Prof. dr. SMAIL ČEKIĆ

SPREČAVANJE I KAŽNJAVANJE ZLOČINA GENOCIDA

Uvodne napomene

Genocid je samostalna, samosvojna i prepoznatljiva društvena pojava - proces, veoma

složena, rasprostranjena i dovoljno društveno značajna pojava - proces koji se može

empirijski identifikovati i naučno istraživati i naučno saznavati kao jedinstvo raznovrsnog na

raznim prostorima i u raznim vremenima. To je, istovremeno organizovana, ciljna i

svrsishodna pojava - proces, koji po svom sadržaju, usmjerenosti i intenzitetu ima generalne i

univerzalne negativne odredbe, te kao takav se može empirijski identifikovati i misaono

shvatiti kao poseban društveni realitet, odnosno činilac društvene stvarnosti, koji se razlikuje

od drugih društvenih realiteta - pojava i procesa u ljudskom društvu.

Genocid je izrazito složena empirijska pojava društvene stvarnosti, dinamična

struktuirana i razvojna pojava, u čijem sadržaju se nalaze brojni i raznovrsni činioci, koji su

aktuelno, potencijalno i perspektivno predmet naučnih istraživanja i izučavanja brojnih,

raznorodnih i raznovrsnih nauka i naučnih disciplina. S tim u vezi, može se govoriti o raznim

dimenzijama i aspektima društvenog i naučnog interesovanja i interesa i naučnih saznanja do

kojih se dolazi kroz proces naučnih istraživanja u okvirima raznih i raznovrsnih nauka i

naučnih disciplina.

Gеnоcid је, pо dеfiniciјi, najteži, najkompleksniji i najgnusniji oblik zločina u historiji

čovječanstva i jedan od najsloženijih društvenih procesa i pojava, projiciran u vremenu i

prostoru kao proces koji je rezultat kolektivne ideologije, politike i prakse, koji ima svoje

faze, sistematski i planski karakter, širi kontekst, dinamiku i intenzitet i koji se vrši u

kontinuitetu (nad nezaštićenim, bespomoćnim, nedužnim i nenaoružanim žrtvama, odabranim

samo zato što pripadaju nekoj, po međunarodnom pravu, zaštićenoj grupi, koja je meta

napada samo zbog takve pripadnosti), kao niz međusobno funkcionalno povezanih različitih

djelâ, počinjenih od strane velikog broja organizovano udruženih učesnika u procesu koji

karakteriše planiranje, pripremanje, organizovanje i izvođenje, uz potpunu saglasnost,

koordinaciju, neposredno učešće i kontrolu najviših državnih organa vlasti, što je

karakteristično i za genocid nad Bošnjacimu u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća.

Nesumnjivo je da se radi o pojavi koju najneposrednije proizvodi i iza koje stoji država kao

politički subjekt. Kada je riječ, primjera radi, o masovnom učešću (ljudi) u genocidu, tako je

samo u genocidu nad Bošnjacima Bosne i Hercegovine u sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija

Srebrenici, jula 1995, prema istraživanjima Vlade Republike Srpske, učestvovalo (po raznim

osnovama i na razne načine) preko 25.000 ljudi.

AFW2616

1. Pregled osnovnih stavova Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida

Genocid je, prema Rezoluciji 96 (I) Generalne skupštine Ujedinjenih nacija, od 11.

decembra 1946, “zločin u međunarodnom pravu i u suprotnosti je sa duhom i ciljevima

Ujedinjenih nacija”, koga “osuđuje civilizovani svijet”. U “svim periodima historije

genocid je nanosio velike gubitke čovječanstvu”.1

Genocid je, po Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, usvojenoj 9.

decembra 1948, “bilo da je izvršen u vrijeme mira ili rata, zločin u međunarodnom

pravu”.2

Članom II genocid je definiran na sljedeći način: “U ovoj Konvenciji, pod

genocidom se podrazumijeva bilo koje od sljedećih djela (akata), počinjenih s

1 UJEDINJENE NACIJE, Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (u daljem tekstu: Konvencija …), 9. decembar 1948, član I. Genocid i masovna zvjerstva predstavljaju užasavajuće ljudske gubitke. Samo u XX stoljeću - stoljeću genocida - desetine miliona ljudi je ubijeno na genocidnoj osnovi. Bosna i Hercegovina je, nažalost, višestruko historijsko svjedočanstvo da je dvadeseto stoljeće - stoljeće genocida. Njega je obilježila monstruozna neljudska težnja da se istrijebe cijele nacionalne, etničke, rasne ili vjerske grupe kao takve, da im se onemogući biološki, kulturni, socijalni i ekološki opstanak. Nažalost, Bosna i Hercegovina i njen glavni grad Sarajevo istovremeno su simboli stradanja narodâ zbog njihove nacionalne, etničke i vjerske pripadnosti, te trajne orijentacije i osvajačkih težnji prema Bosni i Hercegovini i istrebljenju pojedinih njenih naroda. Ona je istovremeno i paradigmatični primjer antifašističkog otpora i odbrane civilizacijskih i kulturnih vrijednosti Evrope od najtežeg zla koje poznaje čovječanstvo - zločina genocida, posebno na kraju XX stoljeća, kada je Evropa ostala nijema na pozive brojnih nemoćnih ljudskih bića za spas, a svijet, naročito vlade velikih zapadnih zemalja, zauzeo neutralan, pasivan i licemjeran stav prema žrtvama genocida, lišavajući ih legitimnih prava na odbranu biološko-fizičkog opstanka. U Bosni i Hercegovini je na kraju XX stoljeća nad Bošnjacima ponovo izvršen genocid zbog njihove nacionalne, etničke i vjerske pripadnosti i otimanja njihovog životnog prostora. Genocid je, prema velikosrpskom i velikohrvatskom projektu fašističkog karaktera i sa genocidnom namjerom da se unište Bošnjaci kao nacionalna, etnička i vjerska grupa, izvršen radi “rješavanja muslimanskog pitanja” i širenja srpskog i hrvatskog lebensrauma, pri čemu je Bošnjake trebalo istrijebiti i zauzeti njihov prostor koji bi bio obuhvaćen etnički čistom srpskom, odnosno hrvatskom državom.2 Isto. Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida spada u korpus najznačajnijih međunarodnopravnih dokumenata, u tekovine ljudske civilizacije, kao rezultat iskustva međunarodne zajednice iz holokausta i genocida u Drugom svjetskom ratu. Iako je Konvencija na početku dočekana sa dobrodošlicom, kritička pitanja i komentari ubrzo su dominirali u raspravama mnogih istraživača. Brojni naučni i stručni radnici i analitičari i danas vode rasprave o definiciji genocida, zabranjenim aktima, namjeri, odbijenim prijedlozima da se u taj dokument uključe političke grupe, te kulturni genocid, kao i drugim pitanjima, ukazujući na potrebu redefinisanja genocida. Početkom devedesetih godina XX stoljeća Vijeće sigurnosti Ujedinjenih nacija animiralo je Konvenciju o genocidu, stavljanjem definicije genocida u statut novoformiranih ad hoc krivičnih sudova za bivšu Jugoslaviju (ICTY) i Ruandu (ICTR). Tako je prošlo skoro pola stoljeća prije nego je Konvencija o genocidu konačno primijenjena u konkretnom sudskom procesu. Do sada su navedeni međunarodni krivični sudovi u više slučajeva donijeli presude protiv pojedinaca optuženih za genocid. Tužba koju je 1993. Republika Bosna i Hercegovina pokrenula protiv Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) za genocid pred Međunarodnim sudom pravde bila je prvi test za utvrđivanje odgovornosti učešća države u genocidu prema Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida. Presuda, donesena 26. februara 2007, pokrenula je, kako van Bosne i Hercegovine, tako i unutar zemlje, lavinu akademskih, društvenih i političkih komentara, diskusija i polemika.

