprowadzeniaoperacjiodbiciazakładników).

Atakw InAmenas przeprowadzonowbardzoprofesjonalny sposób (z elemen-tamidziałańcharakterystycznychdlaformacjitypupolicyjnegoczynawetwojskowe-go).Świadczyotymzarównoznacznaliczbazamachowcóworazichumiejętności,jakiprzygotowanie,atakżepoziomdeterminacjiwrealizacjicelu.Przykładtenpokazuje,żeproblemterroryzmuislamskiegonosicechymitycznejhydrylernejskiej,która–pozadaniujejśmiertelnegonapozórciosu–potrafisięodrodzićsilniejszaizaatakować wtrudnymdoprzewidzeniamiejscuiczasie.

Dodatkowowartyodnotowaniajestfakt,żeataknaalgierskąrafinerięmiałmiej-scewregionie,wktórymistniejezwiększonezagrożenieterroryzmemiinstalacjeener-getycznej infrastrukturykrytycznej sąponadstandardowochronione.Niemniej jednakprzygotowanieobiektunategotypuzagrożenieniezawszejestskuteczne,copokazaływydarzeniaw InAmenas.W tymkontekście cywilnaochronaobiektów infrastruktu-ry krytycznej (zewzględu na koszty – zwykle o charakterze podstawowym) nie jest wstaniesprostaćtegotypuatakowi48.Wszelkasłabośćwpowyższymwymiarzemożespowodowaćistotnestratywprzypadkuataku.

Działania i międzynarodowa kooperacja w zakresie zwiększenia zdolności doochrony obiektów energetycznej infrastruktury krytycznej powinny należeć do corazistotniejszychcelówwspółczesnegopaństwa.Wtymkierunkuzmierzam.in.aktywnośćniektórych organizacji i krajów euroatlantyckiej strefy bezpieczeństwa49. ProgramywtymzakresieposiadazarównoUE,jakiNATO.DlaEuropyAlgieriamaznaczenie

47 K. Stec,Wybrane prawne narzędzia ochrony infrastruktury krytycznej w Polsce, „BezpieczeństwoNarodowe”2011,nr19,s.182.

48 Kwestiatadotyczytakżepomysłuangażowaniacywilnychfirmochroniarskichdoochronykluczo-wychministerstwiurzędówwPolsce.

49 Przykłademtegomożebyćnp.działalnośćgrupyroboczejNATOds.ochronyenergetycznej infra-strukturykrytycznej,któraprzejawiasięm.in.poprzezspotkaniawramachThe Partnership Action Plan aga-inst Terrorism(PAP-T).UEtakżeposiadaswojeprogramyochronyinfrastrukturykrytycznej.


zewzględunaperspektywicznedostawygazuztegokraju(zezłóżkonwencjonalnych,awprzyszłościbyćmożetakżeniekonwencjonalnych–łupkowych)50.Władzekrajóweuropejskichniesąjednakwrównymstopniuzdeterminowane,abyprzeciwdziałaćro-snącemuzagrożeniuislamskimterroryzmemwAfryce.Wynikatozniespójnych,acza-semwręczrozbieżnychinteresówwdziedziniebezpieczeństwaienergetykipomiędzypaństwami(procestenwydajesięprzebiegaćzgodniezteoriąrealizmupolitycznego)51. Wartoprzytymzaznaczyć,żerównieżprzedstawicieleUSAprzyznają,żepowinniwy-kazaćsięwiększądeterminacjąwceluprzeciwdziałaniarozprzestrzenianiusięzjawiskaterroryzmuwregionieAfrykiPółnocnej52.

Potrzeba zwiększenia zabezpieczenia infrastruktury krytycznej jest dostrzega-na takżewPolsce.Lukiwymagającepodjęciapilnychdziałańmożnazidentyfikowaćtakwsferzestrategicznej (zwłaszczaniskadywersyfikacjaźródełzaopatrzeniawgazziemny)53, jak i taktycznej (na poziomie bezpieczeństwa infrastruktury energetycznej wkontekściezagrożeniaterroryzmem).Okoniecznościpoprawyzabezpieczeniaobiek-tówinfrastrukturykrytycznejzwiązanejzenergetykąwPolsceświadcząm.in.dokony-waneprzezcywiliprzypadkiwtargnięcianaterentegorodzajuobiektów54.

50 BezpieczeństwoenergetyczneAlgieriijestwięcpowiązanezbezpieczeństwemenergetycznympaństweuropejskich.Niemożnawykluczyć,że–wprzypadkustworzeniaodpowiednichuwarunkowańinwestycyj-nych–AlgieriamaszansęzastąpićNorwegięjakojedenzgłównychdostawcówbłękitnegopaliwanaStaryKontynent.

51 Francuska interwencjawMalinastąpiłapookoło rokuodprzejęciaprzez skrajnychmuzułmanówwładzywpółnocnejczęścitegokraju.Zaangażowaniewiększościpaństweuropejskichwrozwiązanietegoproblemujestmarginalne. InaczejniżwprzypadkuUSAczyWielkiejBrytanii,elitypolitycznewEuropienieuważajązazasadneangażowaniesięwoperacjemającenaceluzlikwidowanierodzącegosięzagrożenia,zwłaszcza jeśliwystępujeono stosunkowodalekood ichgranic (pozornebezpieczeństwo).Takie rozumo-waniewydajesiębłędne,ponieważwrazzkorzyściamipłynącymizglobalizacji,niesieonatakżezagroże-nia,którewymagająskutecznegoreagowania.Jednymztakichzagrożeńjestrozprzestrzeniającysięnaskalęświatowąterroryzm.Naturalnieodrębnym,aleniemniejistotnym,zagadnieniemjestkwestia,czyprzypadekkryzysunatereniedanegopaństwafaktyczniewyczerpujeprzesłankidointerwencjipaństwtrzecich(pytanieomotywystronypodejmującejinterwencję,zasadnośćpodjęciadziałańobronnych,spełnieniewarunkówtzw.wojnysprawiedliwejitp.).

52 SekretarzStanuHilaryClinton spotkała się zkrytykączłonkówSenackiejKomisji ds.StosunkówZewnętrznych,którzyzarzucili,żeStanyZjednoczoneniesąprzygotowanenazagrożeniewtejczęściświata.Wskazywano,żeprzezsześćlatodpowołaniadowództwaAfricom,jestonokierowanezbazywniemieckimStuttgarcie.Rewolucjewpaństwacharabskichdoprowadziłydozanikusiłbezpieczeństwawregionie.SamezdolnościoddziaływaniaUSAnakontynencie,jakprzyznałaH.Clinton,równieżprezentująsięniedostatecz-nie.PoinformowałanatomiastowspółpracyzAlgieriąiTunezjąwzakresiekompleksowegoprzeciwdziałaniaterroryzmowiwregionie(m.in.przezzwalczaniebazikryjówekterrorystówislamskich,odcięcieźródełfinan-sowania,aletakżedziałaniapropagandowemającenaceluprzeciwdziałanierozprzestrzenianiusięideologiifundamentalistycznejiosłabienienapływunowychrekrutów).

WtymkierunkunależytakżepostrzegaćpopisanieporozumieniazwładzamiNigruwsprawieutworze-nia na jego terytorium amerykańskiej bazy samolotów bezzałogowych (tzw. dronów). Bazę przewidziano wpółnocnej części kraju (wpobliżumiejscowościAgadez). Jest to reakcjam.in. na kryzysw InAmenasoraztendencjęterrorystówdowybieranianasowjesiedzibyodległych,trudnodostępnychregionów(częstonapustyni).Zapowiedziano,żedronytypuPredatorniebędąuzbrojoneibędąpoczątkowopełnićtylkomisjeroz-poznawcze.Niemożnajednakwykluczyć,żezczasemichzadaniazostanąposzerzoneozdalnelikwidowanielideróworganizacjiterrorystycznych,jakmatomiejscewinnychczęściachświata.

53 Wczerwcu2013r.RadaBezpieczeństwaNarodowegopodkreśliłakoniecznośćkoordynacjidziałańwdziedziniebezpieczeństwaenergetycznegopaństwa.Potwierdzonokluczoweznaczenieenergetykinietylkodlarozwoju,lecztakżebezpieczeństwapaństwawwymiarzewewnętrznymimiędzynarodowym.Podkreślonozłożonośćikompleksowośćwyzwańwtymzakresie.

54 Dlaprzykładu,wczerwcu2013r.grupa19ekologówzróżnychkrajówświatanielegalniedostałasiędojednejzkluczowychwPolsceelektrowniTurów.Aż12znichudałosięprzedrzećiwspiąćna100mkominsiłowni.Potencjalnezagrożeniewzwiązkuztegorodzajuprzypadkamizwiększafakt,żeintruzipochodzilinie


Obiektyenergetycznejinfrastrukturykrytycznej,zuwaginaatrakcyjnośćjakoceleataku,będąprawdopodobniecorazczęściejwybieraneprzezterrorystów.Dlaafrykań-skichgrup terrorystycznych–używającporównaniadozagrożeniazestronysomalij-skichpiratów–SaharastajesięjakOceanIndyjski,naktóryminstalacjenaftowo-ga-zowesąodpowiednikamitankowcównadającychsiędozaatakowanialubporwania55. Ryzykowwyżejwymienionym zakresie jest charakterystyczne dla instalacji energe-tycznychwtakichkrajach,jakAlgieria,gdzieznacznaczęśćzałogipochodzizpaństwzachodnich.Niemożnajednakwykluczyć,żetegotypuzagrożeniezwiększysiętakżewprzyszłościdlasektoraenergetycznegowpaństwachUEiszerzej–euroatlantyckiejstrefybezpieczeństwaiwkrajachsojuszniczych.Trudnośćwskutecznymzabezpiecze-niu państw zachodnich przed zamachami terrorystycznymi (zwłaszcza samobójczymiatakamibojownikówislamskich)pokazująprzypadki,któremiałymiejscekilkalatpoatakachnaUSA11września2001r.Pomimoświadomościzagrożeniaipodjęciaroz-budowanych środkówprzeciwdziałających terroryzmowi,nieudało sięuniknąćm.in.zamachówwMadrycie (2004 r.). iwLondynie (2005 r.).Wnioski z tej lekcji obra-zują skalęwyzwania ipotwierdzajązasadnośćpodjęcia jeszczebardziejefektywnychwyprzedzających czy też prewencyjnychdziałańwcelu zapewnieniabezpieczeństwa wpaństwachzachodnich.Podejmującjejednak,niezbędnewydajesięniedopuszczeniedoantagonizacjipokojowonastawionych(tj.niepopierającychprzemocy)wyznawcówislamu,którzyprzeważają zarównowspołecznościachmuzułmańskichwkrajachza-chodnich,jakinaświecie.

Abstrakt

Celemartykułujestprzedstawieniekwestiiwzrastającegoznaczenianowychobsza-rówzagrożeńdlaenergetycznejinfrastrukturykrytycznejibezpieczeństwawspółczesne-gopaństwa.Próbatazostałapodjętanapodstawieprzypadkuatakuterrorystycznegonamiędzynarodową instalację gazowąTiguentourinew algierskim InAmenas, którymiałmiejscew styczniu 2013 r. Incydent tenwydaje się trafnie obrazowaćwspółzależnośćszereguczynnikówiwieloaspektowązłożonośćtegotypusytuacji.Splotłysiętukwestieprzeciwdziałania aktywności terrorystycznej, ale i bezpieczeństwa energetycznegoorazuwarunkowaniapolityczneidyplomatyczne.Funkcjonowanieenergetycznejinfrastruktu-rykrytycznejwspółczesnegopaństwajestnarażonenawielezagrożeń,włączniezzagro-żeniemterrorystycznym.Zaniedbaniawwyżejwymienionymzakresiemogąskutkowaćpoważnymikonsekwencjaminietylkodlasystemuenergetycznegoigospodarczegopań-stwa,ale–pośrednio–takżedlajegobezpieczeństwawewnętrznego.Nowerodzajeobsza-rówryzykadlaobiektówenergetycznejinfrastrukturykrytycznej(atakifizyczne,sieciowe/cybernetyczne)wymagająpogłębieniabilateralnejiwielostronnejkooperacjimiędzypań-stwamieuroatlantyckiejstrefybezpieczeństwaorazichsojusznikami.

tylkozPolski,aletakżezinnychkrajówUE.Wartopodkreślić,żechodzioakcjeprzeprowadzaneprzezcywili.Niemożnawykluczyć,żeakcjępodobnegorodzajumożepodjąćwprzyszłościorganizacja terrorystyczna.ZwiększeniezabezpieczeniaobiektówenergetycznychjesttakżeistotnezuwaginaplanowaniewPolsceno-wychinwestycjienergetycznych,ostrategicznymznaczeniu:budowyelektrowninuklearnych,gazoportuLNGorazprojektówwydobyciagazuzłupków.

55 P. Collier, The West Has Let Negliance In The Sahel Turn Into Nightmare, „Financial Times” z20stycznia2013,www.ft.com[dostęp:20VI2013].


Abstract

Theaimofthisarticleistopresenttheincreasingsignificanceofnewthreatstothecriticalenergyinfrastructureandsecurityofacontemporarystate.Thisattempt isbasedon thecaseof the January2013 terrorist attackonan internationalnaturalgascomplexTiguentourineneartheAfricantownofInAmenasinAlegria.Thecasedeliversaninterestingexampleofinterconnectingaspectsofenergysecurity,counter-terrorismefforts and international relations.The proper functioning of energy infrastructure incontemporarystatesfacesabroadrangeofsecuritychallenges,includingterroristthre-ats.Neglectedprotectionofsuchinfrastructurecanresultinagraveinternalthreat,andhave economic, environmental and humanitarian consequences.Therefore, protectingtheenergyinfrastructurefromdeliberatephysicalandcyberterrorist(web-based)attacksanddisruptions,whichmitigatesdamageandenhances the resilienceofcritical ener-gyinfrastructuremustbeasubjectforenhancedbilateralandmultilateralcooperationamongcountriesintheEuro-Atlanticsecurityzoneandtheirallies.


Janusz Wasilewski

Zarys definicyjny cyberprzestrzeni

Jak zdefiniować cyberprzestrzeń?

Nieustannypostęptechnologiczny,będącyimperatywemosilenieomalrównejpostępowibiologicznemu,codzienniezmieniaotaczającąnasrzeczywistość,kreującnietylkonowemożliwości,lecztakżewyzwania.Nowoczesnetechnikikomputero-we,lubszerzej–teleinformatyczne,którezaledwiekilkanaścielattemubyłyprzed-miotempowieści sciencefiction, sąobecniepowszechniewykorzystywanymi roz-wiązaniami.Takie zjawiska, jak ogólnoświatowawymiana informacji, stosowanieelektronicznegopodpisu,korzystanieze-bankowościczyniezwyklepopularnepor-talespołecznościoweorazrozrywkowe,prowadządowirtualizacjirzeczywistościi„cyfryzacji”ludzkiegożycia.Znakiemczasówstałosięprzetwarzaniejaknajwięk-szychilościdanychoposzczególnychosobachorazoichdziałaniachwprzeróżnychsystemachteleinformatycznych.

Abyuzmysłowićrozmiaryporuszonegozjawiska,posłużonosiękilkomaliczbami1:• liczbamieszkańcównaświeciewynosiponad7mld,ponad2mldznichko-

rzystazInternetu,• naświeciejestaktywnychponad5mldnumerówtelefonówkomórkowych,• liczbaużytkownikówInternetuwPolscewynosiokoło24mln,• statystycznyużytkownikInternetuspędzawsieci16godzinmiesięcznie,co

wskaliświatowejdajeokoło35mldgodzinwciągumiesiąca(czyli,wprzy-bliżeniu,4tys.latonlinenakażdymiesiąckalendarzowy),

• wartość sprzedaży onlinewUSAw pierwszym kwartale 2012 r. osiągnęła 50mlddolarów,

• wyszukiwarkaGoogleotrzymujedziennieponadmiliardpytań,• liczbakontnaportaluFacebookprzekraczamiliard,wtymponad10mlnto

kontaużytkownikówzPolski,• cosekundęwserwisieYoutubepojawiasiękolejnagodzinamateriałufilmo-

wego,• każdegodniawgrzeFarmville(wchodzącejwskładportaluFacebook)sprze-

dajesięokoło500tys.traktorów.WrealnymświeciefirmaJohnDeeresprze-daje5tys.maszynrolniczychrocznie.

1 Przedstawionedanestatystycznepochodzązestron internetowychdostępnychpodadresami:http://www.internetworldstats.com/stats.htm,

http://hothardware.com/News/ITU-Finds-2-Billion-Internet-Users-Worldwide-5-Billion-Mobile-Sub-scriptions/,

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2153rank.html,http://www.go-gulf.com/blog/online-time,http://newsroom.fb.com/Key-Facts,http://www.checkfacebook.com/,http://www.statisticbrain.com/total-online-sales/,http://farmville.wonderhowto.com/inspiration/shocking-farmville-facts-0114622/.


Powyższeliczbytojedynieczubekgórylodowejcałegozjawiska.Uzmysławiają,jakdużączęśćżyciaspędzasięobecnieonlineprzedkomputerem,tabletemczysmartfo-nem.Dlawieluosóbwykładnikiemstatususpołecznegostałasięliczbaosóbzaproszo-nychdogronaznajomychnaichprofilu,znajdującymsięnaportalachspołecznościo-wych.Dlainnychzakupwirtualnegoprzedmiotu,dostępnegochoćbytylkowsieciowejgrzekomputerowej,możebyćwartnawetkilkatysięcydolarów.DlawszystkichInternetstał się najszybszymźródłem informacji orazwygodną przestrzeniąwykorzystywanądoświadczeniawieluusług.Taknarodziła się„cyberprzestrzeń”,czylinowadomenaludzkiejaktywności,pełnaportaliinformacyjnych,sklepów,fororazawatarówsymbo-lizującychposzczególnychużytkowników–ludzi.OdstronytechnicznejfundamentemtejdomenyjestoczywiścieglobalnasiećInternet.

Chociażokreśleniecybe rp rzes t r zeń wciążjestuważanezabardzonowocze-sne,jegohistoriasięgajużprzeszło30lat.Porazpierwszypojęciemtymposłużyłsię w1982r.WilliamGibson2,autorpowieścisciencefiction,którywprowadziłjewno-weli zatytułowanej Burning Chrome3. Dwa lata później w powieści Neuromancer4 Gibsonponowniezaprosiłswoichczytelnikówdocyberprzestrzeni,określającjąjako:Konsensualna halucynacja doświadczana każdego dnia przez miliardy uprawnionych użytkowników we wszystkich krajach, przez dzieci nauczane pojęć matematycznych (…). Graficzne odwzorowanie danych pobieranych z banków wszystkich komputerów świata. Niewyobrażalna złożoność... Świetlne linie przebiegały bezprzestrzeń umysłu, skupiska i konstelacje danych5.

Przytoczonadefinicja,mimożepochodzizpowieścibeletrystycznej,nietylkodałapoczątekwielkiejdebacienadistotącyberprzestrzeni,lecztakżewskazałapodstawoweelementytegoosobliwegośrodowiska:rozległość(zasięgświatowy),spajaniewszelkichzasobówwjedną,olbrzymiąbazędanych,złożonośćorazbezprzestrzennośćrozumianąjako brakmożliwości odniesienia cyberprzestrzeni dofizycznych (w tymgeograficz-nych)wymiarówrealnegoświata.WswojejdefinicjiGibsonwprowadził takżewizu-alizację cyberprzestrzeni („graficzneodwzorowanie”), które stało się elementemcha-rakterystycznymdlafantastykiokreślanejmianemcybe rpunku 6.Najbardziejznanymiprzykładamipracreprezentującychtennurtwspółczesnejkulturysąflimy:trylogiaMatrix7 orazwcześniejszyJohnny Mnemonic8.Choćnieosadzonyściślewtymgatunku,wizjępo-

2 Zob.np.http://en.wikipedia.org/wiki/Cyberspace[dostęp:1II2013].3 Nowelazostałaopublikowanaw1982r.wmagazynie„Omni”,amerykańskimpiśmiepoświęconym

tematycesciencefiction.4 W.Gibson,Neuromancer,NewYork1984,AceBooks.5 FragmentksiążkiwtłumaczeniuPiotraW.Cholewy,zob.W.Gibson,Neuromancer,Katowice2009,

Książnica,s.59.Woryginale:A consensual hallucination experienced daily by billions of legitimate operators, in every nation, by children being taught mathematical concepts… A graphical representation of data abstrac-ted from the banks of every computer in the human system. Unthinkable complexity. Lines of light ranged in the non-space of the mind, clusters and constellations of data.Tekstangielskiprzytoczonozastronąinternetowąpodadresem:http://www.thecybernaut.org/2010/11/definitions-of-cyberspace/[dostęp:1II2013].

6 Wyrażeniepowstałonapoczątkulat80.XXwieku.JegotwórcąjestpowieściopisarzBruceBethke,autorksiążkizatytułowanejCyberpunk(powieśćniebyławydanawPolsce–przyp.red.).Najbardziejcharak-terystycznymicechamigatunkujestprzedstawianiewizjiprzyszłości,wktórejludzie,komputeryimaszyny, atakżeichśrodowiska,zaczynająsięwzajemnieprzenikać.

7 Natrylogięskładająsię:Matrix(1999),Matrix: Reatkywacja(2003)orazMatrix: Rewolucje(również2003).Zanapisaniescenariuszafilmubyliodpowiedzialnibraciaopolskichkorzeniach–AndyiLarryWachowscy.

8 Premierafilmuodbyłasięw1995r.JegofabułabyłaluźnopowiązanazpowieściąGibsonapodtymsamymtytułem.


strzegalnejzmysłamicyberprzestrzenizaprezentowanotakżewfilmieTron: Dziedzictwo9,będącykontynuacjągłośnejprodukcjizlat80.XXwieku.Wizjacyberprzestrzenizostałaprzedstawionawfilmachjakoprzestrzeńzobrazowanazapomocągrafikikomputerowej–funkcjonującaniczymobrazwgrzekomputerowej,pełnatrójwymiarowych,interaktyw-nychobiektówporuszającychsięwewspólnymśrodowiskuzzachowaniemperspektywy i znanych nam z rzeczywistości takich zjawisk fizycznych, jak grawitacja czy kolizjaobiektów.Wizualizacjatapozwalałaprzypisywaćcyberprzestrzenicechywłaściwereal-nej,postrzegalnejzmysłamirzeczywistości,którąmożnanietylkozobaczyć,alerównieżdotknąćikształtowaćzapośrednictwemodpowiednioprzygotowanegointerfejsu.

Kończącrozważaniahistoryczne,wartoprzypomniećocybe rne tyce (ang.cy-bernetics),przedstawionejprzezNorbertaWienerajeszczew1948r.Wienerzdefinio-wałtopochodzącezgrekiwyrażeniejakokontrolę oraz komunikację pomiędzy światem zwierząt oraz maszyn10.Kilkadziesiątlatpóźniej,przedstawionaprzezWienerakoncep-cjapojawieniasięnowychforminterakcjipomiędzyludźmiamaszynami,stałasięinspi-racjądlaGibsonadostworzeniawizjinowegośrodowiska,wktóryminteligencjaistotżywychimaszynprzeplatająsię,niepozwalającnaichrozdzielenie

Zuwaginarosnąceznaczeniesystemówteleinformatycznychwykorzystywanychobecnieprzezspołeczeństwanacałymświecie,atakżewchodzącychwskładpaństwo-wejinfrastrukturykrytycznej,współczesnadoktrynaprawnazaczęłainteresowaćsięle-galnymdefiniowaniemcyberprzestrzeni.Było to spowodowane ilością specyficznychdziałańpodejmowanychprzezludzizapośrednictwemkomputeróworazsieci.Koniecz-nebyłorozpoznanienowegocyfrowegośrodowiska,którenadałozupełnienowykształtzawieraniu umów cywilnoprawnych, dokonywaniu czynności administracyjnych, alei popełnianiu nowoczesnych formprzestępczości.Wiele spośród znanychdotychczasczynnościprawnychwyraźniezmieniłosięwcyberprzestrzeni,podczasgdyinnedopie-rodziękiniejpowstały.

Poniżejzaprezentowanokrótkiprzegląddefinicjicyberprzestrzeniprzyjętychnagruncierządowychdokumentówróżnychkrajów,wtymdefinicjęcyberprzestrzenizapi-sanąwpolskiejustawie,adalejomówiono,wjakisposóbprzyjęcieokreślonegosposobucharakteryzowaniacyberprzestrzeniwpływanarozumienietego,czymjest„bezpieczeń-stwocyberprzestrzeni”.

Jednąznajbardziejznanychipowszechniecytowanychjestdefinicjacyberprze-strzenisformułowanaprzezDepartamentObronyUSAnapotrzebypowołaniajednolite-gosłownikaterminologiiwojskowejorazpowiązanej,wedługktórejcybe rp rzes t r zeńto:Globalna domena środowiska informacyjnego składająca się z współzależnych sieci tworzonych przez infrastrukturę technologii informacyjnej (IT) oraz zawartych w nich danych, włączając Internet, sieci telekomunikacyjne, systemy komputerowe, a także osa-dzone w nich procesory oraz kontrolery11.

9 Tron: Dziedzictwo,będącykontynuacjąfilmuTronz1982r.,zostałwyprodukowanyw2010r.Wobuprodukcjachprzedstawionowizjęcyberprzestrzenijakocyfrowegoświatazbudowanegonasiatceprzypomi-nającej kratkiw zeszycie.Wprzedstawionejwirtualnej rzeczywistościwszystkoprzybierałopostać zobra-zowaną – np. programy chroniące systemmiały kształt futurystycznychmaszyn, inspirowanych kształtemczołgówzbudowanychzczarnychbloków.Pierwszaczęśćfilmujestdlapasjonatówtechnikiswojegorodzajuhymnemnowoczesnychtechnologii.

10 N.Wiener,Cybernetics: or Control and Communication in the Animal and the Machine,NewYork1948,JohnWiley&Sons.Przytoczonadefinicjajestzawartawtytulepracy.

11 Słownik terminów wojskowych oraz powiązanych, tłum. własne, Joint Publication 1-02. Woryginale:A global domain within the information environment consisting of the interdependent network of information technology infrastructures and resident data, including the Internet, telecommunications ne-


Charakterystycznącechątejdefinicjijestbrakodwoływaniasięwniejdojakich-kolwiek elementówspołecznychczywogóledo ludzibędącychużytkownikami cy-berprzestrzeni,pomimożeelementy tebyły istotnączęściąoryginalnego rozumieniacyberprzestrzeni.DefinicjaDepartamentuObronyUSAskupiacałąuwagęnatechno-logicznychfundamentachcyberprzestrzeni,wskazującprzedewszystkimInternet.Jaksłuszniezauważonowliteraturzeprzedmiotu12,ówaspekttechnologicznyzostałjednakwdefinicji poruszonywograniczonymzakresie: definicja expressis verbiswskazujejedynie na sprzętową stronę infrastruktury tworzącej cyberprzestrzeń, pomijając jejwarstwęprogramową.Wprzyjętejw2003r.Narodowej Strategii dla Bezpiecznej Cy-berprzestrzeni13zapisano:

NaszaKrajowa infrastruktura krytyczna jest budowana przez publiczne, jak i prywatneinstytucjefunkcjonującewsektorachrolnym,żywieniowym,zaopatrzeniawwodę,służbyzdro-wia,usługratunkowych,rządowym,obronnym,przemysłowym,informacyjnymoraztelekomu-nikacyjnym, energetycznym, transportowym, bankowym oraz finansowym, chemicznym orazmateriałówniebezpiecznych,atakżepocztowymorazdostawczym.Cyberprzestrzeństanowiichukładnerwowy–systemkontrolnynaszegokraju.Cyberprzestrzeńjestzbudowanazsetektysię-cypołączonychkomputerów,serwerów,routerów,switchyorazświatłowodów,któreumożliwia-jąpracęnaszejinfrastrukturzekrytycznej.Stądteżzdrowefunkcjonowaniecyberprzestrzenijestkluczowedlanaszejekonomiiorazbezpieczeństwanarodowego14.

Zawarty w strategii bezpieczeństwa szeroki zakres definicji cyberprzestrzeniwskazujenie tylkonawielośćoraz rozległość elementów infrastrukturalnychwraz zichpowiązaniamizkrajowąinfrastrukturąkrytyczną(którejpoprawnefunkcjono-wanie jest fundamentem realizowanych zadań państwa), lecz także na aspekt spo-łeczno-ekonomicznyfunkcjonowaniacyberprzestrzeni.Nazywaniecyberprzestrzeniukłademnerwowymwszelkich sektorówgospodarczych oraz administracyjnych towyrazznaczenia, jakieprzywiązujesięwStanachZjednoczonychdozagadnieńin-formatyzacjikrajuorazrolitegoprocesuwbudowaniunowoczesnegopaństwa15. To właśniecyberprzestrzeń–będącanowoczesnym,wdużejmierzezautomatyzowanym

tworks, computer systems, and embedded processors and controllers.Słownikdostępnynastronieinterneto-wejpodadresem:http://www.dtic.mil/doctrine/new_pubs/jp1_02.pdf[dostęp:25X2013].

12 R.Ottis,P.Lorents,Cyberspace: Definition…,s.2.13 Narodowa Strategia dla Bezpiecznej Cyberprzestrzeni, tytuł oryginalny:National Strategy to Secu-

re Cyberspace.Dokumentzostałsporządzonyjakojedenzelementówodpowiedzinazamachterrorystyczny z11września2001r.TreśćstrategiizostałaopracowanaprzezDepartamentBezpieczeństwaKrajowegoUSA(DepartmentofHomelandSecurity)orazzatwierdzonawkwietniu2003r.Tekststrategiijestdostępnynastro-nieinternetowejpodadresem:http://www.dhs.gov/national-strategy-secure-cyberspace.[dostęp:1lipca2013].

14 Narodowa Strategia…,s.vii, tłum.własne.Woryginale:Our Nation’s critical infrastructures are composed of public and private institutions in the sectors of agriculture, food, water, public, health, emergen-cy services, government, defense, industrial base, information and telecommunications, energy, transporta-tion, banking and finance, chemicals and hazardous materials, and postal and shipping. Cyberspace is their nervous system —the control system of our country. Cyberspace is composed of hundreds of thousands of in-terconnected computers, servers, routers, switches, and fiber optic cables that allow our critical infrastructu-res to work. Thus, the healthy functioning of cyberspace is essential to our economy and our national security..

15 PrzykłademmożebyćoświadczeniewygłoszoneprzezPrezydentaStanówZjednoczonychBarackaObamęnakonferencjipoświęconejkwestiibezpieczeństwawcyberprzestrzeni29maja2009r.:Cyberzagro-żenia stanowią jedno z największych wyzwań dla bezpieczeństwa ekonomicznego i krajowego, przed którym stajemy jako naród oraz: Powodzenie amerykańskiej ekonomii w dwudziestym pierwszym wieku zależeć bę-dzie od poziomu cyberbezpieczeństwa.NagraniezkonferencjijestdostępnenastronieinternetowejBiałegoDomupodadresem:http://www.whitehouse.gov/administration/eop/nsc/cybersecurity[dostęp:1VII2013].


obszaremnatychmiastowejwymianyogromnychilościinformacji–jestprezentowanawprzytoczonejdefinicji jakogłównyośrodekkrajowejdziałalnościgospodarczej. Irzeczywiście,niefunkcjonowanienaprzykładwInternecie,będącym,zgodniezdefi-nicją,jednymzpodstawowychelementówcyberprzestrzeni,oznaczawwysokoroz-winiętychkrajachpoważneograniczenieudziałuwnowoczesnejwymianierynkowej.

Przechodzącnagrunteuropejski,wbrewopiniiokonserwatyzmieStaregoKonty-nentu,możnaznaleźćlicznerozważanianatematistotycyberprzestrzeni.AnalizępojęciawartorozpocząćodomówieniadefinicjiprzedstawionejnaszczebluUniiEuropejskiej.Woficjalnym,elektronicznymsłownikupojęćzzakresuspołeczeństwainformacyjne-gomożnaprzeczytaćnastępującą,zaproponowanąprzezKomisjęEuropejską,definicję cybe rp rzes t r zen i :Wirtualna przestrzeń, w której krążą elektroniczne dane przetwa-rzane przez komputery PC z całego świata16.

Elementempodstawowymtejdefinicjistałasię„przestrzeńwirtualna”.Tawyod-rębnionalogicznie(nieistniejącafizycznie)przestrzeńjesttworzonaprzezsumęzawar-tychwsystemachdanych,plików,stroninternetowych,aplikacjiorazprocesów,doktó-rychuzyskujesiędostępwyłączniepoprzezsystemyteleinformatyczne.

W2011r.KancelariaPremieraWielkiejBrytaniiwydałarządowydokumentzaty-tułowanyStrategia Cyberbezpieczeństwa Zjednoczonego Królestwa – ochrona oraz pro-mocja Zjednoczonego Królestwa w cyfrowym świecie17.Wedługzawartejwniejdefinicji:

Cyberprzestrzeń to interaktywna domena stworzona z cyfrowych sieci, która jestwyko-rzystywanadoprzechowywania,modyfikowaniaorazprzekazywaniainformacji.JejczęściąjestInternet,alezawierająsięwniejtakżeinnesystemyinformacyjne,któreobsługująnaszbiznes,infrastrukturęorazwspomagająświadczenieusług.Cyfrowesieci jużdziśpodbudowująproceszaopatrywanianaszychdomówwenergięelektrycznąorazwodę,pomagająorganizowaćdostawyżywnościoraz innychdóbrdo sklepóworaz służązaniezbędnenarzędziebiznesowewcałymZjednoczonymKrólestwie.Ichzasięgustawiczniesiępowiększa,wmiaręjakpodłączamydonichnaszetelewizory,konsoledogier,czynaweturządzeniaAGD18.

WprzytoczonejdefinicjidozakresuprzedmiotowegocyberprzestrzeniopróczIn-ternetuwłączonotakżeinnesieci,niekonieczniepołączonezglobalnąsieciąWWW,naprzykładlokalne,wykorzystywanewdużychprzedsiębiorstwach.Wprowadzającpoję-ciein t e rak tywnośc i ,autorzydefinicjipodkreślilitakżeistotnącechęsiecikompute-rowych,które–wodróżnieniunaprzykładodtelewizji–sądlaswoichużytkownikównietylkoźródłeminformacji,lecztakżeobszarem–choćbyczęściowo–podlegającymkształtowaniuprzezswoichodbiorców.

16 SłownikjestdostępnynastronieinternetowejKomisjiEuropejskiejpodadresem:http://ec.europa.eu/information_society/tl/help/glossary/index_en.htm#c.Woryginale:Virtual space in which the electronic data of worldwide PCs circulate.

17 Strategia Cyber Bezpieczeństwa Zjednoczonego Królestwa - ochrona oraz promocja Zjednoczonego Królestwa w cyfrowym świecie,2011(tłumaczeniewłasne).Tytułoryginalny:The UK Cyber Security Strategy, Protecting and promoting the UK in a digital world.Tekstdostępnynastronieinternetowejpodadresem:http://www.cabinetoffice.gov.uk/sites/default/files/resources/uk-cyber-security-strategy-final.pdf[dostęp:1VII2013].

18 Strategia Cyber Bezpieczeństwa Zjednoczonego Królestwa…,s.10,tłum.własne.Woryginale:Cy-berspace is an interactive domain made up of digital networks that is used to store, modify and communicate information. It includes the internet, but also the other information systems that support our businesses, in-frastructure and services. Digital networks already underpin the supply of electricity and water to our homes, help organise the delivery of food and other goods to shops, and act as an essential tool for businesses across the UK. And their reach is increasing as we connect our TVs, games consoles, and even domestic appliances.


InaczejniżwprzyjętejwWielkiejBrytaniidefinicjirozłożonoakcentywopraco-waniusporządzonymwramachpracnadStrategią Cyberbezpieczeństwa dla Niemiec z2011r.19,wktórymcyberprzestrzeńokreślonownastępującysposób:Cyberprzestrzeń jest wirtualną przestrzenią wszystkich systemów technologii informacyjnej powiązanych na poziomie danych w skali globalnej. Fundament cyberprzestrzeni stanowi Internet jako uniwersalna oraz powszechnie dostępna sieć oferująca połączenia oraz transport, która może być uzupełniania oraz rozszerzana dalej przez dowolną ilość dodatkowych sieci danych. Systemy IT działające w wyizolowanej przestrzeni wirtualnej nie stanowią części cyberprzestrzeni20.

Jakwynikawprostzostatniegozdaniadefinicji, systemyodłączoneodglobalnychzasobówcyberprzestrzeni(wpraktyceodInternetu)niewchodząwskładcyberprzestrzeni.

Kolejnadefinicjawywodzącasięzeuropejskichstrategiicyberbezpieczeństwazo-stałazawartawdokumencieprzygotowanymw2011r.przezfrancuskąAgencjęBezpie-czeństwaSieciorazInformacji(ANSSI)21zatytułowanymObrona oraz bezpieczeństwo systemów informacyjnych. Strategia dla Francji22.Sformułowanatamdefinicjalakonicz-nieokreśliłacyberprzestrzeńjako:Przestrzeń komunikacyjna utworzona przez globalne połączenie sprzętu służącego do automatycznego przetwarzania cyfrowych danych23.

Definicjafrancuskanieporuszabezpośrednioanikwestiidotyczącychużytkow-ników,aniszerszegospektrumzjawiskspołecznychczyekonomicznych,skupiającsięw całości na określeniu cyberprzestrzeni jako przestrzeni komunikacyjnej, bazującejnainfrastrukturzerozsianejpocałymświecie.Opróczprzytoczonejdefinicjifrancuskastrategiacyberbezpieczeństwadostarczainnych,ciekawychwnioskównatematcyber-przestrzeni,nieujętychwprostwsamejdefinicji.

Socjologicznymrozwinięciemkoncepcjicyberprzestrzenijakoobszarukomuni-kacjioświatowymzasięgujestnazwaniejejNową Wieżą Babel24.Cyberprzestrzeńnietylkozbliża,alewręczpowodujemieszaniesiękultur,gromadzącideeorazinformacjepochodzącezcałegoświata.Stwierdzenie,żewyłączeniesięzniejspowodujeizolacjęjednostek,spadekkonkurencyjnościprzedsiębiorstworazpodrzędnośćkrajów25,wska-

19 Strategia Cyberbezpieczeństwa dla Niemiec (tłumaczeniewłasne).Tytułoryginalny:Cyber Security Strategy for Germany.Dokumentwwersji anglojęzycznejdostępnyna stronie internetowejpodadresem:http://www.cio.bund.de/SharedDocs/[dostęp:1VII2013].

Publikationen/DE/Strategische-Themen/css_engl_download.pdf?__blob=publicationFile.20 Woryginale:The basis for cyberspace is the Internet as a universal and publicly accessible connection

and transport network which can be complemented and further expanded by any number of additional data ne-tworks. IT systems in an isolated virtual space are not part of cyberspace(tłumaczeniewłasne).[dostęp:1VII2013].

21 Agencenationaledelasécuritédessystèmesd’informatio–ANSSI(ang.FrenchNetworkandInfor-mationSecurityAgency–FNISA).OficjalnastronainternetowaAgencjijestdostępnapodadresem:www.ssi.gouv.fr.ANSSIprowadzitakżeportalpoświęconyzagadnieniombezpieczeństwainformatycznego,znajdują-cysiępodadresem:www.securite-informatique.gouv.fr.InformacjeoAgencjimożnaznaleźćtakżenastronieinternetowejpodadresem:http://fr.wikipedia.org/wiki/Agence_nationale_de_la_s%C3%A9curit%C3%A9_des_syst%C3%A8mes_d’information.

22 Obrona oraz bezpieczeństwo systemów informacyjnych. Strategia dla Francji(tłumaczeniewłasne).Tytułoryginalny:Défense et sécurité des systèmes d’information. Stratégie de la FranceDokumentdostępnyna stronie internetowej pod adresem: http://www.enisa.europa.eu/media/news-items/french-cyber-security-strategy-2011[dostęp:1VII2013].

23 Obrona oraz bezpieczeństwo systemów…,s.21,tłum.własne.Woryginale:Espace de communication constitué par l’interconnexion mondiale d’équipements de traitement automatisé de données numériques.

24 Tamże,prolog.25 Tamże.Woryginale:L’exclusion du numérique condamne les individus à l’isolement, les entreprises

à la décroissance et les nations à la dépendance.


zujenaogromneznaczenietegoobszaru,służącegouczestniczeniuwnowoczesnej,glo-balnejspołeczności.Innym,aletaksamointeresującymokreśleniemużytymwstrate-giifrancuskiejjestnazwaniecyberprzestrzeniNowymi Termopilami,gdzienacodzieńdochodzidoniewidocznychwmaterialnymświeciestarć,nietylkozaburzającychpo-prawnefunkcjonowaniesystemówczynaruszającychdobraprawneichużytkowników,lecztakżemogącychzagrozićludzkiemużyciu.Możesiętakzdarzyć,jeślinaprzykładzostaną zaatakowane systemy odpowiedzialne za szeroko rozumiane bezpieczeństwopubliczne.

RównieżwPolscedoporządkuprawnegowprowadzonodefinicjęcyberprzestrze-ni,zapisującją–coniezwykleistotne–wustawie,aniewdokumencieocharakterzewyłącznierządowym,jakwprzypadkuwcześniejomawianychkrajów.Wdniu2listo-pada2011r.weszławżycieustawanowelizującaregulacjeprawnestanównadzwyczaj-nych.Implementującdopolskiegoporządkuprawnegokwestięochronycyberprzestrze-ni,wprowadzałarównieżdefinicjęomawianegopojęcia.NapodstawiezałożeńprojektuRządowego ProgramuOchrony Cyberprzestrzeni RP na lata 2011–2016 (dokumentuprzyjętegoostateczniewpołowie2013r.podnazwąPolityka Ochrony Cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej–októrymjestmowadalej),zawartawnowelidefinicjapoję-ciacybe rp rzes t r zeń przyjęłanastępującebrzmienie:Przez cyberprzestrzeń, o której mowa w ust. 1, rozumie się przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji tworzoną przez systemy teleinformatyczne, określone w art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, wraz z po-wiązaniami pomiędzy nimi oraz relacjami z użytkownikami26.

Analizującnajistotniejszecechydefinicjicyberprzestrzenipochodzącejzustawykrajowej,należywskazaćnafakt,żedefinicjatawprowadzaideęjednejcyberprzestrze-ni,będącejwydzielonymlogicznieobszarem–cyfrowądomenąprzetwarzaniaorazwy-mianyinformacji.Przestrzeńta,mającacharakterponadnarodowy,jesttworzonaprzezsystemy teleinformatyczne połączone za pośrednictwem sieci telekomunikacyjnych, w tym sieci, których elementy infrastrukturalne są zlokalizowane na terenie innychpaństw.Działaniewcyberprzestrzeninieograniczasięwyłączniedowymianyinforma-cji.Możeonorównieżpolegaćnasamymichwytwarzaniu,modyfikowaniuczypopro-stuodczytywaniu.Takwięciteoperacjesądokonywanenagrunciedomenycyfrowej.Wdefinicji,wskazująctakżenawzajemnerelacjesystemówzużytkownikami,podkre-ślonoswojegorodzajudwustronnepowiązaniedziałańwcyberprzestrzenizdziałaniamiw„fizycznej”rzeczywistości(rzeczywistymświecie)orazichwzajemnekonsekwencje.

Podsumowując, należypodkreślić, że cyberprzestrzeń to nie tylko sumafizycz-nychskładników–systemów,sieci,oprogramowaniaorazprzetwarzanychwnichin-formacji.TonieprosteodwołaniedoInternetu–choćniewątpliwietowłaśnieInternetjestobecnieilościowonajistotniejszymskładnikiemcyberprzestrzeni,mieszczącymsię wkażdejomawianejdefinicjiorazbędącymwymienianymwprostwczęściznich.Cy-berprzestrzeńtorównieżniesumaoperacjiwykonywanychprzezużytkownikówwsie-ciach. Istotę cyberprzestrzeni tworzy koncepcja powołania do życia swojego rodzajurównoległegośrodowiska,którejestnowymwymiaremdlaludzkichdziałań.Wymiarten, zuwaginasposóbbudowy,jestjednakobszaremwymykającymsięopisowizapomocątypowych,fizycznychmiar,niepoddajesięzatemprostemupodziałowigeograficznemu

26 Ustawa z dnia 30 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw(Dz.U.Nr222,poz.1323).


pomiędzypaństwa.Cyberprzestrzeń–zuwaginaswojąbudowę–maswoistąfizykę, wktórejzamiastatomów,istniejąbity,środowiskonaturalnezaśjestzastąpioneśrodowi-skiemprogramowym.Cyfrowyzapisdanychtonietylkosposóbodzwierciedlaniadóbrprawnychużytkownikówcyberprzestrzeni,aletakżewyłącznybudulecdlaniektórych znich,nieistniejącychwogólewinnejpostaci–np.informacjiprzetwarzanychwyłącz-niewsieciachkomputerowych.Tychspecyficznychprawfizykimożnadoświadczyćwyłączniezapośrednictwemsystemówteleinformatycznych,zuwagijednaknawciążrosnącądostępnośćnowoczesnychtechnologiikomputerowychorazprawienieograni-czonyzasięgInternetu,obecniejużponad2mldosóbjestużytkownikamicyberprze-strzeni,któresącodziennieobecnewcyfrowejdomeniezapośrednictwem5mldpod-łączonychdoInternetuurządzeń27.

Rola definicji cyberprzestrzeni w obszarze bezpieczeństwa państwa

Mającnauwadzeopisanepowyżejznaczeniecyberprzestrzenidlanowoczesnychspołeczeństworazpaństw,przedstawionewcześniejkwestiedefinicyjneimplikująpy-tanie–wjakisposóbpoprawnerozumienietego,czymjestcyberprzestrzeń,wpływanapostrzeganiebezpieczeństwapaństwa?Skorocyberprzestrzeńjestnowądomenąludz-kiej aktywności, zapewnienie należytego poziomu jej ochrony powinnow naturalnysposóbbyć jednymz obowiązkówpaństwawobecobywateli. Przyjęcie określonegosposobudefiniowaniacyberprzestrzeniwywieraistotnywpływnasposóbokreślaniaza-kresuprzedmiotowegoobszarubezp ieczeńs twa cybe rp rzes t r zen i .Oilezatemzdefinicjidomenycyfrowejwyłączasięjejużytkowników,bezpieczeństwotakujętejcyberprzestrzenibędzieskupiaćsięnazapewnieniuochronyelementówinfrastruktu-ralnych.Zkoleidodaniedoprzedmiotowejdefinicjirelacjipomiędzyużytkownikami apodbudowującymcyberprzestrzeńsprzętemorazrelacjipomiędzysamymiużytkow-nikami(użytkownik–cyberprzestrzeńjakomedium–użytkownik)narzucakoniecz-nośćpojmowaniabezpieczeństwa tegoobszaruwsposóbzdecydowaniebardziejdy-namiczny,zwłaszczażejestonpełnyludzkichdziałańonajróżniejszychkonotacjachprawnych.

W kontekście definicji cyberprzestrzeni wprowadzonej do prawa polskiego za-gadnieniebezpieczeństwadomenycyfrowejobjęłode iurewszystkiewymienionewcze-śniej aspekty funkcjonowania omawianej przestrzeni wraz z samymi działaniami po-szczególnych użytkowników. W takim ujęciu bezpieczeństwo cyberprzestrzeni zostałoprzedstawionenie tylko jakozestawzagadnieńopisujących teoretycznąochronępewnejpustej, logicznie wydzielonej przestrzeni, ale przede wszystkim bezpieczeństwo tego,cowcyberprzestrzenisiędzieje.Co istotne,zawartewkrajowejdefinicjipojęciacyber-przestrzeni relacje między poszczególnymi systemami teleinformatycznymi (a więcrównież relacje w pełni zautomatyzowane) nakazują obejmować tematyką bezpieczeń-stwa cyberprzestrzeni także i te aspekty nowej domeny, w których żaden użytkowniknie bierze bezpośredniego udziału (przykłademmogą być zasady przetwarzania danych wchmurze).Wpewnymsensiemożnapowiedzieć,żerelacjemiędzysamymiurządzeniamipozwalająobjąćzakresemprzedmiotowymbezpieczeństwacyberprzestrzenitakżeswoistąnaturędomenycyfrowej,wktórejcorazinteligentniejszeurządzeniazaczynająporozumie-waćsięmiędzysobąwsposóbniedostrzegalnydlawiększościużytkownikówsieci.

27 Strategia Cyberbezpieczeństwa Zjednoczonego Królestwa…,s.10.


Sformułowaniekrajowejdefinicjipojęcia„bezpieczeństwocyberprzestrzeni”sta-ło się przedmiotem pracmających na celuwypracowanie oraz przyjęcie komplekso-wejPolityki Ochrony Cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej. Dokument ten jestrozwinięciem idei założeń dla Rządowego Programu Ochrony Cyberprzestrzeni RP, wktórymokreślonopodstawowekierunkidziałańpodejmowanychwobecszerokoro-zumianychcyberzagrożeń–awięczarównotychpłynących„z”, jak iwystępujących„wobec”cyberprzestrzeni.Wdokumenciezostałyporuszonem.in.kwestiezwalczaniacyberprzestępczości,identyfikacjiorganówwłaściwychdopodwyższaniapoziomubez-pieczeństwa cyberprzestrzeni czywreszciewspółpracymiędzy sektorami prywatnymipublicznymnarzeczbezpieczeństwacałejcyberprzestrzeni.Podczaspraclegislacyj-nychdokumentten28listopada2012r.zostałpozytywniezaopiniowanyprzezKomitetRadyMinistrówds.Cyfryzacji28orazostateczniezatwierdzony25czerwca2013r.przezRadęMinistrów29.

Na potrzeby Polityki Ochrony Cyberprzestrzeni RP dla pojęcia bezp ieczeń -s two cybe rp rzes t r zen i przyjętonastępującądefinicję:(…) bezpieczeństwo cyber-przestrzeni - zespół przedsięwzięć organizacyjno-prawnych, technicznych, fizycznych i edukacyjnych mający na celu zapewnienie niezakłóconego funkcjonowania cyberprze-strzeni30.