AFW2616

2

namjerom da se, potpuno ili djelimično, uništi jedna nacionalna etnička, rasna ili

vjerska grupa kao takva:

a) ubijanje pripadnika grupe;

b) uzrokovanje (nanošenje) teških tjelesnih ili psihičkih povreda pripadnicima grupe;

c) namjerno nametanje grupi životnih uslova, sračunatih da dovedu do njenog

potpunog ili djelimičnog fizičkog uništenja;

d) uvođenje (nametanje) mjera kojima je namjera sprečavanja rađanja unutar grupe;

e) prisilno premještanje djece iz jedne u drugu grupu”.3

Članom III su određena kažnjiva djela:

a) genocid;

b) udruživanje radi (iz)vršenja genocida;

c) direktno i javno podsticanje na izvršenje genocida;

d) pokušaj izvršenja genocida;

e) saučesništvo u genocidu.4

Osobe koje vrše genocid “ili bilo koje drugo djelo nabrojano u članu III” biće,

prema članu IV Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, kažnjene, “bez

obzira na to da li se radi o ustavno odgovornim vladarima, javnim funkcionerima ili

privatnim licima”. Prema članu V strane se obavezuju da donesu neophodno zakonodavstvo

u cilju primjene Konvencije i da posebno obezbijede efikasne kazne (krivične sankcije) za

osobe osuđene za genocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III. Član VI

predviđa da “osobama optuženim za genocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u

članu III sudi nadležni sud države na čijoj teritoriji je djelo počinjeno ili međunarodni

krivični sud koji ima nadležnost u odnosu na te ugovorne strane, a koje su prihvatile njegovu

nadležnost”. Članom VII predviđena je ekstradicija.5

Prema članu VIII Konvencije “svaka ugovorna strana može se obratiti nadležnim

organima Ujedinjenih nacija u cilju preduzimanja mjera u skladu sa Poveljom

Ujedinjenih nacija, koje smatraju adekvatnim za sprečavanje i suzbijanje akata

genocida ili bilo kojih drugih djela taksativno navedenih u članu III”.6

3 Isto, član II.4 Isto, član III.5 Isto, članovi IV-VII.6 Isto, član VIII.

AFW2616

3

Članom IX je predviđeno podnošenje određenih sporova Međunarodnom sudu

pravde: “Sporovi između ugovornih strana koji se odnose na tumačenje, primjenu ili

izvršenje ove Konvencije, uključujući one koji se tiču odgovornosti neke države za

genocid ili za neki drugi akt taksativno naveden u članu III, podnose se Međunarodnom

sudu pravde, na zahtjev bilo koje od strana u sporu”.7

Član IX govori o “odgovornosti države za genocid ili bilo koje drugo djelo

taksativno navedeno u članu III”.8 Države su, prema Konvenciji, dužne da ispunjavaju

svoje obaveze prema međunarodnom pravu, uključujući međunarodno humanitarno pravo i

one ostaju odgovorne za akte koji su suprotni međunarodnom pravu, a pripisivi su njima.9

Preostalih deset članova predstavljaju završne klauzule koje se bave takvim pitanjima

kao što su ugovorne strane Konvencije, ratifikacija i njeno stupanje na snagu.10

Države ugovorne strane (članice) su obavezne da sprečavaju i kažnjavaju genocid.

Obaveza svake države da sprečava i kažnjava zločin genocida “nije teritorijalno omeđena

Konvencijom”. Obaveza se proteže bez teritorijalnog ograničenja. Obaveza je svake države,

prema članu VI, na čijoj je teritoriji djelo počinjeno da ga krivično goni.11

Konvencijom o genocidu je “stvoren univerzalan, ugovorno baziran koncept

odgovornosti države”. Članom IX Konvencije se “veoma eksplicitno državama uvodi

neposredna odgovornost da ne vrše genocid, odnosno ne pružaju pomoć u vršenju

genocida”.12 Savezna Republika Jugoslavija je u sporu Bosna i Hercegovina protiv SRJ

(SCG) zastupala tezu da Konvencija o genocidu “ne predviđa odgovornost država za akte

genocida kao takve”. S tim u vezi, Savezna Republika Jugoslavija je smatrala da se obaveze

propisane Konvencijom odnose na “sprečavanje i kažnjavanje genocida kada takav zločin

čine pojedinci”.13 Zastupnik Savezne Republike Jugoslavije je ponovio ocjenu da “Konvecija

ni na koji način ne sugeriše da same države mogu da vrše genocid”.14

Odredbama Konvencije državama se, po Međunarodnom sudu pravde, nameću

obaveze u pogledu kojih, u slučaju kršenja, može nastati njihova odgovornost. Članovi V, VI

i VII, kojima se predviđa zakonodavstvo, posebno predviđanje efikasnih kazni za lica

osuđena za genocid i druga djela taksativno navedena u članu III, kao i krivično gonjenje i 7 Isto, član IX.8 Isto, član IX; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA, SPOR KOJI SE ODNOSI NA PRIMJENU KONVENCIJE O SPREČAVANJU I KAŽNJAVANJU ZLOČINA GENOCIDA - BOSNA I HERCEGOVINA PROTIV SRBIJE I CRNE GORE - (u daljem tekstu: MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …), Hag, 26. februar 2007, paragraf 152.9 UJEDINJENE NACIJE, Konvencija …, član IX; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 148. 10 Konvencija …, članovi X-XIX.11 Isto, član VI; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragrafi 154-155.12 Konvencija …, član IX; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 155.13 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 156.14 Isto, paragraf 158.

AFW2616

4

ekstradicija počinilaca, nalaze se, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, jasno među takvim

odredbama. “Zato što se takvim odredbama reguliše kažnjavanje, one imaju i odgovarajući, a

time i preventivni efekat, odnosno cilj, te se može smatrati da zadovoljavaju i iscrpljuju

obavezu o sprečavanju zločina genocida, kako se iznosi u članu I i pominje u naslovu”.15

2. Međunarodna odgovornost države za genocid

15 Isto, paragraf 159.

AFW2616

5

U članu I Konvencije sadržane su dvije teze: prva je afirmacija da genocid

predstavlja zločin u međunarodnom pravu. Tu afirmaciju treba čitati zajedno sa

deklaracijom da genocid predstavlja zločin u međunarodnom pravu, koju je jednoglasno

usvojila Generalna skupština Ujedinjenih nacija 11. decembra 1946, u svojoj Rezoluciji 96 (I),

a koja se pominje u preambuli Konvencije.16 Ta afirmacija, kao što je to Međunarodni sud

pravde naglasio 1951, potvrđuje zahtjeve međunarodnog običajnog prava:

“Izvori Konvencije pokazuju kako je namjera Ujedinjenih nacija bila da osude i kazne

genocid kao ‘zločin u međunarodnom pravu’, što uključuje poricanje prava na postojanje

cijelih grupa stanovništva, poricanje koje povređuje savjest čovječanstva i dovodi do velikih

gubitaka čovječanstva, što je suprotno, kako moralnom pravu, tako i duhu i ciljevima

Ujedinjenih nacija (Rezolucija 96 (1) Generalne skupštine od 11. decembra 1946). Prva

posljedica takvog koncepta je da su principi koji se nalaze u osnovi Konvencije principi koje

priznaju civilizirani narodi kao obavezujuće za države, čak i bez ikakve konvencionalne

obaveze. Druga posljedica je univerzalni karakter, kako osude genocida, tako i saradnje koja je

neophodna ‘u cilju oslobađanja čovječanstva od takve stravične pošasti’ (preambula

Konvencije)…

Ciljevi takve Konvencije moraju se, također, razmotriti. Konvencija je očigledno

usvojena iz čisto humanitarnih [ljudskih]17 i civilizacijskih razloga. Teško je i zamisliti jednu

konvenciju koja bi mogla imati ovakav dvostruki karakter u većoj mjeri, jer je njen cilj, s jedne

strane, da se zaštiti samo postojanje određenih grupa ljudi, a s druge, da se potvrde i prihvate

elementarni principi morala”.18

U navedenom mišljenju Međunarodni sud pravde se poziva na “moralne i humane

principe koji predstavljaju njenu osnovu”19 i podsjeća na Rezoluciju 96 (I) i svoju praksu,

naglašavajući da norma kojom se zabranjuje genocid čini nesumnjivo imperativnu normu

međunarodnog prava (jus cogens).20

Takve karakterizacije zabrane genocida i cilja Konvencije značajne su za tumačenje

druge teze iznijete u članu I - obavezivanje ugovornih strana da spriječe i kazne zločin

genocida, a posebno u kontekstu obaveze sprečavanja. S tim u vezi, po Međunarodnom sudu

16 Konvencija …, član I; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 161.17 U engleskoj verziji teksta Presude Međunarodnog suda pravde Bosna i Hercegovina protiv Srbije i Crne Gore, od 26. februara 2007, koristi se izraz “humanitarian”, a u franscuskoj “humain”. Izraz “humanitarian” je, vjerovatno, propust tehničke prirode.18 Reservations to the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, Advisory Opinion, ICJ, Reports 1951, str. 23; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 161.19 Reservations to the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, Advisory Opinion, ICJ, Reports 1951, str. 23; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 161.20 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 161.

AFW2616

6

pravde, “značajno je više karakteristika takvog obavezivanja. Uobičajeno značenje riječi

‘obavezivanje’ je davanje formalnog obećanja, obavezivanje, vezivanje ili davanje zakletve ili

obećanja, pristajanje, prihvatanje neke obaveze. To je riječ koja se redovno koristi u ugovorima

kojima se utvrđuju obaveze ugovornih strana (vidjeti, naprimjer Međunarodnu konvenciju o

uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije (7. mart 1966), član 2, stav 1; ili Međunarodni pakt

o građanskim i političkim pravima (16. decembar 1966), član 2, stav 1, i član 3, naročito)”. Ta

riječ, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, “nema samo opominjujući karakter i ne ograničava

se na izražavanje namjere”. Takvo “obavezivanje je bezrezervno” i “ne treba ga čitati samo kao

jednostavan uvod u odredbe koje kasnije izričito iznose zakonodavne mjere, krivično gonjenje i

ekstradiciju. Takve karakteristike idu u prilog zaključku da se članom I, posebno obavezom o

sprečavanju, formuliranom u tom članu, stvaraju obaveze različite od onih koje se nalaze u