Bezpieczeństwo cyberprzestrzeni zostało ujęte tutajw sposób funkcjonalny, nieokreślonogomianemstanu(jakopojęciaczystoteoretycznego),leczpoprzezodwoła-niedokatalogudziałańniezbędnych,któremusząbyćpodejmowanewceluochronywszelkichzasobówdomenycyfrowejwrazzjejużytkownikami.Przyjętysposóbdefi-niowaniabezpieczeństwacyberprzestrzeniodniósłsiędoogólnegorozumieniasamegobezpieczeństwajakoprocesulubteżnieustannegodziałaniamającegonacelupodążaniewprojektowanymkierunku.Coznamienne,pośródelementówtegoprocesuwskazanonietylkodziałaniaocharakterzetechnicznymorazfizycznym(szerokorozumianedzia-łaniafaktyczne),aletakżedziałaniaocharakterzeedukacyjnymorazprawnym.Wartozaznaczyć, że przedsięwzięcia organizacyjno-prawne zostaływymienionew definicjinapierwszymmiejscu,wskazującnakoniecznośćrozszerzeniaramprawnychobejmu-jącychdziałaniaw zakresie podwyższania poziomubezpieczeństwa cyberprzestrzeni.Sąoneaktualnieprzedmiotempraclegislacyjnychm.in.napoziomieUniiEuropejskiejoraznapoziomiekrajowymwwielupaństwachcałegoświata.

Podsumowując,możnapowiedzieć,żechoćcyberprzestrzeńniejestdziśwytwo-remcałkiemnowym, już samo zdefiniowanie, czymwłaściwie jest omawianadome-nacyfrowa,stwarzaokreślone trudnościnaturyprawnej.O ile intuicyjneuchwycenieszczególnychcechcyberprzestrzeniniewydaje sięnastręczaćzbytwieluproblemów, otylezpunktuwidzeniafunkcjonowaniaorganówadministracjipublicznej,szczególnieorganówwymiarusprawiedliwości,jakiekolwiekdziałaniapodejmowanewcyberprze-strzenimusząbyćpoddawanekwalifikacjomprawnymjakoczynnościznaneprawuorazprzeztoprawodopuszczalne.Ztejperspektywylegalne(awięcwyrażonewustawie)

28 InformacjaopublikowananastronieinternetowejMinisterstwaAdministracjiiCyfryzacjidostępnejpodadresem:https://mac.gov.pl/dzialania/krmc-dopinanie-projektow-przed-koncem-roku/.[dostęp:1VII2013].

29 InformacjaopublikowananastronieinternetowejMinisterstwaAdministracjiiCyfryzacjidostępnejpodadresem:https://mac.gov.pl/dzialania/rada-ministrow-przyjela-polityke-ochrony-cyberprzestrzeni-rzeczy-pospolitej-polskiej/[dostęp:1VII2013].

30 PełnytekstPolityki...wwersjielektronicznejjestdostępnynastronieinternetowejRządowegoZespołuReagowanianaIncydentyKomputeroweCERT.GOV.PLpodadresem:http://www.cert.gov.pl/cer/publikacje/poli-tyka-ochrony-cyber/639,Polityka-Ochrony-Cyberprzestrzeni-Rzeczypospolitej-Polskiej.html[dostęp:1VII2013].


zdefiniowaniepojęćcybe rp rzes t r zeń orazbezp ieczeńs two cybe rp rzes t r zen inależy oceniać, jako działania fundamentalne dla całego procesu ochrony cyberprze-strzeniRzeczypospolitejPolskiej.Przyjęcieustawowejdefinicjicyberprzestrzeni–któ-rej jakośćtrzebaoceniaćbardzowysokonatlerozwiązańmiędzynarodowych,należyzatemuznaćzadobrypunktwyjściadladalszychprac,których–zgodniezpostanowie-niamiPolityki Ochrony Cyberprzestrzeni RP–jestwiele31.

Abstrakt

Niniejszyartykułjestpróbąprzybliżeniapojęćcybe rp rzes t r zeń orazbezp ie -czeńs two cybe rp rzes t r zen i ,które–choćczęstostosowane–niezmiernierzadkosąanalizowanepodkątemdefinicyjnym.Zuwaginapostępującąinformatyzacjęcoraztokolejnychdziedzinnaszegożycia,określenieczym(orazgdzie?)właściwiejestcy-berprzestrzeństanowiwarunekniezbędnydladalszychrozważańnatematzarównosto-sowaniajużobowiązującego,„tradycyjnego”prawawodniesieniudodomenycyfrowej,jakiprojektowanianowychregulacjibudowanychzmyśląospecyficecyberprzestrzeni.Przyjęcieokreślonejdefinicjiwskazanegopojęciawpływabezpośrednionarozumienietego,czymjestbezpieczeństwocyberprzestrzeni,warunkującjegozakresprzedmiotowy.

Prowadzona w artykule analiza przedstawionych zagadnień została oparta nawieludokumentachkrajowychpochodzącychzpaństwcałegoświata,zeszczególnymuwzględnieniemregulacjiprawapolskiego.

Abstract

Thisarticleisanattempttoclarifythetermscybe r space andcybe r secu r i ty,whichdespitebeingusedsooftenareveryrarelyanalyzedfromthedefinitionpointofview.Due to theongoing introductionof information technology indifferent aspectsofourlife,clarifyingwhat(andwhere?)exactlythecyberspaceisbecomescrucialforfurtherevaluationinboth:usingthealreadyeffective“traditional”lawtowardsthecyberdomainandformingnewregulationswithrespecttothepeculiarityofthecyberspace.Acceptingparticulardefinitionofthementionedtermhasdirectinfluenceonunderstan-dingwhatthesecurityinthecyberspaceisanddeterminesitscorescope.

Analyzeof thementionedtermscarriedout in thisarticlewasbasedonvariousnationaldocumentsderivingfromallovertheworld,withparticularrespecttoPolishlawregulations.

31 Wartozaznaczyć,żenajistotniejszezprojektowanychzadańsąstawianeAgencjiBezpieczeństwaWe-wnętrznegoorazfunkcjonującemuwjejramachRządowemuZespołowiReagowanianaIncydentyKompute-roweCERT.GOV.PL.


Radosław Jagiełło

Wybrane aspekty wojskowego rozpoznania osobowego

Rozpoznanieosobowe(RO)wSiłachZbrojnychRzeczypospolitejPolskiej(SZRP)jestokreślanezarównowdokumentachnormatywnych,jakiwpublikacjachresortowych jako jedno z najmłodszych rodzajów rozpoznaniawojskowego1.Od-noszącsiędopowyższegostwierdzenia,możnaprzywołaćfakty,które jepotwier-dzają:PolskapowstąpieniudoSojuszuPółnocnoatlantyckiegozobowiązałasiędoosiągnięcia zdolności w zakresie narodowych zespołów rozpoznania osobowego.ProcesformowaniategotypupododdziałówrozpocząłsięwWojskachLądowychwroku2003,pierwszypododdziałzaśprzeszedłpomyślniecertyfikacjęwroku20062. BiorącjednakpoduwagęchociażbyobowiązującądefinicjęROzawartąwSłowni-ku terminów i definicji NATO – AAP-6(2011)3,którabrzmi:Rozpoznanie osobowe to kategoria danych rozpoznawczych/wywiadowczych, opracowanych na podstawie informacji zbieranych i dostarczanych przez źródła osobowe4, gdzie za źródło oso-bowe uznaje się praktycznie kogokolwiek5,określenieROjako„najmłodszy”rodzajrozpoznaniaosobowegostajesięproblematyczne.Przedrokiem2003bowiemrów-nież była prowadzonawwojskudziałalność służbowapolegającana uzyskiwaniuinformacji od ludzi. Podobnie postępowały sameWojska Lądowe6. AAP-6 (2011) jednocześniewskazuje,żewłaściwymtłumaczeniemnajęzykangielskipojęciaroz-poznanieosobowe jest Human Intelligence,w skrócieHUMINT7.Takogólnadefinicjaniesiejednakzasobązagrożeniemylnegoprzeświadczeniamogącegopo-jawićsięuniektórychosób,żeoperatoremrozpoznaniaosobowegomożebyćkażdy,cooczywiścieniejestzgodnezprawdą.

1 Rozpoznaniewojskowejestobszaremwiedzydotyczącymterenu,warunkówatmosferycznych,działal-nościimożliwościprowadzeniawalkiprzezaktualnegolubpotencjalnegoprzeciwnika.Wrozumieniuczyn-nościowymjesttodziałalnośćrozpoznawcza,czylizespółprzedsięwzięć(działań)obejmującychzdobywanie,przetwarzanieirozpowszechnianiedanychoprzeciwnikuiobszarzedziałańniezbędnychdoprzygotowaniaiprowadzeniawalkilubinnegorodzajudziałańwojskowych.Za:Rozpoznanie Wojskowe. Część I. Podstawy teoretyczne,Warszawa2003,AkademiaObronyNarodowej,s.23–24.

2 NapodstawiemateriałówszkoleniowychudostępnionychprzezZarządAnalizWywiadowczychiRoz-poznawczychP-2SztabuGeneralnegoWojskaPolskiego (ZAWiRSGWP)podczaswykładunakursieRO wAkademiiObronyNarodowej,Warszawa2010.

3 Słownik terminów i definicji NATO, AAP6(2011),WojskoweCentrumNormalizacji,JakościiKodyfika-cji[online],http://www.wcnjk.wp.mil.pl/plik/file/on_20110208_aap6_2010.pdf[dostęp:26XI2012].

4 Tamże.5 Np.:Zakres źródeł rozpoznania osobowego jest bardzo duży; każda osoba zarówno wojsk własnych,

jak i strony przeciwnej (neutralnej) może być źródłem rozpoznania osobowego. Przykładowymi źródłami, ele-mentami rozpoznania osobowego, są: stany osobowe patroli rozpoznawczych i posterunków obserwacyjnych; meldunki od wojsk znajdujących się w styczności; specjaliści analizujący elementy wyposażenia przeciwnika i przesłuchujący jeńców; badający zdobyte dokumenty; oficerowie prowadzący odprawy z załogami samolotów i okrętów podwodnych; prowadzący działania łącznikowe, eskortowe, tłumaczenia i obserwacje itp.Za:Roz-poznanie Wojskowe (Doktryna Połączona),Warszawa2001,SGW,s.12.

6 Wskazuje na to chociażby przytoczona powyżej, obowiązującawSZRP, definicja źródła,w którejmówisięm.in.opatrolach,odprawachsłużbowych,działalnościłącznikowej,czyliwykonywaniuczynnościtypowychdlaarmii.

7 Słownik terminów i definicji NATO…


Powyższe wątpliwości dotyczące genezy wojskowego rozpoznania osobowegonie zmieniają jednak faktu, że jego rozwój jest związany z uczestniczeniemw ope-racjach poza granicami kraju.Wystarczy bowiem przytoczyć dane dotyczące liczbyużytecznych informacji uzyskiwanych przy zastosowaniu różnych rodzajów działal-nościrozpoznawczej,abyczytelnestałysięprzyczynytakiegostanurzeczy.Dlauści-ślenia:wedługdoktrynyRozpoznanie Wojskowewyróżniasię:rozpoznanieakustyczne (ang.Acoustic Intelligence–ACINT),rozpoznanieosobowe(ang.Human Intelligence –HUMINT), rozpoznanieobrazowe (ang. Imagery Intelligence– IMINT), rozpozna-niepomiarowo-badawcze(ang.Measurement and Signature Intelligence–MASINT),rozpoznaniezdostępnychźródeł/wywiadzeźródełotwartych(ang.Open Source Intel-ligence–OSINT), rozpoznanie radiotechniczne(ang.Radar Intelligence–RADINT) irozpoznanieradioelektroniczne(ang.Signal Intelligence–SIGINT),któredodatkowodzielisięnarozpoznanieradiowe(ang.Communication Intelligence–COMINT)orazrozpoznanie radiolokacyjne (ang.Electronic Intelligence –ELINT)8.Tenpodział jeststosowanyprzezwszystkiepaństwaczłonkowskieNATO,ajegokryteriumstanowime-todazdobywaniainformacji.

Z dostępnych danychwynika, że towłaśnieHUMINTwraz z kontrwywiadem (ang.Counter-Intelligence–CI)uzyskiwałyiuzyskująponad80proc.informacjiwta-kichkrajach,jakAfganistan,KosowoczyBośnia9.Diametralnieinaczejnatomiastprzed-stawiasięsytuacjanaterytoriumkrajuzaawansowanegopodwzględeminformacyjnym. Wtakimprzypadkunawetdo95proc.informacjimożepochodzićzrozpoznaniazeźró-dełdostępnych(zwywiaduzeźródełotwartych)10.Ponowniejednakwskazujesię(na-wetwtegotypukrajach)naHUMINTjakonanajbardziejefektywnyrodzajrozpoznania wprzypadkuwalkizterroryzmem11.Rodzisięwzwiązkuztymnaturalnepytanieoprzy-czynytakiegostanurzeczy.Przedewszystkimnależyzwrócićuwagę,żeHUMINTjestjedynąnietechnicznąmetodązdobywaniainformacji.Tutajźródłeminformacjijestczło-wiek.Wkonsekwencjidziękitejmetodziezdobywanesąinformacje,którychpozyskanieprzypomocyśrodkówtechnicznych jestutrudnionebądźnawetniemożliwe.Dotyczytoprzedewszystkimintencjiiplanówprzeciwnika,jegomożliwości,słabychpunktów i morale12. Jednocześnie warto pamiętać, że to, co jest siłą rozpoznania osobowego,możebyćrównocześniejegosłabością.Chodzituoludzkieograniczenia.Dotycząonezarównooperatorów,jakiosobowychźródełinformacji(OZI).Znaczącywpływmająteżwarunkizewnętrzne,takiejakobowiązująceprawo,względybezpieczeństwairamyczasoweprzeprowadzanychdziałań13.WROobowiązujereguła,żebrakodpowiedniouplasowanegoźródłatobrakinformacji14.Topowoduje,żeniektórepytaniamogąpozo-staćbezodpowiedzi.

Niezasadnyjestjednakspórowyższośćdanegorodzajurozpoznanianadinnym.Każdysposóbzdobywania informacjimaswojewady izalety.Sztuką jestelastyczne

8 Rozpoznanie Wojskowe. Część 1…,s.12–13.9 R.Stallings,M.Foley,CI and HUMINT operations in support of operation enduring freedom,Military

IntelligenceProfessionalBulletin,Ft.Huachuca2003,U.S.ArmyIntelligenceCenter,s.43.10 S.C.Mercado,Reexamining the Distinction Between Open Information and Secrets [online],https:

//www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/Vol49no2/reexamining_the_distinction_3.htm[dostęp:26XI2012].

11 Intelligence in combatting terrorism,Ft.Huachuca2002,U.S.ArmyIntelligenceCenter,s.55.12 Human Intelligence Collector Operations,Washington2006,DepartamentoftheArmy,s.13.13 Tamże,s.14.14 Wprzypadkubrakuosobowegoźródłainformacjimożnaoczywiściezastosowaćśrodkitechniczne.


wykorzystywanie posiadanych sił i środkóww zależności od okoliczności i potrzeb.Skutecznośćmetodzdobywaniainformacjiwzależnościodintensywnościkonfliktuzo-stałaprzedstawionanarysunku1.Wtymmiejscunależyzaznaczyć,żezasadniczotoniebrakinformacjistanowioproblemie,leczdane,któreprzezniewłaściwezakwalifi-kowaniesąignorowane,pomijanebądźnieprzekazywanewsystemiemeldunkowym15. Jeżelijednazmetoduzyskiwaniainformacjijestwkonkretnymprzypadkunajbardziejskuteczna,towówczasstanowipunktodniesienia,apozostałerodzajedziałalnościroz-poznawczej jąuzupełniają16.Oznacza to także,że jedyniesynteza17 (fuzja) informacjimaszansenapowodzeniewskutecznejwalcezprzeciwnikiemistosowanąprzezniegodezinformacją.

Rys. nr 1. Wpływ intensywności konfliktu na skuteczność metod zdobywania informacji.

HUMINTjestjedynymrodzajemdziałalnościrozpoznawczej,podczasktórejwy-konywaniamogąbyćwykorzystywaneźródłaosobowe.Tojest jejwyróżnik.Wielośćpotencjalnychkontaktów (patrzprzypis4) powoduje jednak, żeniekażda interakcja, w której uzyskuje się informacje od człowieka, jest realizowana przez operatorówRO. Dotyczy to takich rodzajów aktywności, jak: działalność rozpoznawcza wojsk (ang.force collection activity–FCA)18,działalnośćłącznikowa(ang.liaison)19oraztak-

15 Intelligence in combatting terrorism…,s.55.16 Istnieją także przypadki uzyskiwania jedynie informacji jednoźródłowych, zarówno z rozpoznania

osobowego,jakizrozpoznaniaobrazowegoczyradioelektronicznego.17 Wterminologiirozpoznawczej–połączenieinformacjipochodzącychzróżnychźródełwceluuzyska-

niajednorodnegoobrazurozpoznawanegoobiektu.Zob.Rozpoznanie Wojskowe. Część 1…,s.53.18 Działaniarozpoznawczewojskpolegająnasystematycznymwykorzystywaniusytuacjiumożliwiają-

cychzebraniepodstawowychinformacjipodczaswykonywaniarutynowychobowiązków.Zob.Rozpoznanie osobowe (projekt),Warszawa2009,SGWP,s.16.

19 Działalnośćłącznikowatoprzedsięwzięciapodejmowanewceluwspółdziałaniaorazwymianyinfor-


tyczneprzepytywanie(ang.tactical questioning–TQ)20.Wręczprzeciwnie,wymienio-neprzykładyróżnegorodzajudziałalności,którewspólniemożnazakwalifikowaćjakodziałalnośćpodstawowąwsferzekontaktówzosobowymiźródłamiinformacji,najczę-ściejsąprowadzoneprzezpersonelniewyszkolonywzakresieHUMINT.Dziejesiętak,gdyżdziałaniatesąwykonywanepodczasrutynowychobowiązków,tj.podczaspatroli,wizyt,napunktachkontrolnych,podczasrozmówzmiejscowąludnością,zpracownikamiprywatnychfirmorazpodczaswymianyinformacjizlokalnąpolicjąitd.Byćmożetutkwiprzyczynamylnegowyobrażenia, żeprowadzenie rozpoznaniaosobowego to jazdaodwioskidowioskiiprowadzenieoficjalnychrozmówzlokalnąludnością,np.:Pododdziały HUMINT /HUMan INTelligence/ zdobywają informacje przez człowieka /żołnierza/ od człowieka, ale czynią to w sposób oficjalny (podkr. autora). Umundurowani żołnierze tych jednostek wchodzą do miast czy wiosek w swoim rejonie działania. Rozmawiają z przed-stawicielami władz, z mieszkańcami i z ich relacji, popartych własnymi obserwacjami, sporządzają raporty przedstawiające sytuację wojskową w danym regionie. Jest to więc taka bardziej uwspółcześniona forma zwiadu lub rozpoznania wojskowego (...)21; (…)Podczas operacji pododdziały HUMINT (Human Intelligence) oraz patrole Żandarmerii zdobywają informacje w sposób oficjalny (podkr. autora). W czasie rozmów z lokalną ludnością żołnierze czynią wiele ustaleń, wykorzystują także własne obserwacje sytuacji w rejonie operacji(…)22.WobuprzykładachichautorzywymienilijedyniepodstawowądziałalnośćHUMINT.Niepodlegadyskusji,żemożeonabyćwykonywanaprzezopera-torówrozpoznaniaosobowego,aleiprzezżołnierzywywiadu,kontrwywiadu,żandarme-riiikażdegorodzajuwojsk.Analogicznie–żołnierzeifunkcjonariuszesłużbspecjalnychuzyskująinformacjenietylkoodkwalifikowanychźródełinformacji.

Na przeciwległym biegunie kontaktów z ludźmi znajduje się działalność za-awansowanawzakresieRO,doktórejsąuprawnieni jedynieetatowiżołnierzezpo-doddziałów rozpoznaniaosobowego. Jej cechąwyróżniającą jest systematycznapra-ca ze źródłami osobowymi. Wyróżnić tu można takie działania, jak: wypytywanie (ang. debrifing)23, prowadzenie źródeł kwalifikowanych (ang. human source contact operations)24orazprzesłuchanie(ang.interrogation)25.Wspólnymmianownikiemwy-pytywaniaorazprowadzeniaźródełkwalifikowanychjestbudowaniezludźmipozytyw-nychrelacji.Tegotypurelacjezezrozumiałychwzględówniedotycząprzesłuchania.ZpunktuwidzeniaHUMINTprzesłuchanienie jest jednakrozumianejakoczynnośćprocesowa i jestprowadzoneprzez różnypersonel.Przyczyną takiegopodejścia jestoczywiściespecjalizacja–inneumiejętnościsąpreferowanepodczasspotkaniazosobą

macjizorganizacjami,agencjamilubsiłamisojuszniczymi.Zob.Human Intelligence Collector Operations…,s.9.

20 Taktyczneprzepytywanietoterminobejmującypozyskiwanieinformacjiodosóbza-trzymanych,przeważnienamiejscuzdarzenia,wceluniedopuszczeniadopogorszeniajakościiterminowościinformacjilubichcałkowitejutraty.Zob.Rozpoznanie osobowe (projekt)…,s.17.

21 K. Surdyk, Wywiad wojskowy jako narzędzie polityki bezpieczeństwa państwa [online], http://www.stosunki.pl/?q=content/wywiad-wojskowy-jako-narz%C4%99dzie-polityki-bezpiecze%C5%84stwa-pa%C5%84stwa[dostęp2VII2012].

22 R. Jędrychowski, P. Wojtasik, Znaczenie informacji wywiadowczych w zwalczaniu terroryzmu,„KwartalnikBellona”2012,nr2,s.135.

23 Wypytywanie tosystematycznezadawaniepytańwybranymosobompouprzednimuzyskaniuichzgodynato,wceluotrzymaniaodpowiedzinapotrzebyinformacyjne.Zob.Human Intelligence Collector Operations...,s.8.

24 Prowadzenie źródeł kwalifikowanych dotyczy uzyskiwania informacji od osób zweryfikowanych.Tamże,s.9.

25 Przesłuchanie tosystematycznezadawaniepytańosobomzatrzymanym.Tamże,s.8.


oferującąinformacje,ainnepodczasrozmowyzzatrzymanym.Wgręwchodzątakżewzględybezpieczeństwa.WprzypadkuuprawnieńdoprowadzeniaprzesłuchańkażdepaństwoczłonkowskieNATOmainneuregulowaniaprawne.

Opróczpracyzosobowymiźródłamiinformacjiwyspecjalizowanekomórkiroz-poznaniaosobowegozajmująsięanaliząinformacji(wjęzykuangielskimokreślanąjakosingle source analysis)wpływającychdonichzapośrednictwemsystemumeldunkowe-go.OdbiorcątychdanychsąwydziałyisekcjeJ2,G2iS226,wzależnościodszczebladowodzenia.Uzupełnieniemsystemuuzyskiwaniainformacjiprzezrozpoznanieosobo-wejestprowadzenieobserwacji27.

Rys. nr 2. Rodzaje działań rozpoznania osobowego.

Należypodkreślić,żedowódca,któryokreślaswojepotrzebyinformacyjne28,ukie-runkowujepodległymuaparatrozpoznawczy.Zewzględunaograniczonąliczbęoperato-rówHUMINTiźródełosobowychwpływatownaturalnysposóbnapoświęcenieuwagitylkowybranympotrzebominformacyjnym,tzw.priorytetowympotrzebomrozpoznaw-czym29,nawetkoszteminnychwymagańrozpoznawczych.Niepodlegatojednakdyskusji,

26 Sztabowekomórkirozpoznawcze.J2występujeodszczebladowództwaregionalnegowzwyż,G2topoziomdywizji,S2–brygadylubbatalionu.

27 Obserwacjajestjednymzpodstawowychsposobówprowadzeniadziałalnościrozpoznawczejwceluwykrycia,zidentyfikowania,zlokalizowaniaiwyśledzeniacelówiobiektówprzeciwnika.Zob.Rozpoznanie Wojskowe. Część 1…,s.63.

28 Priorytetowe potrzeby rozpoznawcze (ang. priority intelligence requirements – PIRs) to wy-magania rozpoznawcze, względem których dowódca stosuje pierwszeństwo przy realizacji zadań ipodejmowaniudecyzji.Zob.tamże,s.56.

29 Sątoinformacjewymaganeprzezdowódcędoprowadzeniadziałańbieżącychiplanowaniaprzyszłych. Zob. Rozpoznanie Wojskowe. Część 1...,s.55.


ponieważtodowódcapodejmujedecyzjęitoonponosiodpowiedzialnośćzanią.Rozpo-znanieosoboweodgrywawięcrolęsłużebnąwcykludecyzyjnymdowodzenia30,31.Jesttozarównocel,jakisensrozpoznania–pomocwpodejmowaniudecyzjipoprzezdostarcza-nieinformacji,głównienatematprzeciwnikaorazśrodowiskadziałania.

Zagadnieniem ściśle związanym z działalnością służbową żołnierzy rozpozna-niaosobowego jestkwestia ichprzygotowaniadorealizacjizadańwramachoperacjipozagranicamikraju.WSiłachZbrojnychRPtodowódcaodpowiadazaprzygotowanieswoich podwładnych, zgodnie z zasadą „dowodzisz-szkolisz-odpowiadasz”32. Z tegowzględuedukacjapodstawowawzakresierozpoznaniaosobowego,doskonalenieoraztzw.podtrzymywanienawykówodbywasięwjednostkachwojskowychzajmującychsiętegotypudziałalnościąorazpodczasćwiczeńpoligonowych.Uzupełnianiewiedzyspe-cjalistycznejnastępujepodczaskursówwAkademiiObronyNarodowej.Dodatkowymcelem tych kursów jest ujednolicenie procedur stosowanych wWojskach Lądowych iWojskachSpecjalnychorazwymianadoświadczeńpomiędzy tymirodzajamiwojsk. W aktualnie obowiązującym systemie doskonalenia zawodowego żołnierzy zawodo-wychSZRPwymienionesątrzykursyzzakresuHUMINT:Podstawowy kurs rozpozna-nia osobowego, Zaawansowany kurs rozpoznania osobowego oraz Kurs oficerów komó-rek sztabowych ds. rozpoznania osobowego (2X).ZastronęorganizacyjnątychkursówodpowiadaCentrumDoskonaleniaKursowegoOficerów.Dotychczaswprocesdydak-tycznybyłyzaangażowane:komórkiAON–ZakładRozpoznaniaiWalkiElektronicz-nejorazZakładOperacjiPokojowychiReagowaniaKryzysowego;instytucjeijednost-kiWojskaPolskiego:ZarządAnalizWywiadowczych iRozpoznawczychP-2SGWP,SłużbaWywiaduWojskowego,SłużbaKontrwywiaduWojskowego,9.WarmińskiPułkRozpoznawczy,JednostkaWojskowaKomandosóworaz2.KorpusZmechanizowany;instytucjeijednostkipodległeMinisterstwuSprawWewnętrznych:SztabKomendantaGłównegoStrażyGranicznej,WydziałStrażyGranicznejFeniks,WyższaSzkołaPoli-cji,CentralneBiuroŚledcze,CentrumAntyterrorystyczneAgencjiBezpieczeństwaWe-wnętrznego,atakżeprywatnafirmaPolskieRozpoznanieOsoboweorazemerytowanifunkcjonariuszePolicji.

Dopieroprzedstawienieliczbyinstytucjiorazosóbzaangażowanychwszkole-nieoddajeskalęwysiłkuwkładanegowprzygotowanieoperatorówrozpoznaniawoj-skowego.Jednocześniewskazuje,żedbanieoichodpowiedniekompetencjejestzre-kompensowanedoskonalszyminformowaniemdowódców,którzydzięki temumogąpodejmowaćlepszedecyzje.Otym,jakwielezmieniłosięwwojskowymrozpoznaniuosobowymnaprzestrzenizaledwiekilkulat,wymownieświadczyponiższycytat:Jed-nym z „najmłodszych” rodzajów rozpoznania jest rozpoznanie osobowe (HUMINT), które stanowi wartościowe dopełnienie rozpoznania prowadzonego z wykorzystaniem środków technicznych. Niestety, nie może być ono powszechnie stosowane w opera-cjach pokojowych ze względu na zbyt małą liczbę przygotowanego personelu (…) W tej sytuacji wydaje się słuszne priorytetowe traktowanie rozpoznania osobowego, bowiem w sytuacji reagowania kryzysowego coraz większego znaczenia nabierają możliwości

30 Dowodzenie–proces,poprzezktórydowódcawramachposiadanejwładzypodejmujedecyzjezeszczególnymrygoremwykonalności.Decyzje temajądoprowadzićdoosiągnięciazamierzonegoceluprzywykorzystaniuposiadanychsił iśrodków.Zob.Współczesne dowodzenie wojskami – seminarium naukowe,Warszawa2011,AkademiaObronyNarodowej.

31 Więcejnatematzależnościpomiędzyrozpoznaniemadowodzeniemnp.w:S.Iwanowski,Taktyczna Ocena Rozpoznawcza,„PrzeglądWojskLądowych”2009,nr5,s.20–25.

32 http://www.mon.gov.pl/pl/artykul/13404[dostęp:28XI2012].


analizowania i przewidywania, a przede wszystkim zapewnienie dopływu dokładnych i aktualnych informacji (…)33.

Abstrakt

Artykuł pt.Wybrane aspekty wojskowego rozpoznania osobowego przedstawiaaktualnepoglądynamiejsceirolęrozpoznaniaosobowego(HUMINT)wsystemieroz-poznaniaobowiązującymprzyprzeprowadzaniuoperacjipozagranicamikraju.Zostałatupodkreślonasłużebnarolategorodzajudziałalnościrozpoznawczejwprocesiepodej-mowaniadecyzjiprzezprzełożonego.Terminologiaużytawartykulezwracauwagęnapotrzebęprecyzyjniejszegoniżdotychczaszdefiniowaniatakichpojęć,jakrozpozna -n ie osobowe iź ród ło in fo rmac j i .

Wartykulezostałyomówionetakżezaletyiwadyzwiązanezwykorzystaniemme-todyzdobywaniainformacjiprzypomocyźródełosobowych.Przedstawionoteżdziała-niaprzeprowadzaneprzezHUMINT.

Abstract

Thearticle“ChosenaspectsofthemilitaryHUMINT”presentscurrentopinionsontheplaceandroleofHUMINTintheintelligencesystem,appliedwithinoperationsoutside of the country. Its ancillary role has been underlined in the decision-makingprocess.Moreover,intheviewofthementionedterminology,thereisaclearneedofmoreprecisedefiningofsuchnotionsas:humin t anda sou rce o f i n fo rma t ion .Thearticlediscussestheadvantagesanddisadvantagesofhumintaswellasanarrayofmethodsusedwithinithavebeendiscussed.

33 M. Wrzosek, Organizacja i funkcjonowanie systemu rozpoznania w operacjach pokojowych, Warszawa2006,AkademiaObronyNarodowej,s.50.

IIIRECENZjE

III.RECENZJE 245

Antoni Podolski

Polityka i agentury – na marginesie książek Piotra Zychowicza

Motto:„Leczzwycięstwanadagenturaminieodnie-śliśmywcale.Agentury,jakjakieśprzekleństwo,idądalejbokwbok ikrokwkrok.Moipanowie,gdymwziął zatemattęprawdę,wybrałemjąrozmyślnieiniedlaczegoinnego,jakdlatego,abykropkęnad„i”postawić,abyniebyło powiedzenie, że my musimy menażować prawdyagentury. Polskę, byćmoże, czekają i ciężkie przeżycia.Podczas kryzysów – powtarzam – strzeżcie się agentur.Idźcie swoją drogą, służąc jedyniePolsce,miłując tylkoPolskę inienawidząc tych,cosłużąobcym”–JózefPił-sudski:Z przemówienia na Zjeździe Legionistów w Kaliszu 7 sierpnia 1927 r.

Wciągu ostatniego rokumłody historyk Piotr Zychowicz z impetemwkroczyłwkrągdyskusjiomeandrachpolskiejpolitykiokresumiędzywojennego iwojennegodwiema książkami o z rozmysłem prowokacyjnych tytułach: Pakt Ribbentrop-Beck (Rebis2012)iObłęd 44 (Rebis2013).Pierwszazwymienionychpozycji topozornieprzykład niezbyt jeszcze popularnegowPolsce gatunku historii alternatywnej, na cowskazujepodtytuł:(…),czyli jak Polacy mogli u boku III Rzeszy pokonać Związek So-wiecki. Druga to bardziej publicystyczne niż udokumentowane źródłowo (z powoduniedostępnościtakowychźródeł)rozprawieniesięzmitemPowstaniaWarszawskiego.Tutaj znowuposłużę się podtytułempublikacji: (…),czyli jak Polacy zrobili prezent Stalinowi, wywołując Powstanie Warszawskie.

Obieksiążkisąnapisanezwerwąiczytasięjedobrze.Obieteżwzbudziłyjużdużekontrowersjeiwręczoburzeniezarównostarszegopokoleniahistoryków,jakitradycjo-nalistyczniemyślącychpublicystówidziennikarzy.Tezy,żePolska,stojącgeneralnienastraconejpozycjigeopolitycznejuproguIIwojnyświatowej,powinnaminimalizowaćmożliwestratyludzkie,materialneiterytorialne,nadal,niestety,uchodziwnaszymkrajuzaantypatriotycznąherezję.

WPakcie Ribbentrop-BeckP.Zychowiczkonkluduje,żewsytuacjiPolskinapo-czątku1939r.ratunkiembyłonieprzyjmowanieangielskich,jaksięokazało–pustych,gwarancjiinieangażowaniesięwwojnęjakopierwszepaństwo(zgodniezesłynnymizaleceniamimarszałkaPiłsudskiego).ZdaniemautoraPolskapowinna,wzoreminnychkrajównaszegoregionu,czekaćnalepsząkoniunkturę,nawetzacenęustępstwwobecIIIRzeszy,i,byćmoże,pokonaćujejbokuZSRR–zanimimperiumHitlerapadłobypodciosamiUSA.WnajgorszymprzypadkuspotkałbynaslosRumuniiczyBułgarii, wnajlepszymzaśzajęlibyśmypodkoniecwojnymiejsceZSRR–wcześniej„najwier-niejszegosojusznikaHitlera”.

Drugazwymienionychpozycji,tj.Obłęd 44,rozwijawzasadzietensamwątek,ale jużpoklęscewrześniowej.WedługautoraPolskamiaławówczasdwóchwrogów– IIIRzeszę iZSRR– i należałobiernie czekać aż ciwrogowie sięwykrwawią, nieudzielającżadnemuznichpomocy.ZwłaszczazaśnienależałosłuchaćBrytyjczyków


inienależałopomagaćpoStalingradziezwycięskiejArmiiCzerwonejmaszerującejnaZachódprzez trupa pańskiej Polski.Trzebabyłostaćzbroniąunogii,jakCzesi,unikaćniepotrzebnychofiar.NienależałotakżeprowokowaćniemieckichrepresjiiwspomagaćRosjanwywiadowczoipartyzancko.

W swym publicystycznym zapale autor zapomina jednak przy tym, że nie dlawszystkichgruppolskichobywatelitempomarszuArmiiCzerwonejbyłoobojętne.ByćmożezwyklimieszkańcyMazowszaprzetrwalibyjeszczekilkalatniemieckiejokupacji,zwłaszczanawsi.Gorzejbyłonatomiastzwięźniamiobozówkoncentracyjnychizlud-nościążydowską,dlaktórychszybkienadejścieRosjanbyłojedynymratunkiem.Podob-nie–przypodkreślanejprzezautorapraktycznejbiernościArmiiKrajowej–wyglądałasytuacjanaWołyniu,gdziewłaśnienadejścieArmiiCzerwonejpraktycznieprzerwałomordydokonywaneprzezukraińskichnacjonalistówna ludnościpolskiej.WyliczającmożliwepolainnejaktywnościArmiiKrajowejniżwalkazdysponującymidużąprze-wagąNiemcamiiSowietami,autorwymieniaaktywnąwalkęzesterowanymzMoskwykomunistycznympodziemiemiwłaśniezantypolskimirepresjami.

WidocznyjestpodziwautoratakżedlaNarodowychSiłZbrojnychiichnieprze-jednanejpostawywstosunkudokomunistów,czemutowarzyszywyraźnataryfaulgowawobeckolaboracjitegośrodowiskazNiemcami.

Moimzdaniem,oilezarzutdotyczącybezczynnościakowskiegopodziemiawo-beckomunistycznejdywersjiipostulatfizycznejlikwidacjidywersyjnychwobeclegal-nychwładziarmiipodziemnejPPRiAL/GLsąjaknajbardziejsłuszne,otyletakisammierniknależałobystosowaćwobecdrugiejstrony,czyliwszystkichformacjinarodo-wychukierunkowanychnawspółpracęzIIIRzeszą.Czyminnymbowiemjestlogicz-ność postulatu z pierwszej książki autoraObłędu… dotyczącego ewentualnego paktu zIIIRzesząw1939r.(który,jaksłuszniezauważaautor,mógłtakżepowstrzymaćpla-nowany,aprzynajmniejopóźnić,holocaustpolskichŻydów),aczyminnymtolerowaniekolaboracjizNiemcamipodczaswojny.Obiekolaboracje–zewschodnimizzachodnimokupantem–powinnybyćmierzonejednąmiarą.

Profil„PrzegląduBezpieczeństwaWewnętrznego”związanyzproblematykąbez-pieczeństwaisłużbspecjalnychkażeskupićsięnatychfragmentachksiążki,któredo-tycząproblematykisłużbspecjalnychiwalkiwywiadówwomawianymokresie.Zresztągeopolityczneihistoryczno-politycznerozważaniaautoranatematmożliwychscenariu-szyrozwojusytuacjiwprzededniuipodczasIIwojnyświatowejorazbłędówpolskiejstrony są rozwinięciem podobnych, choć może mniej znanych szerszej publiczności wPolsce,tezsformułowanychnaemigracjim.in.przezStanisławaCata-Mackiewicza ijegobrataJózefa.ZasługąP.Zychowiczajestto,żedośćniszowąpublicystykęprze-ciwników oficjalnej wersji polskiej historii udostępnił szerszemu gronu czytelników, w,dodajmy,dośćprzejaskrawionej,alebardzoatrakcyjnejformie.Jest toprzejawtakniestetyrzadkiegowpolskiejhistoriografiiodrzuceniaromantycznej,pisanejkupokrze-pieniuserc,wersjimartyrologicznejnaszejhistoriiiwjakiejśmierzepowrótdozarzuco-nejtradycjiszkołykrakowskiejiStańczyków.

DlaczytelnikówPBW,w tymdlamłodych funkcjonariuszypolskich służb spe-cjalnych,znacznie istotniejszeodwspomnianychrozważańostraconychszansach in-negorozwojusytuacjiwlatach1939–1945sąpytania,którestawiaautor,szczególniewObłędzie 44.Podstawoweznichbrzmi:wjakimstopniupełnatragicznychbłędów ikatastrofalnychpomyłek,nierealistycznieromantycznainieliczącasięzukłademsiłipotencjałemwłasnym,politykazarównoostatniejekipysanacyjnej,jakirządówlon-dyńskichorazkrajowejkonspiracjibyładziałaniemsamodzielnym?Przytaczającjako

III.RECENZJE 247

mottoObłędu…słowaChurchilla,że(…)nie ma takiego błędu, którego by Polacy nie popełnili(…),autorzastanawiasię,dysponujączprzyczynobiektywnychniestetywątłąbaząźródłową,aleposiłkującsięnieubłaganąlogiką,analogiąipisanymipostfactumrelacjami,nailetakapolitykapolskichelitbyławynikiemnaiwnościiszaleńczejodwa-gi,anailewynikiemagenturalnegouwikłaniaiinspiracjizestronysłużbspecjalnychwielkichmocarstw,wtymprzypadkuWielkiejBrytaniiiSowieckiejRosji.

Tezy,którestawiaP.Zychowicz,brzmiąpozornieobrazoburczo,alejednaklogicz-nie.Szczególniejeślichodziorozważaniadotycząceprawdziwychprzyczyniinspirato-rówtragicznejdecyzjiowybuchuPowstaniaWarszawskiego,którewrazzwcześniejsząakcją„Burza”przyniosłozagładęPolskiemuPaństwuPodziemnemu,jegostolicyiArmiiKrajowej.Oodwadzeautoraświadczyjużsamozadaniekolejnychszczegółowychpytań:czyuważanypowszechniezabohatera (abędącyzdaniemP.Zychowiczaalkoholikieminieodpowiedzialnymwarchołem)generałOkulickiniebyłwrzeczywistościpoprostusowieckimagentemwpływu,jakąrolęodegrałjegopoprzedniknastanowiskuwiceszefaKGAKgenerałTatar,któregopatriotycznyglejtstanowipóźniejszeuwięzieniegoprzezkomunistów,dlaktórychzresztąwcześniejzdradziłiokradłprawowitewładzeRzeczpo-spolitej,orazjakabyławtymwszystkimroladrugiegozastępcyKomendantaGłównegoAK,awcześniejszefaprzedwojennej„Dwójki”,generałaPełczyńskiego,dośćchybapo-chopnieuznanegozajednegozpatronówodrodzonychsłużbspecjalnychIIIRP.

Przykłady zastanawiających błędów politycznych i kadrowych, które, stawiającswepytania,przytaczaautor,sątakprzygnębiające,żeniewiadomo,czywersjaoagen-turalnympodłożudziałańniektórychkluczowychpostaciniejestwsumieoptymistycz-niejszaodwersjimówiącejoichnaiwnościizwykłejgłupocie.Topytaniaważneiniemożeumniejszaćichznaczeniaubogabazaźródłowa,najakiejmusiałbazowaćautor wzwiązkuztym,żeewentualneźródłanadalsąutajnionewMoskwieiLondynie.

Mamnadzieję,żesolidnebadaniaszczegółoweinnychhistorykówpozwolązwe-ryfikowaćnajbardziejprzerażające,choćlogiczne,hipotezyautoraObłędu…Nieule-gajednakwątpliwości,że,jaksłusznieprzypominaautor,bezmałoprawdopodobnegootwarciaarchiwówrosyjskichibrytyjskichnadalbędziemyskazanialbonabezreflek-syjnykultówczesnychprzywódcówPolskiwalczącej,albonasnucie–jakwspomnianowcześniej – logicznie uzasadnionych, ale nadal tylko spekulacji, jak czyni tow obuksiążkachPiotrZychowicz.Imimopopełnionychbłędówipewnegozbytniegouniesie-niapublicystycznego,dobrze,żemiałodwagętozrobić.

W reakcji na komunistyczną propagandę deprecjonującą AK i rząd polski nauchodźstwie stworzyliśmywłasnąwersję dziejów,wktórejwszyscy politycy i gene-rałowiesąrycerzamibezskazyotoczonymiwiarołomnymisojusznikami.Postulat,by wpierwszejkolejnościszukaćbłędówposwojejstronie,wtymprzedewszystkimśla-dówdziałańobcejagentury,jestjaknajbardziejzasadnyilogiczny.Jeślibowiembezpie-czeństwoPolskiwewciążniespokojnymregionie,wnadalniespokojnymXXIwieku,mabyćbudowanena trwałych i realnychpodstawach, a nie na romantycznejwierze wprzyzwoitośćsojusznikówiwrzekomąwdzięcznośćzapolskiezasługidlawolnegoświata, to takie pytania trzeba stawiać i szukać na nie odpowiedzi, nawet bolesnych iprzykrych.


Krzysztof Izak

Xavier Raufer, Atlas radykalnego islamu1

WydawnictwoAkademickieDialogopublikowałopodkoniec2011r.Atlas ra-dykalnego islamuwtłumaczeniuKatarzynyPachniak.Redaktoremfrancuskiegowy-daniaAtlas de l’islam radical,opublikowanegow2007r.nakłademNarodowegoCen-trumBadańNaukowych(CNRS),odpowiednikaPolskiejAkademiiNauk,jestXavierRaufer, dyrektor Departamentu Badań nadWspółczesnymi Zagrożeniami Przestęp-czymi (MCC), będącego jednostką badawczą Instytutu Kryminologii UniwersytetuParyżIIPanthéon-Assas.Autoramipublikacjisą:AlainChouet,byłyszefGeneralnejDyrekcjiBezpieczeństwaZewnętrznego(DGSE),czylifrancuskiegowywiadu,Anne-Line Didier, ekspert wMCC, autorka kilku raportów poświęconych terroryzmowi, wtymaktywnościekstremistycznychugrupowańislamskichwPakistanieiAl-Kaid-zie, Richard Labévière, redaktor naczelny Radio France Internationale (RFI) orazukrywający siępodpseudonimem„LeyaN.”ekspertwdziedzinie szyickiegonurtuislamu.Pierwszewydanie publikacji ukazało sięweFrancjiw1991 r. pod tytułemAtlas mundial de l’islam activiste.

Zespółfrancuskichbadaczyiekspertówwdziedzinieterroryzmuopracowałjedy-nywswoimrodzajuprzewodnikporadykalnychruchachislamskichnaświecie,prez-entującichideologówiprzywódców.Niejednokrotniesątoosobyzpierwszychstrongazet, które zostały zabitewwyniku działań antyterrorystycznych podejmowanychpo11września2001r.,przebywająwwięzieniachlubzostałystraconepoogłoszeniuwyroków śmierci. Format polskiegowydaniaAtlasu... został znacznie zmniejszony wporównaniuzfrancuskąedycją,alewniczymniezaważyłotonazawartościksiążki,któramimowiększejobjętości, stała siębardziejporęczna.Nie jest to jednakatlas,do jakich jesteśmy przyzwyczajeni. Zawiera zaledwie 15 biało-czarnychmap, całąjego zawartość natomiast zajmuje opis przyczyn pojawienia się, genezy i rozwojuradykalnych odłamów islamu, prezentacja jego przywódców, ideologów, zapleczaspołeczno-politycznego i ekonomicznego, sposobów finansowania, szkolenia, prze-prowadzenia zamachów terrorystycznych, modus operandi ich wykonawców itp. Niestety,wpublikacjizabrakłomiejscadlaorganizacjiBraciaMuzułmanie,założonej wEgipcieprzezHasanaal-Bannęw1928r.,któraprzekształciłasięwmiędzynaro-dowyruchmuzułmański,ajejkomórkiluborganizacje,któresięzniejwykształciły,sąobecneniemalwwiększościkrajówmuzułmańskich.Zewzględunazłożony re-ligijny, społeczny, kulturalny i bojowy charakterBraciMuzułmanów, autorzyAtla-su...odsyłająfrancuskiegoczytelnikadoksiążkiXavieraTernisienazatytułowanejLes Frères Musulmanes,wydanejw2005r.(zkoleijapolecamksiążkiJerzegoZdanows-kiego:Bracia Muzułmanie i inni,Szczecin1986,Glob iWspółczesna muzułmańska myśl społeczno-polityczna. Nurt Braci Muzułmanów,Warszawa2009,WydawnictwoNaukoweASKON).

Atlas... jest podzielony na dwie główne części odnoszące się do radykalnegosunnizmuiradykalnegoszyizmu–mniejszościowegonurtuislamu.Omawiajączjaw-

1Warszawa2011,Dialog,s.465.

III.RECENZJE 249

isko radykalnego sunnizmu, krótko scharakteryzowano fundamentalizm islamski,nurtglobalnegosalafickiegodżihaduizwiązaneznimgrupy,szczególnieAl-Kaidę.Opisanotuokolicznościjejpowstania,którebyłybezpośredniozwiązanezwydarze-niami w Afganistanie. W kraju tym wykształciły się trzy pokolenia bojownikówmuzułmańskich, tzw.Afgańczyków: pierwsze – podczaswalk przeciwko obecnościsiłradzieckichwlatach1980–1989,drugie–wlatach90.,kiedydochodziłodobrato-bójczychwalkpomiędzyposzczególnymiugrupowaniami,zakończonychdojściemdowładzytalibów,oraztrzecie,którezrodziłosiępo11września2001r.ijestnaznac-zonewalkamizsiłamiwojskNATOiISAF.„Afgańczycy”rozproszylisiępoświecie,stanowiącpotencjalnezagrożeniezwiązanezprowadzeniemdziałalności terrorysty-cznej.Potychwstępnychinformacjachautorzywprowadzająnaswzasadniczączęść publikacji, czyli w szczegółową charakterystykę radykalnego sunnizmuw różnychrejonachświata.Każdyrozdziałzostałpoświęconyinnejczęścinaszegoglobuzpod-ziałemnakrajeiregiony(podrozdziały):Europa,BliskiWschód,KaukaziRosja,AzjaŚrodkowa,AzjaPołudniowa,AzjaPołudniowo-Wschodnia,Australia,AfrykaPółnoc-na, RógAfryki, AfrykaWschodnia, Południowa i Zachodnia,Ameryka Północna,AmerykaPołudniowa.Nakońcupublikacjiznajdujesię rozdziałpoświęconyzama-chomz11września2001r.,jegosprawcom,śledztwuiwszczętympóźniejprocesom.

Zainteresowanie wzbudza przede wszystkim zjawisko radykalnego islamu wEuropie. Rozdział poświęcony tej tematyce otwiera opis sytuacji we Francji – krajuo największej liczbiemuzułmanówwEuropieZachodniej i najwcześniej dotkniętymzamachamiterrorystycznymimotywowanymiideologiąradykalnegoislamu.Wlatach80.Paryżprzyjął politykębezkompromisowejwalki z islamskim radykalizmem, sys-tematycznie odmawiając azylu przywódcom ugrupowań fundamentalistycznych.Zamierzał w ten sposób uniemożliwić im radykalizowaniemiejscowych społecznoś-ci muzułmańskich. Francuski model polityczny ze zmiennym powodzeniem starałsię promować wzorzec integracji indywidualnej muzułmanów. Udało się to tylko w ograniczonym zakresie. Blokowiska na przedmieściach wielkich francuskich mi-ast od lat 90. stały się prawdziwą wylęgarnią ekstremizmu2. Grupy muzułmańskiejmłodzieży, stanowiącej drugie pokolenie imigrantów z krajów arabskich, głównie zAlgierii, stały się celem religijnej indoktrynacji. Algierska Zbrojna Grupa Islamska(GroupeIslamiqueArmé–GIA)wlatach90.utworzyławEuropiedrugifrontdżiha-du.Najpierw jej bojownicywalczyliw latach 1992–1995wBośni, aw 1995 r. zor-ganizowaliserięzamachówbombowychwParyżu3.Wdniu24grudnia1994r.człon-

2 W latach 70.XXw.we Francji realizowano projekt budownictwa socjalnegohabitations à loyer modéré–HLM(mieszkaniazumiarkowanymczynszem),wktórego ramachpowstałook.700 tys.miesz-kańw dużych blokach na obrzeżachwielkichmiast (m.in. Paryża, Lyonu,Marsylii). Blokowiska te stałysiętyglemubóstwa,przemocyifrustracjimieszkańców,którymtrudnojestznaleźćpracę,usamodzielnićsię iwyprowadzićzdotychczasowegomiejscazamieszkania.

3 W dniu 11 lipca 1995 r. został zabity w paryskim meczecie imamAbdelhak Sahrawi, gwarant nietykalnościFrancjiprzezislamskichterrorystówizwolennikdialogualgierskichfundamentalistówzrządem.Pistolet,zktóregogozastrzelono,odnalezionopóźniejprzyChalidzieKelkalu,przywódcysiatkiterrorysty-cznejweFrancji,zabitymprzezpolicjępodkoniecwrześnia1995r.,podczasobławywlasachwokolicachLyonu.Osiemzamachówpomiędzy25lipcaa17października1995r.spowodowało10ofiarśmiertelnych iok.180rannych.WwynikupierwszegozamachunastacjimetraSt.MichelwcentrumParyżazginęło7osób,aponad80zostałorannych,wdrugim,którymiałmiejsce17sierpnianaPolachElizejskichwpobliżuŁukuTriumfalnego17osóbzostałorannych.Następnebomby,podłożone25sierpnianatorachkoleiTGVinarynkuprzybulwarzeRichardLenoirwParyżu,niewybuchłyzpowoduusterkidetonatorów.KolejnabombawybuchłanatomiastpodLyonem,raniąc14osób.


kowie GIA uprowadzili wAlgierze samolot francuskich linii lotniczychAir Francelecący do Paryża. Porywacze domagali się uwolnienia kilku „braci”, którzy zostaliaresztowaniwe Francji. Samolot wylądowałwMarsylii. Po zakończeniu pertraktac-ji elitarna jednostka komandosów GIGN4 wzięła samolot szturmem i zabiła ekstre- mistów5.Wstyczniu1996r.członkowietzw.grupyzRoubaixuprowadzilinapółnocyFrancjisamochód,atydzieńpóźniejnapadlinasupermarket„Aldi”.Podczasucieczkiukradlidrugisamochód,zabijającjegokierowcę.Wmarcu1996r.tasamagrupaprzy-gotowałazamachterrorystycznynauczestnikówkonferencjipaństwG-7wLille6. Pod-czasprocesu,któryrozpocząłsięw2001r.,zostałyujawnionepowiązanianiektórychz24członkówgrupy,wtymfrancuskichkonwertytów,zdziałaniamiwBośniiGIA.

W odróżnieniu od Francji, w Wielkiej Brytanii muzułmańscy radykałowie hojniekorzystalizazylupolitycznegopodwarunkiem,żeniewprowadzaliswoichideiwżycienaterenietegokraju,jednakmoglijeswobodniewyrażać,nawetwskrajnejformie.WAngliistawianonabudowępaństwawielokulturowegopoprzezpopieranieoddzielnegorozwojukulturowegoposzczególnychgrupetnicznychlubreligijnychob-cegopochodzenia,dowartościowującróżnicemiędzynimiorazichspecyficzneoznakitożsamości.WciąguostatnichdwóchdekadLondynstałsięważnymośrodkiemis-lamskiegoekstremizmunaświecie,ekonomicznymiduchowymcentrumnajbardziejzradykalizowanejmyśliislamskiej,któranietylkojestźródłemideologiinienawiścidoZachodu, lecz także aktywnie rekrutuje bojowników i zbiera fundusze na świa-towydżihad.Londyn jest siedzibąnajwiększego skupiska islamskich ekstremistów.WedługniektórychopiniiwstolicyWielkiejBrytanii różne radykalne iwywrotowegrupykoncentrująceuwagęnaposzczególnychkrajachzostałyuformowanew ruchislamskio zasięgu światowym, jakim jestAl-Kaida.Wiele fatwOsamybinLadenazostało opublikowanych najpierwwLondynie.W latach 80. i 90.wWielkiejBry-taniiodbyłosięwieleważnychkonferencji.Jednoczyłyoneradykalnychislamistów z całego świata, począwszy od stosujących przemoc organizacji, takich jakHamasczyHezbollah,akończącnapokojowychgrupachstartującychdoparlamentuwJor-daniiczyMalezji.Właśniepodczastychkonferencjiróżneideełączyłysięwglobal-nąsieć salafickiegodżihadu ipozostawało tobezżadnej interwencjiwładzbrytyjs-kich.Niezmienił tegonawet ataknaUSAz11września2001 r.Dopierozamachy wLondyniez7lipca2005r.ujawniłyszokującydlazdecydowanejwiększościBryty-jczyków fakt, że urodzeni wWielkiej Brytaniimuzułmanie zradykalizowali się dotegostopnia,żebyligotowidokonaćsamobójczychzamachów.Jednaknawetobecnie wWielkiejBrytaniiniechętnieprzyznajesię,żetoradykalnaislamskaideologiałączymuzułmanówipopychaichdoterroryzmu.Wkrajutympoprawnośćpolitycznaniepozwalałączyćsłowaterroryzmzprzymiotnikiem„muzułmański”.Takazbitkasłow-namożespotkaćsięnawetzoskarżeniemzurzędu,żeokreślenietojestwymierzone wuczuciareligijnewyznawcówislamuistygmatyzujetęmniejszość.

WWielkiejBrytaniiistniejądwaodrębne,leczbliskozesobąpowiązane,nurtyekstremizmu. Jeden z nich powstał w wyniku napływu zagranicznych radykałów zAfrykiPółnocnejiBliskiegoWschodu,doktóregodoszłowlatach80.i90.XXw.Druginurtpowstałwrezultacieradykalizacjibrytyjskichmuzułmanów,którzyzaczęli

4 Grouped’InterventiondelaGendarmerieNationale–GrupaInterwencyjnaŻandarmeriiNarodowej.5 Wedługniektórychopinii,terroryścizamierzalirozbićsamolotoWieżęEifflawParyżu.6 Zamiastbombyowielkiejsilerażeniawybuchłjedyniezapalnik.Częśćczłonkówgrupyzostałazastr-

zelonapodczaspolicyjnejobławy.

III.RECENZJE 251

przybywaćnaWyspyw latach70. i90.zPakistanu,Bangladeszu iKaszmiru,orazpewnejliczbykonwertytównaislam,pochodzącychzmasbrytyjskiegospołeczeństwa. WwynikukonwergencjitychdwóchzjawiskLondynstałsięwciąguostatnichdwudzi-estulatgłównymświatowymcentrumradykalnegoislamupozaBliskimWschodem,Afganistanem i Pakistanem. Trzeba jednak zauważyć, że setki tysięcy brytyjskichmuzułmanówniemająnicwspólnegozterroryzmemanizradykalnąideologią.Prag-nągodnieżyćiniestwarzaćdlanikogozagrożenia.Niemniejjednakfaktempozostajeto,żenietylkoprzeprowadzasięoperacjeterrorystycznewimieniuislamu,lecztakżeżeestablishmentbrytyjskichmuzułmanówzostałopanowanyprzezelementyekstrem-istycznefinansowanezArabiiSaudyjskiej,Pakistanuiinnychpaństworazorganizacjicharytatywnych.

Mimo że wielu imamów niewątpliwie promuje jedynie przesłanie pokoju, tobrytyjscymuzułmanieniepróbowalibynajmniejwyciszyćideologiidżihadu.Toprze-sunięciesięśrodkaciężkościislamskiegodyskursuwstronęekstremizmuprzyczyniłosię do radykalizacji postawwielumuzułmanówwWielkiej Brytanii. Liczba terro-rystów, którzy zradykalizowali się wwyniku tego procesu, a wywodzących się zeZjednoczonegoKrólestwa, jestznaczna.Obokwymienionychw innych rozdziałachAtlasu...ekstremistów,naliścieterrorystówpochodzącychzWielkiejBrytaniiznala-złysięosoby,któreprzeprowadzałyoperacjeterrorystycznewEuropie,Azji,Afryce iAmerycePółnocnej7.

Autorzy Atlasu... zwrócili uwagę na postępującą radykalizację społecznoś-ci muzułmańskich w Europie. Znaczną rolę w tym procesie odgrywają imamowiemeczetów w wielu europejskich miastach.Wzniecają oni nienawiść i wrogość doniemuzułmanów.W latach2001–2004 tylkozFrancjiwydalonoponad20 imamówpodżegających do przemocy. Obecnie dominującą rolę w religijnej indoktrynacji i rekrutowaniu nowych członków odgrywa Internet. Wpływ ideologii fundamen-talistycznej stopniowo nasila się, docierając do coraz większej części wspólnot, azwłaszczadomłodegopokolenia.PozatymmłodzimuzułmanieniezawszepotrafiąpogodzićwymogireligiizrealiamiżycianaZachodzie.Problememjestichsłabainte-gracjazespołeczeństwempaństw,doktórychprzybywająikłopotyztożsamością.Re-ligijnaindoktrynacjamuzułmańskichdzieciimłodzieżyprzezradykalnychimamów ikaznodziejówwywołujeunichwrogienastawieniedootoczeniaipostrzeganieEu-ropyjakozdemoralizowanejizepsutejczęściświata,którapowinnabyćopanowanaprzezislamlubzniszczona.Radykalniimamowieczęstoprzedstawiająwmeczetachtakiobrazświata,zgodniezktórymislamznalazłsięwśmiertelnymniebezpieczeńst-wie, a dżihad to jedyny sposób na zlikwidowanie zagrożenia.Taka narracja sprzy-ja rozwojowi zbiorowej islamskiej tożsamości, która została poważnie zachwiana wprzypadkupoprzedniegopokoleniamuzułmanów.

ChoćwAtlasie...pominiętohistorięirozwójorganizacjiBraciaMuzułmanie,tozostaławyrażonaopinia,że ruch tenwywieraznacznywpływna radykalizacjęśro-dowiskmuzułmańskichwEuropie.Poprzezsiećstowarzyszeń,centrówkulturalnych imeczetów stara się ideologicznie oddziaływać na społecznośćmuzułmańską.Dz-

7 Możnawymienićtakienazwiska,jak:AhmedOmarSajedSzejk–zabójcadziennikarzaDanielaPearla,DhirenBarot–synpakistańskichimigrantów,NadimTarMohammediWaisarSzaffi–obywatelebrytyjscy iczłonkowieAl-Kaidy,którzyzaplanowaliataknacentrafinansowewUSA,MohammedBilalzBirming-ham,którywjechałsamochodemciężarowymwypełnionymmateriałamiwybuchowymiwposterunekpolicji wKaszmirze,SaidBadatzGloucester–domniemanydrugishoe bomber(poRichardzieReidzie),któryzostałschwytanyiobecnieprzebywawwięzieniu.


iałalnośćtajestwznacznejmierzewspieranafinansowoprzezbogatekrajeznadZa-toki Perskiej, a zwłaszcza przezArabię Saudyjską, różne organizacje pozarządowei charytatywne. Przykłademmoże być tu Światowa LigaMuzułmańska (Ar-Rabitaal-Alamal-Islami),dlaktórejpieniądzesąśrodkiemsłużącymszerzeniuwahhabick-iejwersjiislamuikontrolowaniu,wnajmniejszychnawetszczegółach,propagowaniawiary.OficjalnieBraciaMuzułmaniewystępująjakoprzedstawicieleumiarkowanegonurtu islamu i zwolennicy tzw. islamuobywatelskiego.Pozornie dążą do integracji z lokalnymi społecznościami, we własnym środowisku jednak ich postawa ulegacałkowitej zmianie. Głoszą radykalne hasła i wyrażają pochwałę dla działań terro-rystycznych podejmowanych w obronie wiary przeciwko największym wrogom islamu – Izraelowi, USA oraz ich sojusznikom. Ich wypowiedzi są przesycone is-lamskąretorykąispecyficzniedobranymiwersetamizKoranu ihadisów.Działacześrodowisk muzułmańskich inspirowani ideologią Braci Muzułmanów krytykujądemokrację i prawa jednostki, uważając siebie za awangardę europejskiego islamu.ZdrugiejstronynaspołecznościmuzułmańskiewEuropieaktywnieoddziałująmis-jonarze ruchuDżama’atat-Tabligh (StowarzyszenieKrzewieniaWiary),którzygło-szą surową wersję islamu i wychwalają ścisłą ortopraksję z początków tej religii. Wtensposóbkształtujesięśrodowiskomuzułmanówcharakteryzującesiębezkom-promisową wiarą i pobożnością oraz pogardą dla laickich instytucji politycznych.Islamski radykalizm wykorzystuje egzystencjalny kryzys panujący wśród młodychmuzułmanów,tworzyskutecznyzwiązekpomiędzynauczaniemradykalnychwartości wmeczetach,uznaniemekstremistycznejideologii,aczęstorewolucyjnąaktywnościąiprzyjęciemwiarywmęczeństwo.

Omawiając problematykę radykalnego islamu w Azji, Anne-Line Didier,współautorkaAtlasu...,akcentujerozwójsalafickiejideologiiwPakistanieiAfgani-staniewlatach90.XXw.orazjejwpływywkrajachsąsiednich.Podziałpakistańs-kichmuzułmanównadominującychsunnitów(ok.80proc.)iszyitów(ok.20proc.)jest źródłem licznychantagonizmów ikrwawychkonfliktówmiędzywyznawcamiobu tych nurtów islamu. Jużw pierwszych latach istnienia państwa Pakistan do-chodziłodorozruchów,zwłaszczapodczasświętaAszura,gdyszyiciparadowaliwmiastachidemonstrowalimocswojejwiary,kaleczącciałapodczasulicznychpro-cesji8.Bezpośredniąprzyczynązaostrzeniasię sytuacjiw1980 r.były islamizacja wduchusunnizmuipróbanarzuceniapodatkuszyitompodjęteprzezgen.Moham-madaZięul-Haqa.Pakistanstałsięwidowniąmasowychprotestów.Wlipcu1980r.dziesiątkitysięcypakistańskichszyitów,ośmielonychzwycięstwemszyickiejre-wolucji w Iranie, przypuściło szturm na budynek Sekretariatu Federalnego w Is-lamabadzie.Podkoniec lat 80.XXw.poobu stronach istniały jużdobrzeuzbro-jonegrupyekstremistów,regularniedopuszczającesięmorderstwnaprzeciwnikach.PoczątkowonajważniejsząorganizacjąbojowąszyitówbyłaTehrik-eDżafariaPa-kistan(PakistańskiRuchDżafarycki),zwanarównieżTehrik-eNifaz-eFikh-eDża-faria(RuchnarzeczStosowaniaPrawaDżafaryckiego)9.Gdyorganizacjaprzeorien-towałasięnadziałalnośćzgodnązprawem,jejmiejscezajęłaSepah-eMuhammad

8 Szyickie święto upamiętniające męczeńską śmierć imama Husajna (wnuka proroka Muhamma-da) podKarbalą (Irak)wdniu 10muharrama (dziesiąty dzień pierwszegomiesiąca rokuwedług kalendarzamuzułmańskiego)680r.40dnipoświęcieAszuraszyiciobchodząświętoArbain,będąceuroczystąceremoniąkończącąokresżałoby.Obaświętasąswegorodzajuprzejawemreligijnościżalu,rozpaczy,pokutyisamoofiary.

9 Nazwaodwołujesiędojednejzeszkółprawnychszyizmuimamickiego(dwunastkowców).TwórcątejszkołybyłszóstyimamDżafaras-Sadik(zm.w765r.).

III.RECENZJE 253

Pakistan – SMP (Pakistański KorpusMuhammada).W pierwszej połowie lat 90.XXw.SMPzyskałaopinię jednej znajbardziejbrutalnychorganizacji terrorysty-cznychwPakistanie.Obarczano ją odpowiedzialnościąm.in. za przeprowadzenieseriizamachównasunnickichradykalnychaktywistów.

Ciostatnirównieżzaczęlisięorganizować.W1985r.wpendżabskimmieścieDżhangpowstałougrupowanieSepah-eSahabaPakistan–SSP(PakistańskiKorpusTowarzyszyProroka).Organizacja ta zażądałauznania szyitówzaniemuzułmanów.Rozrosła się w szybkim tempie, częściowo dlatego, że oparła się na niezadowole-niu sunnickich chłopów, którzy czuli się wykorzystywani przez szyitów – odwie- cznychposiadaczywielkichmajątkówwokółDżhangu.Do1994r.SSPwyrósłnajedną znajwiększychorganizacjizbrojnychwPendżabie.RokpóźniejodSSPoddzieliłasięgrupapodprzywództwemRiazaBasry, tworząc jeszczebrutalniejsząwdziałaniachLaszkar-eDżhangwi (ArmiaDżhangu).Organizacja taodpoczątkumiaławyraźniewojskową strukturę. W przeciwieństwie do większości pozostałych antyszyickichbojówekwPakistanie, niewahała się przyznać do odpowiedzialności zamorderst-wa,którychdokonywała,wtymdoatakównawieluobywateliIranuprzebywających wPakistanie.W sierpniu 2001 r. gen. PervezMusharraf, który doszedł dowładzydwa lata wcześniej w wyniku przewrotu wojskowego, zdelegalizował antagonisty-czneorganizacjeLaszkar-eDżhangwiiSMP.Ogłosiłrównieżumieszczenieichobunaliścieorganizacjiterrorystycznych.Byłotoznaczącewydarzenie,jednakpojawiłysiętrudnościzwdrożeniempowziętychpostanowień.Pozdelegalizowaniuobuugru-powań liczbazabójstwwprawdzie spadła, ale tylkonakilka tygodni, przekraczając w2001r.liczbę260ofiarpoobustronach.Równieżznikomyefektprzyniósłprogramzbiórkibroni.Laszkar-eDżhangwiod2002r.skierowałaswedziałaniatakżeprzeci-wko cudzoziemcom przebywającymw Pakistanie, dokonując zamachów i porwań.Miałam.in.związekzzamordowaniemamerykańskiegodziennikarzaDanielaPearlaw2002r.Konfliktsunnicko-szyickiwPakistanietrwanadal,niezależnieoddziałal-nościugrupowańterrorystycznych,prowadzącychwalkęzwładzamiwPakistanie.

Synonimem muzułmańskiego fanatyzmu stali się jednak afgańscy talibowie,którzysąrównieżuosobieniemnajbardziejortodoksyjnejwersjiislamu.Nieznaniażdojesieni1994r.uczniowieszkółreligijnych,zwanipopularnietalibami(poszukują-cywiedzy,uczniowieszkółreligijnych),dobrzeuzbrojeniiwspomaganiprzezpaki-stańskiesłużbyspecjalne,wciągudwóchlatopanowaliprawiecałyAfganistanidalischronieniebojownikomAl-Kaidyiinnychugrupowańekstremistycznych.Pokonaniprzez siły Sojuszu Północnego wspierane przez grupy wojsk specjalnych i lotnic-twoUSA,wwalkachtrwającychodpaździernikadogrudnia2001r.,rozwiązalisweoddziałylubznaleźlischronieniepopakistańskiejstroniegranicy,bypokilkulatachodbudować siły i wzniecić rebelię przeciwkowojskomNATO, która trwa do dziś.Irak,pograniczeafgańsko-pakistańskie,JemeniSomaliastałysiękolejnymifrontamidżihaduekstremistycznychugrupowańmuzułmańskich.Prowadzonyjestonrównieżnaperyferiachświataislamu,wpołudniowejczęściFilipin.

Aktywną rolę w propagowaniu radykalnego islamu na świecie odgrywaAra-biaSaudyjska,którakrzewispecyficznąodmianęsalafijji–wahhabizm.IdeologiatanarodziłasięwpołowieXVIIIw.Państwowesłużbysaudyjskie regularniepubliku-jąlistęmuzułmańskichinwestycjiwświecie.Jedenzkomunikatówprzypomniał,żekrólFahd, który rządził od1982do2005 r., sfinansował całkowicie lub częściowo 210centrówiośrodkówislamskichpowołanychdożyciawkrajachniemuzułmańs-kich.Dziękimonarszepowstało równieżnacałymświecie1359meczetów. Istnieją


teżinnekanałyszerzeniawahhabickiejideologii.OrganizacjaKonferencjiIslamskiej(od2011r.OrganizacjaWspółpracyIslamskiej–OWI),powołanajakoprzeciwwagadlazbytlaickiejLigiPaństwArabskich,zdołaławywalczyćsobiepozycjętrudnądoprzecenienia.Po11września2001 r.ArabiaSaudyjskaznalazłana tymforumuży-tecznąplatformę,zaktórejpośrednictwemmogłaodrzucaćamerykańskieoskarżeniaodomniemanąbezczynnośćwwalce z terroryzmem.OWIma również swójudziałw saudyjskich przedsięwzięciach realizowanych przy wsparciu Islamskiego BankuRozwoju (IslamicDevelopmentBank– IDB),mającychnacelufinansowaniewiel-kichprojektówinfrastrukturalnychwkrajachmuzułmańskich.Nienależyzapominać,żeArabiaSaudyjskafinansowowspierałaruchtalibówibyłajednymztrzechpaństw,oprócz Pakistanu i ZjednoczonychEmiratówArabskich, które oficjalnie uznały ichrządywAfganistanie.

Autorzywyciągająwnioski,żesaudyjskaaktywnośćwzakresieeksportuwah-habickiej ideologiiobróciła sięostatecznieprzeciwkokrólestwu.OdkądOsamabinLaden stał się wrogiem numer jeden na Zachodzie, pojawiła się pokusa dostrze-gania wahhabizmu we wszystkich ekstremistycznych nurtach, które wstrząsająmuzułmańskimświatem.Ruch tenniema jednakmonopolunamuzułmańskipuryt-anizmijakdotądniestaćgonaubieganiesięoprymatwświecieislamu.Pozatymwahhabici,żebyniewypaśćzgry,chcądziśuchodzićzasalafitów,wceluzatarciaichsekciarskiegowizerunku.Wpływyradykalnychreformatorówsąowielesilniejreprez-entowanewdzisiejszymdyskursie radykałówniżwpływyuczonychwahhabickich.Ponadtoznacznąrolęwszerzeniuradykalnychideipełninurtdeobandi10,popularny wPakistanie,indyjskiejczęściKaszmiruiAfganistanieiruchDżamiatUlema-eIslami(StowarzyszenieUczonychMuzułmańskich),którewwiększymstopniuwpłynęłynaprzyjęcieekstremistycznegokierunkuaktywnościprzezczęśćmudżahedinówniżideewahhabickichuczonych.Mająonijednakwiernychnaśladowcówwinnychczęściachświata,m.in.naBałkanach,szczególniewBośniiHercegowinie,gdziewahhabickiegrupystarająsięnarzucićradykalnyislammuzułmańskiejspołecznościkraju,znanejztolerancjiiumiarkowania.

CzęśćAtlasu... odnosząca się do radykalnego szyizmu jest znacznie krótsza i stanowi niespełna jedną piątą objętości całej książki. Otwiera ją rozdział doty-czący Iranu.Wwyniku zwycięstwa rewolucji islamskiejw 1979 r. doszłow tymkrajudozmianywsystemiepolityczno-ekonomicznym,wświadomościspołeczneji systemiewładzy. Powstałewówczas pierwszew świeciemuzułmańskimXXw.szyickiepaństwowyznaniowekrwawopozbywało się przeciwnikówpolitycznych wkrajuizagranicą.DlaajatollahaChomeiniegookazjądozlikwidowaniaopozycjiiskonsolidowaniawładzybyłozajęcieambasadyUSAprzezradykalnychstudentówteherańskichuczelninapoczątkulistopada1979r.Incydentten,wykorzystanyprzezradykalnesiłyskupionewokółprzywódcyrewolucjidopolitycznejzemstynaumi-arkowanychprzeciwnikach,doprowadziłdozerwaniastosunkówdyplomatycznychpomiędzyUSAiszyickąrepubliką,nałożeniaprzezamerykańskąadministracjępier-

10 Nazwa„deobandi”pochodziodmiastaDeobandwpółnocnychIndiach,wktórymw1867r.założonopierwsząmedresę,nauczającązwolennikówdosłownej i rygorystycznej interpretacji islamu,będących jed-nocześniewrogami brytyjskich rządóww Indiach.Deobandyści byli przeciwnikami utworzenia Pakistanu w1947r.,alezpowstaniategopaństwauzyskalinajwiększekorzyści.

III.RECENZJE 255

wszychsankcjinaTeheran,atakżedoizolacjiIranu.Mimowojnyiracko-irańskiejtoczonejwlatach1980–1988,Teheranaktywniedziałałnarzecz„eksporturewolucjiislamskiej”, tworząc i wspierając libański Hezbollah i przeprowadzając zamachyterrorystycznenaopozycjonistówirańskichprzebywającychnaemigracjiwEuropieZachodniej.Ewolucja,któradokonywałasięw latach90.XXw.doprowadziładoodejścia Iranuodagresywnejpolitykizagranicznej ido tworzeniapolitykiopartejnaracjonalnychprzesłankach.Wyrazemstopniowegoodchodzeniaodkonfrontacy-jnychrelacjikrajuz innymipaństwamibyłapolitykaprowadzonaprzezkolejnychprezydentówIranuod1989 r.doczasuobjęciaprezydenturyprzezMahmudaAh-madineżada.

Teokratyczny reżim irański ma silną opozycję na Zachodzie w postaci Orga-nizacji Ludowych Mudżahedinów Iranu (Sazman-e Mojahedin-e Khalq-e Iran),powszechnieznanejjakoMudżahediniLudowi(Mojahedin-eKhalq–MEK)iPartiiWolnego Życia wKurdystanie (Partiya JiyanaAzad a Kurdistane – PJAK).Wartozwrócićuwagę,żenacorocznychparyskichwiecach tejpierwszejorganizacjibiorąudział między innymi studenci z Polski. Koszty przejazdu i zakwaterowania weFrancjipokrywawspółpracującezMEKTowarzystwoIrańskiewBerlinie.IslamskaRepublikaIranumarównieżgorącychzwolennikówwśródradykalnychszyickichug-rupowańwIraku,Kuwejcie,ArabiiSaudyjskiej,PakistanieiBahrajnie.BliskiWschódiAzję Południową zamieszkują też inne odłamy szyitów: zajdyci (piątkowcy – uz-nającypięciu imamów)wJemenie i ismailici (uznający linię siedmiu imamów),doktórychnależąalawici(Syria),bohorowie(Indie),druzowie(Liban,Syria)ihodżowie(rozrzucenipoświecie).Całyszyizmjestprzesiąkniętyswegorodzajumistycyzmem,cowyrażatzw.doktrynaukrytegoimamaiwiarawjegopowrót.Szyiciwierząbow-iem, że ostatni imam, a dla zajdytów, ismailitów i imamitów jest to inna osoba,zagubił się, zaginął i przebywa obecniew ukryciu (ghaiba). Powróci z niego jakoZbawiciel(Mahdi),przynoszącmuzułmanomwDniuSąduOstatecznegosprawiedli-wośćidobrobyt.Wedługsalafitówiwahhabitówszyizmjestzdradąpolitycznąislamu izbrodniąreligijną.Doktrynalneróżnicemiędzyobuodłamamiislamuipoglądydoty-czącesystemusprawowaniawładzysąodwiekówźródłemwielukonfliktówmiędzysunnitamiaszyitami.

PowyższestanowizaledwieniewielkifragmentzagadnieńporuszonychwAtlasie radykalnego islamuiakcentujetreściodnoszącesięzwłaszczadoogólnejcharakterys-tykinajważniejszychnurtówradykalnegoislamuizagrożeńzniegowynikającychdlaEuropy.Niemożliwejestbowiemnawetkrótkiestreszczenietematykiporuszonejwtejpublikacji,którazawieratakwielewiadomościdotyczącychradykalnegoislamu,setkinazwugrupowańikomórekterrorystycznych,setkinazwiskosóbiopisówzamachówterrorystycznych.

Najważniejszymmankamentemksiążki,takżewedycjifrancuskiej,jestbrakin-deksów,zwłaszcza indeksunazwisk.Stąd,poszukującaktorówgłównychwydarzeńiichwzajemnychpowiązań,trzebasięniekiedysporonatrudzić.Zaskakujerównieżbrak bibliografii.Mimo to gorąco zachęcam do lektury. Dla osób zajmujących siębadaniemterroryzmuijegozwalczaniemksiążkajestnieocenionymźródłemwiedzy.


Marek Świerczek

Po drugiej stronie lustra

KsiążkaOskaraReilegopt.Der Deutsche Geheimdienst im II. Weltkrieg. Ostfront1 niedoczekała siędotychczaspolskiegowydania, choćzuwagina tematykępowinnabyćuważniestudiowanazarównoprzezhistoryków,jakiprzezoficerówsłużbspecjal-nych.DajebowiemrzadkąokazjędowgląduwsposóbwidzeniaświataprzezoficeraniemieckiejAbwehry,który,pomimoupływu20latodzakończeniaIIwojnyświatowej,wżadensposóbniezmieniłswoichpoglądów,niczymnieróżniącychsięwmomenciepi-saniaprzezniegowspomnieńw1963r.odniemieckiejpropagandytużsprzedwybuchu IIwojnyświatowej

O.Reiledajewswojejksiążcedowódnaniezdolnośćweryfikowaniaprzyjętychzałożeń(częstopochodzącychprostoztezdoktoraGoebbelsa),niecozbliżonądosztyw-nościumysłujegorodaka,MarkusaWolffa,którytozkoleiswojewspomnieniacałko-wicie poważnie kończywyznaniem, że naukiKarolaMarksawkrótce odzyskają swąwiecznąaktualność2.Zważywszy,żesłużbyspecjalnenacałymświeciemajązazadaniedostarczaćinformacjeniezbędnedopodejmowaniadecyzjiprzezpolityków,towszelkieposzlakiświadcząceoniezdolnościfunkcjonariuszytychsłużbdomodyfikowaniarazpowziętychzałożeńwinnybyćuważnieanalizowane,gdyżmogąprowadzićdotragicz-nychkonsekwencji.IdlategoksiążkaReilegopowinnazaciekawić–jestbowiemokazjądospacerupokrętych,alezarazemzadziwiająconieskomplikowanych,ścieżkachrozu-mowanianiemieckiegooficera.

OskarReile jest postacią znanąwhistoriiPolski.Zapisał sięwniej jakooficerAbwehryaktywniedziałającyprzeciwkoIIRP.Zjegowspomnieńwynika,żepracabyładlaniegookazjądodaniaupustuodziedziczonejniechęcidoPolaków,cowiązałosię z faktem, że był synem niemieckiego chłopa, który utracił majątek w związku zpowstaniempaństwapolskiegow1918r. izostał– jakpisze jegosyn–szykanami i groźbami zmuszony do porzucenia swojej ziemi.O.Reile podjął pracęwWolnymMieścieGdańskunajpierwjakopolicjantniejawniewspółpracującyzAbwehrą,apotemjakokadrowyoficertejsłużby.Byłaktywnymuczestnikiemwojnywywiadówprowa-dzonejodmomentuodrodzenia się IIRPażdo samego jejkońca.Opisuje zmaganiapolskichiniemieckichsłużbspecjalnychzwłasnejperspektywy,któradlaPolakajestprzykra,alezarazempozwalanaprzyjrzeniesięludziomsprzedającymwłasnąojczyznęoczymaNiemców,częstozdziwionychłatwością,zjakąpolskimoficeromprzychodziłohandlowaćinteresaminarodowymi.

Pomimoupływulat,Reile,opisującpolskichzdrajców,podajenazwiskajedynie wprzypadkachspraw,któreznalazłyswójfinałwsądzie.Pozostałychopisuje,posługu-jącsiępseudonimami,podktórymi,jakjużdzisiajwiemy,ukrywalisięm.in.:

• porucznikWPPawełPiontek,który,zdaniemReilego,wyglądał jak typowy Prusak, ale prowadził hulaszczy tryb życia, jak typowy Polak,wskutekczegotkwiłwdługach.SkłoniłogotodowspółpracyzAbwehrąiwciągnięciado

1 Augsburg1989,WELTBILD.2 M.Wolff,Człowiek bez twarzy,Warszawa1998,Laguna.

III.RECENZJE 257

działalności szpiegowskiejkolegi, adiutantadowódcypułkuwToruniupor.Urbaniaka,atakżenarzeczonejWandyPiekarskiej3,

• komendant żandarmerii w Tczewie Leon Adamczyk, który na pole-cenie Abwehry stworzył siatkę szpiegowską, nakłaniając do zdra-dy ppor. Wyborskiego z Dowództwa Okręgu Korpusu w Toruniu orazsierżanta z DOK w Warszawie, dzięki którym dostarczył Niemcom m.in.polskieplanymobilizacyjne4,

• Maksymilian Piechocki, który dzięki znajomości zLeonemHaftke, kreśla-rzem pracującym w toruńskiej Szkole Podchorążych Artylerii, przekazałNiemcomm.in.skryptyirozkazyDOKwToruniu5,

• majorHaraszymowicz,któryza2400złchciałsprzedaćplanymobilizacyjneskradzionezDowództwaOkręguKorpusuwŁodzi,awrezultacienadługielatazwiązałsięzAbwehrą.Haraszymowiczpadłofiarągryoperacyjnejzaini-cjowanejprzezmjr.Żychonia6,apo1939r.stałsiękadrowymoficeremarmiiniemieckiej7,

• agentps.„Kokino”–komisarzpolskiejpolicji,który,będąckokainistą,dałsięNiemcomzwerbowaćszntażem8,

• „Ojciecisyn”(Vater und Sohn)–rodzinaczeskazeŚląska.Ojciecnakłoniłswojegosynadozaciągnięciasiędopolskiejarmii,żebyskuteczniejszpiego-waćPolaków,którychnienawidziłjakzarazy,

• „PięknaGrafini”(Schöne Gräfin)–arystokratkazbezpośredniegootoczenia J.Becka,która,obawiającsię,żewojnazniszczyjejdolcevitamiędzyWar-szawą,BerlinemiParyżem,zostałainformatorkąAbwehry,

• „Pan Geizhals”–oficerWP,który,zachęconyartykułamizpolskiejprasydo-tyczącymiwysokichwynagrodzeńotrzymywanychprzezniemieckichszpie-gów,zgłosiłsiędoReilego,bydorobićdożołdu.

Reileniejestdobrymobserwatorem:uswoichagentówniewidziżadnychpsy-chologicznychdefektów.Pojawiająsięuniegoalbopchaniżądząpieniędzy,albo z pobudek ideologicznych, by zatrzymać prowokowaną rzekomo przez Polskęwojnę.

3 Piontek,pomimoszkolenia,nieumiałprzestrzegaćzasadkonspiracji.Wzwiązkuztymzostałrozpra-cowanyprzezpolskikontrwywiad,któryusiłowałrozpocząćgręoperacyjnązNiemcami,wykorzystującgojakopodwójnegoagenta.Okazałosięjednak,żePiontekbyłwdalszymciągunielojalnywobecstronypolskiej,wobecczegow1927r.aresztowanogoiskazanonakaręśmierci.

4 L.Adamczyknigdyniezostałzdekonspirowany.DopieropowojniezostałstraconyzawspółpracęzNiemcamiwczasieokupacji.

5 Piechocki iHaftkepo skutecznejgrzedezinformacyjnejpolskiegokontrwywiaduzostali skazaniw1929r.nakarywieloletniegowięzienia.

6 JanŻychońod1930r.kierowałEkspozyturąnr3OddziałuIISztabuGeneralnegoWPwBydgoszczy.ReileuważagozagłównegoprzeciwnikagdańskiejAbwehry.Autoroperacji„Wózek”,podczasktórejpolskiwy-wiaduzyskiwałdokumentyzpocztyprzewożonejpociągamitranzytowymikursującymimiędzyKönigsbergiem aBerlinemprzezpolskiePomorze.WewspomnieniachReilegobrakjakichkolwiekinformacjidotyczącychtychdziałań.Żychoń–pomimoswoichsukcesówwwalcezAbwehrą(amożedziękinim)–zostałoskarżony w1943r.przezkpt.Niezbrzyckiegoikpt.NowińskiegoowspółpracęzNiemcami.Zrezygnowałzesłużbywwywiadzieiprzeszedłdosłużbyfrontowej.ZginąłwbitwieoMonteCassino.

7 ZramieniaAbwehryzajmowałsięszkoleniemszpiegówwysyłanychnafrontwschodni iw trakcietakiejmisjizostałzamordowanyprzezagentaNKWD.

8 Według jednej z wersji komisarz o nazwisku Jankowski, po zwerbowaniu go przez Reilego,miałpoinformowaćotymJ.Żychonia,którymiałgonakłonićdozostaniapodwójnymagentem.Rzekomozamor-dowanyprzezAbwehrę–zob.A.Wysocki,Kokino kłamie,Warszawa1967.


Autorniemabowiemwątpliwości,ktowywołałIIwojnęświatową.Czytelnikodpierwszychstronksiążkiwie,jaksąobsadzonerolewtymdramacie.Polacystaledzia-łająwbrewmiędzynarodowemuprawuirezultatomplebiscytu,prowokująpowstanienaGórnymŚląsku,łamiąrezolucjeLigiNarodów,anadewszystkoszykanująmniejszośćniemieckąiwszelkimisposobamistarająsięzająćGdańsk.

Niemcysąwtejnarracjiofiaramiwojnypropagandowejrozpętanejprzezpaństwazachodnieiwzmocnionejprzezpolitykępolskiegorządu.Niemieckaarmia,słabawsku-tekdecyzjitraktatuwersalskiego,niejestwstanieprzeciwstawićsięarmiipolskiej,którawykazałasięsprawnością,pokonującSowietówpodWarszawą.Abwehra,niedofinan-sowana i staleborykająca się zbrakiem ludzi i sprzętu,walczyzmasowąpenetracjąwywiadowczązestronyFrancji,Anglii,Czech,ZSRRiPolski.

Polskajawisięwtychwspomnieniachjakoprzeciwnikszczególniegroźnyibez-względny.Reile,opisującsukcesypolskiegoOddziałuIISztabuGeneralnego,zazwy-czajwskazuje namoralniewątpliwemetody stosowane, jego zdaniem, przez ówcze-snychoficerów:rotmistrzSosnowskipozyskujeagenturę,fotografującswojekochankiwsytuacjachintymnych,anastępniegrożącimujawnieniemtychzdjęć,majorŻychońnatomiastwerbujePaulinęTyszewską,szantażującjągroźbąujawnieniajejpozamałżeń-skiegoromansu.

WopiniiReilegowzajemnanieufnośćkadryoficerskiejIIRPodbijałasięnasku-tecznościwywiadu, gdyż Polacy, niewierząc sobie nawzajem, często niektóre infor-macjeignorowalilubuznawalizanieprawdziwe(np.częśćinformacjizdobytychprzezrotmistrzaSosnowskiego).

Reileniemanajmniejszychwątpliwościdotyczącychetycznychstandardówprze-strzeganych przezAbwehrę. Z uwielbieniem opisuje admirała Canarisa, który z całąbezwzględnościąwymagałodswoichpodwładnychpostępowaniazgodniezoficerskimkodeksemhonorowym.WzwiązkuztymżadenoficerAbwehryniezostałskazanypowojniezazbrodniewojenne.SamReilewykazywałzaśtakdaleceidącą„szlachetność”,żegdy„Pan Geizhals”zdecydowałsięnazerwaniekontaktówzAbwehrą,towystarczy-ło,bypoinformowałswoichoficerówprowadzących,żewie,iż niemieccy oficerowie nie są szantażystami,bycizłagodnymuśmiechempozwolilimuodejść.

„Szlachetność”oficerówAbwehrypokrywałasięz„naiwnądobrodusznością”ofi-cerówWehrmachtu,którzynie tylkopodobnoniewiedzieliomasowychegzekucjachŻydów,lecztakżemieliprotestowaćprzeciwkorozkazowizpierwszychdniagresjinaZSRR,nakazującemunatychmiastowe rozstrzeliwanie sowieckichkomisarzywojsko-wych.

Pozaopisemdziałańna„tajnymfroncie”Reileprzedstawiasposóbwidzeniapo-litycznejrzeczywistościprzezniemieckąkadręoficerskątużprzedwybuchemIIwojnyświatowej.Pozwalatonaporównaniewielupokutującychdodziśhistorycznychmitów,któreuniemożliwiajądokonanietrzeźwegoosąduhistorii.

ZdaniemReilegoNiemcyodpoczątkulat20.XXwiekubyłyzagrożoneagresjąze strony II RP. Rzekomo niemiecki sztab przygotowywał się dowojny,wychodząc zzałożenia,żedojdziedoniejwskutekzajęciaGdańskaprzezPolaków.Siłyniemiec-kiewPrusachWschodnichmiałybyćgotowe honorowo walczyć do ostatniego naboju z przeważającymi siłami polskimi,byzamanifestowaćswójsprzeciwwobecbrutalnejsiłyłamiącejustaleniaLigiNarodów.Wlatach1931–1933niemieckirządbyłprzeko-nany,żeIIRPprędzejczypóźniejrozpoczniedziałaniawojenne;powtarzającesiępo-

III.RECENZJE 259

gromy niemieckiejmniejszości traktował jako zapowiedź ataku9.Niemcy uznaliwy-sadzeniepolskiegodesantunaWesterplatte3czerwca1933r.przezokręt„Wilja”jakozapowiedźagresji,gdyżwiązałosiętozezłamaniempostanowieńLigiNarodów.

Hitler,zdaniemautora,niemalodprzejęciawładzyw1933r.starałsięprowadzićpolitykęprzyjaznąwobecRP,próbującwciągnąćPolskędosojuszuwymierzonegoprze-ciwkoZSRR.Miałotowynikaćtakżezuznania,jakimmiałdarzyćpolskichpolityków,poichwystąpieniachwwiedeńskimReichstagu.

Reileuważał,żeIIRPrealizowałapolitykęwrogąwobecNiemiec,oczymświad-czyłowedługniegozarównodążeniePolskidouzyskaniaszerszegodostępudomorza izajęciaprzezniąGdańska,jakiuleganieprzezJ.BeckaideomhistorykaAdolfaBo-cheńskiegonawołującegodonastępnejwojny,któramiałabydoprowadzićdoodzyska-niaprzeznaszkrajziemutraconychwczasierozbiorów.

Reilez jednejstronyopisujezabieginiemieckiejdyplomacjiusiłującejnakłonićPolakówdounormowaniastosunkówzNiemcamiizawarciasojuszuprzeciwkoZSRR, i proponującejw zamian rezygnację z dotychczasowych roszczeńwobec „korytarza”(np.wizytaH.GöringawWarszawiewlutym1937r.),azdrugiej„wojnępropagandową idyplomatyczną”toczonąprzezpolskirządprzeciwkoRzeszy.PrzedstawiapropozycjęwywołaniawojnyprewencyjnejwobecNiemiec,złożonąprzezPolakówFrancjiiAn-glii po remilitaryzacjiNadrenii. Przytacza przemówienieKomisarzaGeneralnegoRP wGdańskuMarianaChodackiego,którywlistopadzie1937r.podczasspotkaniazgdań-skąPoloniąmiałjązapewniać,żewkrótceznówbędziemieszkaćwPolsce.Barwnieopi-sujepolskiemanifestacjeprzedniemieckimikonsulatamiwRP,kiedytotłumyrzekomoskandująantyniemieckiehasłaiśpiewająRotę,którejsłowa,zdaniemReilego,obiecują nagrodę od Boga każdemu, kto powiesi Niemca10.

WopisiepolskichprzygotowańdowojnyReileprzywołujeinformacjezpolskiejprasydotyczącebadańprzeprowadzanychwlatach1937–1938,któremiałyustalić,czyrodzimezasobyropyigazuwystarczyłybywprzypadkunagłegowybuchuwojny,orazprowokacyjneartykuły,zktórychwynikało,żepolskiewojskorozpoznajecelenatery-toriumNiemiec,niszczącinfrastrukturęwojskową11.

Pomimo tego Hitler miał wciąż łudzić się nadzieją na sojusz z RP.Było to wzmocnione zachowaniem J. Becka, który – po wydaniu noty wsprawieżądańwobecCzechosłowacji–30września1938r.spotkałsięzniemieckimambasadoremwWarszawie,byustalić,czywprzypadkuagresjiZSRRnaPolskęNiem-cyzachowająneutralność, iktóryotrzymałodHitlerazapewnienie,żeIIIRzeszajestgotowanawetdozbrojnegowsparciaPolskiwprzypadkujejwojnyzSowietami.

Ponadto niemiecka dyplomacja liczyła na wsparcie umiarkowanych kręgów

9 Wtymprzypadkupotwierdzeniemtakiegopostrzeganiarzeczywistościpolitycznejmożebyćdecyzjaniemieckiego rządudotyczacawydatkowaniawysokichkwotnastworzenie linii fortyfikacyjnejnagranicy zRP(Festungsfront im Oder-Warthe Bogen)w1934r.Hitlerspowolniłtempopracdopierotrzylatapóźniej.

10 Rzekomecytatyzpolskichpieśniiprzysłównarodowych,któremiałyudowodnićgłębokąwrogośćPo-lakówwobecNiemcówwPolsce,pojawiająsięwniemieckichpublikacjachinternetowychdodniadzisiejszego, por.:http://www.wintersonnenwende.com/scriptorium/english/archives/articles/wrsynopsis.html.

11 Reilepowołujesięnaartykułyz„PolskiZbrojnej”oraznaartykułzkrakowskiego„IlustrowanegoKur-jera”(z7.08.1939r.).Natęsamąinformację,zamnieszczonąwwyżejwymienionychpublikacjach,powołujesię drEwaldPollokwartykuleVerlogene Polnische Geschichte,http://www.silesia-schlesien.com/index.php?op-tion=com_content&view=article&id=282%3A-dr-ewald-stefan-pollok-kommische-polnische-geschichte&-catid=38%3Abeitraege&Itemid=1. Co ciekawe, te same informacje można odnaleźć także na stronachpolskich, por. http://forum.gazeta.pl/forum/w,34281,141965595,141965595,To_tylko_kilka_klamstw_pols-kich_historykow.html.


wpolskichelitach(zdecydowanieprzeciwnychwojniezNiemcami),wtymm.in.am-basadora RP w USA hrabiego Potockiego, polskiego konsula generalnego w Niem-czechpłk.Kavę,szefagabinetuJ.BeckahrabiegoLubieńskiegoipodsekretarzastanu M.Arciszewskiego.

Reile twierdzi,żeJ.Beck jednakkonsekwentniedążyłdowojny. Już2paździer-nika 1938 r.WysokiKomisarzLigiNarodówwGdańskuprzekazał notęSekretarzowiGeneralnemu LN,w której opisał spotkanie z ambasadoremUSAT. Biddlem. Biddlemiał go zapewniać, że Polska jest gotowa zająć Gdańsk zbrojnie. ZdaniemAbwehryjuż w 1938 r. Francja i Anglia podjęły decyzję o wojnie z Rzeszą. Dnia 4 sierpnia 1939r.RPwystosowałaultimatumdoPrezydentaSenatuWolnegoMiastaGdańska,gro-żącblokadąportuw raziedalszegomieszania sięwładzmiastawdziałalnośćpolskichcelników.Wdniu14sierpnia1939r.miałodojśćdomasowychpogromów(Bromberger Blutsonntag12)iaresztowańmniejszościniemieckiejwRP,które–wedługautora–docza-sówzbrodninazistowskichniemiałyswojegoodpowiednikawcywilizowanymświecie.

AleHitlerwciążmiałdążyćdoporozumieniazRPibyłwtymtakkonsekwentny,żejeszcze31sierpnia1939r.niemieckageneralicjapodobnosądziła,żerozkazatakunaPolskęjestjedyniekolejnymblefem.

Wybuch wojny nie stanowi we wspomnieniach Reilego istotnej cezury.Autor z zadowoleniemkonstatuje, że tworzonenawypadekwojnyAfu-Netze (czyli uśpieniszpiedzymającymeldowaćprzezradiostacjeoruchachpolskichwojsk)okazalisięmałoprzydatniwzwiązkuzbłyskawicznymsukcesemniemieckichwojsk.PiszeorzekomychmasowychmordachnaNiemcachwPolscedokonanychwdniu3.09.1939 r.,opisujeprzechwyceniearchiwumpolskiegowywiaduwForcieLegionów,odkrytegoniewwy-niku działańwyspecjalizowanych jednostek zwiaduAbwehry (Frontaufklärunsgtrup-pen) lecz przypadkowo, podczas spaceru, przez kpt.Bulanga.Na podstawie pomocyudzielonejnarozkazCanarisarodziniebyłegoattachéwojskowegoRPwBerliniepłk.Szymańskiegownioskuje, że Szymański cieszył się zaufaniem i uznaniem admirała,choćzapewnia,żenicniewieotym,bybyłonformalnymagentemAbwehry.