članovima koji slijede. Čisto humani i civilizacijski cilj Konvencije, također, podupire takav

zaključak”.21

Taj zaključak, po Međunarodnom sudu pravde, potvrđuje dva aspekta pripremnog rada

na Konvenciji, kao i okolnosti pod kojima je ona zaključena, uzimajući u obzir i navode člana

32. Bečke konvencije. Kada je 1947. Generalna skupština Ujedinjenih nacija od Ekonomskog i

socijalnog vijeća zatražila da podnese izvještaj i izradi nacrt Konvencije o genocidu i dostavi ga

Trećem zasjedanju Skupštine, ona je izjavila da “genocid predstavlja međunarodni zločin koji

obuhvata nacionalnu i međunarodnu odgovornost za pojedince i države”.22 Dvostrukost tih

odgovornosti treba, navodi Međunarodni sud pravde, sagledati i u još dvije srodne rezolucije

usvojene istog datuma, upućene novoformiranoj Komisiji za međunarodno pravo: prva

Rezolucija o formuliranju nirnberških principa, odnosila se na prava (Princip V) i dužnosti

pojedinaca, dok se druga odnosila na nacrt Deklaracije o pravima i dužnostima država.23

Druga karakteristika priprema izrade nacrta Konvencije, po Međunarodnom sudu

pravde, odnosi se na naglašavanje operativnog i nepreambularnog karaktera člana I

Konvencije. Preambula nacrta Konvencije, koju je izradio ad hoc Komitet o genocidu za

potrebe Trećeg zasjedanja Generalne skupštine i koji je razmatrao Šesti komitet Generalne

skupštine, djelimično glasi:

“Visoke ugovorne strane

…………………………………………………………………………………………

21 Isto, paragraf 162.22 A/RES/180 (II); MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 163.23 A/RES/177 and A/RES/178 (II); MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 163.

AFW2616

7

Uvjerene da je za sprečavanje i kažnjavanje genocida neophodna međunarodna

saradnja,

Ovim su saglasne da spriječe i kazne zločin kako se predviđa u nastavku teksta”.24

Prvi član je predviđao da “genocid predstavlja zločin u međunarodnom pravu, bez

obzira da li je počinjen u miru ili ratu”.25

Članom I se, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, “uvode različite obaveze, preko i

iznad onih koje su uvedene drugim članovima Konvencije. Ugovorne strane posebno

imaju neposrednu obavezu sprečavanje genocida”.26

Međunarodni sud pravde je u procesu Bosna i Hercegovina protiv SRJ (SCG)

razmatrao da li su strane, na osnovu Konvencije, u obavezi da (one) same ne (iz)vrše genocid.

S tim u vezi, Sud je konstatovao da takva obaveza nije izričito sadržana u izričitim odredbama

Konvencije. Međutim, Bosna i Hercegovina, podnosilac Tužbe, je kao svoj glavni argument

navodila da takva obaveza proizlazi iz člana IX, koji Sudu daje nadležnost za sporove,

“uključujući sporove koji se tiču odgovornosti jedne države za genocid ili bilo koje drugo djelo

taksativno navedeno u članu III”. Imajući u vidu da je član IX u osnovi odredba o nadležnosti,

Sud je smatrao da treba najprije utvrditi “da li suštinska obaveza države da ne (iz)vrše

genocid može proisteći iz drugih odredaba Konvencije”. Prema članu I, države ugovorne

strane, po Međunarodnom sudu pravde, imaju obavezu spriječiti izvršenje svakog takvog djela

koje se kvalificira ka “zločin prema međunarodnom pravu”. Taj član ne iziskuje expressis

verbis da se same države uzdržavaju od (iz)vršenja genocida. Međutim, po mišljenju Suda,

imajući u vidu ustanovljeni cilj Konvencije, svrha člana I je zabrana državama da (iz)vrše

genocid. Takva zabrana, navodi Sud, “proizlazi, prvo, iz činjenice da taj član svrstava genocid

u ‘zločin prema međunarodnom pravu’. Prihvatanjem takve kvalifikacije, države članice

logično se obavezuju da neće (iz)vršiti tako kvalificirano djelo”. Drugo, to, po Međunarodnom

sudu pravde, “slijedi i iz jasno date obaveze sprečavanja (iz)vršenja djela genocida. Takva

obaveza nameće državama ugovornim stranama, inter alia, da iskoriste sve mogućnosti koje su

im na raspolaganju da spriječe osobe ili grupe koje nisu neposredno pod njihovom vlašću da

izvrše djela genocida ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III. Bilo bi paradoksalno

da državama, koje su bile u obavezi spriječiti izvršenje genocida od osoba nad kojima imaju

24 Isto, paragraf 164.25 Report of the Ad hoc Committee on Genocide, 5 April to 10 May 1948, United Nations, Official Records of the Economic and SocialCouncil, Seventh Session, Supplement No 6, doc. E/794, pp 2 i 18; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 164.26 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 165.

AFW2616

8

određen utjecaj, u mjeri u kojoj je to u njihovoj moći, ne bude zabranjeno da one same izvrše

takva djela preko svojih organa ili osoba nad kojima imaju takvu blisku kontrolu da se njihovo

ponašanje može pripisati toj državi u skladu s međunarodnim pravom”. Polazeći od takvog

stava, Međunarodni sud pravde smatra da “obaveza sprečavanja genocida nužno

podrazumijeva i zabranu (iz)vršenja genocida”.27

Međunarodni sud pravde je zaključio da su države ugovorne strane Konvencije “dužne

da ne (iz)vrše genocid putem postupaka svojih organa ili osoba ili grupa čiji se postupci mogu

njima pripisati”. Takav se zaključak, također, po Sudu, “mora odnositi na druga djela

taksativno navedena u članu III, a koja se, kao i genocid, nalaze na listi djela zabranjenih

članom III. Ona se, navodi Sud, “spominju zajedno s genocidom, u članu IX, a da nisu svrstana

u ‘kažnjiva’; može se smatrati da je realizacija ‘čisto humanog i civilizacijskog cilja’