Co ciekawe, Reile, oskarżając Polaków o wywołanie wojny, wyraźnie suge-ruje, że Polska była jedynie ofiarą gry prowadzonej przez inne państwa. Przy czym bezustannieoskarżającFrancjęiAnglięo szczucie Polski do wojny,wysuwaciekawąhipo-tezędotyczącąrolisowieckiegowywiadu.Otóż,wdniach10–22sierpnia1939r.przebywali wMoskwieprzedstawicieleFrancjiiAnglii–gen.Doumeciadm.Drax–którzypró-bowalinakłonićZSRRdowspólnegodziałaniaprzeciwkoNiemcom.Stalinjednakjużnastępnegodnia,tj.23sierpnia1939r.,pogrzecznymodprawieniuzachodnichdelega-cji,podpisałumowęowspółpracyzIIIRzeszą.Wczasiespotkaniazpolitbiuremmiałpowiedzieć,żezjegoinformacjiwynika,iżpaństwazachodnieniesąpewne,czyudzieląPolscewsparcia,awywołaniewojnyNiemcówzZachodemjestżywotnyminteresemZSRR.Podczasuroczystejkolacjipopodpisaniutraktatupodobnowzniósłtoastza na-szego dzielnego Berię,sugerując„szczególne”zasługiBeriidlapodpisanegoporozumie-nia.Reileniewyjaśniatejsugestii,pozostawiająctękwestięotwartą13.

12 „Krwawa niedziela” posłużyła Niemcom do rozgrywek propagandowych. J. Goebbels, opróczpoinformowania światowej prasy o „polskich zbrodniach”, zadbał także o ich „udokumentowanie”, m.in. poprzez opublikowanie quasi-naukowych opracowańw rodzajuDokumente Polnischer Grausamkeit (Ber-lin,1940),wktórychpoza„naukowymi”tezaminatematwrodzonegookrucieństwaPolaków,zawartotakżeszokujący i niezwykle szczegółowymateriał zdjęciowy z ekshumacji 58 tys. zmasakrowanych ciał kobiet idzieci,rzekomozamordowanychprzezPolakówVolskdeutschów.

13 W tymkontekścieciekawesą informacjena tematpozyskaniaprzezOGPUw1926 r.mjr.T.Ko-

III.RECENZJE 261

KsiążkaO.Reilegomadośćdużąwartość.Nietylkodlatego,żepozwalazrozu-mieć,jakoficerowieniemieckiegowywiadu(atakżeinformowaniprzeznichpolitycy)postrzegaliówczesnąrzeczywistość,iniezpowoduopisuwątkówdotyczącychpolskichoficerów, którzywspółpracowali zAbwehrą, ale dlatego, że jegowersja zdarzeń po-zwalazarównonawyciągnięciewnioskówcodobłędówpopełnionychwówczasprzezPolaków,jakinapostawieniepytań,naktóredodziśnajwyraźniejciężkojestudzielićsatysfakcjonującychodpowiedzi.

bylańskiego, który – po opuszczeniu wojska – stał się bliskim współpracownikiem J. Becka. W ocenie prof.WieczorkiewiczaznamiennebyłytezystawianeprzezKobylańskiegowrozmowiezIsekretarzemAm-basadyRzeszyNiemieckiejwWarszawie,RudolfemvonSchelihąwlistopadzie1938,sprzecznezpolitykąJ.Becka.Według interpretacjihistorykaKobylańskiprzemówiłgłosem„swegorzeczywistegopana”,czyliMoskwy.Kobylańskimiałteżstaćzaprzekonaniemrządusanacyjnego,żeZSRRwraziewojnyRPzNiem-camipozostanieneutralne.


Mirosław Sikora

Recenzja książki Wilhelma Dietla pt. Schattenarmeen. Die Geheim-dienste der islamischen Welt (pol. Armie Cienia. Tajne służby świata

islamu), Freiburg–Basel–Wien 2010, hERDER, s. 352.

Autor, czyli wiarygodność książki

WilhelmDietl,urodzonyw1955r.wNiemczech,tozawodowydziennikarz.Swo-jąkarieręrozpocząłwlokalnejgazecienależącejdodziennika„SüddeutscheZeitung”.Uschyłkulat70.XXw.podjął(trwającąkilkanaścielat)pracędlatygodnika„Quick”, ajednocześnietakżedlatygodników„DerSpiegel”i„DerStern”.W1982r.zostałzwer-bowany(pozostajeniepewne,wjakimkonkretniecharakterze)przezFederalnąSłużbęWywiadowczą(BundesNachrichtendienst–BND)iwkolejnychlatachpodczasswoichpodróżyzbierałinformacjenatematBliskiegoiŚrodkowegoWschodu(AzjiŚrodkowej)orazAzjiPołudniowej,występującpodlegendądziennikarza.Jegokontaktyzniemiec-kimwywiademzakończyłysięnaprzełomieroku1992i1993watmosferzekonfliktupolitycznego,któregopodłoże(atakżejegopóźniejszeimplikacje)W.Dietldokładniejopisujenawłasnejwitrynieinternetowej1.

Kolejnymetapemkarierybyłegoszpiegabyłniemieckitygodnik„Focus”,dlaktó-regotenjużterazrenomowanyekspertodsprawbliskowschodnichpracowałwlatach1993–2004.Wtymteżczasie,iwlatachkolejnych,m.in.wzwiązkuzwielomapubli-kacjamiujawniającymimeandryoperacjiniemieckiegowywiadu,znalazłsięwopera-cyjnymzainteresowaniusłużbspecjalnychRFN.Swojegodawnegopracodawcę–BND,oskarżył nawet przed sądem o próby skompromitowania go przy pomocy mediów2. Wlatach2003–2006Dietlbyłzwiązanyzutworzonymwpołowielat80.XXw.,ana-stępniezamkniętymwlatach90.,poczymreanimowanymw2003r.podnowąnazwą,ośrodkiem studiów (think tankiem) nad terroryzmem i bezpieczeństwem (Institut fürTerrorisumsforschungundSicherheitspolitik)wBonn3.

Począwszy od pierwszej połowy lat 80.XXwiekuDietl publikował liczne artykuły iksiążkipoświęconeterroryzmowi,handlowibroniąizagadnieniomdotyczącymbezpieczeń-stwawkontekścieregionublisko-iśrodkowowschodniego4.Napolskimrynkuwydawniczymukazałasięjegoksiążkapt.Niewidzialny front. Kobiety w tajnych służbach(KsiążkaiWie-dza2009, tłum.AndrzejCzarnocki)5,a takżeinnepublikacjez jegoudziałempt.Operacja Eichmann. Łowca. Jak to było naprawdę(współautorstwo:Z.Aharoni,Magnum1998,tłum.M.Misiorny)orazTerroryzm(współautorstwo:K.Hirschmann,R.Tophoven,WydawnictwoNaukowePWN2009,tłum.KLiedel)6.Nauwagęzasługujefakt,iżdoświadczenieDietlapo-zwalamuopisywaćsłużbyspecjalnenietylkozperspektywyobserwatora,lecztakżeinsidera.Wczasieswoichpodróżyosobiściepoznałwieludecydentówpolitycznych,anawetczłonkóworganizacjiterrorystycznych,którychsylwetkipoznajemywomawianejtuksiążce.

1 BiografiaW.Dietlawskróciezob.http://de.wikipedia.org/wiki/Wilhelm_Dietl.2 Szerzejzob.http://www.wilhelm-dietl.de.3 http://www.iftus.de/.4 http://www.wilhelm-dietl.de.5 TematykajestzorientowananasłużbyeuropejskiewXXw.6 Wksiążcetej,wrozdzialeIVzatytułowanymTerroryzm z udziałem państwa (s.90–110),odnajdujemy

przyczynekdopóźniejszychstudiówautoranadsłużbamispecjalnymipaństwmuzułmańskich.

III.RECENZJE 263

Brakujący puzzel

Problematyka służb specjalnych, zwłaszczaw ujęciu historycznym (okresmię-dzywojenny, drugawojna światowa, konflikt zimnowojenny) jest obecna na polskimrynkuwydawniczymodlat.90.XXwieku(abstrahującodnaogółtendencyjnychipodwzględempoznawczymmałowartościowychpublikacjizczasówPRL).Reminiscencjąokresuzimnejwojnyjest–wminionychponaddwóchdekadach–koncentrowaniesięhistoryków,dziennikarzyiweteranówsłużbspecjalnych,takwPolsce,jakiwkrajachzachodnich,nagłównychaktorachspolaryzowanegoświata,tj.naUSA7iZSRR8.Takistan,tj.badanieiopisywanieoperacjiamerykańskiejwspólnotywywiadowczejzjednejstronyorazKGB-GRUzdrugiej, jestoczywiścieuzasadnionyhistorycznymipropor-cjami,azatemdominacjąobumocarstwnakluczowychpolachrywalizacji,takichjakideologiaikultura,politykaidyplomacja,ekonomiainaukaczywkońcuzbrojenia.

Opisanapowyżejsytuacjaewoluujejednak–niecoszybciejwkrajachanglosaskich, wPolscezaśwolniej–wkierunkumultilateralnegospojrzenianawywiadydobyzimnejwojny.Zniebytuwydobywanisąinniważni,choćponiekąddrugoplanowi,bohaterowie,jakbrytyjskieMI59,francuskieDST10czywschodnioniemieckaStasi11,atakżewpływowesłuż-bypaństwpozostającychjednaknaperyferiachkonfrontacjiamerykańskiegokapitalizmuzradzieckimkomunizmem,jakMossad12czychińskawspólnotawywiadowcza13.

Najmniej solidnych przyczynków powstało dotychczas chyba na temat służbspecjalnych państw arabskich i muzułmańskich. Owszem, region pomiędzy Maro-kiemnazachodzie,NigeriąnapołudniuiPakistanemczyBangladeszemnawschodziejest intensywnie eksploatowanym obiektem studiów prowadzonych przez ekspertówds. bezpieczeństwamiędzynarodowego.Tu jednak dominującymfiltrembył i jest naogół„prywatny”(choćnieraztakżewspieranyprzezpaństwa,jakwprzypadkurelacjiHezbollah–Iran)terroryzm14,aniepaństwowesłużbyspecjalne.

7 T.Weiner,Wrogowie. Historia FBI, tłum. Z.A. Królicki, Poznań 2012, Rebis; R. Jeffreys-Jones,FBI. Historia,tłum.W.Usakiewicz,Kraków2009,WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego;T.Weiner, Dziedzictwo popiołów. Historia CIA, tłum. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki, Poznań 2009, Rebis; J.Trento,The secret history of the CIA,NewYork2001,MJFBooks;J.Bamford,Body of secrets. Anatomy of the ultra-secret National Security Agency,NewYork2001,AnchorBooksaDivisionofRandomHouse.

8 Ch. Andrew, W. Mitrochin, Archiwum Mitrochina. KGB w Europie i na Zachodzie, tłum. M.M. Brzeska,R.Brzeski,Warszawa2001,WydawnictwoLiterackieMUZASA;Ch.Andrew,W.Mitrochin,Archiwum Mitrochina II. KGB i Świat,tłum.K.Bażyńska-ChojnackaiP.Chojnacki,Poznań2009,REBIS;К.Дегтярёв, А.Колпакиди,Внешняя разведка СССР,Мосқва2009,Эксмо;M.Grajewski,Tarcza i miecz: rosyjskie służby specjalne 1991–1998,Warszawa1998,WydawnictwoLiterackieMUZASA.

9 Ch.Andrew,The defence of the Realm. The authorized history of MI 5,London2010,PenguinBooks.10 É.Merlen,F.Ploquin,Carnets intimes de la DST. 30 ans au coeur du contre-espionage français,Paris

2003,LibrairieUniwersityFayard.11 J.Gieseke,Stasi – historia 1945–1990,tłum.A.Kożuch,Kraków2010,WydawnictwoUniwersytetu

Jagiellońskiego;K.Macrakis,Seduced by Secrets. Inside the Stasi’s Spy-Tech World,NewYork2008,Cam-bridgeUniwersityPress.

12 R.Faligot,Tajne służby chińskie. Od Mao do igrzysk olimpijskich, tłum.O.Hedemann,A.Rasiń- ska-Bóbr,Katowice2009,SoniaDraga.

13 I. Black, B. Morris, Israel’s secret wars. A History of Israel’s intelligence services, New York1991, Grove Weidenfeld; M. Bar-Zohar, N. Mishal, Najważniejsze misje izraelskich tajnych służb, tłum.K.Bażyńska-Chojnacka,P.Chojnacki,Poznań2012,REBIS.

14 Zob.zwłaszczawyczerpująceopracowaniasyntetyczne:B.Hołyst,Terroryzm,t.1–2,Warszawa2011,LexisNexisPolskaoraz:Encyklopedia terroryzmu, tłum.A.Czerwiński(red.zbior.),Warszawa2004,Wy-dawnictwoLiterackieMUZASAiBellona.


Struktura

Pewnym,choćwytłumaczalnym,mankamentemksiążkiWilhelmaDietlajestbrakpełnejkoherentnościpomiędzyjejtytułemazawartością.Autorwswoimopisiesłużbspecjalnych „państw islamskich” nie uwzględnia nie tylkomałych państw półwyspuarabskiegoiZatokiPerskiej,jakKatar,Bahrajn,KuwejtczyZjednoczoneEmiratyArab-skie,lecztakżepomija–pozapewnymiwzmiankami–Maroko,Tunezję,OmaniterenobecnegoJemenu,a także–codziwi jeszczebardziej–Pakistan(pozostającywsto-sunkowoprzyjaznychrelacjachzNATO)i,pozapewnymiwątkami,Jordanię.BrakujeteżTurcji(członkaNATO)iAfganistanu(stanowiącegowprawdziewXXw.naogółraczejprzedmiotniżpodmiotwstosunkachmiędzynarodowych).Absolutnienicnieod-najdziemynatematbyłychrepublikradzieckich(Azejberdżan,Kazachstan,Uzbekistan,Turkmenistan,Tadżykistan,Kirgistan15)oraz–comożnauzasadnićosobliwościąpoło-żeniageograficznego–muzułmańskiejIndonezji,niewspominającolicznychkrajachafrykańskich(Sahel),zczęstodominującymiwpływamiislamu.KluczemdlaautorabyłzatemraczejregionMaghrebuiBliskiegoWschodu(Mashriku)zamieszkiwanyprzezludnośćarabską,ztymjednakwyjątkiem,żeworbitęzainteresowaniawszedłrównieżIran. Skądinąd trudno byłoby zresztą zrozumieć wydarzenia drugiej połowy XX w. wświeciearabskim,ignorującrolęIranu,któryzeświatemtympozostawałwperma-nentnej(niezawszezresztąpokojowej)interakcji16.

Dietlnieczyniteżzadośćznanemuwszystkimhistorykomobowiązkowisprecy-zowanianawstępiecezurchronologicznychopowieści.Zuwaginazbliżonystażsamo-dzielnościwiększości nowoczesnych państw arabskich nietrudno jednak zorientowaćsię,żehistoriarozpoczynasięwokolicachpołowyXXw.Ponieważhoryzontczasowyopisywanychzdarzeńsięgamomentaminawetroku2010,toksiążkęwpewnymsensiemożnaokreślićjakoreportaż,który–wprzeciwieństwiedotradycyjnegoujęciahisto-rycznego–niecechujesiędłuższym(np.kilkunasto-lubkilkudziesięcioletnim)dystan-semczasowymwstosunkudo(re)interpretowanychfaktów.

Hipoteza

Mało przekonująca dla popularnego odbiorcy (co nie oznacza,że niesłuszna), wydaje się być wiodąca teza Dietla, podkreślana w kolej-nych rozdziałach książki. Autor wychodzi mianowicie z założenia, że służ-by specjalne państw arabskich to najbrutalniejsze tego typu struktury na świe-cie. Niestety, nie podbudowuje tego twierdzenia żadnymi ilościowymi anijakościowymi danymi porównawczymi o skali globalnej. Gdy dodatkowo uświa-domimy sobie, że służby specjalne państw arabskich to (oprócz macierzystychsłużbniemieckich)jedyneszczegółowopoznaneprzezautorawciągujegokariery (bardzozresztąurozmaiconej) instytucje tego typu, tookażesię,żeniekonieczniedysponujeonażtakąwiedzą,bytakiewyroki,itozdużymzdecydowaniem,ferować.Stądskłaniamsięraczejdostwierdzenia,iżeksponowanietezyowyjątkowejbrutalno-

15 NatematterroryzmuipolitykibezpieczeństwawregionieAzjiŚrodkowejwlatach90.XXwiekuinapoczątkuXXIw.obszerniewypowiedziałsięAhmedRashid,wprzełożonejnajęzykpolskiksiążce:Dżihad. Narodziny wojującego islamu w Azji Środkowej,tłum.A.iM.Falkowscy,Warszawa2003,WydawnictwoAka-demickieDialog.

16 Owpływieświataislamupodwzględemkulturowymzob.I.Pappé,Współczesny Bliski Wschód,tłum. N.Nowak,Warszawa2013,KsiążkaiWiedza.

III.RECENZJE 265

ściislamskiegoMukhabaratu(wjęzykuarabskimpot.„wywiad”17)jestpodyktowane wpierwszejkolejnościcelamikomercyjnymi.

Mamy tutaj zatemdo czynienia z dość powszechnym, zwłaszcza u historyków,obyczajempodkreślaniawyjątkowegoznaczeniaporuszanegoprzezsiebietematu.Takaekskluzywnośćnaogółtraciracjębytuzchwilą,gdyinnynaukowiec,analizujączupeł-nie innąpróbębadawczą, dojdziedo identycznychwniosków.Wnaszymprzypadku,idączateząDietla,musielibyśmyuznaćwłaściwiea priori,żechińskieGuoanbu,bia-łoruskieKGB,rosyjskieFSB,Mossad,PakistańskieISIczyteżsłużbyspecjalnepaństwAmerykiPołudniowej,AfrykisubsaharyjskiejiAzjiPołudniowo-Wschodniejsą(znacz-nie)łagodniejszewobecobiektówichzainteresowanianiżicharabskie(muzułmańskie)odpowiedniki.

Druga–równieżniepozbawionakontrowersji–tezaDietlamówiotym,żesłużbypaństwmuzułmańskichmająznaczniebardziejrozbudowanąpolicjępolityczną(upraw-nieniadochodzeniowo-śledcze)iaparatrepresjiniżobserwujesiętowpaństwachde-mokratycznych.

Dietl zwraca teżuwagęna rolę tytułowych„armii cienia”wzdobywaniu infor-macji na potrzeby ambitnych projektów nuklearnych, realizowanych przez państwaarabskieostosunkowosilnycharsenałachkonwencjonalnych(Iran,IrakidopewnegomomentuLibia).

WażnymelementemnarracjiDietla jestprzedstawieniesylwetekludziześrodo-wiskaszefówMukhabaratu,jaknp.wielokrotniepojawiającegosięnakartachksiążkibyłegozwierzchnikairańskiejsłużbyspecjalnejVEVAK(natymstanowiskuwlatach1989–1997) HodschatalislamaAlego Fallahiana18, poszukiwanego zresztą międzyna-rodowymlistemgończym.Opróczpostacizeświecznikaodnajdujemy teższczegóło-weinformacjebiograficznedotycząceniektórychciekawychfunkcjonariuszy,agentów iinformatorów.Dietlwypowiedziałsięm.in.natematszczególniekontrowersyjnejpo-staciświatasłużbspecjalnych,jakąbyłdomniemanyagentMossadu(iniektórychsłużbwywiadowczychNATO)ps.„Anioł”,uplasowanywbliskimotoczeniuGabelaNasera,apóźniejAnwaraSadata–AshrafMarwan.Marwanjestznanyzwłaszczazuprzedze-niawładzIzraelaonapaściegipskiejw1973r.(wojnaJomKippur).Zmarłw2007r. wLondynie;okolicznościjegośmierciniezostaływyjaśnione19.

Warstwa informacyjna

DietlnajwnikliwiejanalizujesłużbyspecjalneIranu(tejproblematycepoświęcił1/3książki),apozatymSyriiiLibii.Odrębne,choćjużnietakszczegółowe,rozdziałydotycząteżEgiptu,ArabiiSaudyjskiej,IrakuorazstrukturAutonomiiPalestyńskiej.

Oprócz tych terytorialnych ujęć, w opracowaniu zamieszczono dwa rozdziałyskomponowanewedługkluczaproblemowego.Wpierwszymznichautoromawiaor-ganizacjeterrorystyczneaktywnezwłaszczawlatach70.i80.XXw.,wtymugrupowa-nia„AbuNidala”i„Carlosa”.Dietlewidentniekoncentrujesięnaukazaniupowiązańpomiędzyterrorystamiiśrodowiskiemsłużbspecjalnychpaństwislamskich,zwłaszcza

17 Za:J.Larecki,Wielki leksykon służb specjalnych świata,Warszawa2007,KsiążkaiWiedza,s.387.18 Stenogramzrozmowydziennikarza„Newsweeka”zFallahianemw2000r.zob.http://www.thedaily-

beast.com/newsweek/2000/02/21/why-do-you-talk-about-killing.html.19 Na jego temat obszernie zob. też: M. Bar-Zohar, N. Mishal, Najważniejsze misje izraelskich…,

s.234–250.


Libii,SyriiorazIranu,wrazzjegoponiekądsatelickimHezbollahemwLibanie.W drugim z „problemowych” rozdziałów, którego akcja rozgrywa się przede

wszystkimwpierwszejdekadzieXXIw.,Dietldośćodważniekomentuje aktywność tzw.Rendition-Teams,czylioperującychwskalicałegoglobu,wtymnaobszarzepaństwUE,drużynCIAodpowiedzialnychza„eksfiltrację”(tj.skrytąewakuację)osóbpodejrze-wanychoprzygotowywanieatakównaobywateliUSA,m.in.zamachówz11września2001r.Tu,podobniezresztąjakwwieluinnychmiejscach,autorniepozostajegołosłowny,podająckonkretnedaneliczbowe(jednakczęstobezprzywołaniaichźródeł)dotycząceosóbnielegalniezatrzymanychiuprowadzonychprzezagentówCIA.Szczegółowozostałyomówioneczteryprzypadki,wktórych–jakinsynuujeDietl–zatrzymanoosobyniewinne, awkażdymrazietakie,którymniezdołanopóźniejudowodnićwiny.InnyważnydlategorozdziałuwątektowspółpracaCIAzesłużbamipaństwarabskich,itobynajmniejnietylkokrajówpostrzeganychwminionychkilkunastulatachjakoprzyjaznychAme-ryce(jakEgiptczyJordania20),lecztakżenaprzykładzaparatembezpieczeństwaSy-riiBasharaal-Assada.ZjawiskowysługiwaniasięprzezadministracjęUSA,zwłaszczana etapie kompletowania materiałów dowodowych w toku przesłuchań, partnerami zBliskiegoWschoduiAzjiŚrodkowej(Pakistan),Dietlokreślajako„outsourcingvonQuälereien21”.

Nauznaniezasługujeto,żeautorniepoprzestałnaogólnikowymwartościowaniusłużb, leczzamieściłwielecennychstatystyk,dotyczącychnaprzykładwielkości ichpersoneluiwysokościbudżetów.

DietlanalizujeteżmentalnośćszefówMukhabaratuorazdiagnozujeprzyświeca-jąceimmotywy,wśródktórychnapierwszymmiejscuczęstoplasujesięambicjauzy-skaniajaknajwiększejkontrolinadtajnymi(inietylko)strukturamipaństwa,nawetjeśliśrodkiemkutemusąnieczystezagraniainadużywaniewładzy.

Iran

Autor dokładnie śledzi (domniemane) operacje realizowane przez SAVANE/VEVAKtakwIranie(np.zamordowaniemałżeństwaDariushaiParranehFarouharw1998r.),jakipozagranicamitegokraju(Paryż,Wiedeń,Genewa),skierowaneprzeciwkodysydentomiczłonkomróżnychorganizacjipolitycznychwrogichreżimowiChomeinie-go,Chameneiegoikolejnych,ażpoAchmadineżada.Zeszczególnąprecyzjązostałzre-konstruowanyzamachnaczłonkówDemokratycznejPartiiKurdystanuprzeprowadzony wrestauracjiMykenoswBerlinie17września1992r.

Wodrębnympodrozdziale(podwymownymtytułemSchopping für Armageddon)czytamyogenezieirańskiegoprogramunuklearnego,doktóregorozwojudałybodziecwlatach.60.i70.XXw.–cowartosobiedzisiajprzypomnieć–StanyZjednoczone,NiemcyiFrancja.JakprzekonujeDietl,począwszyodlat.80.,aszczególnie90.XXw.,kiedytowcorazwiększymstopniuprogrambyłwspieranytechnologicznieprzezRosjęChinyiPakistan,znaczenianabierałirańskiwywiad,kupujący(przyzłamaniuembarga)niezbędnetechnologienarynkachzachodnichiazjatyckich(jaknp.specjalnegatunkialuminiumistali,pompypróżniowe,centryfugi,grafit,detektoryradioaktywne,atakżesoftwareiin.).Jakwynikazlekturyksiążki,instrumentemdlairańskiegowywiaduprzy

20 Współpraca pomiędzy USA a jordańskim GID, została spopularyzowana w dość dobitny sposób wfilmieRidley’aScottapt.Body of lies(pol.W sieci kłamstw).

21 Niem.‘dieQuälerei’–„wynajmowanie”tortur.

III.RECENZJE 267

tego typu przedsięwzięciach stały się różne instytucje przykrycia, zwłaszczawyższeuczelnie,fundacjeczystowarzyszeniareligijne.

Kontrapunktemdlairańskichinicjatywjestzkolei–równieżdośćdokładnieomó-wioneprzezautora–przeciwdziałaniezestronyCIA iMossadu,werbujących lubfi-zycznieeliminującychwiodącepostaciezirańskiegoprogramunuklearnego.Wksiążcedoczekałysięomówieniatakświeżewydarzenia,jaksabotażwośrodkuwzbogacaniauranuwNatanzw2006r.,zamachybombowenairańskichfizykówzsierpniailistopada2010r.czyrównienieodległewczasiezainfekowaniewirusemStuxnetok.60tys.irań-skichkomputerówicentralsterowania.

PiszącowspółczesnymIranie,autorzwracaponadtouwagę,żeoprócztradycyj-nychobszarówaktywności,irańskiesłużbyspecjalneprowadzątakżerozpoznanie,gryoperacyjneorazdziałaniaocharakterzepropagandowymzpozycjiportali społeczno-ściowych,takichjakFacebook,TwitterczyYouTube.

Syria i Libia

Omawiającsyryjskieilibijskiesłużbyspecjalne,Dietlzwracauwagęnazjawiskarodowejprotekcji(nepotyzmu),praktykowanerównieżwodniesieniudotejczęściapa-ratupaństwowegoprzezHafisaal-Assada(iszerzejprzezśrodowiskopartiiBAAS)orazMuammaraal-Kaddafiego.

PodobniejakwcześniejwIranie,takiwobupozostałychwiodącychpaństwachświata islamu, autor dostrzega zjawiskomultiplikowania się różnych jednostek orga-nizacyjnychszerokopojętegosektorabezpieczeństwapaństwanaprzestrzeni lat70. i80.XXwieku.WprzypadkuSyriiDietlwyróżnianawet15różnychmniejlubbardziejautonomicznych odgałęzień, przypatrując się też z bliska współczesnym przedstawi-cielomkadrykierowniczej(jednymznichjestAssefShawkat,którypadłofiarąatakubombowegopodczastoczącejsięwojnydomowejwSyriilatem2012r.22;innymjestAliMamlouk,obecnyszefbiurabezpieczeństwanarodowegoSyrii23).

Podobniejakwprzypadkuinnychsłużbspecjalnych,takitutajautorwytypowałniektóreważniejszelubcobardziejkontrowersyjneoperacjeprzeprowadzoneprzezsy-ryjskąpolicjępolitycznąiwywiad(lubprzyjegowspółudziale),wceluichbliższegoprześledzenia(np.represjenaczłonkachBractwaMuzułmańskiegonaprzełomielat70.i80.,czyzamachbombowynapremieraLibanuRafikaHaririegowBejruciewlutym2005r.).WśródkluczowychwątkówwhistoriisyryjskichsłużbspecjalnychDietlwy-mieniawspółpracęzeStasi,zorganizacjamiterrorystycznymiwRFN,atakżezforma-cjami„AbuNidala”i„Carlosa”.

Właściwietesametendencjewidzimy–oczamiDietla–wpaństwieKaddafiego.Libijskiesłużbyspecjalnezdawałysięustępowaćpodwzględemzaangażowaniawmor-dypolitycznezagranicąjedyniesłużbomirańskim(np.tylkowsamym1980r.przepro-wadziłyśmiercionośnieoperacjewLondynie,Rzymie,ParyżuiBonn).Centralnąposta-ciątamtejszegoświatasłużbspecjalnychbyłnaprzestrzeniostatnichkilkunastulatbezwątpieniaMusaKusa,któryw2011r.,jakjużdzisiajwiemy,postanowiłodciąćsięodupadającegoreżimuKaddafiego24.Innakluczowapostaćaparatubezpieczeństwa,której

22 http://english.alarabiya.net/articles/2012/07/18/227058.html.23 https://now.mmedia.me/lb/en/nownews/ali_mamluk_a_profile_of_syrias_new_security_chief.24 http://www.dailymail.co.uk/news/article-1371714/Musa-Kusa-Ministers-hail-Libyans-defec-

tion-Gaddafi-regime-coup.html.


Dietlpoświęcauwagę,toAbdullahSenoussi,pojmanyw2012r.naterenieMauretanii ipoddanyekstradycjidoLibii25.

Niemogło też oczywiście zabraknąć głębszej analizy genezy, przebiegu i reperkusjitrzechspektakularnychzamachówdrugiejpołowylat80.,tj.zdetonowaniabombywzachod-nioberlińskiejdyskotece„LaBelle”w1986r.,wysadzeniawpowietrzesamolotuBoing747amerykańskichliniiPanAm(nrlotu103)nadszkockąmiejscowościąLockerbiew1988r.czywkońcuanalogicznejoperacjiprzeprowadzonejwobecsamolotuDC-10francuskichliniiUTA(nrlotu772)w1989r.,lecącegozKongo-BrazzavilleviaNdżamena(wCzadzie)doParyża.

Dzięki osadzeniu przezDietla tych zamachów (orazwielu innych)w szerokimkontekściepolitycznym,czytelnikuświadamiasobieistnieniewlatach70.i80swoiste-gosystemunaczyńpołączonych,zwłaszczawkwadracieSyria–Libia–„Carlos”–„AbuNidal”.Gdysięprzyglądabliżejtemukonglomeratowiwrazzinnymikluczowymiak-toramiorbitującymiwokółniego(CIA,KGB,Mossad), tookazujesię,że„przyjacielmojegoprzyjaciela”niezawszemusibyć„moimprzyjacielem”iże„wrógmojegoprzy-jaciela”niezawszemusibyć„moimwrogiem”.

Egipt, Arabia Saudyjska, Irak i Palestyna

ZnaczniemniejuwagipoświęciłDietlpaństwom,którychwładzenaprzestrzeniostatnichdwóchdekadutrzymywałystosunkowopoprawnerelacjezeświatemzachod-nim(Egipt,ArabiaSaudyjska)lubteżktórychsłużbyspecjalnenatletakichpaństw,jakIran,SyriaczyLibia,nieodgrywałyażtakznaczącejroliwregionie(Palestyna).

WśródwątkówporuszanychwodniesieniudoEgiptunaczołowysuwająsiępro-blem Bractwa Muzułmańskiego oraz afery szpiegowskie z udziałem Izraela. Może-myteżpoznaćelementybiografiiczłowiekazawiadującegoegipskimMukhabaratem, tj.wszechwładnegoOmaraSuleimana,jeszczeniedawno,bowlatach2011–2012,po-strzeganegojakosukcesorHosniegoMubaraka.SwoistymodpowiednikiemSuleimanabyłksiążęTurki,któregopostaćprzybliżanamDietl,omawiającaparatbezpieczeństwaArabiiSaudyjskiej,określonyprzezniegomianemnajzamożniejszychsłużbspecjalnychnaświecie.TutajnaczołowysuwająsięzjednejstronyambiwalentnestosunkiOsamyBinLadenazAl-Kaidą,zdrugiejzaśudziałwwalcezeświatowymterroryzmem.Opi-sującsłużbyspecjalnePalestyny,autorkoncentrujesięprzedewszystkimnarywaliza-cjipomiędzypalestyńskimistronnictwamipolitycznymi,począwszyodzałożeniaOWPw1964 r., akończącnawyborczymsukcesieHamasuw2006 r.Wprzypadku Irakuomówienia(choćdosyćpobieżnego)doczekałysięnietylkosłużbyspecjalnedziałająceza rządówSaddamaHusajna, lecz takżestrukturybezpieczeństwapowołanedożycia wczasachadministracjiPaulaBremera.

Terroryści

Stosunkowonajmniejodkrywczajesttaczęśćksiążki,któraprzybliżanamsyl-wetkilegendarnychterrorystówiorganizacjiterrorystycznychzlat70.,80.ipoczątku90.XXwieku.MamtunamyśliPalestyńczyka„AbuNidala”(właść.HassanSabrialBanna)orazWenezuelczyka„Carlosa”/„Szakala”(właść.IlichRamirezSánchez),wraz zcałymichpolitycznymentouragemirodzinnymorazspołecznymbackgroundem.

Opisując postać „Abu Nidala”, autor nie pomija również polskich wątków

25 http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-19487228.

III.RECENZJE 269

wkarierzetegożsuperterrorysty.Jużwdrugiejpołowielat60.jakowłaścicielfirmyIm-pexmiałonponoćeksportowaćdoPolskiproduktydrobiowe,zbijającnatymmajątek.

Istotnie, jak pokazują ustalenia historyków dokonane na podstawie anali-zy dokumentów Pierwszego Zarządu Głównego KGB, wschodnioniemieckie-go Ministerium für Staatssicherheit, a także MSW PRL, „Abu Nidal” otrzy-mywał wsparcie ze strony służb specjalnych państw Układu Warszawskiego (w tym od NRD, o czym też można się dowiedzieć z książki Dietla), mimo iżMoskwa z czasem, w drugiej połowie lat. 80., zdystansowała się od jego dzia-łalności terrorystycznej26. PRL udzielała „Abu Nidalowi” (w Polsce wystę-pującemu pod legendą przedsiębiorcy Dr. Saida) w pierwszej połowie lat 80.schronienia, a także – via polski wywiad wojskowy – sprzedawała broń jego (i innym) organizacjom terrorystycznym. „Abu Nidal” nawiązał zresztą relacje zpolskimiczynnikamipanstwowymijużwpierwszejpołowielat70.27

Tym, co łączy Palestyńczyka z tematem książkiDietla, są oczywiście jego po-wiązaniaztajnymisłużbamitakichpaństwjakLibia,Syria,IrakczyAlgieria.Tosamoodnosisięzresztądo„Carlosa”(którynotabenewpierwszejpołowielat.80.XXw.by-wałwPRL,choćprawdopodobniebyłtraktowanyzdużowiększąnieufnościąniż„AbuNidal”28).OdrębnypodrozdziałzostałpoświęconyHezbollahowi,wtymrównieżjegokoneksjomzirańskimisłużbamispecjalnymi,m.in.wkontekściegłośnychzamachów wLibaniew1983r.,atakżezamachunakurdyjskichpolitykówwrestauracjiMykenoswBerliniedziewięćlatpóźniej.

Rendition teams

Rozdział pt.Sojusze przeciwko terrorystom stanowi swoistypendant problema-tyki dotyczącej terroryzmu doby zimnejwojnyw erze postnowoczesnej (po atakach z11września2001r.).Uwagaczytelnikazostajejednakzwróconaprzedewszystkimnawciążjeszczekontrowersyjnąkwestię,jakąjestpytanieogranicestosowaniaśrodkówzwalczaniaterroryzmuorazzapobieganiamu.Głównym(iraczej)negatywnymzpunktuwidzeniaDietlaaktoremopisywanychtuoperacjijestCIA.Dietlszczegółowoprezen-tujekilka indywidualnychprzypadkówosóbpodejrzewanychprzez tę służbęo terro-ryzm,którezostałyuprowadzonenaterenieWspólnotyEuropejskiejnapoczątkuXXIw. wzwiązkuzintensyfikacjądziałańpo11września.Tymsamymczytelnikzostajeskon-frontowanyzdyskusjąnatematnielegalnegotransferuludziuprawianegowgranicachUE(ibyćmożezawiedząniektórychrządówUE)przezpersonelCIA.

Jeszczebardziejnewralgicznąkwestiązdajesiębyćjednakto,cozuprowadzo-

26 Zob.Ch.Andrew,W.Mitrochin,Archiwum Mitrochina II…,s.177–178.27 Na temat zwalczania terroryzmu w PRL, a także powiązań komunistycznych służb specjalnych

(zwłaszcza via Centralny Zarząd Inżynierii MHZ/Cenzin i spółkę Alkastronic) z organizacjami terrorystycznymi,w tymz„AbuNidalem”(viaspółkiWarsawS.A.S.Tradeand InvestmentsCompanyInc.orazZibado) zob. P.Gasztold-Seń,Between Geopolitics and the National Security. Polish Intelligence and In-ternational Terrorism during the Cold War, s. 71–96, artykuł pokonferencyjnywygłoszonyna konferencjimiędzynarodowej „Need toKnow: IntelligenceandPolitics.Western andEasternPerspectives” (Bruksela,8–9listopada2011).Materiałypokonferencyjnewciążniezostałyopublikowane(zamożliwośćskorzystaniazniepublikowanejwersji artykułuw formaciePDFdziękujęautorowi).Na temat„AbuNidala”zob. s.85 i w innych miejscach); tenże, Międzynarodowi terroryści w PRL – historia niewymuszonej współpracy,„PamięćiSprawiedliwość”2013,nr21,s.275–315.

28 P.Gasztold-Seń,Between Geopolitics and the National Security…,s.77;tenże,„Szakal” w Warsza-wie,Pamięć.pl,nr2/2012,s.32–36.


nymi działo się po ich eksfiltrowaniu z obszaruUE, kiedy towwyniku porozumień owspółpracyCIAprzekazywałaichwceluprzeprowadzeniaprzesłuchań(zwykorzy-staniemmetodniedozwolonychprawemmiędzynarodowym)aparatowibezpieczeństwa,itonietylkoegipskiemu,lecztakżesyryjskiemu(„torturebyproxy”).Wartonadmienić,żesprawajednegozomawianychtuprzypadkówuprowadzenia(chodzioEgipcjaninaAbuOmaraporwanegowRzymiewwynikuwspólnejoperacjiCIAiwłoskiegoSISMI),znalazłafinałwsądzie.WyrokskazującybyłegoszefaplacówkiCIAwRzymieJeffreyaCastelli’egonasiedemlatwięzieniazapadłweWłoszechwtrybiezaocznymnapocząt-kulutego2013r.29

Polski przekład?

Wminionychkilkunastulatachnapolskimrynkuukazałosięwieleksiążekwypeł-niającychkolejnelukidotycząceobrazusłużbspecjalnychświata.Corazwięcejwiemynatematichgenezy,struktur,kadry,filozofiidziałaniairealizowanychprzeznieopera-cji.Wartozauważyć,żepolskiczytelnikwciążjednakniemadostępudosyntetycznegoujęciasłużbspecjalnychpaństwarabskich,regionzaśBliskiegoiŚrodkowegoWschodu(AzjiŚrodkowej)jestkojarzonyjedyniezaktywnościąorganizacjiterrorystycznych.

Pewnymbodźcemdoposzerzeniahoryzontupostrzeganiaświataislamuodziałal-nośćtzw.Mukhabaratustałysięzpewnościąprzemianyspołeczno-politycznezapocząt-kowanewMaghrebieinaBliskimWschodziezimąiwiosną2011r.

Mankamentemdlanaukowca(choćponiekądzaletądlaodbiorcypopularnego)jestbrakwksiążceDietlaaparatunaukowegowpostaciprzypisów.Nierekompensujego,niestety,bibliografiazzalecanąliteraturą,uporządkowanawedługomawianychpaństw.Brakujerównieżwykazuskrótów,cookazujesiębyćszczególnieuciążliwezuwaginaichdośćczęstestosowanieprzezautora.Ponadtoniewybaczalnymbłędemwwydaniuniemieckimjestniezamieszczenieindeksównazwisk,geograficznegoirzeczowego.

29 http://uk.reuters.com/article/2013/02/01/uk-italy-rendition-trial-idUKBRE91011T20130201.

III.RECENZJE 271

Marek Świerczek

Władysław michniewicz, Wielki bluff sowiecki1

SprawaMonarchistycznejOrganizacjiRosji(MOR),zwanejteżjako„aferaTru-stu”jestdzisiajniecozapomniana,choćwpołowielat20.XXwiekupozwoliłaosła-bionej przezwojnędomowąRosjiRadzieckiej przetrwać trudne, porewolucyjne lata, anastępnie,dziękiNEP-owiiwspółpracytechnologicznejzNiemcami,stworzyćjednąznajsilniejszycharmiiwówczesnejEuropie.

„Trust”(MOR)byłbowiemorganizacjąstworzonąprzezsowieckieGPUwceluprzekonaniaEuropyZachodniej,żewRosjiistniejeogromnaorganizacjaspiskowa,któ-raprzygotowujesiędoantybolszewickiegoprzewrotu,acozatymidzie,militarnainter-wencjapaństwzachodnichniejestkonieczna,wystarczyjedynieichścisławspółpraca z„Trustem”orazzasilaniegopieniędzmiiludźmi,abymócspokojnieczekaćnaspekta-kularnyupadekbolszewickiegoreżimu2.

Z„Trustem”współpracowaławiększośćorganizacjitzw.białejemigracji,atak-żewywiadyeuropejskie3,którezasilały„konspiratorów”informacjamiifunduszami,otrzymując w zamian sprawnie wytworzoną dezinformację. Rosjanie, aby nadążyć zprodukcjąfałszywychdokumentówdlazachodnichsłużbspecjalnych,stworzylispe-cjalnąkomórkęwGPU,nazwanąprzezF.Dzierżyńskiego„KrzywymZwierciadłem”.Zaspokajałaonarosnąceapetytywywiadowców,którzydziękimasowowytwarzanymprzez Rosjan niedorzecznościom, robili kariery, wyrastając na ekspertów od sprawsowieckiejRosji.Bymócpozostawaćwstałymkontakciezeswoimiźródłamiwsłuż-bach, „Trust” utworzył placówkiwWarszawie, Paryżu, Berlinie, Gdańsku, Rewlu,Rydze,BelgradzieiHelsinkach.

Ichoćdzisiajwydajesiętonieprawdopodobne,toGPU,apóźniejOGPU,okła-mywałoZachódprzezprawie siedem lat, ogłupiającgowgabineciekrzywych lusterodbijających jedynie bezmyślność, karierowiczostwo, a także najzwyklejszą prywatę iskłonnoścdozdradyówczesnychoficerówsłużbspecjalnych.

OtymwłaśnieokresietraktujeksiążkaWładysławaMichniewiczapt.Wielki bluff sowiecki.Autor był oficerem łącznikowymOddziału II SztabuGeneralne-goWPprzy„Truście”wMoskwiewlatach1921–1923.Jegowspomnienia,choćpisane pyszną polszczyzną przedwojennego inteligenta z wyraźnym zacięciemsatyrycznym,sątragicznymwswymwydźwiękuzapisemprzyczyniskutkówre-welacyjnie przeprowadzonej operacji sowieckiego kontrwywiadu. Michniewiczzjadliwieicelnieopisujeanarchięorazniejasnerelacjepanującewprzedwojennej„Dwójce”,dziękiktórymRosjaniezdołalitakdługoitakskuteczniewodzićzanos

1 Chicago1991,WICI,s.3382 Byłatotzw.pieriedyszka,czyliokresspokoju,którywrazzrezygancjązkomunizmuwojennegona

rzeczNEPpozwoliłZSRRjużw1933r.dokonaćjakościowejzmianyArmiiCzerwonej,którapodczasparadyzokazji1Majapokazałaświatuswojepancerno-zmotoryzowanedywizje.

3 WśródwywiadównajaktywniejwspółpracującychzTrustem,próczOddziałuIIWP,byłytakżewywia-dyfiński,francuski,brytyjski,aprzedewszystkimestoński,któryzostałpotraktowanyprzezGPUjakopomostdonawiązaniakontaktuzMI6iOddziałemII,cowynikałozfaktu,żeestońskioficerRomanBirkbyłjednymzpierwszychszpiegówzwerbowanychprzezGPUdoprzeprowadzeniatejoperacji.


polskiwywiad: gry polityczne, koterie, kadryl nominacji na stanowiska, intrygikarierowiczów,niefrasobliwośćizwyczajnągłupotę4.

Tapiorunującamieszankaniskichambicji,brakuwewnętrznejkontroliiwresz-cieuwikłaniasłużbywpolitycznerozgrywkizaowocowaławytworzeniemobszarudladziałańdezinformującychprowadzonychprzezGPU.

Najbardziej szokuje opisana przez Michniewicza (i nieco wcześniejprzez jego kolegę po fachu, kpt. W. Drymmera5) reakcja kierownictwa Refera-tu Wschodniego Oddziału II na informacje, które jednoznacznie demaskowały„Trust” jako sowiecką prowokację. W jednym tylko 1923 r. o tego typu podej-rzeniach poinformowało centralę dwóch oficerów łącznikowychOddziału II przy„Truście”. Oba raporty były poparte informacjami od źródeł w Rosji oraz anali-zami przeprowadzonymi przez oficerów Ewidencji (czyli wydziału analitycz-nego) Oddziału II, jednak oba dokumenty zostały zignorowane i odrzucone6. WReferacieWschodnimwysunięto tezę,żezapróbądyskredytacji„Trustu”stojąoficerowie-piłsudczycy,wyrzucenizOddziałuIIwskutekczystkipolitycznej.Trzymiesiące po tych zdarzeniach Oddział II podpisał oficjalną umowę o współpracy z„Trustem”,kontynuującjąażdo1927r.,itopomimozakazusamegoMarszałka,którydoszedłdowniosku,żemadoczynieniaz,jaktoujął,sowieckimi szmatami,gdy tylko przeczytał dostarczone przez „Trust” plany wojenneArmii Czerwonej,niezgodnezelementarnymizasadamisztukiwojennej.

Doszłodotegozprostychprzyczyn–dziękiwspółpracyz„Trustem”pięknierozwijałysiękarierywyższychrangąoficerów,mogącychodgrywaćroleekspertówodpolitykiwschodniej.Przyznanie,żewieloletniesukcesybyłydefactobolesnąklęskąniewchodziłowrachubę,zwłaszcza,żewspółpracaOddziałuIIz„Trustem”byłaaktywniepopieranaprzezMSZ,wktórympracowaligłówniearystokracimarzącyoodzyskaniuutraconychnawschodziemajątków7.

KsiążkaMichniewicza – jako jednego z kilku oficerów, którzy bezskutecznieostrzegaliprzed„Trustem”–maniezwykłąwartość.Nietylkojakodokumentepoki,na-kreślonyprzez inteligentnego i sarkastycznegoobserwatora,aleprzedewszystkim jakomemento dla każdej służby specjalnej. Dzisiaj, niemal 90 lat po zakończeniu operacji„Trust”,dużojejówczesnychtajemnicjest–choćbyczęściowo–jużwyjaśnionych.Wie-my,żewieluoficerów,którzyzetknęlisięzOGPUwtrakcietrwaniaoperacji„Trust”,prze-szłonastronęsowiecką.Wrazzupływemlatudostępnionoznacznąliczbędokumentówrzucającychcieńpodejrzeńnakpt.S.Próchnickiego8imjr.T.Kobylańskiego9,atakżena

4 ZdaniemMichniewiczawsiedzibieOddziałuIIwWarszawieregularniebywalisowieccyagenci„Tru-stu”:Wojciechowski iArtamonow, którzywdodatkumieli przesyłaćwieści doMoskwypolskim szyfremdyplomatycznym(!),jednocześnieprzeprowadzającprzezgranicękolejnychagentówGPU,którymOddziałIIwydawałfałszywepaszportypozwalającenakontynuowaniedziałalnościwEuropieZachodniej.

5 Por.W.T.Drymmer,Trust,„Kultura”1965,nr11,s.217.6 Rolę sprawcząw odrzuceniu raportówMichniewicz przypisujewyłącznie swojemu przełożonemu,

kpt.Talikowskiemu,jednak,jaksięwydaje,przyczynytegobyłybardziejzłożone.7 RaportyeksponentówOddziałuIIzagranicąsąpełneprzykładówarogancji,bezmyślnościibufonady

urzędnikówpolskiegoMSZ,którzyposuwalisięnawetdosabotowaniadziałalnościpolskiegowywiadu,byletylkopotwierdzićwłasnąpozycję.

8 Popełniłsamobójstwow1933r.zpowodugrożącejmudekonspiracji.9 Jesttotezaprof.Wieczorkiewicza,opartanapracachA.PapczinskiegoiM.Tumszysa,którywjednym

zwywiadów streszczał ją następująco:Otóż to bielmo (ślepotaministraBecka na zagrożenie sowieckie –przyp.aut.)polegało na tym, że jego najbliższy doradca i zaufany w sprawach polityki wschodniej, płk Tadeusz Kobylański, był sowieckim agentem.Za:wywiadzprof.Wieczorkiewiczemzwrześnia2008r.,http://jakublu-belski.salon24.pl[dostęp:26XI2013]

III.RECENZJE 273

współpracującegowtedyzOddziałemIIpolskiegooficeraArmiiCzerwonej,B.Kontryma

(wtymwypadkupodejrzenieopartejestnaanaliziedowodówpośrednich,takichjaknp.brakzaocznegowyrokuśmiercinaKontrymiepojegoucieczcedoRP).

Ajeślizważyćnato,żew1933r.,gdysytuacjanagranicachbyłanieporówny-walniespokojniejszaniżwpołowielat20.,tylkokontrwywiadKorpusuOchronyPogra-niczarozpracował195agentów10,tozapewnewyżejwymienienisąjedyniedrobnączęściąPolaków, którzy ogłupieni ideologią, strachem, pieniędzmi lub ambicjami zdecydowalisięzdradzićmłodepaństwopolskie.Zapewneniebezznaczeniadlategoobrazubyłfakt,że za operację „Trust” odpowiadali głównie Polacy: F. Dzierżyński,W. Steckiewicz11 iW.Witkowski-Marczewski12,którzyznalijęzykicharakternarodowyPolaków,czym–jakorenegaci–sprawniesięposługiwali,wysługującsiętymsamymOGPU.

PrzykładSteckiewiczaiMarczewskiego,którzybyliwmłodościdziałaczamiPOWiwalczylizbolszewikamiwwojnie1920r.,pokazujedobitnie,jakcienkamożebyćliniamiędzybohateremazdrajcą.DziświemywięcejniżpłkMichniewicziztymwiększymuznaniemczytamyjegopracę.Autorbowiemwswychanalizach–zkoniecznościopar-tychnaspekulacjach,anienaarchiwaliach–dochodziłdopoprawnychwniosków.Byłświadomtego,żeoperacja„Trust”stanowiłaczęśćszerszejstrategiisowieckichsłużb.Po-prawniełączyłjązinnymioperacjamidezinformacyjnymiSowietów,słuszniedopatrującsięwprowokacjijednegozpodstawowychnarzędzisowieckiejpolityki.

Niestety, jakchybawszyscy ludziezawodowozwiązanizezwalczaniemmutacjicar-skiejOchrany,Michniewicz,obokgenialnychkonkluzji,niepokojącoczęstopopadawchoro-bliwąnieufność,dopatrującsięwkażdymczłowiekuzwiązanymwjakiśsposóbzSowietamiagentaCzieriezwyczajkiijejkolejnychwcieleń.Temuskażeniuazefizmem13uległprzebywając wdoborowymtowarzystwieoficerówwywiaduzcałegoświataiznanychsowietologów,coniezmieniajednakfaktu,żekażdyprzejawgłupoty,brakulogikiiinfantylnegoegotyzmupolity-kówikolegówzprzedwojennegowywiaduMichniewiczinterpretujejakozdradę,oskarżająconiąnawettakzajadłegoantykomunistę,jakJerzyNiezbrzycki.Jakodowodyjegoagentural-nościtraktowałnieudolnośćReferatuWschodniego(którymNiezbrzyckikierował)doprzewi-dzeniaagresjiZSRRwewrześniu1939r.iprzywiązanieNiezbrzyckiegodotradycjikawaleryj-skiej,acozatymidzie,wspieraniemodeluarmiikonnej,zamiastpancerno-motorowej.

Tozaśniekonieczniemusiodpowiadaćprawdzie,choćpodanewyżejprzykładyjużujawnionychrenegatów(m.in.T.Kobylańskiego)pokazujądobitnie,żewgabineciekrzywychluster,zbudowanymprzezSowietówdlapolskiegowywiadu,pewnieniejedenjeszczebohatermożenabraćcechsprzedawczyka.

10 J.Kozawski,Wywiad niemiecki i sowiecki w Polsce w latach 1933–1939,www.gazeta-dobryznak.pl/index.php?art=524[dostęp:26XI2013].

11 CzłonekPOWnaUkrainie.PoaresztowaniuprzezGPUiprzesłuchaniuprzezDzierżyńskiego,podjąłwspółpracęzBolszewikami,zczasemawansującdorangigenerałakorpusu.Okoliczności jegośmiercidodzisiajniesąznane.

12 Podjąłwspółpracęzestronąradzieckąuciekającprzedwyrokiempolskiegosąduwojskowego.WedługW.Drymmerawielelatpoaferze„Trustu”,podczasprzypadkowegospotkaniaznimwZSRR,MarczewskidałmuzdjęcieMarszałkaPiłsudskiego.Został zamordowanypodczasczystki Jeżowa.Za:W.T.Drymmer,Trust…,s.105–106.

13 Termin zaproponowany przez J. Niezbrzyckiego, który rozumiał przezeń dwustronną prowokację opartą na zasadniczej sprzeczności celów i idei, wytworzoną w narodzie rosyjskim w wyniku wielowiekowego ucisku i tyranii policyjnej państwa.Za:P.Lisiewicz,James Bond z Dzikich Pól,„NiezależnaGazetaPolska”z5października2007r.

IV PRZEGLĄD PRAC

kONkURSOWYCh

IV.PRZEGLĄDPRACKONKURSOWYCH 277

Ogólnopolski konkurs Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego na najlepszą pracę licencjacką/magisterską

z dziedziny bezpieczeństwa wewnętrznego państwa

Edycja 2011/2012 – wyniki konkursu

Na ogłoszony przez szefaAgencji BezpieczeństwaWewnętrznego konkurs dlaabsolwentów studiów licencjackich i magisterskich wpłynęło 36 prac obronionych wrokuakademickim2011/2012.

KomitetKonkursowy,podokonaniuocenynadesłanychdysertacji,zdecydował:• nieprzyznaćIiIInagrody,• IIInagrodęprzyznaćPanuArkadiuszowiKrólowi(WyższaSzkołaOficerska

WojskLądowych,WydziałNaukoBezpieczeństwie)zapracęmagisterskąpt.Działalność operacyjna służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa,

• atakżeprzyznaćdwawyróżnienia:• PanuMaciejowiSmolakowi(UniwersytetMarii-CurieSkłodowskiejwLubli-

nie,WydziałPrawaiAdministracji)zapracęmagisterskąpt.Formy zwalcza-nia procederu prania brudnych pieniędzy,

• PanuMaciejowiMusiejko(UniwersytetGdański,WydziałPrawa iAdmini-stracji)zapracęmagisterskąpt.Zjawisko cyberterroryzmu w polskim prawie karnym.

Edycja 2013/2014 – ogłoszenie konkursu

Wlistopadzie2013r.szefAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznegoogłosiłkolejnąedycjękonkursunanajlepsząpracęlicencjacką/magisterskązdziedzinybezpieczeństwawewnętrznegopaństwa.

Celemkonkursu jest promocja i upowszechnianieproblematyki bezpieczeństwawewnętrznegopaństwawśródmłodzieżyikadryakademickiej,zwiększenieświadomo-ścispołecznejwtymzakresieorazprofilaktykaiedukacjanarzeczbezpieczeństwawe-wnętrznegopaństwaijegoporządkukonstytucyjnego.

Obszarytematycznekonkursu:1. SłużbyspecjalneIIRP,2. Rola służb specjalnychw demokratycznympaństwie prawa iw państwach

autorytarnych,3. Konstytucyjneprawaobywateliauprawnieniasłużbspecjalnych,4. BezpieczeństwoPolskiwXXIwieku-zagrożeniaiwyzwaniaprzezpryzmat

zadańustawowychsłużbspecjalnych,5. SłużbyspecjalnepaństwNATO,UEikrajówsąsiedzkichRP– współdziałanie

ihistoria,6. Obrazsłużbspecjalnychwmediach–stereotypyiuprzedzenia,7. Służbyspecjalnewliteraturze,sztuceiwfilmie.


Dokonkursuuczestnicymogązgłosićwłasnąpracę licencjacką lubmagisterskąnapisanąw językupolskim i obronionąnaocenąbardzodobrąw roku akademickim2013/2014.

Pracepowinnyzostaćprzesłanewwersjipapierowejielektronicznej(mailowej)wrazzwypełnionymformularzemzgłoszenia(plikdopobrania).

Do pracy powinny być dołączone opinie promotora/recenzentów i ich pisemnazgodanawykorzystanieopinii/recenzjidlacelówkonkursu.

Pracepowinnybyćprzesłanenaadres:

Gabinet Szefa ABW 00-993 Warszawa, ul. Rakowiecka 2a zdopiskiem„KONKURS"nakoperciee-mail:[email protected]

Pracenależyprzesłaćdodnia30 września 2014 r.(decydujedatastemplapocztowego).

PraceoceniaćbędzieKomitetKonkursowywyłonionyprzezSzefaABW.Komitetwyłonilaureatówkonkursu:I,II,IIImiejsceorazwyróżnienia,wterminiedo30Listo-pada2014roku.

Wynikikonkursuzostanąopublikowanenastronieinternetowejwww.abw.gov.pl,wciągu14dniodmomentuwyłonienialaureatówprzezKomitetKonkursowy.Laureaciiichmacierzysteuczelnieotrzymająrównieżpisemnepowiadomienia.

Nagrody:1. nagrodafinansowa - 3000 zł, publikacja fragmentówpracyw „Przeglądzie

BezpieczeństwaWewnętrznego",2. nagrodafinansowa - 2500 zł, publikacja fragmentówpracyw „Przeglądzie

BezpieczeństwaWewnętrznego",3. nagrodafinansowa - 2000 zł, publikacja fragmentówpracyw „Przeglądzie

BezpieczeństwaWewnętrznego",wyróżnienia:nagrodarzeczowa,publikacjafragmentówpracyw„PrzeglądzieBezpieczeń-

stwaWewnętrznego".

BiorącyudziałwkonkursieSzefaABWmusioświadczyć,żewyrażazgodęnaupo-wszechnienietreścizawartychwichpracydlacelówpromocjitematykibezpieczeństwapaństwa oraz dla celów służbowychABW.Wyrażają również zgodę na gromadzenie iprzetwarzaniepodanychprzeznichdanychosobowychimająprawodostępudotreściswoichdanychiichpoprawianiazgodniezprzepisamiustawyzdnia29sierpnia1997r. oochroniedanychosobowych(Dz.U.z2002r.,nr101,poz.926zpóźn.zm.).


Arkadiusz Król

Działalność operacyjna służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa1

Czynności operacyjno-rozpoznawcze a prawa człowieka

Podczasprowadzeniapracyoperacyjnejsłużbyspecjalneipolicyjnestosująwie-leśrodkówpozwalającychnazdobycieodpowiednichinformacji idowodów.Ichsze-rokiwachlarz, zwłaszcza znaczna ingerencjawprywatność, powodują sprzeciw spo-łeczeństwa oraz ciągłą dyskusję nad stale poszerzającymi się kompetencjami służb wzakresiestosowaniaśrodkówoperacyjnych.

Negatywnenastawieniespołeczeństwadoczynnościoperacyjno-rozpoznawczychmapoczęścipodłożehistoryczneijestspowodowanefaktem,żewokresiePRLnapo-trzebywładzysłużbyspecjalnestosowałyjegłówniedoinwigilowaniaśrodowiskprawi-cowych,duchowieństwaipodziemiaantykomunistycznego.Wtamtymokresiedziałaniateniewątpliwienaruszałyprawaiwolnościobywatelskie.Podsłuch,inwigilacja,kontro-lakorespondencjiczyobserwacja,atakżezwiązanyznimiszantaż,nastałewpisałysięwżyciespołeczeństwa.Obywateleżyliwstrachu,balisięwypowiadaćgłośnonatematwładzy,nawetwotoczeniunajbliższejrodzinyczysąsiadów.

Czynnościoperacyjno-rozpoznawczesąnieodzownymelementemdziałaniasłużbspecjalnychrównieżwobecnychczasach,służącm.in.dowalkiznarastającymzjawi-skiemprzestępczościzorganizowanejorazterroryzmem.Ichociażingerująwznacznymstopniuwkonstytucyjneprawaiwolnościobywatelskie(szczególniestosowaniepod-słuchuikontrolikorespondencji)2,tojednaksąkoniecznewdemokratycznympaństwieprawnym,abyzapewnićbezpieczeństwoRzeczpospolitejPolskiejorazjejobywatelom.Wydajesię,żeingerencjatajestprawnieimoralnieuzasadniona,gdyżabychronićnaj-ważniejsze dla każdego człowieka dobra, trzeba poświęcić inne dobra orazwolność.Pojawia się jednak zasadnicze pytanie: w jakim zakresie państwo może ingerować wżycieswoichobywateli?

ZarównoKonstytucjaRzeczpospolitejPolskiej3, jaki ratyfikowaneprzezPolskęumowymiędzynarodowegwarantująkażdemuczłowiekowiwielepraw,zwłaszczapra-wodożycia,wolności,własnościczywolnościsumienia,wtymtakżeprawodoposza-nowaniaprywatności jednostki.Działaniaoperacyjne służb specjalnych ipolicyjnychsąwymierzone główniew prawo do prywatności, szczególniew prawo dowolności itajemnicykomunikowaniasię4.

Konstytucjaz1997r.wprostnormujeprawodoprywatności,stanowiącwart.47,

1 FragmentpracymagisterskiejwyróżnionejwdrugiejedycjikonkursuszefaABWnanajlepsząpracęmagisterską/licencjackązdziedzinybezpieczeństwawewnętrznego(podrozdział5.1rozdziału5pt.Problem zapewnienia właściwego funkcjonowania służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa oraz Zakoń-czenie).Redakcjadokonałaniezbędnychpoprawekorazzmiannumeracjitytułuiprzypisów–przyp.red.

2 A.Biernarczyk,Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu,w:No-woczesne technologie i praca operacyjna,L.Paprzycki,Z.Rau(red.),Warszawa2009,WoltersKluwer,s.114.

3 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.(Dz.U.Nr78,poz.483,zpóźn.zm.).4 P.Kosmaty,Granice tajnej inwigilacji obywatela w demokratycznym państwie prawa,„Prokurator”

2009,nr3/4(39/40),s.24.


żeKażdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym,azgodniezart.49:Zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się.Wolnośćkomunikowaniasięorazprawnaochronatajemnicykorespondencjisąrównieżzawartewaktachprawamiędzy-narodowego, zwłaszczawMiędzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycz-nychz1966r.5,wktórymwart.17ust.1znajdujesięstwierdzenie,że:Nikt nie może być narażony na samowolną lub bezprawną ingerencję w jego życie prywatne, rodzinne, dom czy korespondencję, ani też na bezprawne zamachy na jego cześć i dobre imię. Wust.2zapisanoże:Każdy ma prawo do ochrony prawnej przed tego rodzaju ingeren-cjami i zamachami.Drugimaktemprawamiędzynarodowego,znaczniebardziejkonkre-tyzującymtękwestię,jestEuropejskaKonwencjaPrawCzłowiekaz1950r.6Zgodnie zbrzmieniemart.8ust.1tegodokumentu:Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego, rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.

Polskie prawo zezwala na ingerencjęw prawa iwolności człowieka i obywatelapoprzez tzw. klauzule ograniczające, czyli przepisy umożliwiające ingerencję państwa wwolnościjednostkizuwaginaochronęinteresuogólnospołecznegoiogólnopaństwo-wego7.TakizapisznajdujesięprzedewszystkimwKonstytucjiRzeczpospolitejPolskiej,wktórejdopuszczasię(wart.31ust.3)ustawoweograniczeniakorzystaniazwolności iprawwówczas,gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicz-nej, albo wolności i praw innych osób.Równieżwart.8ust.2EuropejskiejKonwen-cjiPrawCzłowiekawsposóbwyczerpującywyliczonowarunkiorazokolicznościuza-sadniające ingerencję władzy publicznej w sferę wyżej wymienionych dóbr. Zgodnie zprzepisemniedopuszczalnajestingerencjawładzypaństwowejwkorzystaniezprawadoposzanowania swojegożyciaprywatnego, rodzinnego, swojegomieszkania i swojejkorespondencji(…)z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub z uwagi na dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Czynności operacyjno-rozpoznawcze w istotny sposób mogą ograniczać te prawa iwolności,jeżelibędąwykonywanebezodpowiedniegonadzoruiniebędąpoparteaktamiprawnymirangiustawowej.Obecniepracaoperacyjnajesturegulowanawposzczególnychustawachbranżowychoraztajnychinstrukcjach,doktórychzwykłyobywatelniemawglą-du.Pełnaprzejrzystośćczynnościoperacyjnychpowodowałabyjednakichnieskuteczność.

ZgodniezestanowiskiemEuropejskiegoTrybunałuPrawCzłowiekadotyczącympry-watnościjednostkichronionejwart.8EuropejskiejKonwencjiPrawCzłowiekajestdopusz-czalna ingerencjawładzy (ustawodawczej,wykonawczej, sądowniczej)w sferę tej prywat-ności,jeżelitylkoodpowiadapewnymkryteriom.Każde wkroczenie musi jednak wytrzymać próbę trójszczeblowego testu oceny. Odnosi się on do źródła ograniczenia, jego potrzeby oraz wartości, ze względu na które ograniczenie się wprowadza8.Niezbędnejestzatemistnienie:

5 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz.U.z1977r.Nr38,poz.167)–przyp.red.

6 Pełnanazwa:Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzy-mie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U.z1993Nr61,poz.284)–przyp.red.

7 Uzasadnieniedoprojektuustawyoczynnościachoperacyjno-rozpoznawczych,druknr1570.8 Zob. uzasadnieniewyrokuTrybunałuKonstytucyjnego z 12 grudnia 2005 r., sygn.K 32/04,OTK

z2005r.Nr1l/A,poz.132(LEX181611).


• dostatecznejpodstawyprawnej,• konieczności ingerencji uwzględniającej zasady funkcjonowania demokra-

tycznegopaństwaprawnego,• celuingerencji9.Współczesne państwo, zobowiązane do zapewnienia bezpieczeństwa obywa-

telom, stajeprzed trudnymzadaniemzewzględunazagrożenia terroryzmemorazprzestępczościązorganizowaną,atakżenieustannąpotrzebązdobywaniastrategicz-nychinformacji.Dlategotakdużeznaczeniemaprowadzenieczynnościoperacyj-nych.Działalnośćsłużbspecjalnychipolicyjnychniejednokrotniewymagajednakstosowaniaśrodkówpowszechnieuznanychzanadmiernieingerującewsferężyciaprywatnego jednostki.Metody te zazwyczaj cechuje skryty charakter, co sprawia,żestosujące jesłużbysąoskarżaneonadużycia.Niemniej jednakbezpieczeństwopublicznejakodobrousprawiedliwiająceograniczeniekorzystaniazwolnościoby-watelskichprzezlegislatora,wymagazachowaniaproporcjonalnościdopuszczalnejingerencjiorazodpowiedniegosystemukontrolizachowania tejproporcjonalnościwpraktyce10.

Obecnieuprawnieniadoprowadzeniaczynnościoperacyjno-rozpoznawczychmawPolscedziewięćróżnychinstytucji.Zostałyonezawartewustawachbranżowych,konstytuujących działalność poszczególnych służb.W każdym z tych aktów są za-wartemiędzyinnymi:wymaganiaformalne,metodydziałaniaorazzakresuprawnień,które niejednokrotnie się pokrywają11. Niemożna jednoznacznie stwierdzić, jakimikryteriamikierowałsięustawodawca,przyznającposzczególnymsłużbomuprawnie-niaoperacyjne.Niemniej jednakszerokizakreswspółpracymiędzyposzczególnymisłużbamisprawia,żejedneoddrugichprzejmująsprawdzonemetodydziałańwwalcezprzestępczością.

Mimotonadalistniejewielerozbieżnościcodoregulacjiprawnych,coprzysparzawieluproblemów,zwłaszczawzakresiekontrolinadwszystkimisłużbamistosującymiśrodkipracyoperacyjnej.Dlategowspomnianywcześniej12 projektustawyo czynno-ściachoperacyjno-rozpoznawczychzakłada jawność tychmetodoraz ichkomplekso-wąregulacjęwjednymakcieprawnym.Utajnionemająbyćtylkotechniczneszczegółyczynnościoperacyjnych.

Zgodnie z obowiązującym prawem czynności operacyjno-rozpoznawcze mogąprzeprowadzaćnastępującesłużby:

• Policja–napodstawieUstawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji13,• StrażGraniczna–napodstawieUstawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży

Granicznej14,

9 Wkroczenietomożemiećmiejscetylkowprzypadkugdyinneśrodkiokazałysiębezskuteczneiniema(wedługwskazańwiedzyidoświadczenia)innegosposobunazażegnanieniebezpieczeństwa.Ingerencjataniemożebyćnieograniczona.Charakterczynnościoperacyjnychuzasadniaichpodejmowanieiprowadzeniewsposóbtajny,azatembezwiedzyizgodypoddanegotymczynnościom,wwarunkachjednakzapewnieniakontrolisądowejdlazapobieżeniawszelkiegorodzajunadużyciom.

10 Analiza w sprawie propozycji zmian przepisów prawnych dotyczących kontroli operacyjnej i proce-sowej pod względem konieczności zapewnienia konstytucyjnie chronionych praw podmiotowych,Warszawa2010,BiuroBezpieczeństwaNarodowego,s.8.

11 M.G.Węglowski,Zarys problematyki współpracy prokuratora z innymi organami ścigania na etapie czynności operacyjno-rozpoznawczych,„Prokurator”2007,nr3/4(31/32),s.89.

12 Projektustawyzostałomówionywpodrozdziale4.1pracy–przyp.red.13 Tekstjednolity:Dz.U.z2011r.Nr287,poz.1687,zpóźn.zm.14 Tekstjednolity:Dz.U.z2011r.Nr116,poz.675,zpóźn.zm.


• WywiadSkarbowy–napodstawieUstawy z dnia 28 września 1991 r. o kon-troli skarbowej15,

• ŻandarmeriaWojskowa – na podstawieUstawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych16,

• AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznegoiAgencjaWywiadu–napodstawieUstawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu17,

• SłużbaKontrwywiaduWojskowegoiSłużbaWywiaduWojskowego–napod-stawieUstawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego18,

• Centralne BiuroAntykorupcyjne – na podstawieUstawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym19.

Należy podkreślić, że wszelkie działania operacyjne Agencji Wywiadu orazSłużbyWywiaduWojskowegonaterytoriumRzeczpospolitejPolskiejmogąbyćpro-wadzonewyłączniewzwiązkuzjejdziałalnościąpozagranicamipaństwa,arealizacjaczynności operacyjno-rozpoznawczych jest dopuszczalna jedynie zapośrednictwemszefaABWorazszefaSKW20.

DodatkowowśródinstytucjiuprawnionychwymieniasięCentralneBiuroŚledcze,które jest obecnie komórką organizacyjnąKomendyGłównejPolicji21, a takżeBiuroOchronyRządu22.Chociaż instytucja ta nie prowadzi pracy operacyjnej podobnej doinnychsłużbpolicyjnych,tojednakzewzględunaszczególnyjejcharakter,i tymsa-mymgłównezadanie,czylizapewnienieochronyosobom,obiektomorazurządzeniom,działaniazwiązanezkorzystaniemzinformacjimająrównieżodmiennycharakterniżwinnychsłużbach.BiuroOchronyRządumożeprzedewszystkimkorzystaćzpomocytajnychwspółpracowników oraz informacji operacyjnych będącychw dyspozycji in-nychsłużbpolicyjnych,któremożegromadzićiprzetwarzaćrównieżbezwiedzyosoby,którejonedotyczą23.

DoniedawnatakżeSłużbaCelnabyłauprawnionadosamodzielnegoprowadzeniaczyn-nościoperacyjnych24.ZostałyonejednakodebranetejinstytucjiwzwiązkuzutworzeniemCBA.

15 Tekstjedn.:Dz.U.z2011r.Nr41,poz.214,zpóźn.zm.16 Tekstjedn.:Dz.U.z2001r.Nr123,poz.1353,zpóźnzm.17 Tekstjedn.:Dz.U.z2010r.Nr29,poz.154,zpóźn.zm.18 Dz.U.z2006r.Nr104,poz.709,zpóźn.zm.19 Tekstjedn.:Dz.U.z2012r.poz.621,zpóźn.zm.20 Art.6ust.3ustawyoABWorazAW;art.6ust.3ustawyoSKWorazSWW.21 CentralneBiuroŚledczemiałouzyskaćsamodzielnośćorganizacyjnąpoprzezwpisanie stosownych

zmianwustawieoPolicji,zmianyjednakzostałyzatrzymanezewzględunazbytwysokiekoszty.Biurobę-dziefunkcjonowałojakdotychczas,jedynienapodstawieregulaminuKomendyGłównejPolicji,http://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/504331,zmiany_w_cbs_zatrzymane_przez_finanse.html.

22 WustawieoBORniewymieniasięjednakczynnościoperacyjno-rozpoznawczychwśródczynności,doktórychprzeprowadzaniasąuprawnienifunkcjonariuszeBOR.

23 A.Taracha,Czynności operacyjno-rozpoznawcze. Aspekty kryminalistyczne i prawnodowodowe,Lu-blin2006,WydawnictwoUMCS,s.90–91.

24 Czynnościoperacyjno-rozpoznawczeSłużbyCelnejpolegałynauzyskiwaniu,gromadzeniu,przetwa-rzaniuisprawdzaniu,wsposóbjawnylubniejawny,wszelkichinformacjidotyczącychwymianytowarowejzzagranicą,jeżelizachodziłoprzypuszczenienarażeniainteresówiprawmajątkowychSkarbuPaństwaalbokoniecznośćuzyskaniarozpoznaniawtymzakresie.NamocyprzepisówUstawy z 24 lipca 1999 r. o Służbie Celnej(Dz.U.z2004Nr68,poz.1641)instytucjatazyskałauprawnieniadoprowadzeniaczynnościopera-cyjnychwrozdziale1c,noszącymtytułCzynności operacyjno-rozpoznawcze(art.6zh–6zl).WUstawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Celnej(Dz.U.Nr168,poz.1323.zpóźn.zm.)zapewnionoSłużbieCelnejmożliwośćzbierania,wykorzystywaniaorazprzetwarzaniainformacjizawierającychdaneosobowe,jeżelijest


Jak wynika z powyższego, liczna grupa instytucji państwowych w Polsce mauprawnienia do prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych. Kontrolę nadichdziałalnościąsprawujewgłównejmierzeKolegiumdoSprawSłużbSpecjalnych,działająceprzyRadzieMinistrów,orazSejmowaKomisjadoSprawSłużbSpecjalnych.Wydajesięjednak,żezakresnadzoruikontrolinadposzczególnymisłużbamipozostajeniewystarczającywporównaniudowciążwzrastającychuprawnieńoperacyjnychsłużb.

ZarównoRzecznikPrawObywatelskich (dalej:Rzecznik), jak iHelsińskaFun-dacja Praw Człowieka kilkakrotnie zwracały uwagę na kwestie naruszania wolności iswobódobywatelskichprzezsłużbyspecjalneipolicyjnestosująceczynnościopera-cyjno-rozpoznawcze.Cojakiśczaswracakwestiaprowadzeniaczynnościoperacyjnych,zwłaszczaliczbyzakładanychpodsłuchów,orazsięganiaprzezsłużbypoinformacjedo-tyczącedanychabonentów,bilingówilokalizacjitelefonów,acozatymidzie–równieżsamychabonentów.

Wkwestiiczynnościoperacyjno-rozpoznawczychznamiennyjestwyrokTrybuna-łuKonstytucyjnegoz12grudnia2005r.25NawniosekRzecznikaPrawObywatelskichrozpoznałonkilkazakwestionowanychprzepisówregulującychczynnościoperacyjnePolicji.Wyrokwymusiłrównieżzmianylegislacyjnewprzepisachregulującychczyn-nościoperacyjnesłużbspecjalnychipozostałychsłużbpolicyjnych.WsentencjiwyrokuTrybunałuznał,że:

1.Art.19ust.4ustawyzdnia6kwietnia1990r.oPolicjia)jestniezgodnyzart.51ust.4wzwiązkuzart.31ust.3KonstytucjiRzeczypospolitej

Polskiej

Wmyślzaskarżonegoart.19ust.4ustawyoPolicjisądokręgowy–napisemnywniosekKomendantaGłównegoPolicjilubkomendantawojewódzkiegoPolicji,złożonypouzyskaniupi-semnejzgodywłaściwegoprokuratora–możezezwolićnaodstąpienieodzniszczeniamateriałówzgromadzonychpodczas kontroli operacyjnej, jeżeli są onedowodemw sprawie lubwskazująnazamiarpopełnieniaprzestępstwa,dlaktóregowykrycianapodstawieprzepisówustawowychmoże być prowadzona kontrola operacyjna lub czynności operacyjno-rozpoznawcze. WedługRzecznikaregulacjaart.19ust.4ustawyoPolicjiprowadzidoniemożliwejdozaakceptowania, zpunktuwidzeniademokratycznegopaństwaprawnegosytuacji,gdymateriałyuzyskanewwyni-kuniezalegalizowanejprzezsądkontrolioperacyjnejniepodlegajązniszczeniuimogąbyćlegal-nymdowodemwpostępowaniukarnym26.TrybunałKonstytucyjnystwierdził,żeniejestmożliwyzabieginterpretacyjnypolegającynatym,żenastępczazgodasądunazachowanienielegalnieze-branychmateriałówoperacyjnychjestwystarczającadouznania,żezarazemzostałyonewsposóblegalnyzebrane–czegowymagaart.51ust.4Konstytucji.

2.Art.19ust.18jestniezgodnyzart.49wzwiązkuzart.31ust.3Konstytucji.

Wskazanyprzepisnormowałszczególny tryb inicjowaniapodsłuchupozaproce-sowego,któryzwalniałorganstosującygozobowiązkuuzyskaniazgodysądunapro-

toniezbędnezewzględunazakreslubcharakterprowadzonegopostępowaniaorazwykorzystywaniainfor-macjidostarczanychprzezinneinstytucje.SłużbaCelnaniemawięclegitymacjidoprowadzeniaczynnościoperacyjno-rozpoznawczychwtakszerokimzakresiejakpoprzednio.

25 WyrokTrybunałuKonstytucyjnegozdnia12grudnia2005r.26 Uzasadnienie do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 12 grudnia 2005 r. …,s.4.


wadzenie tego rodzaju przedsięwzięcia, po uzyskaniuwcześniejszej, pisemnej zgodyzainteresowanego27.Istotągwarancyjnegocharakterukontrolizewnętrznejjestniezależ-nośćibezstronnośćorganusprawującegotękontrolę.Tymczasemstrona,którawyraziłazgodęnaprowadzeniepodsłuchu,możebyćzainteresowanakonkretnymprzebiegiemiukierunkowaniemdziałańoperacyjnychprzynoszącychjejokreślonekorzyści.Możerównież podlegać naciskom na przykład ze strony grup przestępczych, co w znacz-nymstopniumożeutrudnićorganompracęoperacyjną.Ponadtozgodanaograniczenieuprawnieńobywatelskichniemożedotyczyćprawosóbtrzecich(wtymprzypadkudru-giegorozmówcy),którewewidentnysposóbzostająnaruszonewprzypadkukontrolioperacyjnejzazgodąnadawcylubodbiorcyprzekazuinformacji28.

3.Art.20ust.2ustawyjestniezgodnyzart.51ust.2wzwiązkuzart.31ust.3Konstytucji.

Zgodniez tymprzepisemPolicjamogłapobierać,przetwarzaćiwykorzystywaćwcelachwykrywczychiidentyfikacyjnychinformacje,wtymdaneosoboweosóbpo-dejrzewanychopopełnienieprzestępstwściganychzoskarżeniapublicznego,nieletnichdopuszczającychsięczynówzabronionychprzezustawę jakoprzestępstwaściganego z oskarżenia publicznego, osób o nieustalonej tożsamości lub usiłujących ukryć swątożsamośćorazposzukiwanych, takżebez ichwiedzyizgody.TrybunałKonstytucyj-nyuznał,żewładzepublicznemogąpozyskiwać,gromadzićiudostępniaćtylkotakieinformacjeoobywatelach,któresąniezbędnewdemokratycznympaństwieprawnym.Niewystarczabowiemwymienienieinformacji,którewraziepopełnieniaprzestępstwamożezbieraćpolicja,aleniezbędne jestkonkretnepowiązaniegromadzonychdanych zcharakterempopełnionegoczynu.TrybunałKonstytucyjnywskazał,żewtakdrażliwejkwestii,jakzbieraniewszelkichdanychoobywatelach,przepisyprawneregulującetozagadnieniepowinnymiećdostateczniezamkniętyikonkretnycharakter,dostosowanydostandardówmiędzynarodowych29.

4.Zarządzenienr6KomendantaGłównegoPolicjizdnia16maja2002r.wsprawieuzyski-wania,przetwarzaniaiwykorzystywaniaprzezPolicjęinformacjiorazsposobówzakładaniaipro-wadzeniazbiorówtychinformacjijestniezgodnezart.51ust.5orazart.93ust.2Konstytucji30.

TrybunałKonstytucyjnyprzyznałracjęRzecznikowiPrawObywatelskich,twier-dząc,żezarządzenianiemogąbyćpodstawądecyzjiwobecobywateli.Wmyślart.51ust.5Konstytucjizasadyitrybgromadzeniaorazudostępnianiainformacjioobywate-lachmożeokreślaćtylkoustawa,regulacjezawartewzakwestionowanymzarządzeniumiałynatomiastniewątpliwiecharakternormpowszechnieobowiązujących.

WnawiązaniudowyżejwymienionegowyrokuTrybunałKonstytucyjnypostano-wieniemz25stycznia2006r.31zasygnalizowałsejmowipotrzebępodjęciainicjatywyustawodawczejwceluzagwarantowaniakonstytucyjnychprawosóbpoddanychkontroli

27 M.Kościelniak-Marszał,Za zgodą nadawcy lub odbiorcy,„Rzeczpospolita”z16maja2006r.,s.C4.28 M.Chrabkowski,Kontrola operacyjna przekazu informacji za zgodą zainteresowanego,„Prokuratura

iPrawo”2006,nr7/8,s.167.29 Tamże,s.24.30 Dz.Urz.KGPNr8,poz.44orazz2003r.Nr9,poz.47.31 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 stycznia 2006 r.,sygn.S2/06,OTKz2006r.

Nrl/A,poz.13(LEXnr182460).


operacyjnejwustawachregulującychpracęsłużbspecjalnychipolicyjnych.Obecnieniemaobowiązkuinformowaniaobezskutecznej,zakończonejkontrolioperacyjnejwobecosobypoddanej tej kontroli, jeśliw stosunkudo tej osobynie są prowadzonedalszeczynnościprocesowe.Istnienietakiegoobowiązkudałobyjednakasumptdosprostowa-nialubusunięciainformacjinieprawdziwychlubniepełnychzgodniezkonstytucyjnymprawemokreślonymwart.51ust.4KonstytucjiRP.WopiniiTrybunałuKonstytucyj-negoustawodawcawtejkwestiipowinienczerpaćwzorceustawowezinnychpaństweuropejskich32.

Przepisyograniczająceprawaiwolnościjednostkipowinnybyćformułowaneja-sno i precyzyjnie, co pozwoli uniknąć pozostawiania organommającym je stosowaćnadmiernej swobody przy ustalaniu zakresu podmiotowego i przedmiotowegowspo-mnianychograniczeń.Jednocześniezaśniebędziedochodziłodotakiejsytuacji,wktó-rejorganowi stosującemukontrolęoperacyjnączy jakąkolwiek inną formęczynnościoperacyjno-rozpoznawczychbędą stawiane zarzutyonadmierne ingerowaniew sferęprawiwolnościobywatelskich.

Brak precyzjiw formułowaniu norm prawnych stał się również przyczyną zło-żenia 29 czerwca 2011 r.33 przez Rzecznikawniosku doTrybunałuKonstytucyjnego ozbadaniezgodnościzKonstytucjąnastępującychprzepisówregulującychprowadzenieczynnościoperacyjno-rozpoznawczych:

• art.19ust.6pkt3ustawyoPolicji,• art.9eust.7pkt3ustawyoStrażyGranicznej,• art.36cust.4pkt3ustawyokontroliskarbowej,• art.31ust.7pkt3ustawyoŻandarmeriiWojskowejiwojskowychorganach

porządkowych,• art. 27 ust. 6 pkt 3 ustawy oAgencji BezpieczeństwaWewnętrznego oraz

AgencjiWywiadu,• art.17ust.5pkt3ustawyoCentralnymBiurzeAntykorupcyjnym,• art.31ust.4pkt3ustawyoSłużbieKontrwywiaduWojskowegoorazSłużbie

WywiaduWojskowego.Według Rzecznika wymienione wyżej przepisy pozostają w sprzeczności

zart.2iart.47wzwiązkuzart.31ust.3KonstytucjiRP.Wświetlebędącychprzedmio-temzaskarżeniaprzepisówwramachkontrolioperacyjnejdopuszczalnejeststosowa-niewszelkichśrodkówtechnicznychumożliwiającychuzyskiwaniewsposóbniejawnyinformacjiidowodóworazichutrwalanie.Ustawodawcanieskonkretyzował,zjakichśrodkówtechnicznychmogąkorzystaćsłużbyspecjalneipolicyjnewceluzdobyciain-formacjiidowodów.Ustawodawcaniesprecyzowałrównież,ojakieinformacjeidowo-dychodzi.Jedynieprzykładowowymieniłtreśćrozmówtelefonicznychiinneinformacjeprzekazywanezapomocąsiecitelekomunikacyjnych,awprzypadkuStrażyGranicznej,ŻandarmeriiWojskowejorazkontroliskarbowejdodatkowowskazałobraz.Wistociewięcwymienioneregulacjeprawnewprowadzająotwartykataloginformacjiidowodów,którewsposóbniejawnymogąbyćwtymtrybiepozyskiwaneprzezsłużby.Wustawachnieokreślonowięcwsposóbwyczerpującyrodzajudanychdotyczącychjednostki,któremogąbyćzbieranewtymtrybie.JakzwracauwagęRzecznik,problemdotyczynietylesamejmożliwościstosowaniaprzezsłużby,wramachkontrolioperacyjnej,wszelkich

32 Pozytywny obowiązek informacji o prowadzonej, zakończonej kontroli operacyjnejwprowadzonomiędzyinnymiwniemieckimustawodawstwie.

33 WniosekRzecznikaPrawObywatelskich,sygn.666037-II-ll/MK,z29czerwca2011r.


dostępnychśrodkówtechnicznychwceluuzyskaniainformacjiidowodów,ilefaktu,żezapomocątychśrodków,którychkatalogniezostałprecyzyjnieokreślonyprzezustawo-dawcę,służbymogąpozyskiwaćdanepraktycznieokażdejosobie34.

Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego wwyżejwymienionejsprawiebyłozwiązanezpismem,jakieHelsińskaFundacjaPrawCzłowiekaskierowaładoRzecznika.Pismotodotyczyłozaskarżonychprzepisów.Fun-dacjapowołała sięnawyrokEuropejskiegoTrybunałuPrawCzłowiekaz2września2010r.wsprawieUzunprzeciwkoNiemcom35.Skarżącypodnosił,żezastosowaniewo-becniegopodczaskontrolioperacyjnejsystemunawigacjisatelitarnejGPS(ang.Global Positioning System) jestnaruszeniemart.8EuropejskiejKonwencjiPrawCzłowieka,awięcszerokopojętegoprawadoprywatności.Trybunałorzekł,żechociażingerencjaw prawo do prywatności skarżącegomiałamiejsce, to jednak odbyło się to zgodnie z obowiązującymwNiemczech prawem36. Zarówno sprawa Uzun przeciwko Niem-com, jak ikształtobecnieobowiązującychprzepisówprocedurykarnejwNiemczechdotyczącychstosowaniaróżnychśrodkówtechnicznych,udowadniają,żepaństwojest wstanienatyleprecyzyjnieokreślićramyichstosowania,abyniebudziływątpliwościnaturyprawnejietycznej.HelsińskaFundacjaPrawCzłowiekawpiśmiedoRzecznikawskazała, żewPolscePolicja oraz inne służbymająmożliwość stosowania systemuGPS,mikrofonówkierunkowychorazoprogramowaniaszpiegowskiego(tzw.konitro-jańskich)37.Dziejesiętonapodstawieogólniesformułowanychprzepisów,comożebyćnieuzasadnionąingerencjąwprawodoprywatnościjednostkigwarantowaneprzezKon-stytucjęRPwart.47.

Ponadto Rzecznik zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem38 ostwierdzenieniezgodnościzKonstytucjąorazEuropejskąKonwencjąPrawCzłowiekaprzepisów,którychistotasprowadzasiędoingerencjiwtajemnicękomunikowaniasię,a szerzej –wprawodoprywatności.Rzecznikwewnioskupodnosił, że daneobjętetajemnicąkomunikowaniasięsąudostępnianePolicji,StrażyGranicznejorazŻandar-meriiWojskowejwceluzapobieganialubwykrywaniawszelkichczynówstanowiącychprzestępstwo.Niemaznaczeniacharakterczynuzabronionego.Natomiastfunkcjonariu-szomCBA,SKWorazABWsąudostępnianedaneobjętetajemnicąkomunikowaniasię wcelurealizacjiichwszystkich,bezwyjątku,ustawowychzadań.

Wprzypadkupozyskiwaniadanychprzezorganykontroliskarbowejustawodawcaodwołał siędoogólnejkategoriiprzestępstwskarbowych,decydującoudostępnieniuorganomkontroliskarbowejdanychobjętychtajemnicąkomunikowaniasię.Rzecznikzwracarównieżuwagęnato,żeustawodawcaniewyłączyłżadnejkategoriiużytkow-nikówzkręgupodmiotów,którychdanemogąbyćpozyskiwanewtymtrybie,chociażdane temogą być objęte tajemnicą notarialną, adwokacką, radcy prawnego, lekarskąlubdziennikarską.Zniesienieobowiązkudochowaniatajemnicyjestmożliwewyłącznie,

34 Tamże.35 Skarganr35623/05.36 Niemieckieprzepisyprocedurykarnej precyzyjnieprzewidywałymożliwość stosowaniaGPS jako

jednejzwymienionychtechnikoperacyjnych.37 WNiemczechw2007r.wyszłonajaw,żesłużbyspecjalnezapomocątzw.konitrojańskichdokony-

wałyrewizjionline(Online-Durchsuchungen),którapolegałanaprzeszukiwaniutwardychdyskówkompute-rówobywateli.Czynnościtebyłyprowadzonenaodległość,potajemnie,bezwiedzyichwłaścicieliorazbeznakazusądowego.

38 PismoRzecznikaPrawObywatelskichdoPrezesaRadyMinistrów,sygn.-662587-II-11/ST,z17stycz-nia2011r.


gdyjesttoniezbędnedladobrawymiarusprawiedliwości,adanaokolicznośćniemożebyćustalonanapodstawieinnegodowodu.Ponadtoomawianeprzepisyniewprowadza-jązasadysubsydiarności(obowiązekudostępnieniadanychwkażdymprzypadku,anietylkowówczas,gdyokazałosiętoniezbędne)oraznieprzewidująpotrzebyubieganiasięprzezwymienionesłużbyozgodędosądunawkroczeniewsferętajemnicykomu-nikowaniasię.Rzecznikpodniósłrównieżkwestięniszczeniaprzezsłużbyzgromadzo-nychdanychtelekomunikacyjnychorazwyłączeniakontrolisądowej,gdypozyskiwaniedanychtelekomunikacyjnychodbywasiępozaprowadzonympostępowaniemkarnym.

ZdanieRzecznikawsprawiewyżejwspomnianychwnioskówpodzieliłzarównoProkuratorGeneralny39,jakiwzdecydowanejwiększościSejmRP40.SprawytezostanąrozpoznaneprzezTrybunałKonstytucyjnyłącznie41.

HelsińskaFundacjaPrawCzłowiekaopróczFundacjiPanoptykon42kilkakrotniezwracałauwagęnazbytrozwiniętąwstosunkudoinnychpaństweuropejskichkontrolępaństwanadspołeczeństwemwnaszymkraju.Wpaństwachzachodnichproblemyzwią-zanezrozwojemspołeczeństwanadzorowanegozostałyjużdostrzeżone.WPolscecorazczęściej zwraca się uwagęna niekonstytucyjność, a przynajmniej niedoprecyzowanieniektórych zapisów dotyczących czynności operacyjno-rozpoznawczych stosowanychprzezsłużbyspecjalneipolicyjne.

Wzwiązkuzpotrzebąuporządkowaniaregulacjidotyczącychstosowaniaczynno-ścioperacyjno-rozpoznawczychorazprowadzonyminawielufrontachpracamilegisla-cyjnymiwtymzakresie,HelsińskaFundacjaPrawCzłowiekazorganizowała16listo-pada2009r.zamknięteseminariumpt.„Stosowaniepodsłuchówikontrolioperacyjnejagwarancjeprawiwolnościjednostki–niezbędnezmianyprawne”.Jegocelembyłowskazanienewralgicznychproblemówzwiązanychzkształtemprzepisówregulującychkontrolęoperacyjnąorazkontrolęiutrwalanierozmów.

Na seminarium poruszono kilka problemów, niektóre z nich jednakwydają sięmiećduże znaczenie jeśli chodzi oochronęprawobywateli. Pierwszymporuszonymproblemembyłoujawnianieprzezsłużbyspecjalnedanychstatystycznychdotyczącychliczbypodsłuchówoperacyjnych,wtyminformacjinatemat:

1) podsłuchówoperacyjnych„pięciodniowych”(równieżliczbynieuwzględnio-nychprzezsądywnioskówowyrażenienastępczejzgodynatakipodsłuch),

2) długości stosowania podsłuchów operacyjnych, a także liczby wniosków oprzedłużeniepodsłuchu,niezaakceptowanychprzezsądy.

Uczestnicyseminariumpodkreślili,żenależyturozgraniczyćdwiesfery:1) informacjinatematkonkretnejsprawyoperacyjnejprowadzonejprzezsłużby

specjalne(zewzględunadobroprowadzonejsprawyinformacjetepowinnypozostaćniejawne),

2) ogólnychdanychna temat aktywności służb specjalnych (te informacjeniepowinnybyćtajne,gdyżdająobywatelowimożliwośćogólnegozorientowa-niasięwtym,czymzajmująsięsłużby)43.

39 StanowiskoProkuratoraGeneralnegowsprawieK23/11,PGVIIITK62/11.40 StanowiskoSejmuRPwsprawieK23/11,BAS-WPTK-1689/11.41 K23/11–sprawapołączonazK21/12.42 FundacjaPanoptykonpowstaławkwietniu2009r.zinicjatywyczwórkiprawników,wceludziałania

narzeczochronyprawczłowiekawkontekścierozwojutego,cojestokreślanemianemspołeczeństwa nad-zorowanego.

43 A.Pietryka,Seminarium nt. Stosowanie podsłuchów i kontroli operacyjnej a gwarancje praw i wolności jednostki – niezbędne zmiany prawne (Warszawa, 16 listopada 2009 r.),„ProkuraturaiPrawo”2011,nr2,s.187.


Dotejporybrakujeoficjalnejinformacjizawierającejzbiorczedanestatystyczne o częstotliwości sięgania przez służby specjalne po kontrolę operacyjną. Powodujeto powstanie, byćmoże bezzasadnego, przekonania o nadużyciach służb specjalnych wtymzakresie.PrzekonanietowzmogładodatkowoodmowaszefówAgencjiBezpie-czeństwaWewnętrznegoorazCentralnegoBiuraAntykorupcyjnegodotyczącaudziele-nia informacjiHelsińskiejFundacjiPrawCzłowieka,któraw2009 r. zwróciła siędotychinstytucjioujawnieniestatystykpodsłuchóworazinnychforminwigilacjiikontrolioperacyjnejprzezniestosowanych44.

Wspomnianakwestiazostałarozwiązanawstyczniu2011r.,kiedytosejmuchwaliłnowelizacjęKodeksu postępowania karnego.Nowelizacjatazwiększakontrolęnadsto-sowaniempodsłuchówizarazemprecyzujesprawydotejporyniejednoznaczne.Zgodnie zjednymzzapisównowelizacji45ProkuratorGeneralnymaobowiązekprzedstawiaćsej-mowiisenatowicoroczną,jawnąinformacjęoliczbiewnioskowanychizastosowanychtechnikoperacyjnych.Informacjatabędzietakżezawieraćdaneowynikachsądowego iprokuratorskiegonadzorunadtymiczynnościami.

ProkuratorGeneralnywramachustawowegoobowiązkuwczerwcu2011r.przedsta-wiłMarszałkowiSenatuporazpierwszyinformacjędotyczącąstosowaniaw2010r.kontroliiutrwalaniarozmóworazkontrolioperacyjnych46.Wynikazniej,żewdanymrokuwszyst-kieuprawnioneorganyskierowaływnioskiozarządzeniekontroliiutrwalanierozmówlubwnioskiozarządzeniekontrolioperacyjnejłączniewobec6723osób,przyczym:

• sąd zarządził kontrolę i utrwalanie rozmów lub kontrolę operacyjnąwobec6453osób,

• sądodmówiłzarządzeniakontroliiutrwalaniarozmówlubkontrolioperacyj-nejwobec52osób,

• prokurator niewyraził zgodynawnioski o kontrolę operacyjnąwobec218osób.

Policjawnioskowałaozarządzeniekontrolioperacyjnejłączniewobec5824osób,przyczym:• sądzarządziłkontrolęoperacyjnąwobec5594osób,

44 Fundacjawystąpiła doABWo podanie statystyk podsłuchów i innych form inwigilacji i kontrolioperacyjnej stosowanych przezAgencjęw latach 2002–2009.Agencja odpowiedziała, że takie informacjesątajemnicąpaństwowąiniemogąbyćudostępnianewtrybieustawyodostępiedoinformacjipublicznej.Odmowaniemiałaformydecyzjiadministracyjnej,jaką–wedługfundacji–powinnamieć.FundacjawniosławtedysprawędoWojewódzkiegoSąduAdministracyjnegowWarszawie.Wpierwszymwyroku,wstyczniuub.r.,WSAstwierdziłbezczynnośćszefaABW,gdyż–jakuzasadniał–obowiązkiemAgencjibyłorozpatrze-niewnioskuzgodniezKodeksem postępowania administracyjnego.AgencjazłożyłakasacjędoNSA,którywlipcuzeszłegorokuuchyliłtoorzeczenie.NaczelnySądAdministracyjnyuznałwtedy,żewuzasadnieniuswegowyrokuWSAniezawarłnawetjednegozdania,czyżądanaprzezFundacjęinformacjajestinformacjąpubliczną.Sprawaponowniewróciładosąduwojewódzkiego,którywlistopadzieub.r.wydałwyrokkorzyst-nydlaFundacji.Sądniemiałwątpliwości,żewniosekdoszefaABWdotyczyłinformacjipublicznej,gdyżAgencjajestorganempublicznym.Wedługsąduzapytaniedotyczyłofaktów,azgodniezustawąinformacjąpublicznąsądaneozasadachfunkcjonowaniapodmiotówpublicznych,w tymoprowadzonych rejestrach, ewidencjach i archiwach.WocenieAgencjiWSAprzyponownym rozpatrywaniu sprawynaruszył jednakprzepisyprawaprzez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie.Sprawawięcponownie trafiładoNSA.Sądyadministracyjnenierozstrzygająwprawdzie,czydane,októrezwróciłasięfundacja,podlegająujawnieniu,czyteżmającharakterniejawny.Udzielenieodmowywformiedecyzjiadministracyjnejotwieranatomiastpodmiotowi,którywystąpiłoinformację,możliwośćodwołanianadrodzesądowej.