Konvencije olakšana činjenicom da države podliježu čitavoj seriji obaveza kojima se

upotpunjuje njihova obaveza sprečavanja genocida. Tačno je da se koncepti korišteni u

tačkama (b) do (e) člana III, a posebno koncept ‘saučesništva’, odnose na dobro poznate

kategorije krivičnog prava, i kao takvi, čine se posebno dobro prilagođenim za sprovođenje

krivičnih sankcija protiv pojedinaca. Međutim, ne bi bilo u skladu s ciljem i svrhom

Konvencije osporavati da međunarodna odgovornost jedne države - iako je ona po svom

karakteru potpuno različita od krivične odgovornosti - može nastati jednim od takvih djela,

osim samog genocida, taksativno navedenih u članu III”.28

Zaključak da Konvencija na taj način obavezuje ugovorne strane na nevršenje genocida

i drugih djela taksativno navedena u članu III, potvrđen je, naglašava Sud, “jednom

neuobičajenom formulacijom člana IX. Da nije te neuobičajene karakteristike i dodatka riječi

‘ispunjavanje’ u odredbi kojom se Sudu daje nadležnost za sporove koji se tiču ‘tumačenja i

‘primjene’ Konvencije”, član IX bi, navodi Sud, “predstavljao uobičajenu odredbu o rješavanju

sporova”.29

Neuobičajena karakteristika člana IX je, po Međunarodnom sudu pravde, “dio rečenice

‘uključujući sporove koji se odnose na odgovornost države za genocid ili bilo koje drugo djelo

taksativno navedeno u članu III’”. Riječ “uključujući”, po Sudu, ima tendenciju potvrditi da

sporovi, koji se tiču odgovornosti ugovornih strana za genocid i druga djela taksativno

navedena u članu III, čine dio šire grupe sporova vezanih za tumačenje, primjenu ili

ispunjavanje Konvencije”. Polazeći od te ocjene, Sud konstatuje da “odgovornost jedne strane

za genocid i druga djela taksativno navedena u članu III nastaje njenim neispunjavanjem 27 Isto, paragraf 166.28 Isto, paragraf 167.29 Isto, paragraf 168.

AFW2616

9

obaveza predviđenih drugim odredbama Konvencije, a posebno u ovom kontekstu, člana III,

koji se čita zajedno s članovima I i II. Prema engleskoj verziji teksta Konvencije, propisana

odgovornost je odgovornost za ‘genocid’ (na francuskom jeziku, ‘odgovornost… u oblasti

genocida’), a ne samo odgovornost ‘za nesprečavanje ili kažnjavanje genocida’”. Takva

konkretna odredba u cjelini, zaključuje Sud, “potvrđuje da se ugovorne strane mogu

smatrati odgovornim za genocid ili svako drugo djelo taksativno navedeno u članu III

Konvencije”.30

Međunarodni sud pravde je u procesu Bosna i Hercegovina protiv Savezne Republike

Jugoslavije (SCG) razmotrio tri argumenta koja je iznijela Savezna Republika Jugoslavija

(SCG), Tužena strana, “a koji izgledaju da su u suprotnosti s tezom da Konvencija uvodi

obavezu ugovornim stranama da ne vrše genocid i druga djela koja se taksativno navode u

članu III”. Prvi je argument, “kao stvar općeg principa, da međunarodno pravo ne poznaje

krivičnu odgovornost države i da se Konvencijom o genocidu ne predviđa sredstvo za

uvođenje takve krivične odgovornosti”. Što se tiče principa, Savezna Republika Jugoslavija

je skrenula pažnju da je Komisija za međunarodno pravo, pripremajući konačni nacrt svojih

članova o odgovornosti države, odbacila koncept međunarodnog zločina - što predstavlja

odluku koja odražava izrazito negativne reakcije više država na takav koncept. Bosna i

Hercegovina je prihvatila da opće međunarodno pravo ne poznaje krivičnu odgovornost država.

U vezi sa tim konkretnim pitanjem, Bosna i Hercegovina je tvrdila da obaveza za koju Savezna

Republika Jugoslavija može biti odgovorna u slučaju kršenja u postupku po članu IX,

jednostavno predstavlja obavezu prema međunarodnom pravu, u ovom slučaju odredaba

Konvencije. Sud je konstatovao da obaveze o kojim se radi u tom sporu, a proizlaze iz propisa

Konvencije, kao i odgovornost država koje bi nastale kršenjem takvih obaveza, predstavljaju

obaveze i odgovornosti koje proizlaze iz međunarodnog prava i nisu krivične prirode. Stoga se

takav argument, po Međunarodnom sudu pravde, ne može prihvatiti.31

Drugi argument Savezne Republike Jugoslavije je da je karakter Konvencije takav

da se iz nje isključuje odgovornost države za genocid i druga taksativno navedena djela.

Konvencija je, “kaže se, standardna međunarodna krivičnopravna konvencija koja se, u osnovi,

fokusira na krivično gonjenje i kažnjavanje pojedinaca, a ne na odgovornost država.

Stavljanjem naglaska u Konvenciji na obaveze i odgovornosti pojedinaca isključuje se bilo

kakva mogućnost da države budu odgovorne u slučaju kršenja obaveza sadržanih u članu III.

Posebno se ističe da takva mogućnost ne može opstati suočena sa referencama u članu III na

30 Isto, paragraf 169.31 Isto, paragraf 170.

AFW2616

10

kažnjavanje (pojedinaca) i u članu IV u vezi sa kažnjavanjem pojedinaca, kao i uslova iz člana

V da se preduzmu potrebne zakonodavne mjere koje predviđaju efikasno kažnjavanje osoba

osuđenih za genocid, te odredaba iz člana VI koje predviđaju da će osobe optužene za genocid

biti privedene pravdi, te odredbi iz člana VII koje zahtijevaju mjere ekstradicije”.32

Međunarodni sud pravde je “svjestan činjenice da čuvena rečenica iz Nirnberške

presude: ‘zločine protiv međunarodnog prava vrše ljudi, a ne apstraktni subjekti…’”33 “može

biti pomenuta u prilog tezi da jedino pojedinci mogu kršiti obaveze predviđene članom III”.