45 Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw,Dz.U.z2011Nr53,poz.273,art.2ust.2.(obecnie:Ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego–Dz.U.poz.1282–przyp.red.).

46 Druknr1267.


• sądodmówiłzarządzeniakontrolioperacyjnejwobec41osób,• prokuratorniewyraziłzgodynawnioskiokontrolęoperacyjnąwobec189osób.Chociaż liczba zastosowanychw 2010 r. kontroli i utrwaleń rozmów lub tylko

kontroli operacyjnychwydaje się duża, to należy podkreślić, że na ich zastosowaniezgodęmusiałwyrazićsąd–jakobezstronnyiniezawisłyorgankontrolinadtegorodzajuczynnościami–poprzedłożeniumuprzezorganywnioskująceodpowiednichdokumen-tówwrazzuzasadnieniem.Niemawięcpodstaw,abyinstytucjomstosującymkontrolęoperacyjnązarzucaćbezprawneużywanietegorodzajuśrodków.Wniektórychkrajacheuropejskichkwestiązarządzeniaikontrolitychczynnościodpoczątkudokońcazaj-mujesięspecjalnysędzia, tzw.sędziaśledczy47.Jest todoświadczonyprawnik,który,przywspółpracyzprokuratorem,przezcałyczasstosowaniaśrodkówoperacyjnychjestgwarantemkonstytucyjnychprawiwolnościobywatelskich.Niemniejjednakniemożnauznać,żemodelzastosowanywPolscejestwyrazemiluzorycznejkontrolisędziów.

Opróczkontrolioperacyjnejsłużbyspecjalneipolicyjnezostaływyposażonetakżewinneuprawnienia,którychistotasprowadzasiędoingerencjiwtajemnicękomuniko-waniasię.Służbymogąmiędzyinnymipozyskiwaćdanedotycząceużytkownika,danetransmisyjne,danelokalizacyjne,nazwiskoiimię,imionarodziców,miejsceidatęurodze-nia,adresmiejscazameldowanianapobytstały,numerewidencyjnyPESEL,nazwę,serięi numer dokumentu potwierdzającego tożsamość, a także inne dane użytkownika, jeślipozostająonewdyspozycjidostawcypubliczniedostępnychusługtelekomunikacyjnych.

KolejnąkwestiąporuszonąnaseminariumzorganizowanymprzezHelsińskąFun-dacjęPrawCzłowiekabyłogromadzenie,przechowywanieiniszczeniemateriałówze-branych podczas stosowania kontroli operacyjnej oraz kontroli i utrwalania rozmów.Zwrócono uwagę, że system nadzoru nad gromadzeniem i niszczeniem materiałówzgromadzonychwramachstosowaniakontrolioperacyjnejipodsłuchujestniewystar-czający.Wobecnychregulacjachprawnychbrakujerealnegoiskutecznegoinstrumentukontrolinadniszczeniem tego rodzajumateriałów.Konieczne jestzatemwprowadze-nie skutecznego mechanizmu sprawozdawczego i dyscyplinującego funkcjonariuszyodpowiedzialnychzaniszczenienieprzydatnychwpostępowaniukarnymmateriałów.Uczestnicykonferencjizaproponowali,abytakąkontrolęsprawowaliprokurator,sędzialubGeneralnyInspektorOchronyDanychOsobowych.Zasugerowanorównieżmożli-wośćpowołaniaoddzielnejinstytucjirzecznika,wktóregokompetencjiznajdowałabysięochronaprawadoprywatności.Uczestnicyporuszyli teżkwestięsądowejkontrolinadpodsłuchami,adokładniewymagań,jakiemusispełnićwniosekouzyskaniezgodynakontrolęoperacyjną,takabykontrolanadnimbyłarzetelnaimerytoryczna.

Wniosekozarządzeniekontrolioperacyjnejpowinienbyćobwarowanyprecyzyjny-miirestrykcyjnymiwymaganiami,natomiastpostanowieniesąduozarządzeniukontrolioperacyjnejpowinnozawieraćwskazanie,dlaczegoinneśrodkiokazałysięlubokażąsiębezskuteczne.Wsytuacjigdysędziamawątpliwości,czyzarządzićstosowaniekontrolioperacyjnej,powinienmiećmożliwośćwezwaniaiprzesłuchaniafunkcjonariusza.

NastępnymzagadnieniembyłousytuowanieSejmowejKomisjidoSprawSłużbSpecjalnychwsystemienadzorunaddziałalnościąsłużbspecjalnych,zwłaszczanadzorunadstosowaniemczynnościoperacyjno-rozpoznawczych48.

Wnioskiemwypływającymzanalizytegozagadnieniajestkoniecznośćogra-niczeniaroszadpersonalnychwobrębieKomisji,określeniewarunków,jakiepo-

47 Instytucjasędziegośledczegoznanabyłapolskiejprocedurzekarnejod1928r.do1949r.48 A.Pietryka,Seminarium nt. Stosowanie podsłuchów…,s.190.


winni spełniać kandydaci na członkówKomisji, oraz stworzenie mechanizmówaktywizujących jej członków, co pomoże zbudować odpowiednią pozycję poli-tycznąKomisji.

Następnie uczestnicy seminarium zastanawiali się nad nałożeniem na służbyobowiązkupoinformowaniaosobyoprowadzonejwobecniejkontrolioperacyjnej49 (wprowadzenie takiej powinności wydaje się uzasadnione w świetle orzecznictwastrasburskiego–patrzsprawaKlassiinniprzeciwkoNiemcom)iorzecznictwaTry-bunałuKonstytucyjnego(K32/04,K45/02,S2/06,K54/07,P79/08),dyskutowalikonieczność rozgraniczenia między materiałem operacyjnym a dowodem (obecniepraktyczniekażda informacjazdobytawwynikuzastosowaniapodsłuchumożebyćuznana za dowódw postępowaniu karnym, niemaw tym zakresie regulacji, którenakazywałybysądomodrzucićdowóduzyskanywsposóbniezgodnyzprawem,nieobowiązujewtymzakresieteoria„owocówzatrutegodrzewa”).

Nakoniecskupionosięna rozszerzaniuzakresuśrodków technicznych, stoso-wanych w ramach tzw. kontroli operacyjnej, i kierunku zmian, jakie powinny byćprzeprowadzonewtymzakresie50.Jakzauważono,przyznawanienowychuprawnieńsłużbomspecjalnymwceluzwiększeniaichefektywnościwzwalczaniuprzestępczo-ścijestnieuniknionezewzględunadynamicznyrozwójprzestępczości,rzeczjednakwtym,abynadsięganiempoteinstrumentynawielupłaszczyznachbyłasprawowanarzetelnakontrola,którawykazałaby,czyprzedsięwzięteczynnościstanowiły jedyneskuteczneśrodkiścigania51.

Problemem,którybudziszczególnekontrowersjewnaszymkraju,jestpodstępstosowanypodczasczynnościoperacyjnych,któregogranice sąw tej chwilibardzonieostre. Sposób, w jaki służby kreują rozwój wydarzeń, np. przez wyrażaną chęćzakupu określonej partii broni czy narkotyków od przestępców występujących wroli „sprzedawców”,niemożebyćpozostawiony tylko iwyłącznie swobodnejoce-niesłużb52.Wtymkontekścieważnejest,abypostępowanieprzedstawicieliorganówścigania nie przybrało form bezprawnego nakłaniania do popełnienia przestępstwaoraz, co jest równieważne,miało charakter ściślewyselekcjonowanypodmiotowo.Odpowiedzialnościkarnejpowinnypodlegać tylko iwyłącznieosobyzdecydowanena popełnianie przestępstw, posiadające predyspozycje do zachowań sprzecznych zprawem,skłonnedopopełnianiaprzestępstwwwarunkachanonimowychitp.53

Problemwytyczeniagranicprowokacji jest istotnyrównieżzpunktuwidzeniastandardówdemokracjiizasadpraworządności,chroniącychobywatelizjednejstronyprzedskutkaminarastającejfaliprzestępczości,azdrugiejprzednieuprawnionądo-wolnościąorganówpaństwa,ingerencjąwkonstytucyjniechronioneprawaiwolności.Prowokacjajawisięwtymwymiarzejakoszczególnyobszar,wktórymjestwyma-gany swoistego rodzaju kompromismiędzy obowiązkami a przywilejami jednostki wrelacjachzpaństwem54.

Kolejnąkwestiąwzbudzającąznacznezainteresowanie iobawyspołeczeństwajest stosowanie podsłuchu operacyjnego. Rocznie sądy wydają zgodę na założenie

49 Tamże,s.191.50 Tamże,s.194.51 Tamże,s.20.52 J.Mąka,Ustawa o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych – czy jest potrzebna w obecnym stanie

prawnym w Polsce?,„ProkuraturaiPrawo”2009,nr4,s.140–141.53 Tamże,s.141.54 Tamże.


kilku tysięcypodsłuchów.Należyzaznaczyć,żeregulacje istniejącewpolskimpra-wieodnoszącesiędotajnejinwigilacjiobywateliwzasadziespełniająstandardywy-nikającezEuropejskiejKonwencjiPrawCzłowiekaiopartegonaniejorzecznictwaorganów strasburskich. Zarówno przepisy regulujące tzw. podsłuch procesowy, jak iteodnoszącesiędokontrolioperacyjnejprzewidują:zamkniętekatalogiprzestępstw, wstosunkudoktórychwolnostosowaćteinstytucje,krągosóbpoddawanychinwigi-lacjiorazograniczeniaczasoweichstosowania.Ponadtoprecyzująsytuacje,wktórychmożedojśćdowdrożeniainwigilacji55.

Czynności operacyjno-rozpoznawcze niewątpliwie dostarczają organom pro-cesowym informacji, którychuzyskaniew inny sposóbbyłobyniemożliwe lubwy-magałobydużegonakładusiłiśrodków56.Należyjednakpamiętać,żeumożliwieniesłużbompolicyjnymstosowaniawszerokimzakresieśrodków,którychwykorzystaniejestimmanentniezwiązanezingerencjąwsferęposzanowaniaprawczłowieka,możewpewnychsytuacjachbyćźródłemnadużyć57.DlategonależypodzielićpoglądP.Ho-fmańskiego,żepolicja powinna mieć szerokie uprawnienia, osoba zaś, która została dotknięta ingerencją w sferę poszanowania jej praw, powinna mieć możliwość poszu-kiwania skutecznej ochrony prawnej58.Wymagatostworzeniaczytelnychkompetencjiwzakresiestosowaniaokreślonychśrodkówtechnikioperacyjnej,możliwościodwo-łaniasięoddecyzji iczynnościgodzącychwprawaosóbnimidotkniętych,a takżestworzeniaspecjalnychśrodkówochrony59(…).

Zakończenie

Działalność służb specjalnych jest elementem tworzenia zaufania społecznego ipolitycznegopomiędzywładząpolitycznąaobywatelami,aosiągniętystopieńzaufa-niaspołecznegowarunkujetworzeniekapitałuspołecznegoipolitycznego.WPolscepo 1989 r., w tzw. III Rzeczypospolitej, relacje: służby specjalne–władza politycz-na–społeczeństwo często były nieczytelne i budziły kontrowersje. Problemdotyczy wistocierzeczywistejroli,jakąodgrywająsłużbyspecjalnewdemokratycznympań-stwieprawnym60.

Skomplikowana struktura obecnych zagrożeń powoduje, że skuteczność służbspecjalnych pozostaje kluczowa dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego i ze-wnętrznego, praw obywateli i porządku konstytucyjnego państwa. Polskie służbyspecjalne uczestniczą w realizacji wszystkich funkcji państwa związanych z jegobezpieczeństwem,egzystencją i rozwojem(przetrwanie,bezpieczeństwo, tożsamośćirozwój).

55 P.Kosmaty,Granice tajnej inwigilacji…,s.29.56 A.Taracha,Wykorzystanie informacji uzyskanych w wyniku czynności operacyjno-rozpoznawczych

w procesie karnym,w:Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe,War-szawa1997,MinisterstwoSprawiedliwości,s.129.

57 P.Hofmański,Procesowe środki ścigania przestępczości zorganizowanej. Wprowadzenie do problemu,„PrzeglądPolicyjny”1994,nr2/3,s.17.

58 P. Hofmański,Ochrona praw człowieka. Studium z zakresu ochrony prawnej przed ingerencjami w prawa uczestników procesu karnego,Białystok1994,Temida2,s.17–19.

59 B.Kurzępa,Podstęp w toku czynności karnoprocesowych i operacyjnych,Toruń2003,TNOiKDomOrganizatora,s.180.

60 J.Gryz,Teoretyczne podstawy funkcjonowania służb specjalnych,„Studiaimateriały”2005,(bdb–przyp.red.),s.79.


Pojęcie demokratycznegopaństwaprawnegoobejmuje zasadępraworządnościorazprawaiwolnościczłowiekaiobywatela.Pojęciepaństwaprawnegowprowadziłdonaukiopaństwiew1832r.R.v.Mohl61.Celpaństwamaodpowiadaćcelomnaro-du,któreformułujewiększość62.Państwoprawnejestukonstytuowaneprzezprawo,którejestdobremsamymwsobie,legitymujeilimitujedziałaniawładzy63.Wpaństwieprawnymwystępuje zgodnośćwszelkich aktówprawnych i działań z konstytucją64. Wyznaczawięcogólneramyfunkcjonowaniasłużbspecjalnych,którychdziałalnośćmazarównoaspektyprawne,jakipolityczne65.

Działalność operacyjna służb specjalnych jest coraz częściej przedmiotemspołecznego oglądu i oceny66. Zwraca się uwagę, że służbymają zbyt szerokieuprawnienia, nieadekwatne do skali zagrożeńwystępujących na terenie naszegokraju.Informacjeprzetwarzaneprzezsłużbytobardzodużaliczbadanychdotyka-jącychpraktyczniekażdegoobszarużyciaobywateli.Należy jednakzdecydowa-niepodkreślić,żesłużbyspecjalnepozyskujądanenieowszystkichobywatelach,aletylkootych,którzyznaleźlisięwobszarzeprawnieuzasadnionegoichzain-teresowania,w celu realizacji zadańustawowych. Jest to tylkoniewielki obszardziałaniasłużbspecjalnych.Pozatympozyskująone,przetwarzająianalizująin-formacje niezbędne dla decydentów przy podejmowaniu strategicznych decyzji,odpowiadajązaochronęinformacjiniejawnychorazwspółdziałajązorganamiin-nych państwwwykrywaniu i zwalczaniu przestępczości.Globalizacja zagrożeńwymagawspólnej odpowiedzi iwspólnegowysiłkupaństwnie tylkowzakresiewspółpracy politycznej, dyplomatycznej czywojskowej, lecz takżewspółpracysłużbspecjalnych.

Polskajakouczestnikkampaniiantyterrorystycznejwramachzobowiązańmię-dzynarodowychbierzeudziałwmisjachpozagranicamikraju.Jestprzeztonarażonanawieleniebezpieczeństw,któreobecniemogąwydawaćsięmałorealne,jednaknieniemożliwe.Niemawątpliwości,żeistniejepotrzebautrzymywaniasłużbodpowie-dzialnychzaochronęwywiadowcząikontrwywiadowcząkraju,ochronęjegoporząd-kukonstytucyjnegoorazinteresówekonomicznych.

Oczywiścieniemożebyćtakiejsytuacji,wktórejsłużbyspecjalnesąpozbawio-ne jakiegokolwieknadzoru.Mogłobytostwarzaćpoledonadużyć iwykorzystywa-niaprzyznanychimuprawnieńdorealizacjipartykularnychinteresów.Należyjednakwyważyć z jednej stronypotrzebę zapewnienia skuteczności realizacji zadań służb, azdrugiejstworzenieefektywnegosystemuprogramowania,nadzoru ikoordynacjiichdziałań.

W funkcjonowaniu służb specjalnych dwa elementy są najważniejsze: uzy-skiwanie informacji i ich właściwe wykorzystanie przez decydentów. Rola służbspecjalnychsprowadzasięwłaściwietylkodotegopierwszegoelementu,tj.dozdo-bywaniainformacji(wtymrównieżodpowiedniegoichopracowania)iprzekazaniadecydentom67.

61 Koncepcję„państwaprawnego”R.v.MohlszerokoanalizujeJ.Nowacki,zob.J.Nowacki,Studia z teorii prawa,Kraków2003,Zakamycze,s.11–39.

62 Tamże,s.34.63 Tamże,s.35.64 Tamże,s.34.65 J.Gryz,Teoretyczne podstawy…,s.85.66 S.Zalewski,Służby specjalne w państwie demokratycznym,Warszawa2005,AON,s.7.67 J.Gryz,Teoretyczne podstawy…,s.92.


Wpaństwiedemokratycznymrodzaje iorganizacja służbspecjalnych jestwy-padkowąichmiejscawsystemiesprawowaniawładzy,tradycjihistorycznych,ziden-tyfikowanychzagrożeńdlabezpieczeństwanarodowegoorazmożliwościfinansowychpaństwa.

Celempracybyłoukazanie,żedziałaniasłużbspecjalnychodgrywająniebaga-telnąrolęwrealizacjijednejznajważniejszychfunkcjipaństwa,jakąjestzapewnieniebezpieczeństwaispokojnegobytuswoimobywatelom(…).

Napodstawiepracymożnasformułowaćkilkawniosków:• służbyspecjalnemajądużeuprawnieniawzakresieprowadzeniaczynności

operacyjno-rozpoznawczych.Zostałyonejednakimnadaneprzezustawo-dawcę,któregogłównymcelembyłozapewnieniedostatecznieskutecznychśrodkówwwalcezzagrożeniamidlafunkcjonowaniapaństwa.Toracjonal-nyustawodawcazdecydowałzarównooutworzeniuposzczególnychsłużb,jak teżoprzyznaniu imtakszerokiegokataloguuprawnień.Wjegogestiipozostaje również kwestia doprecyzowania aktów prawnych, aby nie sta-wianosłużbomzarzutówonadużywaniebądźprzekraczanieuprawnień,

• państwomusimiećskuteczneinstrumentywcelurealizacjiswoichobowiąz-ków. Służby specjalne są predestynowane przez państwo do wypełnianiaokreślonychzadań.Powinnydysponowaćszerokimiuprawnieniami,abyichdziałalnośćbyłaskutecznaiprzynosiławymiernekorzyści.Zdrugiejjednakstronynaddziałalnościąsłużbpowinnazostaćroztoczonakontrolanatyleskuteczna,abyniepojawiałysięwięcejgłosyonadmiernymwkraczaniuwsferęprawiwolnościobywatelskich,

• dlaefektywnegodziałaniasłużbspecjalnychRPkoniecznejestprzyjęcieod-powiedniejstrategiiichdziałania.Procesyglobalizacji,zmianycywilizacyj-ne,kulturowe, technologiczne,a takżeprzekształceniawcharakterzepań-stwaorazzmianywporządkumiędzynarodowymitworzeniespołeczeństwaobywatelskiegowymuszająweryfikacjępodejściado służb specjalnychzestronywładzypublicznejispołeczeństwaorazkoniecznośćwprowadzeniazmianwichfunkcjonowaniu.Oznaczatotakżepotrzebęteoretycznejinter-pretacjidziałaniawspółczesnychpolskichsłużbspecjalnych68.

68 Tamże,s.93.


M. Smolak

Formy zwalczania procederu prania brudnych pieniędzy

Wstęp

Pojawieniesięnarynkufinansowymogromnychkwotpieniężnychuzyskiwanych z nielegalnych źródeł, rozwój zorganizowanych grup przestępczych, a także uspraw-nienie technologii informatycznych sprawiają, że proceder prania pieniędzy corazczęściejstajesięobiektemzainteresowaniarządówpaństwcałegoświataiorganizacjimiędzynarodowych.Wzwiązkuztymistniejekoniecznośćprowadzeniaciągłychbadańnadusprawnianiemsystemówzwalczaniategoprocederuipotrzebapoznawanianowychmetodpraniapieniędzy.Jesttootyleistotne,żezorganizowanegrupyprzestępcze,lega-lizującwłasnedochodyuzyskaneznielegalnychźródeł,prowadządziałaniadestrukcyjnedlagospodarekpaństw.Procederobejmujeswoimzasięgiemwłaściwiecałyświat,agrupyprzestępczenauczyłysięwykorzystywaćpojawiającesięcorazczęściej izcorazwięk-szymnatężeniemzjawiskakryzysowe,któredotycząpraktyczniekażdegoobszarużyciagospodarczego.

Wielopłaszczyznowa problematyka zwalczania przestępczości zorganizowanej,gospodarczejczybankowejprzezdługiczasbyładomenąorganówściganiaiwymiarusprawiedliwościnapodstawieobowiązującegosystemuprawnego.Od2001 r. jednakzwalczanie tego jednego z najbardziejwyrafinowanych przestępstw finansowych, ja-kimjestpraniebrudnychpieniędzy,dziękiprzepisomkarnym,nowejregulacjiprawnejipowołaniupolskiej jednostkianalitykifinansowejstałosięważnymzadaniemwieluobowiązanychustawowoinstytucji.Opróczregulacjiustawowychniezmiernieistotnymnarzędziem zwalczania omawianego ogniwa przestępczości zorganizowanej są we-wnętrzneproceduryinstytucjiobowiązanych,coszczególniedotyczybanków.Istotnąrolę wzwalczaniuprocederupełniąorganizacjemiędzynarodowe,zwłaszczaGrupaSpecjal-nads.PrzeciwdziałaniaPraniuPieniędzy(FinancialActionTaskForce–FATF),atakżestandardywprowadzaneprzezUnięEuropejską.

Zwalczaniepraniabrudnychpieniędzymaogromneznaczeniezewzględunaol-brzymiijednoznacznienegatywnywpływtegoprzestępstwanaekonomiępaństwświa-ta.Barieramirozwojowymidlagospodarekpaństwowychsąstalerosnącewsiłęzorga-nizowanegrupyprzestępcze, dla którychpranie brudnychpieniędzy jest integralnymelementemfunkcjonowania.Walkaztymdestrukcyjnymzjawiskiemoznaczaogranicze-niedopływuzalegalizowanychśrodkówfinansowychdogrupprzestępczychizminima-lizowanie ichwpływunażyciegospodarcze ipolitycznewposzczególnychpaństwach. Itowłaśniedlategoanalizaipoznanietegozjawiskasątakistotnewdzisiejszychczasach.

Kluczowym elementem przeciwdziałania praniu pieniędzy jest rozpoznawanie i typowanie transakcjipodejrzanych,a jednymznarzędzi służących temucelowi jestprowadzenierejestrutransakcjipowyżej15000EURiidentyfikowanieklientówban-kóworazinnychinstytucjifinansowych.Tegotypudziałaniazmierzającedozapobie-ganiapraniupieniędzywymagajądużegodoświadczenia,kompetencjiizróżnicowanejwiedzyzzakresuróżnorodnychnaukprawnych.Spełnieniepowyższychwymagańmożedoprowadzić do stworzenia spełniającegomiędzynarodowe standardy systemu walki zpraniempieniędzy.Wostatnichczasachposiadanietakiegosystemustałosięjednym


zfundamentalnychwymogówbezpieczeństwaobrotufinansowegowkażdympaństwie.Stworzenieefektywnegosystemutegotypuprzysparzajednakwieluproblemówiwy-magawzmożonejpracyzarównoustawodawcy,organówścigania,jakipodmiotówna-rażonychnaichwykorzystaniejakopralnipieniędzy.

Pranie brudnych pieniędzy a gospodarka państwowa

Proceder prania brudnych pieniędzy wywołuje znaczące skutki gospodarcze wodniesieniuzarównodogospodarkiświatowej,jakigospodarekposzczególnychkra-jówczyregionów.Wtymmiejscunależyjednaknadmienić,żejednoznaczneokreśleniewpływuprocederupraniapieniędzynagospodarkęwskalimakroekonomicznejjestbardzoutrudnione.Wznacznejmierzewynikatozfaktubrakurzetelnychdanychodnoszącychsiędozjawiskapraniapieniędzywskalimakroekonomicznej.PonadtoP.J.QuirkiV.Tanzi wswoichbadaniach1zaznaczają,żewpływpraniapieniędzynagospodarkęniezostałjednoznacznieudowodniony.Tylkoniektóreznichzostaływyróżnionejedyniewteorii,leczwartozauważyć,żewiększośćztychskutkówmaswojeteoretyczneuzasadnienie.

WspomnianyP.J.Quirkwswoichbadaniachekonomicznychstarałsięokreślićzwią-zekprzyczynowo-skutkowymiędzypraniembrudnychpieniędzyastopąwzrostuPKB.Stwierdziłon,żejesttowspółzależnośćnegatywna,cooznacza,żeimwiększyjeststopieńprocederupraniabrudnychpieniędzywpaństwie,tymmniejszajestwartośćPKB2. Do po-dobnychustaleńdochodziB.Barletttwierdząc,żepraniepieniędzyprowadzidowolniej-szegowzrostugospodarczegowskuteknasileniasięprzestępczościizmniejszeniakosztuprzestępstwa3.Oznaczato,żewrazieliberalnychregulacjiodnośniedopraniapieniędzy,imtańszyiłatwiejszyjestproceder,tymbardziejaktywnaiproduktywnabędziedziałal-nośćprzestępcyzmierzającegodomaksymalizacjiswoichzysków.

Zgodnie z różnorodnymi wynikami badań szacuje się, że wartość wypranychpieniędzymoże dochodzićw skali rokunawet do 5 proc. światowegoPKB.Rozwójpodziemnejgospodarkinatomiastmożesięgać2–11proc.PKBNiemiec,10–13proc.PKBJaponiioraz4–33proc.PKBUSA4.PrzykładAustraliiuwydatniawpływprocederupraniapieniędzynagospodarkę.Szacowanawartośćwypranychpieniędzywtymkraju w1995r.wynosiok.5–10mldAUD.Wynikiemwypraniatejkwotybyłobyzmniejsze-niewartościprodukcjio5,6–13,3mldAUD,ponadtospadekdochodunarodowegood 3do6mldAUD,atakżestrataod125tys.do250tys.miejscpracy.Stratytestanowiłybyod1,1do2,2proc.PKBAustralii5.

BiuroONZds.NarkotykówiPrzestępczości(UNODC)25października2011r. wMarokuopublikowałoraportzwiązanyzpraniembrudnychpieniędzy.Zdokumentuwynika,żew2009r.naświeciewypranokwotęok.1,6bilionaUSD,costanowiblisko 3 proc. światowego PKB. Przedstawiciel UNODC Jurij Fiedotow w październiku

1 WybranebadaniaP.J.QuirkaiV.TaniegozostałyopublikowanewMakroeconomic Implications of Mo-ney Laundering,IMFWorkingPaper,MonetaryandExchangeAffairsDepertmentwmajuiczerwcu1996r.

2J.W.Wójcik,Przeciwdziałanie praniu pieniędzy,Kraków2004,Zakamycze,s.67.3 B.Arlett,The Negative Effects of Money Laundering on Economic Development,InternationalEcono-

micsGroup,May2002,s.4,7,24.4 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody, raje podatkowe, zwalczanie,Warszawa2011,SzkołaGłówna

Handlowa,s.111;P.J.Quirk,Money Laundering: Muddying the Macroeconomy,„Finanse&Development”,March1997,s.8.

5 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody…,s.117.


2011r.podczasKonferencjiPaństwStronKonwencjiONZprzeciwkokorupcjiwMar-rakeszuprzyznał,żewskaźnikprzechwytywanianielegalnychśrodkównaświeciepo-zostaje bardzo niski iwynosi obecnie poniżej 1 proc. całej sumy. Ponadto z raportuUNODCwynika,żeprocederpraniabrudnychpieniędzyprzyczyniasięm.in.dowzro-stupoziomukorupcji,a takżedziałalnościgrupterrorystycznych.Legalnadziałalnośćgospodarcza i inwestycjezagraniczneulegajązakłóceniu,a spowolnieniupoddaje sięogólniepojętyrozwój6.

Procederpraniabrudnychpieniędzywpływanagospodarkęwsposóbdestabilizu-jący,gdyżpowodujenastępującekonsekwencje7:

• zakłócenie systemu finansowego, dewizowego, podatkowego iwalutowegopaństwa,atakżezaburzeniemechanizmówrynkowych,któreokreślająpara-metryrynkowe,

• wzrostpoziomukorupcjiwpaństwie,• naruszeniezasaduczciwejkonkurencjigospodarczej,• sprzyjanierozwojowiprzestępczościzorganizowanejiprzejęciekontrolinad

niektórymidziałamigospodarkiprzezgrupyprzestępczościzorganizowanej.Zakłóceniesystemufinansowegopaństwaprzejawiasięwmożliwościpopełnie-

niabłędówwpolitycepieniężnejifiskalnej,cojestbezpośredniospowodowaneznie-kształconymiparametramimakroekonomicznymi.Zniekształcenietychżeparametrównastępuje na skutek negatywnegowpływu procederu prania brudnych pieniędzy nagospodarkępaństwa.Dochodzi równieżdonieoczekiwanych zmianwpopycieglo-balnymna pieniądz, a poprzezmiędzynarodowe transfery dużych sumpieniężnychwystępująniestabilnościkursówdewizowychistópprocentowych.Zaburzeniasyste-mupodatkowegoujawniająsięnaskuteknieodpowiedniegopoborupodatków,cojestskutkiem niewłaściwego zadeklarowania dochodów przez określone instytucje czyprzedsiębiorstwa.Teostatniezaburzeniamogąwpoważnysposóbwiązaćsięzniewła-ściwąpolityką inwestycyjnąpaństwa,a takżenietrafnąalokacjąwydatkówpublicz-nych.Ponadtoskutkiempraniabrudnychpieniędzymożebyćniestabilnośćsystemumonetarnego, a takżekryzysy systemowepoprzezpowstawanie i utrzymywanie sięniezrównoważonejbazypasywów iwadliwej strukturyaktywówwposzczególnychinstytucjachfinansowych.

Destabilizacjarynkuprowadzidoistotnychzakłóceńcenwieludóbr,towarów,usług,atakżenieruchomości.Towłaśnienieruchomości,opróczdziełsztuki,antykówibiżuteriinależądotzw.sterylnychinwestycji8.Organizacjeprzestępczeinwestują wtegotypuoperacjefinansowe,byukryćnielegalnepochodzeniezainwestowanychśrodkówpieniężnych.Wdrażaneinwestycjeorganizacjiprzestępczychnieprzynoszązeswejistotydodatkowejprodukcjidlagospodarkikrajowej,takwięcwefekciedo-chodzidotrwonieniaśrodkówprodukcji.WHiszpaniidoprowadziłotodowybudo-waniaiwykupieniacałych,nicniewartych,nowychdzielnicwmiastach.Skutkiembyłozałamaniecałejbranżybudowlanejinieruchomościwtympaństwie9.Przytymwielubiznesmenów,przedsiębiorcówczyfinansistówobawiasiębraćudziałwdu-

6 Organizacja Narodów Zjednoczonych, http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=40189 [do-stęp:25X2011].

7 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody…,s.114–124;WybranebadaniaP.J.QuirkaiV.Taniego…8 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody…,s.117.9 T.Schulte,Pranie brudnych pieniędzy – zagrożenia dla państwa przedsiębiorstw i gospodarki – wysokie

kary pieniężne oraz wymówienia umów o prowadzenie kont przez banki,http://berlin-adwokat.pl/publikacje.php[dostęp:30XI2011].


żychtransakcjach,podejrzewając,żemogąbyćonezwiązanezpraniempieniędzy.Wynikiemtychobawmożebyćograniczeniedokonywanialegalnychtransakcjibiz-nesowych.

Drugągrupęnegatywnychskutkówpraniabrudnychpieniędzystanowiwzrostko-rupcji.Ażebyprocedermógłprzebiegaćwsposóbniezakłócony,dochodzidokorum-powania pracowników administracji gospodarczej, samorządowej, a także personelubankówiinnychinstytucjifinansowych.Ciostatni,nazlecenieswoichklientówdopusz-czającychsięprocederupraniapieniędzy,nietypujątransakcjipodejrzanych,niereje-strująkwotgranicznych,aniteżniepowiadamiająodpowiednichsłużbopodejrzanychtransakcjach.Nadużyciaskorumpowanegopersonelubankówi instytucjifinansowychmogąnarażaćjenastratyzewzględunapodejmowanieprzezpersonelnieuzasadnio-nychdecyzjiekonomicznych.

LicznebadaniaprzeprowadzaneprzezONZdowodzą,żewysokipoziomkorupcjiwpaństwiejestszkodliwydlagospodarkikrajowej,gdyżbardzoczęstojestzwiązany zdziałalnościązorganizowanychgrupprzestępczych.Szczególniezagrożonyjestroz-wójgospodarczykrajówrozwijającychsię,wktórychsektormałychiśrednichprzedsię-biorstwjesttrzonemekonomicznegorozwojupaństwa.Zagrożenietojestspowodowanedążeniemtegosektoradounikaniapłaceniapodatkówpoprzezkorupcjęurzędników10.

Wspomnianepowyżejmałeiśrednieprzedsiębiorstwasączęstowykorzystywanedopraniabrudnychpieniędzy.Naskutektegosąwstaniedysponowaćznacznymi,nie-legalnymifunduszami,dziękiczemumogąoferować tańszeprodukty ikorzystniejszeusługiniżichkonkurenci.Dochodziwówczasdosytuacji,wktórejuczciwakonkuren-cjanarynkujestwręczniemożliwa.Legalniedziałająceprzedsiębiorstwasąwypieraneprzezte,wktórychdochodzidoprocederupraniabrudnychpieniędzyiktóresąkon-trolowaneprzezzorganizowanegrupyprzestępcze. Jest to jedenznajpoważniejszychmikroekonomicznychskutkówpraniabrudnychpieniędzy11.

Ostatnią grupą negatywnych skutków procederu jest wspomniany rozwój prze-stępczościzorganizowanej,atakżeprzejmowanieniektórychdziałówgospodarkiprzezgrupyprzestępcze.Wynikiemtegojestnakręcaniespiraliprzestępczej,poprzezrozwójhandlunarkotykamiibronią,kradzieżyiprzemytusamochodów,fałszowaniapieniędzy,wymuszaniaokupówitp.Nasileniuulegająrównieżinnenegatywnezjawiskawszarejstrefiegospodarczej,któremająbezpośrednizwiązekzkumulowaniemsięnieujawnio-nychzasobówfinansowych.WymownymprzykłademtegojestRosja,gdzienaskutekobowiązywanianiejasnychinieegzekwowanychprzepisówbankowychdochodziłodoprzejmowania,a takżezakładaniainstytucjifinansowychprzezgrupyprzestępcze.Corównieżistotne,poatakach11września2001r.naWorldTradeCenterwUSAeksperciFBIpodkreślajązwiązekmiędzypraniembrudnychpieniędzyafinansowaniemświato-wegoterroryzmu12.

Podsumowując, proceder prania brudnych pieniędzy nie jest dolegliwościąwy-łączniejednegosektoragospodarki,następstwategoprocederusąbowiemwyczuwalne wmniejszymlubwiększymstopniuwcałejgospodarcepaństwa.Równiedobrzemożedotyczyćtosystemubankowegowcałości,jakiposzczególnegoprzedsiębiorstwapry-watnego.Niemniej jednakwszystkieskutkiprocederusąniekorzystnedlagospodarkizarównowznaczeniumakro-, jak imikroekonomicznym.Praniepieniędzypowoduje

10 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody…,s.120.11 Tamże,s.123.12 J.W.Wójcik,Przeciwdziałanie praniu pieniędzy...,s.69.


destabilizację, zahamowanie rozwoju, zmniejszeniewartości produkcji i poziomuza-trudnienia.Właśniedlategoogromnegoznaczenianabierająobecnieformyzwalczaniategoprocederu.

Należyrównieżzauważyć,żebankierzyszwajcarscy,niemieccyczyteżaustriaccyodnotowywaliznacznezyskinatolerowaniuprocederupraniabrudnychpieniędzywswoichbankach.Odbywałosiętozwłaszczapoprzezanonimowetransakcjepienięż-neitajnerachunkibankowe.Wartonadmienić,żeswojegoczasuniemieckielobbybankierówzpowodzeniempowstrzymywałopenalizacjępraniapieniędzy13.

Pranie brudnych pieniędzy w Polsce i na świecie

Nieulegadziśwątpliwościto,żerównieżPolskajestkrajemwykorzystywanym wcelupraniabrudnychpieniędzy,zarównotychnapływającychzzagranicy,jakipo-chodzących z rodzimej przestępczości.Według specjalistów z organów ścigania zaj-mujących się rozpoznawaniem przestępczości zorganizowanej Polska jest istotnymobiektemzainteresowaniamiędzynarodowychzorganizowanychgrupprzestępczych.Nie-legalnychoperacjifinansowychdokonująwPolsceorganizacjeprzestępczepochodzące zRosji,Włoch,StanówZjednoczonych,Chin,a takżezAfrykiczy teżśrodkowo-za-chodniejEuropy14.WedługW.Jasińskiegoterytorium Polski jest wykorzystywane w na-stępujących szlakach przepływu brudnych pieniędzy:

• Rosja – Polska – Rosja,• Europa Zachodnia – Polska – Daleki Wschód,• Daleki Wschód – Polska – Daleki Wschód 15.Znamiennym przypadkiem są zatrzymania członków międzynarodowej grupy

przestępczejdokonane1września2011r.przezAgencjęBezpieczeństwaWewnętrzne-gowspólniezeuropejskimisłużbamipartnerskimi.GrupazajmowałasięnielegalnymtransferemśrodkówfinansowychznacznejwartościzterytoriumEuropy,wtymPolski,doChin iWietnamu.Głównemuorganizatorowi,obywatelowiWietnamu,orazpozo-stałymuczestnikomprocederuprzedstawianozarzutyudziałuwzorganizowanejgrupieprzestępczejipraniapieniędzy.Poprzezzatrzymaniaczłonkówgrupyzostałprzerwanykanałtransferuśrodkówpieniężnych,którymwyprowadzonozPolskiśrodkirzędumi-liardówzłotych16.

Zasadniczą przyczyną, dla których Polska jest wykorzystywana do prania pie-niędzy,jestwciążwzmożonezapotrzebowanienainwestycjeizwiązanyznimikapitałzagraniczny.Według J.W.Wójcika Polska jest traktowana jako okno do światamło-dejdemokracji.Do tego istotne znaczeniema równieżpołożeniegeograficznePolski wEuropienatzw.szlakachnarkotykowych.Wpołączeniuzpłynnościątransportuinie-szczelnościągranicułatwia tozorganizowanieprzerzutuosób i towarówprzezgrani-cę,szczególniepowejściuPolskidostrefySchengen21grudnia2007r.Dodatkowymiprzyczynamisąpowszechnośćobrotugotówkowegowkraju,atakżedostępdowysoko

13 Tamże,s.71.14 J.W.Wójcik,Pranie pieniędzy. Kryminologiczna ocena transakcji w procesie prania pieniędzy,War-

szawa2002,Twigger,s.39.15 W.Jasiński,Przeciw szarej strefie. Nowe zasady zapobiegania praniu pieniędzy,Warszawa2001,Pol-

tex,s.170.16 Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, http://www.abw.gov.pl/portal/pl/8/759/ABW_w_ramach_

sledztwa_prowadzonego_pod_nadzorem_Prokuratury_Apelacyjnej_w_Warsza.html[dostęp:5IX2011].


wykwalifikowanejkadrydoradczej.Obecnie zorganizowanegrupyprzestępcze sięga-ją po pomocdoradcówz zakresu prawa,finansów i ekonomii, cow znacznym stop-niuułatwiazdobyciewartościowychinformacji,wtymtakżenatematomijaniaprawa iwykorzystywaniaistniejącychwnimlukprawnych17.Wzwiązkuzpowyższymgrupyprzestępczeanalizująpolskisystemprawny,proceduryfinansowo-bankoweorazchłon-nośćwyznaczonychgałęzigospodarkizpunktuwidzeniarealizacjiswoichzamierzeń18.

Obecnasytuacjaspołeczno-gospodarczawPolsceskutkujenasileniemczynnikówekonomicznychsprzyjającychpraniupieniędzyzracjina19:

• otwarciesięsystemufinansowegoPolskinaszerokąwspółpracęmiędzynaro-dową,

• napływkapitałuzzagranicy,wtymtakżekapitałubrudnegoispekulacyjnego,• pełnawymienialnośćzłotówki,• intensywnyrozwójsystemubankowego,szczególnienasileniesiękonkurencji

skutkująceobniżeniempoziomubezpieczeństwaklientów,• globalizacjarynkufinansowegopołączonazrozwojemzaawansowanychtech-

nologiifinansowych,copowodujeobrótznacznymiśrodkamipieniężnymi,• rozwójoperacjigiełdowychizwiązanychztymoperacjamiczyszczeniaka-

pitału,• dynamicznyrozwójfirmprowadzącychnielegalneoperacjefinansowewoa-

zachpodatkowych.EksperciGrupy Specjalnej ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (FATF) prze-

prowadziliw1998 r. badania podwzględematrakcyjności państwdo uskutecznianiaprocederupraniapieniędzy.WedługtychbadańPolskaniezostałauznanazakrajatrak-cyjnyina21grupzostałasklasyfikowanaw19grupie20.OcenaskalizjawiskapraniabrudnychpieniędzywPolscejestutrudnionazewzględunato,żewynikibadańsąroz-bieżneidotegoniezyskująpowszechnejakceptacji.WedługbadańDepartamentuStanuUSAprzeprowadzonychw1998r.wPolscewypranodochodyowartości8mldUSD21. Z tym szacunkiemnie zgodził sięGeneralny InspektoratNadzoruBankowego, któryokreśliłwartośćpranychdochodówwPolscena5–6mldzł22.SzacunkowewyliczeniaorganizacjiFATFwskazująnatomiast,żezjawiskopraniabrudnychpieniędzywPolsceformujesięnapoziomie3mldUSDrocznie.PodobnewynikiotrzymanowbadaniachprzeprowadzonychprzezmiędzynarodowąorganizacjępozarządowąTransparencyIn-ternational,wktórychpodanokwotęod2,5do3mldUSDrocznie23.Specjaliściobutychorganizacji jednogłośnie stwierdzają,żewPolsceznaczniewięcejprodukuje siębrudnychpieniędzy,niżsięichpierze.

ZgodniezobserwacjamiGeneralnegoInspektoraInformacjiFinansowejdonajpo-pularniejszychobszarówpraniapieniędzynależą24:

17 W.Filipkowski,Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym,Kraków2004,Za-kamycze,s.48–49.

18 J.W.Wójcik,Przeciwdziałanie praniu pieniędzy,s.44.19 J.W.Wójcik,Pranie pieniędzy. Kryminologiczna ocena transakcji…,s.40–41.20 Tamże,s.39.21 W.Jasiński,Przeciw szarej strefie. Nowe zasady…,s.33.22 Zdniem31grudnia2007r.zlikwidowanoGeneralnyInspektoratNadzoruBankowego,jegokompeten-

cjeod1stycznia2008r.przejęłaKomisjaNadzoruFinansowego.23 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody…,s.138–139.24 Sprawozdanie Generalnego Inspektora Informacji Finansowej o realizacji ustawy z dnia 16 listopada

2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu w roku 2009,Warszawa 2010,MinisterstwoFinansów.


• obrótzłomemisurowcamiwtórnymi,• obrótpaliwami,• oszustwaiwyłudzenia,• transakcjefinansoweprzeprowadzaneprzeznierezydentów,• nieautoryzowanydostępdorachunkówbankowych.Szczególneznaczeniedlaokreśleniazjawiskapraniabrudnychpieniędzynaświe-

ciemająbadaniairaportyFATForazinnychorganizacjimiędzynarodowych.Wspomnia-nebadaniaatrakcyjnościpaństwświatadopraniabrudnychpieniędzyprzeprowadzone w1998r.przezFATFwskazują,żenajbardziejatrakcyjnesą:Luksemburg,StanyZjed-noczone,SzwajcariaorazWyspyKajmana.Nakolejnychmiejscachzostałysklasyfiko-wane:Austria,Holandia,Liechtenstein,Watykan,WielkaBrytania,Singapur,Hongkong,IrlandiaiBermudy.Badaniatepozwoliłynawyznaczeniekierunkutransferówbrudnychpieniędzypomiędzyregionamiświata,wśródktórychszacujesięnajwiększedochodyz działalności przestępczej. Najaktywniejszymi kierunkami transferów finansowych wzwiązkuzpraniempieniędzysątzw.szlakieuropejskie,wktórychnajważniejszymisąprzepływypomiędzyWielkąBrytaniąaSzwajcarią,NiemcamiaLuksemburgiemorazpomiędzyWłochamiaWatykanem.Łącznakwotatransferówfinansowych,dokonywa-nychwsamejEuropie,to985mldUSD,przy271mldUSDnaszlakupomiędzyAme-rykąPółnocnąaEuropą,czyteż54mldUSDpomiędzyAmerykąPółnocnąaAmerykąŚrodkową25.

KolejnymistotnymdziałaniemFATFbyłoopracowanie22czerwca2000r.raportudotyczącegoidentyfikacjipaństwiterytoriówniewspółpracującychzFATF.Raportza-wierałtzw.czarnąlistę,którątworzyłypaństwaniezaangażowanewzwalczaniepraniapieniędzy26.Czarna lista spełniła swoje zadanie, gdyż państwawpisane na niąmiałyograniczonydostępdokapitałupaństwczłonkowskichFATF,cowkonsekwencjiozna-czałodlanichfatalneskutkiekonomiczne.Wszelkietransakcjezpaństwamiwpisanyminalistętraktowanojakoewentualneoperacjepraniapieniędzy.Takasytuacjamogłado-prowadzićdocałkowitegozakazudokonywaniawszelkichoperacjifinansowychzpań-stwamizczarnejlistyorazpodmiotamiwywodzącymisięztychterytoriów27.Wrapor-cieFATFz22czerwca2000r.w15państwachstwierdzonodogodnewarunkidopraniabrudnychpieniędzy,czegoskutkiembyłowpisanieichnaczarnąlistę.Podkreślano,żewspomnianapiętnastkaposiadaszkodliweprzepisyidopuszczasięstosowaniaszkodli-wychpraktyk.Dotychpaństwzaliczono:WyspyBahama,Kajmany,WyspyCooka,Do-minikę,Izrael,Liban,Liechtenstein,WyspyMarshalla,Nauru,Niue,Panamę,Filipiny,Rosję,SaintKittsiNevisorazSaintVincentiGrenadyny.Obecnienaczarnejliścienieznajdujesiężadnepaństwo,coświadczyoskutecznościdziałańpodejmowanychprzezFATF. Poza tymGrupa Specjalna 25 lutego 2009 r.wydała oświadczenie,w którymprzedstawiłaswojeobawyiwezwaławyszczególnionekrajedowdrożeniakonkretnychśrodkówwceluprzeciwdziałaniapraniupieniędzy.Tymikrajamibyły:Iran,Uzbekistan,Turkmenistan,Pakistan,WyspyŚwiętegoTomaszaiKsiążęca28.

W światowym procederze prania brudnych pieniędzy swoją rolę pełni równieżWatykan,któryzostałulokowanyna8.miejscuwewspomnianymrankinguFATFpodwzględematrakcyjnościpaństwdlapraczypieniędzy.OatrakcyjnościWatykanuwtym

25 W.Jasiński,Przeciw szarej strefie. Nowe zasady…,s.167–171.26 Report on Non-Cooperative Countries and Territories,FinancialActionTaskForce,Paris,22.06.2000.27 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody…,s.168.28 FinancialActionTaskForce,http://www.fatf-gafi.org/dataoecd/18/28/42242615.pdf[dostęp:25II2009].


procederzeświadczytreśćujawnionycharchiwówprałataRenatoDardozziego,byłegopracownikaBankuWatykanu29, któryprzezblisko30 lat zajmował sięwatykańskimifinansami.Archiwaprałatawydałw2009r.dziennikarzGianluigiNuzziwksiążcept.Vaticano S.p.A. (Watykan sp. z o.o.).Zpublikacji jednoznaczniewynika, żew latach90.XXwiekuBankWatykanubyłzamieszanywprocederpraniabrudnychpieniędzyi przekazywanie politykomWłoch gigantycznych łapówek.BankWatykanu znajdujesiępozazasięgiemprokuratury iwłoskiegonadzorubankowego,coniepozwoliłonaudowodnieniewinybeneficjentomłapówek.PonadtoBankWatykanunaprzełomielat80.i90.miałutrzymywaćtzw.FundacjęSpellmana,czylikontobankowe,zktóregownielegalnysposóbwspieranowłoskiepartiepolityczne,a takżeprowadzićzakamuflo-wanerachunkibankowekilkumafiosów.Niebezznaczeniajestfakt,żedochodyBankuWatykanupozostajątajne,choćrzekomobankobracakwotą3mldEUR30.

Współpraca międzynarodowa w zakresie zwalczania procederu prania brudnych pieniędzy

Zjawiskopraniabrudnychpieniędzy jest nierozerwalniepowiązanezdziałalno-ściąmiędzynarodowychzorganizowanychgrupprzestępczych.Wzwiązkuztymwal-kazprocederem,októrymmowawniniejszymartykule,na terenie jednegopaństwaniejestefektywnaibardzotrudnadoprzeprowadzenia.Cowięcej,granicepaństwniestanowią jużdlagrupprzestępczych jakiejkolwiekbariery.Rozwój technologii infor-matycznychiInternetupozwalaprzestępcomnaprzeprowadzanieoperacjibankowych wskaliglobalnej.Wszystkieteczynnikisprawiają,żekoniecznejestfunkcjonowanieodpowiednichinstytucjiiorganizacjinaareniemiędzynarodowejwceluskutecznejwal-kizprocederem.Międzynarodowestandardy,ukierunkowanenaprzeciwdziałaniepra-niupieniędzy,sąniezbędnezewzględunato,żeokoło80proc.czynnościzwiązanych zprocederemmacharaktermiędzynarodowy.Ponadtoinicjatywymiędzynarodowemająnaceluuniknięciesytuacji,wktórejwjednympaństwiepraniepieniędzyjestzabronionepod groźbą kary,w innymnatomiast nie podlega penalizacji31.Warto równieżwspo-mnieć,żeaktywnośćorganówpaństwowych,wtymtakżeustawodawczych,znaczniewzrosłapozamachachterrorystycznychz11września2001r.,ponieważśrodkifinan-sowe,którymisponsorowanodziałalnośćterrorystyczną,byływypranewwynikuwieluoperacjinarynkachfinansowychcałegoglobu32.

Pierwszą ważną instytucją mającą na celu, między innymi, zwalczanie proce-deru prania pieniędzy na skalęmiędzynarodową jest Bazylejski Komitet ds. Nadzo-ruBankowego,utworzonyprzyBankuRozrachunkówMiędzynarodowychw1974 r. wBazylei.Komitetzrzeszaobecnieprezesówbankówcentralnych27najbardziejuprze-mysłowionychpaństwświatawcelutworzeniairozpowszechnianiaregułskutecznegonadzoru bankowego oraz ułatwienia współpracymiędzynarodowej w tym zakresie33. Znamiennym dokumentem wydanym przez ten komitet była ogłoszona 12 grudnia 1988 r. Deklaracja zaleceń dotyczących zapobiegania przestępczemu wykorzystaniu

29 InaczejInstytutDziełReligijnych[InstitutoperleOpereReligiose–IOR].30 T.Bielecki,Ciemne interesy Watykanu,„GazetaWyborcza”z6sierpnia2009r.31 J.W.Wójcik,Pranie pieniędzy. Kryminologiczna ocena transakcji…,s.133.32 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody…,s.141.33 Komisja Nadzoru Finansowego, http://www.knf.gov.pl/o_nas/wspolpraca_miedzynarodowa

/organizacje/BCBS.html,[dostęp:28marca2012].


systemów bankowych do celów prania brudnych pieniędzy.WDeklaracjiBazylejskiejwezwanoinstytucjefinansowedowzmożonejostrożnościiczujnościwobecprzestępstwfinansowychidowytwarzaniaskutecznychprocedurmającychnaceluprzeciwdziałaniepraniupieniędzy.Donajważniejszychzaleceńdeklaracjizaliczasię:obowiązek iden-tyfikacji klientów iprowadzeniewłaściwej ichdokumentacji,współpracęzorganamistojącyminastrażyporządkuprawnego,szkoleniapersoneluwzakresierozpoznawaniaprzypadkówpraniapieniędzy, a takżeprzestrzeganie zasadwłaściwego rejestrowaniazawieranych transakcji34.Dokument niema charakteru prawniewiążącego, zaleceniawnimzawarte to tzw.dobrepraktyki, którepowinnybyćuwzględnioneprzez insty-tucjefinansowewceluzapobieganiapraniupieniędzy.Takwięcdeklaracjamaformęzaleceń, które urzędy nadzoru bankowego powinny narzucić podległym instytucjomjakotzw.dobrąpraktykębankową.KomitetBazylejskipodejmowałwiele innychini-cjatyw,dążącdoprzeciwdziałaniaprocederowi, a standardyprzezniegowypracowa-nemiały znacznywpływna treśćDyrektywy 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z sys-temu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu,szczególnie wzakresieidentyfikacjiklientów.

Kolejnąorganizacjąmiędzynarodowąprzeciwdziałającąprocederowipraniapie-niędzyjestOrganizacjaNarodówZjednoczonych,któranajwcześniejpodjęładziałania iinicjatywywtymzakresie.Organizacjapodjęławalkęzarównozprzestępczościąnar-kotykową,którajestjednymzgłównychźródełbrudnychpieniędzy,jakibezpośredniozsamymprocederemichlegalizacji.KluczowymdokumentemONZjestpodpisanawWiedniuKonwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środ-kami odurzającymi i substancjami psychotropowymiz20grudnia1988r.,zwanakon-wencjąwiedeńską.Konwencjatastanowiłapunktzwrotnywwalcezpraniembrudnychpieniędzy,gdyżjakopierwszawprowadziłapenalizacjętegoprocederuorazkonfiskatęnielegalnychkorzyści, awięc stworzyła instrumentyprawne stanowiące podstawowenarzędziadowalkizzorganizowanymigrupamiprzestępczymi35.Zgodniezkonwencjązasadniczyzakresdziałańograniczającychprocederpraniapieniędzydotyczyściganiawszelkichpoczynańukierunkowanychnalegalizacjębrudnychdochodóworazkładzienacisknapotrzebęwspółpracymiędzynarodowejwzakresieściganiategoprzestępstwa.Dokumentokreślatakżezasadyusprawniająceprocesmiędzynarodowegościganiakar-negoorazpostuluje,bytajemnicabankowanietworzyłazbędnychprzeszkódwtoczą-cymsiępostępowaniukarnym.

InnymważnymdokumentemONZjestKonwencja Narodów Zjednoczonych prze-ciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej ogłoszona 12 grudnia 2000 r.wPalermo.Wartowspomnieć,żezostałaonaopracowanazinicjatywyipodprzewod-nictwemPolski.Ratyfikacjadokumentuwiążesięzobowiązkiempodjęciaokreślonychśrodkówwymierzonychwprzestępczośćzorganizowaną, takich jak:uznaniezaprze-stępstwooznaczonychczynów,ustaleniewarunkówekstradycji,świadczeniewzajemnejpomocyprawnejiwspółpracypomiędzyorganamistojącyminastrażyporządkupraw-negoczydoszkalaniekadryurzędniczej.Wtymzakresietreśćdokumentujestzbliżo-nadokonwencjiwiedeńskiej,łączyjednakpraniepieniędzyzpokaźniewiększągamąwszelkiegorodzajuprzestępstw.Istotnejesttakżeto,żekonwencjaustanowiłaodpowie-

34 B.Bieniek,Pranie pieniędzy w prawie międzynarodowym, europejskim oraz polskim,Warszawa2010,WoltersKluwer,s.58.

35 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody…,s.158.


dzialnośćkarną, cywilną lubadministracyjnąosóbprawnychz racji ichuczestnictwa wpopełnianiupoważnychprzestępstwzudziałemzorganizowanychgrupprzestępczych.Zgodniezkonwencjąśrodkiemzwalczaniapraniapieniędzy jestkompleksowyreżimregulacyjnyinadzorczydlasektorafinansowego,jegoinstrumentamisązaś:właściwaidentyfikacjaklientów,poprawneprowadzeniedokumentacjiorazinformowanieopo-dejrzanychtransakcjach.WedługJ.Grzywaczadokumenttenjestjednymzpierwszych,wktórymna tak szeroką skalęzaznaczonoproblemmiędzynarodowejprzestępczościzorganizowanejipołączonyzniąprocederpraniabrudnychpieniędzy36.

Jedynąorganizacjąmiędzynarodową,powołanąwyłączniewceluzwalczaniapro-cederu,jestwielokrotniewspominanaGrupaSpecjalnads.PrzeciwdziałaniaPraniuPie-niędzy(FATF).Grupaskładasięobecniez34stałychczłonków,zwyłączeniemPolski,8członkówstowarzyszonych,atakżelicznejgrupyobserwatorów,doktórejnależącho-ciażbyEuropolczyEurojust37.Wramachorganizacjifunkcjonujątrzyzespołyrobocze:pierwszyzajmujesięrozwiązywaniemproblemówprawnych,drugi–sprawamifinanso-wymi,trzeci–kontaktamiisporamizagranicznymi.FATFzbierasięcopięćlatwcelurozważeniazasadnościswojegodalszegoistnienia.

Działalność organizacji, funkcjonującej od 1989 r., polega na organizowaniu iudzielaniupotrzebnegowsparciadlawszelkichprzejawówwalkiz legalizacjąbrud-nych pieniędzy i finansowaniem terroryzmu. Pomóc w tymmają prowadzone przezFATF badaniamające na celu poznanie procederu i wypracowanie skutecznychme-tod jego zwalczania. Poza tym grupa sporządza raportyw celu określenia obecnych iprognozowanychzagrożeńdlasystemówfinansowych,atakżewydajetzw.zalecenia.Istotnymkrokiemorganizacjizmierzającymdoprzeciwdziałaniapraniupieniędzybyłoutworzenieomawianejczarnej listypaństw i terytoriówniewspółpracującychwreali-zacjistatutowychzadańFATF.Dopodstawowychzadańtejorganizacjinależyrównieżupowszechnianiewiedzynatematpraniapieniędzy,atakżewspieranieimonitorowanieswoichczłonkówwimplementacjitychżezaleceń.Zperspektywyprawamiędzynaro-dowegopraceFATFniestanowiąprawniewiążącychumów,asamagrupaniemożeeg-zekwowaćwydawanychzaleceń.Organizacjajestniezależnapolitycznie,askutecznośćjejdziałaniawynikazposiadanegoautorytetumerytorycznegoiwywieraniaodpowied-niegonaciskunaposzczególnepaństwa38.

Dokluczowychosiągnięćgrupywzwalczaniumiędzynarodowegoprocederupra-niapieniędzynależyraportutworzonyw1990r.,określonymianem40zaleceńFATF.Jegotreśćpozostajepodsilnymwpływemkonwencjiwiedeńskiejz1988r.orazzaleceńBazylejskiegoKomitetuds.NadzoruBankowego.Generalnie,zaleceniamająnaceluwzmocnieniesystemówprawnychposzczególnychpaństw,zwiększenierolisystemufi-nansowegowwalcezprocederem,atakżeintensyfikacjęwspółpracymiędzynarodowejwomawianymzakresie.ZaleceniaFATFskładająsięzczterechczęści,akażdaznichodnosi siędoodrębnychzagadnieńdotyczącychcelówstatutowych.CzęśćA traktuje okoniecznościpenalizacjipraniabrudnychpieniędzyimożliwościkonfiskatynarzędziimieniapowiązanychzprocederem,comanaceluwzmocnieniesystemówprawnychposzczególnychpaństw.Wtymzakresietreśćpierwszejczęścijestzbliżonadopostano-wieńzawartychwkonwencjiwiedeńskiejikonwencjizPalermo.CzęściBiCodnoszą

36 Tamże,s.158.37 FinancialActionTaskForce,http://www.fatf-gafi.org/pages/aboutus/membersandobservers/, [dostęp:

30kwietnia2012].38 J.Grzywacz,Pranie pieniędzy. Metody…,s.165.


siędozwiększeniaznaczeniasystemufinansowegowwalcezprocederem,comabyćosiągniętepoprzezzachowanienależytejstarannościwobsługiwaniuklientów,przecho-wywanie rejestrów transakcji czypowiadamianie o podejrzanych transakcjach.W tejczęściokreślonorównieżniezbędneśrodki,któresąstosowanewprzypadkupaństwnie-stosującychsiędozaleceńFATFalbostosującychsiędonichwniezadowalającymstop-niu.CzęśćDdotyczywspółpracymiędzynarodowej,któramapolegaćnawzajemnejpomocyprawnejczyteżwspółdziałaniuwsprawachzwiązanychzekstradycją.WedługB.BieniekzaleceniaFATFmożnauznaćzaminimalnestandardykoniecznedorozpo-częciazwalczaniaprocederu,a ichopracowanieprzezFATFwniosłoogromnywkład wprzeciwdziałaniepraniupieniędzynaświecie39.

Zakończenie

Proceder prania brudnych pieniędzy jużwielokrotnie stanowił przedmiot badańnaukowych uwzględniających jego wielopłaszczyznową strukturę. O znaczeniu pro-blemuświadczyobszernaliteraturadotyczącaomawianegozagadnienia.Analizowanoaspektpraniapieniędzyjakozjawiskażyciagospodarczego,którewywołujenegatywnekonsekwencjemakroekonomiczne,atakżepoddawanotenprocederbadaniomjurydycz-nymsprowadzającymsiędoobjaśnianiapodstawobowiązującejwtymzakresieregu-lacjikodeksowej.Cowięcej,rozważaniaposzerzanorównieżoujmowanieistotykry-minologicznejianalizowaniebadańkryminalistycznychprzeprowadzanychwzwiązku zpoznanymiprzypadkamipraniabrudnychpieniędzy.

W budowaniu polskiego systemu zwalczania procederu na szczególną uwagęzasługuje analiza ustawodawstwawkontekście jej dostosowaniado standardówUniiEuropejskiej.ZmianywpolskimprawodawstwierozpoczęłysięodnowelizacjiPrawabankowegow1992r.,przezpenalizacjępraniapieniędzynapodstawieUstawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego,ażpowprowadzeniewżycieUstawy z dnia 16 listopada 2000 r. o prze-ciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.Niezmiernieistotnewtymwzględziebyłorównieżpowołanieprofesjonalnejjednostkiwywiadufinansowego–Ge-neralnegoInspektoraInformacjiFinansowej,atakżeznowelizowanieart.299kodeksukarnego,copozwoliłonawprowadzenieeuropejskichstandardówdopolskiegosystemuzwalczaniaprocederu.Korzystnienależyocenićnowelizacjępolskiejustawyoprzeciw-działaniupraniupieniędzyorazfinansowaniuterroryzmuz2009r.,wktórejdonowychnarzędziwalkizpraniempieniędzyzaliczonokaryfinansowenakładanenainstytucjeniewywiązującesięznałożonychobowiązków.Jesttopozytywnysygnałwzrostuzaan-gażowaniaorganówpaństwowychwwalkęzlegalizacjąbrudnychdochodów.

Wobecnychczasachnależydostrzec,żeprzestępczośćzorganizowanazataczaco-razszerszekręgi,aorganyściganiawielukrajówświataniedysponująwystarczającymiśrodkaminajejograniczenie.Dlategosposobówzwalczaniapraniapieniędzynależałoszukaćpozasamymiorganamiścigania.Takwięcdobrzesięstało,żesystemyprzeciwdzia-łaniaprocederowipolegająobecnienawłączeniudonichwieluinstytucjifinansowych, atakżeinnychpodmiotów,dziękiktórymjestmożliwewykrycieprzestępstwa.Matona-stąpićwpostępowaniuzgodnymzzałożeniem,żezwalczanieprocederuzaczynasięodwykrycianielegalnychźródełdochodówdoustaleniasprawcyiwkonsekwencjiprzestęp-

39 B.Bieniek,Pranie pieniędzy w prawie międzynarodowym…,s.63.


stwabazowego.Wpraktycewiążesiętozdziałanieminstytucjiobowiązanychijednostekwspółpracujących, które wykonywanie swojego zadania rozpoczynają od ujawnianiaprzypadkównadmierniewydawanychpieniędzy,ażdoustaleniasprawcówprzestępstwa.Wszystkie te etapymieszczą sięw ramach czynności proceduralnych tych jednostek inastępująprzyudzialeGeneralnegoInspektoraijednostekwspółpracujących.

Opróczwspółpracy jednostekobowiązanychzpolską jednostkąwywiadufinan-sowego, bardzo ważną rolę w zwalczaniu omawianej przestępczości odgrywają we-wnętrzneregulacjebankówiinnychinstytucjifinansowych.Donajistotniejszychśrod-kówzapobiegawczychzaliczasięprogram„Poznajswojegoklienta”,któryograniczawykorzystanietegotypuinstytucjidoprzeprowadzaniapodejrzanychtransakcji,atakżeumożliwia zbieranie danych o klientach i ich operacjach, któremogą okazać się po-mocnewrazieewentualnegoprocesukarnego.Niestety,częstozwracasięuwagęnato,żeinstytucjeobowiązaneniedysponująwogóleodpowiednimiproceduramizmierza-jącymidoograniczeniaprocederu,alboprocedurytesąwadliwelubniekompletnezewzględu na brak jakichkolwiek odgórnychwytycznychw tym zakresie.Dodatkowo,z racjiobecnegokryzysufinansowegopanującegona świecie,omawianych instytucjiniestaćnaprowadzenieszkoleńdotyczącychtypowaniatransakcjipodejrzanychaninapodejmowanieinnychdziałańzmierzającychdozwalczaniaprocederu.Cowięcej,usta-wodawca,nakładającnainstytucjefinansowecoraztonoweibardziejskomplikowaneobowiązkirejestracyjneiidentyfikacyjne,niedokońcauwzględniłwarunkiiśrodowi-sko,wktórychonedziałają,atakżeniedostosowałwprowadzanychobowiązkówdoichroliustrojowejispecyfikifunkcjonowania.

Abymówićoskutecznymsystemieprzeciwdziałaniapraniupieniędzy,należymiećświadomość, że pracownicy instytucji obowiązanych muszą posiadać wysokie kwa-lifikacje, dysponowaćwiedzą specjalistyczną i ciągle zdobywaćnowedoświadczenie womawianymzakresie.Tymczasem,podczasanalizyiocenykatalogówpodejrzanychtransakcjiujawniająsięlicznebłędyiuchybienia.Dochodzirównieżdopopełnianiapo-myłekwrejestrachtransakcjilub,cogorsza,wogólenieprowadzenietegotypurejestrów przez instytucjefinansowe.Przyczyną tychnegatywnychaspektówsystemu jestmię-dzyinnyminiewyszkolonakadrapracowniczainstytucji,wktórejbrakujespecjalistów z zakresu prawa karnego, cywilnego, bankowego, podatkowego, ubezpieczeniowegoi innych.Wprzezwyciężeniutegozjawiskaniepomagarównieżfakt,żeanalizowanekatalogipodejrzanychtransakcjicechująsięzłożonościąiobszernością,adotegodo-chodzi brakmetodyki ułatwiającej ich stosowanie.Zorganizowanegrupyprzestępczepoprzezzatrudnianienajlepszejklasyspecjalistówniemająproblemówwporuszaniusięwtejzłożonejmaterii.

Warto zwracać uwagę na tak aktywnie rozwijające się nauki, jak kryminologiaczykryminalistka,któremogąwnieśćwielepozytywnychskładnikówwrozpoznawanie izwalczanieprocederu.Należywreszciezauważyć,żewalkazpraniempieniędzyprak-tycznieniemakońca.Jesttowpewnymsensie„wyścigzbrojeń”pomiędzyprzestęp-cami,charakteryzującymisięwielkąkreatywnościąwewprowadzaniunowychmetodpraniapieniędzy,aorganamipaństwadysponującymiokreślonymiinstrumentamipraw-nymi.Tutajrodzisiępytanie,wjakimstopniupaństwowemechanizmytejwalkinadążązadziałaniamiprzestępców,ponieważodtegozależyskutecznośćcałegosystemuzwal-czaniaprocederupraniabrudnychpieniędzy.

V DOkUmENTY

I SPRAWOZDANIA

V.DOKUMENTYISPRAWOZDANIA 309

Anna Kańciak

Bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni i społeczeństwo informacyjne jako przedmioty analiz naukowych i debat publicznych(Podsumowanieinicjatywkrajowychwpierwszejpołowie2013r.)

Znaczeniebezpieczeństwaobywatelikorzystającychz systemów technologii in-formacyjno-komunikacyjnych (TIK) z każdym dniemwzrasta. Potrzeba zwiększeniaświadomościużytkownikówtychtechnologiiodnośniedotejkwestii,przyjednoczesnejintensyfikacjidziałańwłaściwychorganówścigania,ipodejmowanieinicjatywwtymzakresieprzezkompetentnepodmiotyadministracjipaństwowejstałysięprzedmiotemanalizibadańśrodowiskakademickichoraztematemdebatpublicznych.

Zakres tematyczny inicjatyw poświęconych bezpieczeństwuw cyberprzestrzenimożewydawać siędośćwąski, problematykabezpieczeństwacyberprzestrzeni, okre-ślanejpiątymwymiarem,apotoczniesprowadzanejpoprostudobezpieczeństwako-rzystaniazInternetu,jestjednakwielowątkowa.Obejmujeonaróżnorodnezagadnienia,m.in.zzakresuinformatyki,technikiczyprawaimawdalszejperspektywiewpływnawszystkieobszaryludzkiejaktywności.Wrezultaciemożnawskazaćnaróżneaspektycyberprzestrzeni,uwzględniającprzytymjejwymiarludzki(skupiającysięnaaktywno-ściużytkowników)orazwymiartechniczny.

Swobodne i bezrefleksyjne korzystanie z Internetu oraz rosnąca cyberprzestęp-czośćsąjednymzproblemóworganówściganiaiwymiarusprawiedliwości,awkon-sekwencji przedmiotem intensywnych prac zmierzających do wprowadzenia zmian w systemie prawnym. Zakładają one takie kwestie, jak egzekwowanie obowiązków,korzystaniezpraworaz implementację iprzestrzeganiemiędzynarodowychregulacji.Całośćtychdziałańpowinnawspółgraćzpostępemtechnologicznym,aktywnościąjed-nosteknaukowychorazpotrzebamisektoraprywatnego.

Rozwój możliwości technologicznych wymusza także konieczność przeprowa-dzenia rewizji metod działania organów ścigania oraz wprowadzenia nowych normprawnych.Bezpieczeństwosystemówinformacyjno-komunikacyjnychtworzącychkry-tycznąinfrastrukturęinformatyczną1(ang.critical information infrastructures–CII)na-dajekierunekikształtnowymmiędzynarodowyminicjatywomlegislacyjnymmającymwpływnaregulacjekrajowe.

Znaczenieimożliwościcyberprzestrzenisąrównieżzauważanewwymiarzeeko-nomicznym.Cyfryzacjadziałalnościgospodarczej,aprzez torynkukrajowegoimię-dzynarodowego,możeprzyczynićsiędoszybszegowyjściapaństwUniiEuropejskiej zkryzysuekonomicznego2.

Trzecim aspektem zapewnienia bezpieczeństwa cyberprzestrzeni, po prawnym iekonomicznym,jestaspektspołeczny.Podkreślanesąwtymzakresiepozytywnestro-nycyfryzacjiprocesówedukacyjnych,wktórychramachmożnawskazaćnaukęczytel-

1 ZgodniezdefinicjązaproponowanąwZielonej Księdze w sprawie Europejskiego Programu Ochrony Infrastruktury Krytycznejz17.11.2005r.,COM(2005)576końcowy,s.21.

2 Szerzejzob.A.Kańciak,Jednolity rynek cyfrowy,„PrawoEuropejskiewPraktyce”2013,nr2(104),s.85–92.


niczo-medialną,elektroniczneusługibiblioteczneczyedukacjęjęzykową3.Cyfryzacjamarównieżswójwymiarkryminologicznyiwiktymizacyjny,którychzakreszwiększasięwrazzprocesemdigitalizacjikolejnychsektorówgospodarki,administracjiorazży-ciaspołecznego.

Inicjatywypoświęconeprzestrzenicyfrowej,podejmowanewpierwszejpołowie2013r.,odzwierciedlająszerokizakreswyzwańimożliwości,jakiedajecyberprzestrzeńzarównowwymiarzeludzkim,jakitechnicznym.Analizującwydarzenianaareniekra-jowejpoświęconetemuzagadnieniu,możnawyróżnićtrzygrupypodmiotówaktywniepodejmującychtęproblematykę.

Zdecydowaniewiodącągrupępodmiotów,podejmujących inicjatywypoświęco-necyberprzestrzeni, stanowiąośrodkinaukowe iakademickie.Równieżzakres tema-tycznyrozpatrywanychprzezniezagadnieńjestodmienny.Naproblemspołecznyorazwymiar ludzkicyberprzestrzeniwskazanonamiędzynarodowejkonferencjinaukowej pt.„Www.Człowiekwcyberprzestrzeni.Kontekstypedagogiczneispołeczne”4.Tematemprzewodnimtegospotkaniabyłofunkcjonowanieczłowiekawwirtualnejprzestrzeni,nawszystkichetapachjegożyciairozwoju.Celemkonferencjibyłookreślenieobszarów,zasadimetodkorzystaniazmultimediówwewspółczesnymśrodowiskuedukacyjnym iwychowawczymorazprzedstawieniemożliwościiproblemówzwiązanychzmiejscemiroląelektronicznychmediówwspołeczeństwie5.

Spotkaniem, które z kolei zwróciło uwagę na kryminogenny aspekt cyberprze-strzeni,była trzeciaogólnopolskakonferencjadotyczącaproblematykicyberprzestęp-czościicyberbezpieczeństwa–AtakiSieciowe20136.Podczastegospotkaniaprawni-cy,informatycy,specjaliścizbranżyITorazprzedstawicieleadministracjipaństwowejdyskutowalinadzagadnieniemwspółczesnychzagrożeńzwiązanychzrozwojemInter-netu.Zwróconouwagęnatechniczneaspektydziałaniastrukturtypubotnet7orazjegowykorzystania do popełniania cyberprzestępstw, trendy w urządzeniach mobilnych, atakżenamożliwościwykorzystaniaportalispołecznościowychdozbieraniamateriałudowodowego.Wramachjednegozwystąpieńzaprezentowanosposóbwykradaniada-nychwtrakcieatakukomputerowego.Waspekcieprawnymnatomiastporuszonokwe-stięobowiązkóworganówpaństwaorazpodmiotówprywatnychwceluzapobieganiacyberatakom o charakterze międzynarodowym, stanowiącym szkodę transgranicznąwyrządzonąprzywykorzystaniu infrastruktury informatycznej.Zkoleiprzedstawicie-leadministracjipaństwowejpodczastegospotkaniaporuszylikwestiębezpieczeństwapolskichsieciwzestawieniuzdanymiświatowymioraztematroliRządowegoCentrum

3 Szerzej zob. J.Bednarek,A.Andrzejewska,Cyberświat. Możliwości i zagrożenia,Warszawa2009, WydawnictwoAkademickie„Żak”.

4 Konferencja zorganizowana przez Wyższą Szkołę Biznesu w Dąbrowie Górniczej w dniach 12–13marca2013r.

5 Szerzejzob.http://www.wsb.edu.pl/index.php?idg=mwe.6 Konferencjaodbyłasięwdniach18–19marca2013r.naWydzialePrawaiAdministracjiUniwersytetu

MikołajaKopernikawToruniu.7 Pojęciebo tne t oznaczasieć komputerów zarażonych złośliwym oprogramowaniem (wirusami kom-

puterowymi). Taka sieć zainfekowanych komputerów (tzw. zombie) może zostać aktywowana do wykonywania szczególnych zadań, takich jak ataki na systemy informatyczne (cyberataki). Owe komputery „zombie” można kontrolować – często bez wiedzy użytkowników zainfekowanych komputerów – z innego komputera[…]nazy-wanegorównież„centrumdowodzeniaikontroli”(ang.command-and-control centre).Szerzejzob.Wniosek. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady dotycząca ataków na systemy informatyczne i uchylająca decy-zję ramową Rady 2005/222/WSiSW,Bruksela,30.09.2010r.,KOM(2010)517wersjaostateczna,2010/0273(COD).


Bezpieczeństwawochroniecyberprzestrzeni8.Odmiennemuzagadnieniu,bocyfryzacjii informatyzacjiadministracjipublicznej,byłazkoleipoświęconakonferencjanauko-wawLublinie9.Podczastejdebatyporuszonotakiekwestie,jakinformatyzacjazamó-wieńpublicznych,funkcjonowaniee-sądóworazautomatyzacjadecyzjijakoprzykłady tzw.e-administracji.

Przekrój tematycznyprzywołanychkonferencjinaukowychstanowipotwierdze-nienietylkoszerokiegozakresuprzedmiotowegoproblematykidotyczącejcyberprze-strzeni,zewszystkimielementamiskładającymisięnajejwymiartechnicznyiludzki.Stanowirównieżdowódważkościiaktualnościtematu,aleteżjestwyrazemwiększejświadomościnegatywnychstroncyfryzacji ludzkiejaktywności.Procescyfryzacji,copotwierdzająwspomnianewyżej spotkanianaukowe, stanowiwyzwaniedlawymiarusprawiedliwości,organówporządkupublicznegoiadministracjipaństwowej.Piętrzącesiępytaniaobezpieczeństwo,ogranicewolności,legalności,awaspekciespołecznym–równieżmoralności,stanowiąasumptdokolejnychpracnapoziomienaukowym.Bez-sprzecznymatutemprzytoczonychspotkańjestkażdorazoweangażowanieprzezośrod-kinaukoweprzedstawicieliadministracjiorazpraktykówzajmującychsięnacodzieńochronąsystemówtechnologiikomunikacyjno-informatycznych.UdziałprzedstawicieliMinisterstwaSprawiedliwości,RządowegoCentrumBezpieczeństwa10,czyCERT.GOVnadajekażdejdebacieakademickiejwymiarpraktycznyiodrzucazarzutpozostawaniapracnaukowychwsztywnychramachpracyakademickiej.

Program wspomnianych konferencji wskazuje również na kolejny istotnyaspekt bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni, jakim jest zagadnienie ochrony da-nychosobowychw Internecie.Stądwśródprelegentówwielu spotkańnaukowychpojawia sięGłówny InspektorOchronyDanychOsobowych.Anonimowość, cha-rakterystyczna cecha aktywności w cyberprzestrzeni, przez wielu ekspertówtraktowana jako konieczny element definicyjny tego pojęcia, staje się najwięk-szym zagrożeniem dla bezpieczeństwa w tym zakresie. Odnosi się to zarównodo ochrony użytkowników, jak i krytycznej infrastruktury informatycznej. GIO-DO podczas spotkań naukowych poddaje pod rozwagę kwestię granicy pomię-dzy wolnością wypowiedzi, ochroną prywatności, a koniecznością zapewnieniaoczekiwanego przez użytkownika minimalnego poziomu bezpieczeństwa przezkompetentne podmioty. Problematyka ochrony danych osobowych w cyberprze-strzeni stanowi, co podkreślał dr Wojciech Wiewórkowski podczas konferencji wToruniu,aktualnytematpracnaforumunijnymwgroniegrupyroboczejds.ochro-nydanychustanowionejnamocyart.29dyrektywy95/46/WE11,organuskupiają-cego inspektorówochronydanychosobowych,Europejskiego InspektoraOchronyDanychorazKomisjęEuropejską.Wkontekścieproblematykicyberbezpieczeństwaochronadanychosobowychpowinnabyćelementemkluczowym.Mimotozostała

8 http://www.atakisieciowe.umk.pl/[dostęp:18III2013].9 Konferencjaodbyłasię20maja2013r.zinicjatywyKołaNaukowegoStudentówAdministracjiKato-

lickiegoUniwersytetuLubelskiego.10 http://rcb.gov.pl/.11 Gruparoboczads.ochronydanych(Article29DataProtectionWorkingParty)ustanowionanamocy

dyrektywy95/46/WEParlamentuEuropejskiegoiRadyzdnia24października1995r.zajmujesięzapewnie-niemwiedzyeksperckiejzpoziomukrajowegodlaKomisjiEuropejskiejwzakresieproblematykiochronyda-nych,promowaniemjednolitychstandardówDyrektywy95/46wewszystkichpaństwachczłonkowskichUE,jakrównieżNorwegii,LichtensteinuorazIslandii,doradzaniemKomisjiwewszystkichsprawachzzakresuprawaUniiEuropejskiej,któremożemiećwpływnaprawodoochronydanychosobowych,http://www.edps.europa.eu/EDPSWEB/edps/Cooperation/Art29[dostęp:20VI2013].


pominiętawkomunikacieopracowanymwspólnieprzezKomisjęEuropejskąiWy-sokiegoPrzedstawicielaUniidosprawZagranicznych iPolitykiBezpieczeństwa12 stanowiącymkompleksowąstrategięnarzeczzabezpieczeniasieciwUEprzedcy-berprzestępczością.

W świetle toczącej się debatyna forumkrajowym imiędzynarodowymwydajesię,żezagadnienieochronydanychosobowychwprzestrzenicyfrowejstanowitrudny ikontrowersyjnytematdodyskusjizuwaginaodmienneargumentyiracjezaangażowa-nychpodmiotów.PrzykłademjestwypracowanawgronieekspertówPolityka ochrony cyberprzestrzeni RP13, która chociaż jest zgodna z ustawą o ochronie danych osobo-wych14,topomijaczynnikludzki,nietylkozzakresiejegoroliwcyberprzestrzeni15,lecztakżejakoprzedmiotuochrony.

Kolejnągrupą, poośrodkachnaukowych, organizującą spotkaniawzwiązku zeswoją działalnością poświęconą problematyce związanej z cyberprzestrzenią są pod-mioty prywatne, stowarzyszenia oraz fundacje. Należy zaznaczyć, że problematykapodejmowanaprzeztepodmiotydotyczyniemalwyłącznietechnicznegowymiarucy-berprzestrzeni.Przykładem takiej inicjatywy jestkonferencjaCONFidence16, podczasktórej uczestnicy dyskutowali m.in. na temat niewidocznych ataków wewnątrz sieci i problematyki ich wykrywania oraz omawiali wyniki badań z zakresu hackowaniaurządzeńwbudowanych,awszczególnościniedużychurządzeńsieciowychczyniekon-wencjonalnychsposobówwyłapywaniabugów17.Innymi,podobnychrozmiarów,spo-tkaniamiozbliżonejtematycebyłyKongresyBezpieczeństwaSieci18orazkonferencja„OpenSourceDay2013”19.Do listyspotkańpoświęconychpodobnymzagadnieniom

12 Opinion of the European Data Protection Supervisor on the Joint Communication of the Commission and of the High Representative of the European Union for Foreign Affairs and Security Policy on a ‚Cyber Security Strategy of the European Union: an Open, Safe and Secure Cyberspace’, and on the Commission proposal for a Directive concerning measures to ensure a high common level of network and information security across the Union.Szerzej zob.http://www.edps.europa.eu/EDPSWEB/webdav/site/mySite/shared/Documents/Consultation/Opinions/2013/13-06-14_Cyber_security_EN.pdf[dostęp:20VI2013].

13 Polityka ochrony cyberprzestrzeni Rzeczpospolitej Polskiej,Warszawa,18września2012 r., http://mac.bip.gov.pl/prawo-i-prace-legislacyjne/polityka-ochrony-cyberprzestrzeni-rp-resortowe-zglaszanie-uwag-do12-10-2012.html[dostęp:20VI2013].

14 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych,Dz.U.z2002r.Nr101,poz.926, zpóźn.zm.

15 J.Świątkowska,Projekt „Polityka ochrony cyberprzestrzeni RP” Nowa jakość czy stare problemy?,Brief programowy Instytutu Kościuszki, listopad 2012, http://ik.org.pl/cms/wp-content/uploads/2012/11/Brief_Programowy_IK_POCRP_listopad_2012.pdf[dostęp:20VI2013].

16 KonferencjapoświęconatematycebezpieczeństwaIT–CONFidenceodbyłasięwdniach28–29maja2013r.wKrakowie.CONFidencepowstałw2005r.jakoprojektstworzonyprzezgrupęentuzjastówzainte-resowanychpoprawąbezpieczeństwasystemówoperacyjnychiaplikacji.WciągukilkulatprzeobraziłsięonwnajwiększespotkaniehackerówwPolsce.CorokuCONFidencegromadziprawie400uczestników–spe-cjalistówds.bezpieczeństwaITzrządu,przemysłu,sektorabankowegoiśrodowiskakademickich,a takżenaukowcówitwórcówoprogramowania.Konferencjaodbywasiędwarazywroku:wmajuwKrakowieorazw listopadzie w innym państwie europejskim. Szerzej zob. http://2013.confidence.org.pl/about-confidence [dostęp:20VI2013].

17 Bug–błądoprogramowania lubwżargonie informatycznym–usterkaprogramukomputerowegopowodującajegonieprawidłowedziałanie,wynikającazbłęduczłowiekanajednymzetapówtworzeniaopro-gramowania,zwyklepodczastworzeniakoduźródłowego,choćniekiedytakżenaetapieprojektowania,http://www.curylo.info/index.php/slownik-informatyczny-termin-bug.htm[dostęp:21VI2013].

18 9. Kongres Bezpieczeństwa Sieci, 20 lutego 2013 r. Warszawa, szerzej zob. http://gigacon.org/kbs_2013_wawa,XKongresBezpieczeństwaSieci,21maja2013r.Wrocław,szerzejzob.http://gigacon.org/kbs_wro/2013[dostęp:21VI2013].

19 Konferencja„OpenSourceDay2013”,zorganizowanaprzezLinuxPolskasp.zo.o.,http://openso-urceday.pl/.


należydodaćtakżekonferencjępoświęconąbezpieczeństwuiniezawodnościsystemówinformatycznych,podczasktórejporuszonoszerokizakrestematyczny:odzarządzaniabezpieczeństweminformacji,systemówaudytubezpieczeństwa,systemówkontroliwła-mań,poprzezoprogramowaniaiurządzeniaszyfrujące,ażpozarządzanietożsamością,kontrolędostępuibezpieczeństwotransakcjielektronicznych20.

Pierwsząpołowę2013r.zamykadrugaedycjakonferencjinatematbezpieczeń-stwanowejgeneracji21,zaliczanadogrupynajwiększychspotkańkrajowychwdziedzi-nieproblematykibezpieczeństwawcyberprzestrzeni.Podczastegospotkaniaekspercikrajowi izagranicznizbranży ITporuszylim.in. takiezagadnienia, jak:atakiAPT22,cyberszpiegostwoicyberterroryzm,ochronadanychosobowych,aktualnetematydoty-czącebezpieczeństwadanychfirmowychipracywsieci,ocenysystemówzabezpieczeńpodkątemjakościiwydajnościorazzarządzanietożsamością23.

Większość aspektów bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni poruszonych podczaswymienionych spotkań nierzadko pozostaje dla zdecydowanej części użytkownikówInternetunawysokimpoziomieszczegółowościiwymagawiedzyeksperckiej.Lukępo-międzykonferencjaminaukowymiskierowanymigłówniedostudentówipracownikównaukowychainicjatywamieksperckimiukierunkowanyminasektorinformatycznywy-pełniająspotkaniaorganizowaneprzezorganyadministracjipaństwowej.Ichzaletami,z perspektywyobywatela, są:wyższy poziomogólności pozwalający zrozumieć pro-blematykębezkoniecznościodwoływaniasiędospecjalistycznejterminologiiiwiedzyeksperckiej,dostępnośćwynikającazbrakuodpłatnościzaudziałwspotkaniachorazmożliwośćbezpośredniegokontaktuzprzedstawicielamiadministracjipaństwowej.

Przykładem tego rodzaju aktywności poświęconej różnym aspektom cyber-przestrzeni są debaty publiczne organizowane pod patronatemGIODOorazMinistraAdministracji i Cyfryzacji. Obszerna lista spotkań, podczas których przedstawicieleadministracjipublicznejuczestnicząwrozmowachnatematbezpieczeństwawcyber-przestrzeniorazochronyużytkownikówInternetu, jestdostępnanastronachposzcze-gólnychurzędów.NauwagęzasługujedebatazudziałemministraMichałaBoniegoorazprzedstawicielaKomisjiEuropejskiej,którejtematemprzewodnimbyłaochronadanychosobowych24.Spotkanie,osadzonewszerszymkontekścieplanowanejzinicjatywyKo-misjiEuropejskiejkompleksowejreformyprzepisówoochroniedanych,miałoprzybli-żyćkierunekpracprowadzonychwtymzakresieistanowiskopolskiegorządudotyczącetejkwestii.DebatapublicznaniepozwoliłanaprzedyskutowaniewszystkichaspektówprojektówKomisji, które służą aktualizacji imodernizacji dyrektywy o ochronie da-

20 Szerzej: http://eib.edu.pl/patronat-eib-konferencja-bezpieczenstwo-i-niezawodnosc-systemow-infor-matycznych-2013/[dostęp:20VI2013].

21 Konferencja„NextGenerationSECURITYConference”odbyłasięwdniach12–13czerwca2013r. w Warszawie. Szerzej zob. http://www.ubucentrum.net/2013/05/ngsec-2013-jedna-z-najwiekszych-w.html[dostęp:20VI2013].

22 AtakitypuAPT(ang.advanced persistent threats)sązłożonymi,długotrwałymiiwielostopniowymidziałaniamiskierowanymiprzeciwkokonkretnymosobom,organizacjomlubfirmom.Wykorzystywanepro-gramyinarzędziasątworzoneiużytkowanewsposóbminimalizującyszansęwykrycianiepożądanejaktyw-nościprzezatakowanąorganizację.Więcejzob.http://www.egospodarka.pl/92420,Ocena-ryzyka-lekarstwem-na-cyberataki-typu-APT,1,12,1.html[dostęp:20VI2013].

23 Więcej zob. http://di.com.pl/news/48221,0,Next_Generation_Security_2013_-_konferencja_o_bez-pieczenstwie_w_branzy_IT_juz_w_czerwcu.html[dostęp:23VI2013].

24 DebatapublicznazudziałemwiceprzewodniczącejKomisjiEuropejskiejVivianeRedingodbyłasię13maja2013r.wSzkoleGłównejHandlowej.Szerzejzob.https://mac.gov.pl/dzialania/michal-boni-zacheca-do-debaty-o-ochronie-danych-osobowych-potrzebujemy-cyfrowej-umowy-spolecznej/[dostęp:20.6.2013].


nychz1995r.25Przybliżonojednaknajważniejszedotychczasprzygotowaneinicjatywy,tj.komunikat26politycznyokreślającycele reformyorazdwawnioskiustawodawcze.Pierwszyznich jest rozporządzeniemna tematunijnych ramochronydanych.Drugitodyrektywawsprawieochronydanychosobowychprzetwarzanychnapotrzebyza-pobieganiaprzestępstwom, ichwykrywania, prowadzeniadochodzeńw ich sprawie iichściganiaorazpowiązanychdziałańwymiarusprawiedliwościwsprawachkarnych27. Przywołana debata,mająca zapoznać jej uczestników z pracami na forum unijnym iz inicjatywamiKomisjiEuropejskiej,a takżekierunkiemdziałaniapolskiegorząduwtymzakresie,byłakolejnymspotkaniemMinisterstwaAdministracjiiCyfryzacjizpod-miotamizainteresowanymiprzedmiotowymizmianamiw ramach rozpoczętegocyklukonsultacjispołecznych.

Bezpieczeństwopodmiotówaktywniedziałającychwcyberprzestrzenijest,obokochronysystemówtechnologiiinformacyjno-komunikacyjnej,czywszerszymkontek-ście, krytycznej infrastruktury informatycznej, zagadnieniem coraz częściej pojawia-jącym się podczas debat publicznych i inicjatyw organów administracji państwowej.Obywatele nie są wyłącznie użytkownikami Internetu. Inicjatywy legislacyjne orazpozalegislacyjnepodejmowanewUniiEuropejskiej,którenadająkierunekpracomnapoziomiekrajowym,podkreślają rosnącą rolę spo łeczeńs twa in fo rmacy jnego .Pojęcie to,choćutożsamianezXXIwiekieminadejściemerycyfrowej,pojawiłosię wliteraturzejużwpierwszejpołowielat60.XXw.28Zkoleidounijnegoustawodaw-stwaweszłozpoczątkiemlat90.29,stającsiępodwudziestulatachjednymzpriorytetówEuropejskiejAgendyCyfrowej30.

Społeczeństwoinformacyjne,jakojednozzałożeńdługoterminowejstrategiipań-stwa31, jest przedmiotem dyskusji oraz wiodącym tematem spotkań organizowanychprzezorganyadministracjipaństwowej.Donajważniejszychwydarzeńpoświęconychtemuzagadnieniunależyzaliczyćcoroczne32obchodyŚwiatowegoDniaSpołeczeństwa

25 Dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych,DziennikUrzędowyL281z23listopada1995r.poz.0031–0050.

26 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo-łecznego i Komitetu Regionów Ochrona prywatności w połączonym świecie – europejskie ramy ochrony da-nych w XXI wieku, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2012:0009:FIN:PL:PDF[dostęp:20VI2013].

27 http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-46_pl.htm[dostęp:20VI2013].28 Szerzejzob.J.S.Nowak,Społeczeństwo informacyjne – geneza i definicje,w:Społeczeństwo infor-

macyjne. Doświadczenie i przyszłość,G.Bliźniuk,J.S.Nowak(red.),Katowice2006,PolskieTowarzystwoInformatyczne,OddziałGórnośląski,s.15,http://www.silesia.org.pl/upload/Nowak_Jerzy_Spoleczenstwo_in-formacyjne-geneza_i_definicje.pdf[dostęp:21VI2013].

29 Growth, competitiveness, employment. The challenges and ways forward into the 21st century,WhitePaper,5December1993COM(93)700,BulletinoftheEuropeanCommunities,Supplement6/93.http://europa.eu/documentation/official-docs/white-papers/pdf/growth_wp_com_93_700_parts_a_b.pdf[dostęp:20VI2013].

30 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo-łecznego i Komitetu Regionów. Europejska agenda cyfrowa,Bruksela26.08.2010,KOM(2010)245wersjaostateczna/2[dostęp:21VI2013].

31 Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013,grudzień2008r.,MSWiA,http://szs.mac.gov.pl/portal/SZS/495/6271/Strategia_rozwoju_spoleczenstwa_informacyjnego_w_Polsce_do_roku_2013__dokument_p.html[dostęp:21VI2013].

32 ŚwiatowyDzieńSpołeczeństwaInformatycznegojestobchodzony17majazgodniezrezolucjąZgro-madzenia Ogólnego ONZ z dnia 27 marca 2006 r. (A/RES/60/252) http://www.unic.un.org.pl/wsis/tunis/ [dostęp:23VI2013].


InformatycznegozorganizowaneprzezPolskieTowarzystwoInformatyczne(PTI)33. Do inicjatyw,któreporuszająproblematykę tzw.włączeniaobywatela, tj. zaangażowaniagodoaktywnegotworzeniaikształtowaniaspołeczeństwainformatycznego,należyza-liczyćspotkaniaministraadministracji icyfryzacjiwramachdebatypt.Państwo 2.0. Obywatele źródłem wiedzy i rozwiązań34.

Swój udział w rozwijaniu wiedzy na temat społeczeństwa informacyjnegomają również ośrodki naukowe, aktywnie angażujące przedstawicieli administra-cji państwowej.Do inicjatyw proponowanych przez nie należy zaliczyćm.in.mię-dzynarodową konferencję naukową „Internet w społeczeństwie informacyjnym”35,czy konferencję poświęconą problemom społeczeństwa informacyjnego36. Podczaskażdego z tychwydarzeń podkreślono aktywną rolę człowiekaw cyberprzestrzeni,który jest nieodłącznym elementem całości społeczności internetowej. Systemy in-formacyjno-komunikacyjne przynoszą użytkownikom znaczące korzyści (np. ko-rzystanie z cyfryzacji sektora publicznego w ramach elektronicznych usług admi-nistracji publicznej, z digitalizacji sektora edukacyjnego czy z dużych możliwościspołeczno-kulturalnych), co przekłada się na wzrost poziomu społeczeństwa orazrozwój ekonomiczny.Należy jednak pamiętać, że cyberprzestrzeń jest również ob-szarem działalności kryminogennej, stwarzającej różnego rodzaju zagrożenia, czę-sto niedostrzegane przez społeczność internetową. W związku z powyższym po-wstaje konieczność kształtowania postaw i świadomości użytkowników systemówinformacyjno-komunikacyjnych w zakresie przestępczości w przestrzeni cyfro-wej, w tym pojawia się potrzeba rozpowszechniania prawnych, administracyjnych ispołecznychmetodochronysystemówTIKorazochronyichużytkowników.

Przeglądpodejmowanychinicjatyw,zarównonaukowych,jakiorganizowanychprzezorganypaństwoweczyośrodkiniepubliczne,pokazujeszerokizakreszagadnieńwynikającychzcyfryzacjiżyciaspołecznego,postępucywilizacyjnegoorazzwiąza-nychztympotrzebekonomicznych.Przytoczonewydarzenia,bezwzględunaichza-krestematycznyorazcharakter,niesąjednakwstaniekompleksowoobjąćwszystkichaspektów cyberprzestrzeni. Z tego powodu dodatkowo podejmowane są inicjatywypoświęconeszerokopojętemubezpieczeństwu,organizowanezarównowformiekon-ferencjinaukowych,jakidebatpublicznych,zwoływaneprzezorganyadministracjipaństwowej.Wydarzenia te już jako stały punkt programu poruszają problematykębezpieczeństwawcyberprzestrzenijakokluczowegoaspektubieżącejpolitykibezpie-czeństwa.Przykłademmożebyćkonferencjapoświęconabezpieczeństwuiciągłościfunkcjonowaniaorganówpaństwawobliczuaktualnychzagrożeń37,nadktórąpatronatmerytorycznysprawowałoRządoweCentrumBezpieczeństwa38.Podczastegospotka-

33 http://sdsi.pti.org.pl/index.php/pol/Program-obchodow[dostęp:21.6.2013].34 Debata„Państwo2.0.Obywateleźródłemwiedzyirozwiązań”odbyłasię27czerwca2013r.wBi-

blioteceUniwersyteckiejwWarszawie.35 VIIIMiędzynarodowaKonferencjaNaukowa „Internetw społeczeństwie informacyjnym”, odbyła

sięwDąbrowieGórniczejwdniach25–26kwietnia2013r.Szerzejzob.http://iwsi.pl/[dostęp:21VI2013].36 XVI Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu: „Problemy Społeczeństwa Informacyjnego,

PSI2013,Realneprzestępstwawwirtualnymświecie”odbyłasię10maja2013r.naUniwersytecieSzczeciń-skim.Szerzejzob.http://infotrendy.eu/psi2013/okonferencji[dostęp:27VI2013].

37 IIKonferencjaZarządzaniaCiągłościąDziałaniapt.„Zapewnieniebezpieczeństwaiciągłościfunk-cjonowania organów państwaw obliczu dzisiejszych zagrożeń” odbyła sięw dniach 4–5 czerwca 2013 r. wSzczytnieibyłazorganizowanawspólnieprzezWyższąSzkołęPolicyjnąwSzczytnieorazBritishStandardsInstituteGroupPolska(BSI),http://www.bsigroup.pl/pl/KonferencjaSzczytno/[dostęp:26VII2013].

38 http://rcb.gov.pl/?p=3314[dostęp:26VII2013].


niajedenzpanelizostałpoświęconym.in.zagadnieniomzwiązanymzinfrastrukturąITorazrozwiązaniamitechnologicznymi,aletakżeszerokorozumianejkulturzebez-pieczeństwa.Podobnąinicjatywęstanowiłakonferencjadotyczącawielowymiarowo-ścibezpieczeństwazarównowewnętrznego,jakimiędzynarodowego39.Wjejprogra-mie,obok takich tematów, jakbezpieczeństwoenergetyczne,militarne,ekologiczneczy ekonomiczne, pojawiło się również bezpieczeństwo informacji,w tym równieżinformatyczneiteleinformatyczne.