Međutim, Sud je konstatovao “da je taj tribunal odgovarao na argumentaciju da se

‘međunarodno pravo bavi postupcima suverenih država i da ne predviđa kažnjavanje

pojedinaca’”,34 te “da su tako isključivo države odgovorne po međunarodnom pravu. Tribunal

je odbacio takvu argumentaciju sljedećim riječima: ‘Prihvaćeno je, već odavno, da

međunarodno pravo nameće dužnosti i odgovornosti pojedincima kao i državama’”.35

Dvostrukost odgovornosti (nacionalnu i međunarodnu odgovornost za pojedince i

države) Međunarodni sud pravde je razmotrio u PRESUDI Bosna i Hercegovina protiv Srbije i

Crne Gore, od 26. februara 2007. S tim u vezi, Sud je konstatovao “da dvostruki karakter

odgovornosti i dalje predstavlja konstantno obilježje međunarodnog prava”. To se obilježje, po

Sudu, odražava i u članu 25, stav 4, Rimskog statuta Međunarodnog krivičnog suda, po kome

“nijedna odredba u ovom Statutu, koja se odnosi na individualnu krivičnu odgovornost, neće

utjecati na odgovornost država prema međunarodnom pravu”. Sud je, također, konstatovao da

Odredbe Komisije za međunarodno pravo o odgovornosti država za međunarodno protupravna

djela,36 u članu 58. afirmiraju drugu stranu istog pitanja: “Ovi članovi ne utječu ni na jedno

pitanje individualne odgovornosti u skladu s međunarodnim pravom bilo koje osobe koja

postupa u ime neke države”. U Komentaru te odredbe Komisija je, navodi Sud, “kazala

slijedeće:

‘Kada zločine protiv međunarodnog prava vrše državni dužnosnici, često se radi o tome

da je sama država odgovorna za takva djela, odnosno za njihovo nesprečavanje ili

nekažnjavanje. U nekim slučajevima, naročito slučajevima agresije, država je, po samoj

definiciji, umiješana. Čak i u tom slučaju, pitanje individualne odgovornosti u načelu je

odvojeno od pitanja odgovornosti države. Država nije oslobođena svoje vlastite odgovornosti

32 Isto, paragraf 171.33 JUDGMENT of the International Military Tribunal, Trial of the Major War Criminals, 1947, Official Documents, Vol. 1, strana 223; MEĐUNARODNU SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 172.34 Isto, str. 223; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 172.35 Isto, str. 223; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 172. “Izraz ‘kao i državama’ je izostavljen u francuskom tekstu Presude” (Isto).36 Annex to General Assembly resolutions 56/83, 12 December 2001; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 173.

AFW2616

11

za međunarodno protupravna djela tako što će krivično goniti i kažnjavati državne dužnosnike

kao izvršioce’.37

Komisija za međunarodno pravo je citirala član 25, stav 4, Rimskog statuta i zaključila

sljedeće:

‘Član 58… jasno pokazuje da se odredbe ne bave pitanjem individualne odgovornosti

prema međunarodnom pravu bilo koje osobe koja postupa u ime države. Termin ‘individualna

odgovornost’ poprimio je prihvatljivo značenje u svjetlu Rimskog statuta i drugih

instrumenata; odnosi se na odgovornost pojedinaca, uključujući državne dužnosnike, u skladu s

određenim pravilima međunarodnog prava koji se primjenjuju na izvršenju genocida, ratnih

zločina i zločina protiv čovječnosti’”.38

Međunarodni sud pravde “ne vidi ništa u formulaciji niti u strukturi odredbi Konvencije

koje se odnose na individualnu krivičnu odgovornost, a što bi moglo izmijeniti značenje člana

I, zajedno s tačkama (a) do (e) člana III, u mjeri u kojoj te odredbe nameću državama obaveze

koje se razlikuju od obaveza za koje Konvencija zahtijeva od država da ih nametnu

pojedincima. Uostalom, na osnovu činjenice da se članovi V, VI i VII fokusiraju na pojedince,

ne znači samo po sebi da ugovorne strane ne podliježu obavezama nevršenja genocida i drugih

djela taksativno navedenih u članu III”.39

Treći argument Savezne Republike Jugoslavije protiv teze da Konvencija obavezuje

ugovorne strane na nevršenje genocida zasnivao se na pripremnom radu na Konvenciji, a

posebno na njenom članu IX. S tim u vezi, Sud navodi da je “već koristio dio tog rada kako bi

potvrdio operativni značaj obaveze iz člana I”,40 “što predstavlja tumačenje koje je već dato na

osnovu odredaba Konvencije, njenog konteksta i cilja”.41

Tvrdeći da su Konvencija i posebno član IX nejasni, Savezna Republika Jugoslavija je

isticala da historijat izrade Konvencije u Šestom komitetu Generalne skupštine pokazuju da

“nije bilo riječi o neposrednoj odgovornosti države za djela genocida”. S tim u vezi, Savezna

Republika Jugoslavija je tvrdila da se odgovornost države odnosi na “ključne odredbe” članova

IV-VI: “u Konvenciji je riječ o krivičnoj odgovornosti pojedinaca praćenoj građanskom

odgovornošću država za sprečavanje i kažnjavanje”. Takav argument protiv bilo kakve šire

odgovornosti ugovornih strana, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, “zasniva se na

37 ILC Commentary on the Draft Articles on Responsibility of States for Internationaly Wrongful Acts, ILC Report A/56/10, 2001, Commentary of Article 58, paragraf. 3; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 173.38 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 173.39 Isto, paragraf 174.40 Isto, paragrafi 164-165.41 Isto, paragraf 175.

AFW2616

12

zapisnicima diskusija vođenih u Šestom komitetu i potkrepljuje ga, kako se tvrdi, odbijanje

amandmana Ujedinjenog Kraljevstva na one dijelove koji su postali članovi IV i VI. Da bi bio

usvojen prvi amandman, član IV, koji govori o kažnjavanju pojedinaca koji vrše genocid ili

bilo koje djelo taksativno navedeno u članu III, bio bi proširen slijedećom dodatnom

rečenicom: ‘[Djela genocida] izvršena od ili u ime država ili vlada predstavljaju kršenje ove

Konvencije’”.42 Međutim, taj amandman nije prošao.43 “Ono što je kasnije postalo član VI bilo

bi zamijenjeno odredbom kojom se daje nadležnost Sudu ukoliko se utvrdi da djelo genocida

predstavlja djelo države ili vlade ili njenih organa. Ujedinjeno Kraljevstvo je, odgovarajući na

primjedbe da je prijedlog bespredmetan (jer bi značio vraćanje na već donijetu odluku),

povuklo taj amandman u korist zajedničkog amandmana teksta koji je kasnije postao član IX, a

koji su podnijele Ujedinjeno Kraljevstvo i Belgija.44 Govoreći o tom zajedničkom amandmanu,

delegat Ujedinjenog Kraljevstva je priznao da je debata jasno dokazala odluku Komiteta da želi

ograničiti tekst sadašnjeg člana VI na odgovornost pojedinaca.45 Predloženi amandman

Ujedinjenog Kraljevstva i Belgije (u tekstu) bi dodao slijedeće riječi: ‘uključujući sporove koji

se tiču odgovornosti jedne države za sva djela taksativno navedena u članovima II i IV [kako je

tada glasio nacrt teksta Konvencije]’. Delegat Ujedinjenog Kraljevstva objasnio je da se radi o

građanskoj, a ne krivičnoj odgovornosti.46 Prijedlog da se brišu te riječi je propao i ta je odredba

usvojena,47 uz izmjene stilskog karaktera koje je izvršio Redakcioni odbor”.48

U kasnijoj fazi izrade Konvencije, “prijedlog Belgije, Ujedinjenog Kraljevstva i

Sjedinjenih Američkih Država, koji je trebalo zamijeniti sporni izraz riječima ‘uključujući

sporove koji prostječu iz optužbi jedne ugovorne strane da je izvršen zločin genocida ili neko

drugo djelo taksativno navedeno u članu III, u okviru nadležnosti neke druge ugovorne strane’,

predsjednik Šestog komiteta ocijenio je kao mijenjanje suštine i Komitet nije usvojio taj

prijedlog (za šta je bila potrebna dvotrećinska većina) radi ponovnog razmatranja”.49

Predsjednik Komiteta “dao je sljedeće obrazloženje za svoju odluku, koja nije osporena:

‘U članu IX predviđeno je da će Međunarodnom sudu pravde biti podneseni, između

ostalog, sporovi koji se tiču odgovornosti države za genocid ili neko drugo djelo taksativno

navedeno u članu III. U skladu sa zajedničkim amandmanima, s druge strane, ne bi se radilo o

42 A/C. 6/236 and Corr. 1/Ispravka 1/; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.43 United Nations, Official Records of the General Assembly, Third Session, Part I, Sixth Committee, Summary Records of the 96th meeting, str. 355; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.44 Isto, 100th meeting, str. 394; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.45 Isto, 100th meeting, str. 430; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.46 Isto, 103rd meeting, str. 440; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.47 Isto, 104th meeting, str. 447; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 176.48 Isto, paragraf 176.49 A/C. 6/305; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 177.

AFW2616

13

sporovima koji se odnose na odgovornost države, već onima koji proistječu iz optužbe po kojoj

je zločin izvršen na teritoriji jedne od država ugovornica’”.50

Do tada je, navodi Sud, je u raspravi na Šestom komitetu “bilo jasno da isključivo

pojedinci mogu biti smatrani krivično odgovornim za genocid, u skladu s nacrtom Konvencije.

Predsjednik Komiteta je očigledno smatrao da član IX, onako kako je izmijenjen predviđa

odgovornost države za genocid”.51

Na osnovu razmotrenog historijata izrade nacrta Konvencije mogu se, po mišljenju

Međunarodnog suda pravde, izvesti dva zaključka:

- prvo, da se (većinom) radilo o prijedlozima u prilog krivične odgovornosti država, ali

da ti prijedlozi nisu usvojeni;

- drugo, usvojeni amandman vezan za član IX govori o nadležnosti u odnosu na

odgovornost država u apsolutnom smislu (simpliciter).52

Historijat izrade Konvencije može se, po Međunarodnom sudu pravde, posmatrati kao

da ide u prilog zaključka Suda o međunarodnoj odgovornosti država i njihovoj obavezi

sprečavanja genocida.53

Razmotrivši različite argumente, Međunarodni sud pravde je potvrdio da se ugovorne

strane Konvencijom obavezuju na nevršenje genocida i drugih djela taksativno navedenih u

članu III, preko svojih organa, osoba ili grupa, čije im se ponašanje pripisuje. Polazeći od toga,

Sud je zaključio da , “ako neki organ države ili osoba ili grupa čiji se postupci legalno pripisuju

toj državi izvrši jedno od zabranjenih djela članom III Konvencije”, nastaje međunarodna

odgovornost te države.54

Odgovornost države, po Međunarodnom sudu pravde, na osnovu Konvencije može

nastati za genocid i saučesništvo, a da pojedinac ne bude osuđen za taj ili neki drugi s njim

povezan zločin.55

50 UNITED NATIONS, Official Records of the General Assembly, Third Session, Part I, Sixth Committee, Summary Records of the 131st meeting, str. 690; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 177.51 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 177.52 Isto, paragraf 178.53 Isto, paragrafi 167 i 178.54 Isto, paragraf 179.55 Isto, paragraf 182.