Cyberbezpieczeństwo stanowiło także istotny element debat publicznych orazinicjatywnatematbezpieczeństwaorganizowanychprzezadministracjępaństwową.Wramachkonferencjidotyczącejbezpieczeństwamiędzynarodowegoidemokracji40 szefBBNgen.StanisławKoziejporuszyłkwestiębezpieczeństwawcyberprzestrzeni,wskazującnapotrzebęzapewnieniawtymzakresieprawidłowegodziałaniasystemówgromadzenia,monitorowaniaitransmisjidanych.

Znaczna liczba spotkań poświęconych bezpieczeństwuw cyberprzestrzeni orazrozwijającejsięwjejramachcyberprzestępczościniewątpliwiestanowidowódważko-ściproblemuijegopilnościzarównodlasektoraprywatnego,publicznego,jakiśrodo-wisknaukowych.Wskaźnikiemoddającympoziomdalszegozainteresowania i tempapracprowadzonychprzezekspertóworazadministracjępaństwowąbędądziałanianaforumunijnym.Zuwaginapriorytetowośćtegotematuwagendzieunijnej,wynikającąz przeprowadzonych analiz41, a także przygotowanych projektów legislacyjnych orazpozalegislacyjnych42,możnaspodziewaćsięconajmniejtakiegopoziomuaktywnościzestronywłaściwychorganówadministracjipaństwowejiwzrastającegozainteresowaniasektoraprywatnegoorazośrodkównaukowych.

Katalizatorem dalszych prac będą kolejne przypadki nielegalnej aktywności wInternecie.Sprawąpriorytetowądlaorganówporządkupublicznegopozostanąprzy-padki blokowania stron internetowych podmiotów publicznych, jak tomiałomiejsce wstyczniu2012r.43wzwiązkuzporozumieniemACTA44,a takżepodkoniec lutego

39 Konferencja„Wielowymiarowośćbezpieczeństwa:wewnętrznegoimiędzynarodowego”odbyłasię wdniach11–12kwietnia2013r.naWydzialeNaukSpołecznychSGGWwWarszawie,http://kmdsggw.word-press.com/konferencja/[dostęp:26VII2013].

40 Konferencja pt. „Bezpieczeństwo międzynarodowe a demokracja” odbyła się 11 marca 2013 r. wGrudziądzkiejSzkoleWyższej,http://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/4462,Wyklad-Szefa-BBN-o-dylema-tach-wspolczesnego-bezpieczenstwa.html[dostęp:27VII2013].

41 Szerzejzob.Cyber security report, Special Eurobarometer 390,ConductedbyTNSOpinion&SocialattherequestoftheEuropeanCommission,Directorate-GeneralHomeAffairs,July2012,http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_390_en.pdf[dostęp:28VI2013].

42 Szerzej zob.Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council concerning measures to ensure a high common level of network and information security across the Union,Brussels,7.2.2013, COM(2013) 48 final 2013/0027 (COD), http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-is-new/news/news/2013/docs/1_directive_20130207_en.pdf[dostęp:26VI2013].

43 Wyciągzanalizyatakównawitrynyinternetoweadministracjipaństwowejwcelupomocydlaadmi-nistratorówserwerówadministracjipaństwowejwoceniezagrożeniaprzygotowanyprzezZespółReagowaniana Incydenty Komputerowe CERT.GOV.PL, http://www.cert.gov.pl/portal/cer/9/518/Wyciagzogolnejanali-zyatakow_na_witryny_administracji_panstwowej_RP_wokresie21__2.html[dostęp:20VIII2013].

44 Umowahandlowadotyczącazwalczaniaobrotutowaramipodrabianymi(Anti-Counterfeiting Trade Agreement–ACTA)–międzynarodowaumowamającaustalićmiędzynarodowestandardywwalceznaru-szeniamiwłasnościintelektualnej.Szerzejzob.Wniosek. Decyzja Rady w sprawie zawarcia umowy handlowej dotyczącej zwalczania obrotu towarami podrobionymi między Unią Europejską i jej Państwami Członkowski-mi, Australią, Kanadą, Japonią, Republiką Korei, Meksykańskimi Stanami Zjednoczonymi, Królestwem Maro-kańskim, Nową Zelandią, Republiką Singapuru, Konfederacją Szwajcarską i Stanami Zjednoczonymi Ameryki,Bruksela,dnia24.06.2011r.,KOM(2011)380wersjaostateczna.


2013r.,kiedydoszłodoatakunastronym.in.KancelariiPremiera,MSZ,MONorazKancelariiPrezydenta.Stanowiąonepodstawędodebatynatematpoziomubezpieczeń-stwasystemówinformacyjno-komunikacyjnychorganówpaństwowychorazprzedmiotkonferencjinaukowych,podczasktórychcorazczęściejstawianejestpytanieobezpie-czeństwowcyberprzestrzeni.

Szczególneznaczeniedlapolitykibezpieczeństwawcyberprzestrzenibędąmiałydwiekwestie.Pierwsząznichbędąwynikipracpodejmowanychprzezpaństwaczłon-kowskie w kontekście ochrony systemów technologii informacyjno-komunikacyjnej w ramach realizacji postanowień EuropejskiejAgendy Cyfrowej. Drugą natomiast –efektyinicjatywpodjętychprzezUnięEuropejskąwzwiązkuzujawnieniemstosowaniaprzezStanyZjednoczone tajnegoprogramudoelektronicznegopozyskiwaniadanych wdrodzeinwigilacji,okryptonimiePRISM45.Tozkoleiprzełożysięnakwestięochro-nydanychizakresprawużytkownikówwcyberprzestrzeni.Noweoczekiwaniaztymzwiązanewpłyną na działaniaKomisji Europejskiej nad nowymi inicjatywami doty-czącymibezpieczeństwadanychwInternecie46. Potencjalne ingerencjewbezpieczneiswobodnekorzystaniem.in.zInternetu,rozpocznąporazkolejnydyskusjęograni-cenieskrępowanegodostępudozasobóworazmożliwości sieci, jak tomiałomiejsce wprzypadkuumowyACTA.Wkonsekwencjiwydarzeniazwiązanezrosnącąaktywno-ściąwcyberprzestrzeniorazwykorzystaniemsystemówTIKwcoraztonowychsektorachorazdziałachadministracjipaństwowejprzyczyniąsiędodwóchsytuacji:zwiększenia,aconajmniejutrzymania,uwagiśrodowisknaukowych,ekspertówds.bezpieczeństwa i nowych technologii, którzy pozostaną głównym partnerem organów państwowych wkolejnychinicjatywachoraz,wszerszejskali,zintensyfikująpracewzakresiezwal-czaniacyberprzestępczości,ochronyofiarcyberatakóworazochronydanychosobowychwcyberprzestrzeni.

45 PRISM–kryptonimprogramuUS-984XNsłużącegoAgencjiBezpieczeństwaNarodowegoorazFe-deralnemuUrzędowiŚledczemudozbieraniadanychnatematużytkownikówserwisówtypuGoogle,Face-book,Microsoftorazinnychwiększychfirmzajmującychsięnowymitechnologiamiwformiemetadanychorazzawartościm.in.pocztyelektronicznej,rozmów,połączeńVoIP,danychprzechowywanychwchmurze.Szerzej:http://www.theverge.com/2013/7/17/4517480/nsa-spying-prism-surveillance-cheat-sheet[dostęp:27VIII2013].

46 http://ec.europa.eu/digital-agenda/en/news/eu-cybersecurity-plan-protect-open-internet-and-online-freedom-and-opportunity[dostęp:12II2013].


Kamil GalickiGrzegorz Świszcz

Usprawnienie procesu obiegu informacji w systemie zarzadzania kryzysowego

Idea jednolitego, wiarygodnego systemu raportowania służbom i instytucjomodpowiedzialnym za zarządzanie kryzysowe na terytorium Polski jest wynikiem do-tychczasowych doświadczeń związanych z występowaniem sytuacji kryzysowych,w tymprzedewszystkimpowodzi.Merytoryczny, sprawny, aprzedewszystkim sku-teczny, obieg informacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami systemu zarządzaniakryzysowegopozwalanaefektywnewspieraniedziałańwwieluobszarach–wtymnauzyskiwaniewiedzyomożliwościwystąpieniazagrożeń,przekazywaniedanychoichskutkach,koniecznościpozyskiwaniawsparciawzakresiesiłiśrodkówczywłaściwejoceniesytuacjiprzezdecydentów.Zgodniezart.11ustawyozarządzaniukryzysowymRCBpełnifunkcjękrajowegocentrumzarządzaniakryzysowego.Dlategoteżwtejin-stytucjiuwidaczniasięwiększośćproblemówzwiązanychzobiegieminformacjipomię-dzyposzczególnymipodmiotamitegosystemuwmomenciepojawieniasięprzesłanek omożliwościwystąpieniazagrożeń.

ZespółanalitykówRCBnapodstawiedotychczasowychdoświadczeńorazwiado-mościprzekazywanychzzewnątrzdokonałprzegląduproblemówzwiązanychzobie-gieminformacjiwsystemiezarządzaniakryzysowego.

Donajważniejszychzaliczonom.in.:• koniecznośćpozyskaniaprzezcentrazarządzaniakryzysowegodanychowie-

luaspektachtegosamegozdarzeniadlakilkulubnawetkilkunastuinstytucjijednocześnie,

• przekazywaniedanychozdarzeniachróżnymiśrodkamikomunikacji(telefon,pocztainternetowa,fax,sms,systemyniejawne)przyograniczonejobsadziestanowiskwcentrachzarządzaniakryzysowego,

• brakjednolitychformraportóworazróżnicęwzakresieprzesyłanychdanychdotyczących tego samego rodzaju zdarzeń w różnych województwach, co wpraktyce uniemożliwiam.in. przeprowadzenie analizy porównawczej sy-tuacjiwkilkuwojewództwachorazzebraniewszystkichdanychdotyczącychskutkówzdarzenia,

• ocenę poziomu zagrożenia dla poszczególnych zdarzeń – odbiegającą odzałożeń ujętych w Krajowym Planie Zarządzania Kryzysowego (KPZK), tj.wjednymznajważniejszychdokumentówstrategicznychzzakresuplano-waniaipodejmowaniadziałańnaposzczególnychetapachzarządzaniakryzy-sowego,

• brakjednolitegokataloguzagrożeńdlasystemuzarządzaniakryzysowego,• brakinformacjiwyprzedzającejomożliwościwystąpieniazagrożenia(szczegól-

niejeślimatojużmiejscenatereniesąsiednichjednostekadministracyjnych).Uwzględniającpowyższeproblemy,przygotowanonarzędziemającenaceluich

ograniczeniebądźcałkowitąeliminację,tj.Centralną Aplikację Raportującą(CAR).ZgodniezzałożeniamiprzepływinformacjiwCARmasięopieraćnazebraniujedynieminimalnejliczbydanych,anastępnie,oilebędzietokonieczne,ichposzerzeniuiujęciuwpostaci raportu sytuacyjnego.ZastosowanieCARmasłużyćoptymalizacjiprocesu


wymianyinformacji–razwpisanychdanychnietrzebabędziezamieszczaćwkolejnymraporcie.Głównym celem powstania aplikacji jest utworzenie jednolitego i spójnegosystemuraportowaniaozagrożeniachdlasłużbiinstytucji,któresąodpowiedzialnezazarządzaniekryzysowena terytoriumPolski.CARułatwipracę iuporządkujeprocesobiegudanych.

Nad projektem pracują analitycy Rządowego Centrum Bezpieczeństwa, przed-stawicieleUrzęduWojewódzkiegowBiałymstoku (PUB) oraz eksperciMinisterstwaAdministracjiiCyfryzacji(MAiC).Całośćdziałańzostałapodzielonanadwaetapy.Ce-lempierwszegoetapubyłoprzeniesienienaplatformęCARdotychczasowegosposoburaportowaniazpowiatowychcentrówzarządzaniakryzysowego(PCZK)dowojewódz-kichcentrówzarządzaniakryzysowego(WCZK),anastępniezWCZKdoRCB.

Dnia1sierpniabieżącegorokurozpoczętopilotowanieaplikacjiw16wojewódz-twach.PrzezmiesiącużytkownicyzapoznawalisięzsystememorazprzesyłaliraportydoboweidoraźnedoRCBdwutorowo:wsposóbdotychczasowyorazpoprzezaplikacjęCAR.Podczaspilotażuprzeprowadzanowideokonferencje,naktórychprzedstawicielewojewództwinformowaliopostępachwewdrażaniuaplikacjiorazoproblemachzwią-zanychzjejobsługą.Od1września2013r.WCZKraportujądoRCBtylkoiwyłączniepoprzez platformęCAR.Równolegle rozpoczęło sięwdrażanie aplikacji na szczeblupowiatowym.Dodatkowowroliobserwatorówdosystemudołączonoprzedstawicieliministerstw:AdministracjiiCyfryzacjiorazSprawWewnętrznych.

W kwietniu bieżącego rokuWydziałAnaliz RCB rozpoczął konsultacje do-tyczące zakresu informacji, jakie miałyby być zawarte w raportach przekazy-wanych poprzez CAR. Objęły one m.in.: dziewięć ministerstw, cztery instytucjeszczebla centralnego oraz szesnaście województw. Przekazane uwagi pozwoli-ły stworzyć szablony raportów dotyczących zagrożeń, które będą uwzględnione w drugiej części aplikacji. Raportowanie będzie się odbywać w sposób trójstop-niowy.Wmomenciewystąpienia lubmożliwościwystąpienia sytuacjikryzysowejzostaniesporządzonytzw.raportinicjujący,którybędziezawierałpodstawowyze-staw informacji. Zgodnie z art. 21 ustawy o zarządzaniu kryzysowym sporządze-nie takiego raportu będzie spoczywało na instytucji, która jako pierwsza otrzymainformację o wystąpieniu zagrożenia. Już na tym etapie będzie konieczna ocenapoziomuzagrożeniazgodniezzałożeniamizawartymiwKrajowymPlanieZarzą-dzania Kryzysowego. W momencie ukończenia raportu inicjującego informacjana ten temat pojawi się na stronieCAR-u i będzie dostępna dlawszystkich zalo-gowanych użytkownikówwwidoku tzw. shoutbox-u1.Dlatego służby i instytucje zsąsiednichjednostekadministracyjnychbędąmogłyzwyprzedzeniemdowiedziećsięozbliżającymsięzagrożeniu,acozatymidzie–okoniecznościprzygotowaniawłaściwychsił iśrodków.Oprócztegoinformacjadotyczącasporządzeniaraportuinicjującegowysłanapocztąelektronicznątrafidowłaściwychinstytucjiwyższegoszczebla(np.informacjazpowiatowegocentrumzarządzaniakryzysowegodowoje-wódzkiegocentrumzarządzaniakryzysowego).Następniebędąsporządzane:raportposzerzający,wypełnianywmomencieinformowaniaodalszymprzebieguzdarze-nia, oraz raport końcowy, zawierający zestaw informacji o jego skutkach. Każdy zraportówbędziesięskładałztrzechelementów:zczęściopisowej,częścispara-metryzowanej oraz z załączników. Szczególne znaczeniema część sparametryzo-

1 Schoutboxmanaceluinformowanieonowododanychraportach.Nastroniegłównejportaluschoutboxpowinienzawieraćkilkanaścieostatniododanychraportówposegregowanychchronologicznie.


wana,którapozwalanazobrazowanieskalizdarzeniaorazjegoskutków(np.liczbyposzkodowanychorazewakuowanych, liczbyalarmówprzeciwpowodziowychczyliczbyodbiorcówpozbawionychdostawenergii)odpoziomupowiatuażpozakresogólnopolski.

DocelowowaplikacjimająsięznaleźćrównieżmodułymapyPolskiorazstaty-styczny,którepozwoląnagraficznezobrazowaniepowyższychdanych.

KażdyużytkownikbędziemógłzamieścićwCARswojedaneteleadresowe.Będąonepodstawądostworzeniabazykontaktówsłużbiinstytucjisystemuzarządzaniakry-zysowego.

DokładnezałożeniadrugiegoetapuCARznalazłysięwdokumenciesporzą-dzonymprzezWydziałAnalizRCB,zatytułowanymFunkcjonalności CAR,przeka-zanymdoPUWwmajubieżącegoroku.Obecnietrwająpraceprogramistyczne,któ-resąnabieżącokonsultowanenacotygodniowychwideokonferencjach.WdrażaniedrugiejczęściCAR-abędziesięodbywaćnapodobnychzasadach,jakwprzypadkuczęścipierwszej.

Poukończeniutegoprocesujestplanowanedołączaniekolejnychużytkowników,przedewszystkim na szczeblu centralnym. Przewidziano dla nich dwa rodzaje kont: wpełniuprawnionedotworzeniaraportóworazdrugie,stworzonezmyśląodecyden-tach,tzw.obserwator(pozwalającenamonitorowaniesytuacjiigenerowaniestatystyk).Obecnietrwająpracenaddalszymposzerzaniemfunkcjonalnościsystemupoprzezprzy-łączeniedoaplikacjicentrówzarządzaniakryzysowegoministerstworazrozszerzeniezakresuzbieranychinformacji.Zakładasię,żeCARbędziejawnymkanałemkomuni-kacji.Zuwaginafakt,żewkataloguzdarzeńwystępujeobszernakategoriadotyczącazagrożeńterrorystycznych,mógłbytobyćkanałjawnegoinformowaniarównieżotymzagrożeniu.PodmiotemwiodącymwtymzakresiebyłobyCentrumAntyterrorystyczneABWlubCentrumZarzadzaniaKryzysowegoABW.

Równolegle z tworzeniem Centralnej Aplikacji Raportującej trwają prace nadzmianą Zarządzenia nr 74 Prezesa Rady Ministrów z dnia 12 października 2011 r. w sprawie wykazu przedsięwzięć i procedur systemu zarządzania kryzysowego. Ko-niecznośćdokonaniawnimzmianwynikazdotychczasowejpraktykiorazzwniosków zćwiczeń,w tymzćwiczeńwzakresiezarządzaniakryzysowegoNATO-CMX.Pro-pozycjeRCBdotycząm.in. stopnialarmowych, tj.wprowadzeniastopnialarmowychdlasystemówteleinformatycznychadministracjipublicznejwprzypadkupojawieniasięzagrożeńcyberterrorystycznych,oraznowegozałącznikaodnośniedoobieguinformacjinapotrzeby systemuzarządzaniakryzysowegoopisującego sposób realizacji ustawo-wychobowiązkówwzakresieraportowanianapotrzebytegozarządzaniaprzezorganyadministracjirządowej.Załącznikokreślazasady,formyiterminowośćprzekazywaniainformacjiorazustawowezadaniazwiązanezzapewnianiemcałodobowejwymianyin-formacjiwodniesieniudo:

• ministrów–członkówRządowegoZespołuZarządzaniaKryzysowego,• pozostałychministrówicentralnychorganówadministracjirządowejobjętych

systememstałychdyżurównaczaszewnętrznegozagrożeniabezpieczeństwapaństwaiwojny,

• wojewodów,jakoorganówwłaściwychwsprawachzarządzaniakryzysowegonatereniewojewództwa,

• starostów, jakoorganówwłaściwychw sprawachzarządzaniakryzysowegonatereniepowiatu.


Obieg informacji na potrzeby zarządzania kryzysowego będzie obejmował następu-jące formy raportowania:

• raportycykliczneostaniebezpieczeństwa(doboweitygodniowe),• raportycykliczneo staniezasobówuwzględnionychwplanachzarządzania

kryzysowego(kwartalne),• raportydoraźneostwierdzonychzagrożeniach,• raportysytuacyjneoprowadzonychdziałaniach,• raportysytuacyjneowdrożeniuproceduriprzedsięwzięćsystemuzarządzania

kryzysowego.Raportytebędąprzetwarzanenapotrzebyrealizacjizadańwłasnychzzakresuza-

rządzaniakryzysowegoprzezwyżejwymienioneorgany,zuwzględnieniemnastępują-cychpostanowień:

• organysporządzająceraportyudostępniająuzyskaneinformacje jednostkompodległymlubnadzorowanymzgodniezeswojąwłaściwościąrzeczową,

• na potrzebyPrezesaRadyMinistrów,RadyMinistrów,ministra sprawwe-wnętrznych oraz Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego raportyagreguje,przetwarzaidystrybuujeRządoweCentrumBezpieczeństwa,

• analizyiopracowaniasporządzanewRCBnapodstawieraportówsąudostęp-nianezzachowaniemprzepisówoochronieinformacjiniejawnych.

Zakresraportu cyklicznego o stanie bezpieczeństwaobejmujeinformacjeozda-rzeniachizagrożeniachstwierdzonychwciąguminionejdobylubminionegotygodniaorazprognozynakolejnądobęlubprzyszłytydzień.Tegotypuraportskładają:

• starostowiedowojewodów:raportdobowy(podsumowaniedobyiprognozazagrożeńnakolejnądobę)–nazasadachustalonychprzezwojewodę–orazraporttygodniowy(podsumowanietygodniaiprognozazagrożeńnakolejnytydzień)–wkażdypiątekdogodziny12.00,

• wojewodowiedoRCB:raportdobowy(podsumowaniedobyiprognozaza-grożeńnakolejnądobę)–codziennie,najpóźniejdogodz.6.00–orazraporttygodniowy(podsumowanietygodniaiprognozazagrożeńnakolejnytydzień)–wkażdypiątekdogodziny15.00,

• ministrowie–staliczłonkowieRządowegoZespołuZarządzaniaKryzysowe-goorazministrowieicentralneorganyadministracjirządowej,którzytworzącentra zarządzaniakryzysowego–doRCBw formie raportudobowegonazasadachustalonychindywidualniezdyrektoremRCBorazdodatkowowfor-mieraportutygodniowegowkażdypiątekdogodziny15.00(podsumowanietygodniaiprognozazagrożeńnatydzieńkolejny).

Raporty cykliczneostaniezasobówuwzględnionychwplanachzarządzaniakry-zysowegosporządzasięwceluutrzymywaniabazdanychniezbędnychwprocesieza-rządzaniakryzysowego.Zakrestakiegoraportuobejmujeinformacjezaktualizowanenadzieńsprawozdawczy,zawarteodpowiedniowpowiatowym,wojewódzkimikrajowymplanachzarządzaniakryzysowegoorazwplanachzarządzaniakryzysowegoopracowy-wanych przezministrów kierujących działami administracji rządowej i kierownikówurzędówcentralnych,jeśliteplanyzawierajątakieinformacje.Raportycykliczneosta-niezasobówuwzględnionychwplanachzarządzaniakryzysowegoskładająnaostatnidzieńkażdegokwartału:

• starostowiedowojewody,• wojewodowiedodyrektoraRCB,• ministrowie–staliczłonkowieRZZKdodyrektoraRCB.


Raporty doraźne o stwierdzonych zagrożeniachsporządzasięwcelurealizacjiobowiązkówzwiązanychzkolejnościąpodejmowaniadziałańprzezorganyzarządzaniakryzysowego,ajednocześniewramachrealizacjizadańzwiązanychzzapewnieniemca-łodobowegoobieguinformacjinapotrzebyzarządzaniakryzysowego.Tegotypuraportysąsporządzane,wprzypadkugdywramachprowadzonegomonitoringuzostajestwier-dzonezagrożenie,któregoaktualnaskalabądźdalszyrozwójmogąskutkowaćsytuacjąkryzysową.Raportyte,niezwłoczniepowykryciuzagrożenia,składają:

• starostowiedowojewodyorazdowójtów,burmistrzówiprezydentówmiastanatereniepowiatu,

• wojewodowiedoRCBorazdostarostównatereniewojewództwaidowła-ściwegoministra,wiodącegowprzypadkuwystąpieniadanegozdarzenia(za-grożenia),

• pozostałeorganydoRCBorazdo innychwybranychprzez siebieorganówlubkierownikówurzędówcentralnych,zgodniezichwłaściwościąrzeczową.

Niezależnie od źródła otrzymanej informacji RCB, po dokonaniu jej analizy,uwzględniającproceduryzawartewKrajowymPlanieZarządzaniaKryzysowego,prze-syłaraportostwierdzonymzagrożeniudopodmiotów,wktórychwłaściwościleżądzia-łaniazwiązanezmonitorowaniemizwalczaniemtegozagrożenia.

Raporty sytuacyjne o prowadzonych działaniachsporządzasięwceluzapew-nieniaciągłegomonitorowaniazagrożeńorazracjonalnegogospodarowaniazasobamiujętymiwplanachzarządzaniakryzysowegoi innymiwykorzystywanymisiłamiorazśrodkami. Procedurę przekazywania raportów sytuacyjnych o prowadzonych działa-niachuruchamiająiodwołująodpowiednio:

• dyrektorRCBwstosunkudoraportówsporządzanychprzezwojewodów,mi-nistrówikierownikówurzędówcentralnychwchodzącychwskładRZZK,

• wojewodawstosunkudostarostów,• minister–członekRządowegoZespołuZarządzaniaKryzysowego,jeślizda-

rzeniemieścisięwjegowłaściwościrzeczowej.Raportysytuacyjneoprowadzonychdziałaniachskładają:• starostowiedowojewodów,codziennienagodzinę9.00oraznagodzinę16.00,• wojewodowieorazministrowieiorganycentralnewchodzącewskładRZZK

doRCBnagodzinę10.00i17.00,• pozostałeorganydoRCBlubministra–członkaRZZKnagodzinę9.00i16.00.Wprzypadkuuruchomieniaproceduryprzezministra–członkaRządowegoZespołu

ZarządzaniaKryzysowego–raportysąprzekazywanerównolegledoRCBorazdoCZKtegoministralub,wprzypadkugdyministernieutworzyłCZK,dopunktukontaktowego.

Wprowadzeniejednegozestanównadzwyczajnychjestrównoznacznezurucho-mieniemproceduryprzekazywaniaraportówsytuacyjnychoprowadzonychdziałaniach.

Raportsytuacyjnyowdrożeniuproceduriprzedsięwzięćsystemuzarządzaniakry-zysowegowynikającychzczłonkostwawOrganizacjiTraktatuPółnocnoatlantyckiegozawiera–wzwiązkuzwprowadzonymstopniemalarmowymlubstopniemalarmowymCRP (zagrożenie dla cyberprzestrzeni RP)2 lub uruchomionym środkiem reagowaniakryzysowego:

–informacjedotyczacezakresuiterminuzrealizowaniazadań,–informacjeoewentualnychdodatkowychpotrzebachlubzidentyfikowanychpro-

blemachmogącychuniemożliwićlubopóźnićrealizacjęzadań.

2 Definiowanezgodniezdokumentempn.Polityka ochrony cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej.


Raportsytuacyjnyowdrożeniuproceduriprzedsięwzięćsystemuzarządzaniakry-zysowegojestprzedkładanyprzezorganwdrażającydoRCBniezwłoczniepopodjęciudecyzjicodozakresunowychzadań,zzachowaniemprzepisówustawyoochroniein-formacjiniejawnych.

Wprowadzeniezałącznikadotyczącegoobieguinformacjinapotrzebyzarządzaniakryzysowegomausystematyzowaćiusprawnićprzepływdanychpomiędzypodmiotamisystemu.Całośćpracprojektowo-legislacyjnychmasłużyćusprawnieniudziałańcałegosystemuzarządzaniakryzysowego,wtympracanalitycznychwRCB.Każdaotrzymanainformacjapodlegabowiemanalizieiocenie.DlaanalitykaCentrumnajważniejszajestumiejętnośćzweryfikowaniainformacji.Abymożnabyłotegodokonać,koniecznajestwspółpracazespecjalistamizróżnychdziedzin,umożliwiającapozyskanieszczegóło-wejirzetelnejwiedzy.

Szybki obieg informacji, z jednej strony pozwalający decydentom skuteczniei właściwie diagnozować sytuacje, a z drugiej pozwalający wyjść ze sprawdzonym irzetelnymkomunikatemmedialnymdospołeczeństwa,wymagasprawnegodokonywa-niaanalizyzdarzeńorazwłaściwegoformułowaniawnioskówirekomendacjidziałań.Następujetojednakzwyklepodpresjączasu.Dlategozadaniemanalitykajestpotrafićdotrzećtam,gdzieinnitracąmotywację.


Renata Dąbrowska

Użyteczność badań poligraficznych w postępowaniach karnych(spotkaniewarsztatowe)

Wdniu19kwietnia2013 r.na terenieDelegaturyAgencjiBezpieczeństwaWe-wnętrznegow Poznaniu odbyły się warsztaty pt.Użyteczność badań poligraficznych w postępowaniach karnych. Idea zorganizowania takich warsztatów zrodziła się wzwiązkuzwykonywaniemprzezAgencjębadańpoligraficznychzlecanychjejprzezorganywymiarusprawiedliwości.ABWwykonujetakiebadaniawprzypadkuniektó-rych spraw karnych, a profesjonalna realizacja tych zadań świadczy o szczególnychumiejętnościachekspertówzatrudnionychwAgencji,wykształconychwtymkierunku.Ichudziałwlicznychsympozjach,seminariachiwarsztatachzzakresubadańpoligra-ficznychwyraźniewskazujenapotrzebępogłębianiawiedzyzwiązanejzmożliwościa-mi,jakiedajątegorodzajubadania.

Większość uczestników warsztatów, o których mowa, stanowili prokuratorzyokręgowipełniącyfunkcjewwojewództwachwielkopolskim,dolnośląskim,lubuskimikujawsko-pomorskim,prokuratorzyapelacyjnizeSzczecinaiZielonejGóryorazpro-kuratorw stanie spoczynku z ZielonejGóry.GościemDABWwPoznaniu był rów-nieżzastępcakomendantawojewódzkiegoPolicjiwPoznaniu,naczelnikZarząduCBŚ w Poznaniu, zastępca komendanta Żandarmerii Wojskowej w Poznaniu, prokuratorOkręgowejProkuraturyWojskowejorazdyrektorzysąsiednichDelegaturABW(łącznie40osób).Swojąobecnościązaszczyciłnas takżeprof.HubertKołecki, emerytowanykierownikKatedryKryminalistykiUniwersytetuAdamaMickiewiczawPoznaniu.

Spotkanie miało na celu zaprezentowanie badania poligraficznego jako warto-ściowego narzędzia pomocniczego w sprawach karnych, z którego warto korzystać. Oprawdziwościtegostwierdzeniaświadcząrozmowyidyskusjeprowadzonezprzed-stawicielamiwyżejwymienionychorganów,którzy,jaksięokazuje,zregułyniedokoń-cawiedzą,czegotaknaprawdęmożnaoczekiwaćodtakichbadań,coonemogąwnieśćdosprawyiwjakisposóbmożnaznichkorzystać.Najczęstsząprzeszkodąwsięganiupotegorodzajunarzędziejestzbytmaławiedzanatematformalnychprocedurzwiąza-nychzwystępowaniemoprzeprowadzenietegotypubadań.

Gościem specjalnym spotkania był prof. Ryszard Jaworski, kierownik KatedryKryminalistykiUniwersytetuWrocławskiego.Jestonbiegłymsądowymzzakresuba-dańpoligraficznych iodponad30 latczynnympoligraferem–praktykiem.Na tematbadań poligraficznych wydał wiele publikacji naukowych. Podczas pierwszej częściwarsztatówprofesorJaworskiwygłosiłwykładpt.Decyzje prokuratora podejmowane na podstawie wyników testów badania poligraficznego.W swoimwystąpieniu zapre-zentował przykłady konkretnych sprawkarnych,w części znanych opinii publicznej,wktórychskorzystanozprzeprowadzeniategotypubadań.Badaniatewkonsekwencjiprzyczyniłysiędopomyślnegozakończeniasprawpoprzezwytyczeniewłaściwychkie-runkówprowadzonychpostępowań.

KolejnymgościemspotkaniabyłdrPiotrHerbowski,adiunktSzkołyWyższejPsy-chologiiSpołecznejwPoznaniu,którywswoimwystąpieniuProblematyka wykorzysta-nia badania poligraficznego w postępowaniach karnychzaprezentowałuwarunkowaniaprawnedotyczącebadańpoligraficznychprzeprowadzanychwPolsce,historiępoligrafu


orazrzeczywistewykorzystanietakichbadańwsprawachkarnych.Prelegentpodałlicz-neprzykładykonkretnychspraw,wktórychuczestniczyłjakowieloletnifunkcjonariuszPolicjiorazwykładowcaWyższejSzkołyPolicjiwPile.

Metodykę badania poligraficznegoprzybliżyłakpt.RenataDąbrowska,którapro-wadzipracowniębadańpsychofizjologicznychwDABWwPoznaniu.Podczaswygło-szonegoprzezniąwykładuuczestnicyzapoznalisięzterminologiązwiązanązbadaniamipoligraficznymi,zpsychologicznymipodstawamitychbadań,kryteriamidiagnostycz-nymiwykorzystywanymiwsystemachocenytestówpoligraficznych,zeskutecznościątego typu testów,schematembadaniapoligraficznego,najczęściejwykorzystywanymiformatamitestowymi,rodzajamistosowanychpytańimetodamizakłócającymibadaniapoligraficzne.Zwróconoteżuwagęnaopiniezbadaniapoligraficznegoiichformuło-wanieoraznakategoriewyników testów i ichwłaściweodczytywanie.Wspomnianorównieżopropozycjachstandaryzacjiwzakresieprzeprowadzaniabadańnapoligrafie.

Wdrugiejczęścispotkaniagościemogliwziąćudziałwzajęciachpraktycznych,któreodbyłysięwpracownibadańpoligraficznych.Tutajuczestnicyzostalizapoznanizesprzętemdoprzeprowadzaniabadań,anastępnieobserwowalizapisreakcjifizjolo-gicznych zachodzących podczas przeprowadzania testu demonstracyjnego.Dlawięk-szościbyłatookazjadozadaniapytańodnoszacychsiędopraktycznychuwarunkowańzwiązanychzbadaniempoligraficznym,atakżeciekawedoświadczenie,copotwierdziłodużezainteresowanie.

Na zakończenie spotkania uczestnicy zostali poproszeni o wypełnienie ankietydotyczącejwysłuchanychwykładóworazzajęćprzeprowadzonychwpracownibadańpsychofizjologicznych.Wynikitejankietypotwierdziły,żewartobyłozorganizowaćta-kiewarsztaty.

Podczascałegospotkaniauczestnicymielidoswojejdyspozycji„biblioteczkępo-ligrafera” składającą się z fachowej literatury związanej zbadaniamipoligraficznymiautorów polskich i zagranicznych, z literaturywzbogacającejwiedzę dotyczącą tegorodzaju badań, czasopismAmerykańskiego Stowarzyszenia Poligraferów (APA) orazwszystkichwydań„PrzegląduBezpieczeństwaWewnętrznego”.

Wtrakciewarsztatówpadłapropozycja,abyspotkanianatematznaczeniabadańpoligraficznychwsprawachkarnych,adresowanedoprzedstawicieliorganówwymiarusprawiedliwości,odbywałysięnatereniecałegokraju.IchprzygotowaniemmoglibysięzająćeksperciABWzposzczególnychjednostekorganizacyjnychAgencji.

UdziałwwarsztatachdyrektorówdelegaturABWwymienionychnawstępiemiałna celu zaprezentowanie badań poligraficznych przeprowadzanych przezAgencję nazlecenie pionówoperacyjnych.Wniedalekiej przyszłości planuje się zorganizowanie wDABWwPoznaniuodrębnegospotkaniaprzeznaczonegowyłączniedlafunkcjona-riuszyABWzterenuzachodniejPolski,zajmującychsiępracąoperacyjną.


Piotr Burczaniuk

Podpisanie porozumienia z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie współpracy naukowo-dydaktycznej z Wydziałem Prawa i Admini-

stracji Uniwersytetu kardynała Stefana Wyszyńskiego

Wdniu12czerwca2013r.zostałopodpisaneporozumieniewsprawiewspółpracynaukowo-dydaktycznejpomiędzyAgencjąBezpieczeństwaWewnętrznegoaWydziałemPrawa iAdministracjiUniwersytetuKardynała StefanaWyszyńskiego.W ramach tejwspółpracymająbyćrealizowanem.in.pracebadawczo-rozwojowewzakresieprojek-tówbadawczychdotyczącychbezpieczeństwapaństwa,finansowanychgłównieprzezNarodoweCentrumNaukiorazNarodoweCentrumBadańiRozwoju.Upodstawpod-pisaniaporozumieniależydążeniedowypracowaniajednolitejmetodologiiwykonywa-niaczynnościanalityczno-informacyjnychprzyocenieprojektowanychaktówprawnych wszczególnościdotyczącychprawagospodarczegoifinansowego.TametodologiamałączyćwiedzęmerytorycznąstanowiącąbazędziałalnościakademickiejWPiAUKSW zdoświadczeniemABWwzakresieocenyprojektowanychregulacjiprawnych,odno-szącychsiędonajistotniejszychobszarówzpunktuwidzeniabezpieczeństwawewnętrz-negopaństwa.

Stronyporozumienia zobowiązały sięponadtodopodejmowaniawspólnychdzia-łańukierunkowanychnaorganizacjęspecjalistycznychzajęćpraktycznych,seminariów,konferencjinaukowychorazstudiówpodyplomowych.Owocemtejwspółpracymabyćpodnoszeniepoziomukwalifikacjizawodowychfunkcjonariuszyipracownikówcywil-nychABWpoprzezpogłębianie ichwiedzy z zakresuprawa,w szczególności prawagospodarczegoifinansowego.

Zapleczedydaktycznepowyższychprzedsięwzięćstanowikadrazłożonazeksper-tówzbogatymdorobkiemakademickim,którymisąpracownicynaukowiWPiAUKSW.WspółpracaABWzWPiAUKSWmawprzyszłościzapewnićrozwinięcieumiejętnościanalityczno-informacyjnychipogłębieniewiedzynatematbezpieczeństwaekonomicz-negopaństwaufunkcjonariuszyipracownikówcywilnychABW.

PierwszymprzejawemwspółdziałaniaABW iWPiAUKSW jestwspólnie zorga-nizowane szkolenie specjalistycznepodnazwąOcena skutków regulacji w prawie fi-nansowym i gospodarczym, któreodbyło sięwCentralnymOśrodkuSzkoleniaABW wEmowiewdniach18–20sierpnia2013r.Szczegółowarelacjazjegoprzebieguzosta-niezamieszczonawnastępnymnumerze„PrzegląduBezpieczeństwaWewnętrznego”.


Zdj. 1. Od lewej: zastępca szefa ABW kazimierz mordaszewski oraz dziekan WPiA UkSW dr hab. marek michalski.

Zdj. 2. Od lewej: prodziekan WPiA UkSW dr hab. Piotr Zapadka, dr Aneta ja-kubiak--mirończuk, zastępca szefa ABW kazimierz mordaszewski, dziekan WPiA UkSW prof. dr hab. marek michalski, dyrektor Biura Prawnego ABW Dariusz mędrala oraz Piotr Burczaniuk.


O Autorach

About the Authors

GrzegorzBorowik–por.,AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznego,PiotrBurczaniuk–por.,AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznego,RenataDąbrowska–kpt.,AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznego,KamilGalicki–zastępcadyrektoraRządowegoCentrumBezpieczeństwa,KrzysztofIzak–mjr,AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznego,Karol Jachymek – filmoznawca, kulturoznawca, doktorant naWydziale Kulturo-

znawstwaiFilologiiSWPSwWarszawie,RadosławJagiełło–SłużbaKontrwywiaduWojskowego,AnnaKańciak–doktorantkaUniwersytetuWarszawskiego,sierż.,AgencjaBezpie-

czeństwaWewnętrznego,MaciejKędzierski–mł.insp.,CentraleBiuroŚledczeKomendyGłównejPolicji,TomaszKijewski–ekspertds.bezpieczeństwaenergetycznego.Absolwentm.in.Eu-

ropejskiegoCentrumStudiównadBezpieczeństwemim.gen.MarshallawGarmisch--PartenkircheniAkademiiObronyNarodowejwWarszawie,

Arkadiusz Król – absolwent Wydział Nauk o Bezpieczeństwie Wyższej Szkoły OficerskiejWojskLądowych,

PiotrNiemczyk – ekspert ds. bezpieczeństwa, członekRadyKonsultacyjnej przyCentralnymOśrodku SzkoleniaABW im. gen. dyw. StefanaRoweckiego „GROTA” wEmowie,

CristianNita–dr,rumuńskaNarodowaAkademiaWywiadowczaim.MihaiViteazul,GrzegorzOcieczek–prokuratorProkuraturyKrajowejwstaniespoczynku,dokto-

rantKatedryKryminalistykiWydziałuPrawaiAdministracjiUniwersytetuŚląskiego,AntoniPodolski–b.WiceministerSprawWewnętrznychiAdministracji,b.Dyrektor

RządowegoCentrumBezpieczeństwa,członekRadyKonsultacyjnejprzyCentralnymOśrodkuSzkoleniaABWim.gen.dyw.StefanaRoweckiego„GROTA”wEmowie,

MirosławSikora–InstytutPamięciNarodowej,MarcinSiuda–mjr,AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznego,Maciej Smolak – absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu

MariiCurie-SkłodowskiejwLublinie,MarekŚwierczek–mjr,AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznego,GrzegorzŚwiszcz–naczelnikWydziałuAnalizRządowegoCentrumBezpieczeństwa,JarosławTomasiewicz–drhab.,InstytutHistorii,UniwersytetuŚląskiego,JanuszWasilewski–st.plut.,AgencjaBezpieczeństwaWewnętrznego.


Informacje dla Autorów „Przeglądu Bezpieczeństwa Wewnętrznego”

RedakcjazwracasiędowszystkichAutorównadsyłającychtekstydodrukuosto-sowanienastępującychzasad:

1. Wszystkie tekstynależyprzesyłaćwpostacizapisuelektronicznego (Word,OpenOffice)podadresemRedakcji:[email protected].

2. Doartykułunależydołączyć:streszczenieoobjętościtekstudopółstronywydrukukomputerowegooraznotkęoautorze(zawódlubtytułnaukowy,miejscepracy). Wmiaręmożliwościprosimyrównieżonadsyłaniestreszczeniawjęzykuan-gielskim.

3. AutorzypowinniwypełnićdostępnynastronieAgencjiBezpieczeństwaWe-wnętrznegoFormularz zgody autora na publikację artykułu w czasopiśmie „PBW”iprzesłaćgonaadresRedakcjipodanywpunkciepierwszym.

4. Wszelkie ilustracje, zdjecia oraz schematy, które autor chciałby umieścićw artykule, powinnybyć dostarczonewoddzielnychoryginalnychplikach.Ichwymiarypowinnybyćniemniejsze,niżte,któremająbyćotrzymanepowydrukuorazmożliwiejaknajlepszej jakości(min.600dpi).WprzypadkudostarczeniailustracjizłejjakościRedakcjazastrzegasobieprawodoichnie-umieszczania.

5. Należypodaćźródławszystkichmateriałówilustracyjnych(zdjęć,rysunków,wykresów,schematów,tabelitd.).

6. Nakońcupodpisupodmateriałemilustracyjnymnależystawiaćkropkę.7. Odsyłaczedoprzypisówpowinnybyćumieszczonewtekścieprzedznakami

interpunkcyjnymi–kropkąkończącązdanie(wyjątek:skrótr.lubpodobny),przecinkiemitd.

8. Cytatyzeźródełiliteraturyprzedmiotu,nazwyustawiinnychaktówpraw-nych,tytułypracnaukowych,utworówliterackich,muzycznych,dramatycz-nych,obrazów,wystawnależywyróżnićkursywą.

9. Wbibliografiiiprzypisachpowinienbyćzachowanynastępującyschematopisu:a) przypiszaczynamywielkąliterą(wyjątekstanowiprzypisinternetowy)

ikończymykropką,b) przypisarchiwalny:nazwaarchiwum,poprzecinkunazwazespołu,

sygnatura,ewentualnietom,tytułdokumentu(kursywą),data,karta. PRZYKŁAD: AIPN,OBUiADwKrakowie,IPNKr144/1,MateriałyWojewódzkiejKomisjiKwalifikacyjnej.Oświadczenie Pawła Kosiby z dnia 4 X 1990 r.,k.57.

c) drukizwarte:inicjałimienia,nazwiskoautora,poprzecinkutytuł(kur-sywą),poprzecinkuewentualnietom,poprzecinkumiejsceirokwy-dania,poprzecinkustrony;potytulepublikacjizamieszczonejwpracy


zbiorowejstawiamyprzecinekipiszemy:w:itytułpracy(kursywą). PRZYKŁAD: W.Nowak,Urząd Ochrony Państwa,w:Historia służb specjalnych,K.Kowalski(red.),t.3,Warszawa1999,PWN,s.36.

d) artykuływczasopismach:inicjałimienia,nazwiskoautora,poprzecinkutytuł(kursywą),poprzecinkutytułczasopismawcudzysłowie,dalej(bezprzecinka)rokwydania,poprzecinkutom,zeszyt,numer,część (wopisienależystosowaćcyfryarabskie),poprzecinkustrony, PRZYKŁAD: W.Nowak,Służba więzienna,„ProkuraturaiPrawo”2009,nr4,cz.2,s.13.

e) wydawnictwainternetowe:adresinternetowy(bezpodkreśleńihiperłą-czy),poprzecinkuwnawiasiekwadratowyminformacjaodostępie (wdaciemiesiącnależypodaćcyfrąrzymską), PRZYKŁAD: http://www.pbw.gov/abw/cat.html[dostęp:1XII2011]. Podającstrony,należystosowaćskrót:s.idywizzeświatłami,np.:s.30,s.24–27,

f) należystosowaćoznaczenia:tamże,tensam,tasama,passim(jeżelizwrotytegotypurozpoczynająprzypis,należystosowaćwielkąliterę),inicjałimienia,nazwiskoautora,poprzecinkuskróttytułu(kursywą),poprzecinkustrony;niestosujemyskrótów:op.cit.,loc.cit., PRZYKŁAD: W.Nowak,Służba…,s.12. Tamże,s.14.

g) poskrócie:zob.ipor.niestawiamydwukropka,h) poskrócie:cyt.za:stawiamydwukropek.

10. Wtekstachzasadniczychnależystosowaćogólnieprzyjęteskróty (np., itp.,

m.in.,rkps,mps,t.,z.,itd.),atakżezreguły:r.(rok)iw.(wiek).11. Wtekściegłównymnależystosowaćzapisdaty:3lipca1969r.;wprzypisach

nazwęmiesięcy należy podać cyfrą rzymską, gdywystępująwraz z dniem irokiem(bezoddzielającychjekropek),winnychprzypadkachsłownie.

12. Należypodawaćpełneimięinazwiskoosoby,którajestwymienianawtekścieporazpierwszy.

13. Należypodawaćpełnenazwyinstytucji,organizacji,urzędówitp.,jeślisąwy-mienionewtekścieporazpierwszy.

14. Obcenazwyorganizacjiorazskrótyodnichutworzonepowinnybyćpisaneantykwą(tekstemprostym).

15. Nienależystosowaćtzw.twardychspacji.


16. Przyedycjidokumentówźródłowychnależystosowaćnastępującezasady:a) nagłówekdokumentupowinienskładaćsięzdatypowstaniadokumentu,

miejscapowstaniadokumentuoraz–pomyślniku–regestudokumentu(datapowstaniadokumentumanastępującyzapis: rok,miesiąc,dzieło,abrakująceelementydatynależyuzupełnićwnawiasiekwadratowym),

b) ortografięiinterpunkcjętekstunależyuwspółcześniać,c) stosowanewdokumentachróżnesposobyzapisudatypowinnybyćujed-

noliconedonastępującejformy,np.12VIII1946.Nienależyzamieniaćnaliczbęrzymskąnazwmiesięcypisanychsłownie,

d) wszelkiewyróżnieniaworyginalnymtekściedokumentu,dokonaneprzezjegotwórcę,powinnybyćoddanezapomocączcionkiwytłuszczonej,

e) nawiasy ukośne /…/ powinny być zamieniane na nawiasy półokrągłe(…),

f) skrótysłownikowenależypozostawićbezrozwinięcia,g) skrótyniekonwencjonalnenależyrozwijaćwnawiasachkwadratowych

antykwą,h) opuszczeniapochodząceodwydawcypowinnybyćzaznaczone trzema

kropkamiwnawiasieokrągłym,i) opuszczeniawcytaciepochodząceodautoraartykułunależyzaznaczyć

trzemakropkamiwnawiasiekwadratowym.17. Redakcjazastrzegasobieprawodozwracaniaautoromtekstówopracowanych

bezuwzględnieniapowyższychzasad.18. Redakcjazastrzegasobieprawododokonywaniazmianiskrótówwporozu-

mieniuzautorem.19. Redakcjazwracauwagę,żeghostwriting1iguestauthorship2sąprzejawem

nierzetelnościnaukowej,awszelkiewykryteprzypadkipraktykniezgodnychzzasadamietykiobowiązującejwnaucebędąujawniane,włączniezpowia-domieniemodpowiednichpodmiotów(instytucjizatrudniającychautorów,to-warzystwnaukowych,stowarzyszeńedytorównaukowychitp.).

20. Redakcja zwraca uwagę, iż autorzy tekstówpowinniw sposób przejrzysty,rzetelnyiuczciwyprezentowaćrezultatyswojejpracy,awszelkieprzejawynierzetelnościnaukowej,zwłaszczałamanieinaruszaniezasadetykiobowią-zującychwnauce,będądokumentowaneprzezRedakcję.

1 Z ghostwritingmamydoczynieniawówczas,gdyktośwniósłistotnywkładwpowstaniepublikacji,alejegoudziałjakoautoraniezostajeujawnionylubchoćbyuwzględnionywpodziękowaniachdołączonychdotekstu.

2 Sytuacjaokreślanateżjakohonorary authorship–osobapodanajakoautorczywspółautortekstumiałaznikomyudziałlubwcalenieuczestniczyławtworzeniupublikacji.