AFW2616

14

3. Obaveza sprečavanja i kažnjavanja genocida

Između obaveze sprečavanja genocida i obaveze kažnjavanja njegovih izvršilaca

postoji jasna veza. I pored toga, po mišljenju Međunarodnog suda pravde, to su “dvije posebne,

a ipak povezane obaveze, od kojih se svaka mora pojedinačno razmotriti”.56

Odredbe člana I Konvencije ukazuju na blisku vezu između sprečavanja i

kažnjavanja: “Ugovorne strane potvrđuju da genocid, bez obzira na to da li je izvršen u ratu

ili miru, predstavlja zločin prema međunarodnom pravu, i preuzimaju obavezu da ga spriječe i

56 Isto, paragraf 425.

AFW2616

15

kazne”. S tim u vezi, Sud konstatuje kako je “tačno da je jedan od najefikasnijih načina

sprečavanja krivičnih djela uopšte taj da se predvide kazne za lica koja takva djela vrše,

kao i da se takve kazne efikasno primjenjuju na one koji vrše djela koja se nastoje

spriječiti”. Iako Konvencija obuhvata prilično detaljne odredbe koje se tiču obaveze

kažnjavanja (član III do VII), ona se, prema Međunarodnom sudu pravde, samo u članu VIII

vraća na obavezu sprečavanja, koja je navedena kao princip u članu I:

“Svaka ugovorna strana može zahtijevati od nadležnih organa Ujedinjenih nacija da

preduzmu, u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija, mjere koje budu smatrale odgovarajućim

u cilju sprečavanja i suzbijanja djela genocida ili bilo kog drugog djela koji je naveden u članu

III”.57

a) Obaveza sprečavanja genocida

Kоnvеnciјa о gеnоcidu niје јеdini mеđunarоdni instrumеnt kојi prеdviđa оbavеzu

država ugovornih strana da prеduzimaјu оdrеđеnе kоrakе radi sprеčavanja djеla kојa sе

njоmе zabranjuјu. Mnоgi drugi instrumеnti prеdviđaјu sličnu оbavеzu, u raznim оblicima,

kao što su: na primjеr, Kоnvеnciјa prоtiv tоrturе i drugоg оkrutnоg, nеhumanоg ili

pоnižavaјućеg pоstupanja ili kažnjavanja, оd 10. dеcеmbra 1984. (član 2); Kоnvеnciјa о

sprеčavanju i kažnjavanju zlоčina prоtiv mеđunarоdnо zaštićеnih osoba, uključuјući

diplоmatskе predstavnike, оd 14. dеcеmbra 1973. (član 4); Kоnvеnciјa о sigurnosti оsоblja

Uјеdinjеnih naciјa i njеnih pridružеnih оrganizaciјa, оd 9. dеcеmbra 1994. (član 11);

Mеđunarоdna kоnvеnciјa о suzbiјanju tеrоrističkih bоmbaških napada, оd 15. dеcеmbra

1997. (član 15). Sadržaј obaveze sprеčavanja varira оd јеdnоg dо drugоg instrumеnta, u

skladu sa fоrmulaciјоm rеlеvantnih оdrеdaba i u ovisnоsti о prirоdi djеla kоје trеba

sprijеčiti.58

Obavеza koja je u pitanju odnosi se, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, “na

postupke, a ne na rezultate, u smislu da država ne može imati obavezu da bude uspješna,

bez obzira na оkоlnоsti, u sprečavanju izvršavanja genocida: obaveza država ugovornih

strana je da primijene sva njima razumna raspoloživa sredstva, da bi se genocid

spriječio u onoj mjeri u kojoj je to moguće”. Odgоvоrnоst državе, po Međunarodnom sudu

pravde, nе nastaје iz jednostavnog razloga štо žеljеni rеzultat niје оstvarеn, već “ukоlikо

država оčiglеdnо niје prеduzеla svе mjеrе kоје su bilе u njеnој mоći da sprijеči gеnоcid, a

57 Konvencija …, članovi III-VIII; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 426.58 MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 429.

AFW2616

16

kоје bi mоglе dоprinijeti njegovom sprеčavanju”. U tој оblasti “pојam ‘dužna pažnja’, kојi

zahtijеva оcjеnu in concreto, od ključnе je važnоsti. Prilikоm оcjеnjivanja da li је nеka

država valjanо izvršila datu оbavеzu primjеnjuјu sе razni paramеtri. Prvi, kојi sе razlikuје оd

јеdnе državе dо drugе, prеdstavlja nеsumnjivо spоsоbnоst da sе еfеktivnо utječе na pоstupkе

osoba za kојe је vjеrоvatnо da mоgu izvršiti ili su u toku izvršenja gеnоcida”. Sama ta

mоgućnоst “zavisi, izmеđu оstalоg, оd gеоgrafskе udaljеnоsti relevantne državе оd mjеsta

dоgađaјa, оd јačinе pоlitičkih vеza, kaо i svih drugih vеza, izmеđu vlasti tе državе i glavnih

učеsnika u dоgađaјima. Mоgućnоst državе da vrši uticaj mоra sе оcjеnjivati i na оsnоvu

pravnih kritеriјa, јеr је јasnо da svaka država mоžе djеlovati samо u оkviru granica kоје joj

dоpušta mеđunarоdno pravo. Imaјući tо u vidu, mоgućnоst državе da utječе mоžе varirati u

zavisnоsti оd njеnе оdrеđеnе pravnе pоziciје u оdnоsu na situaciје i osobe suоčеne s

оpasnоšću ili rеalnоšću gеnоcida. S drugе stranе, irеlеvantnо је da li država о čiјој sе

оdgоvоrnоsti radi, tvrdi ili čak dоkazuје da, čak i da је iskоristila sva srеdstva kојa su јој

razumnо staјala na raspоlaganju, оna nе bi bila dоvоljna da sе sprijеči izvršеnjе gеnоcida.

Iakо је tо gеnеralnо tеškо dоkazati, tо је irеlеvantnо za nеpоštivanjе оbavеzе pоnašanja kоје

је u pitanju, tim prijе štо оstaје mоgućnоst da bi sе zaјеdničkim napоrima višе država, pri

čеmu bi sе svaka pridržavala svоје оbavеzе sprеčavanja, mоžda оstvariо rеzultat -

sprеčavanjе izvršеnja gеnоcida - štо sе nе bi mоglо pоstići napоrima samо јеdnе državе”.59

Država sе, po Međunarodnom sudu pravde, mоžе smatrati оdgоvоrnоm za

nеpоštivanjе оbavеzе sprеčavanja gеnоcida samо ukоlikо је gеnоcid zaista i izvršеn.

“Onda kada pоčnе vršеnjе zabranjеnоg djеla (gеnоcida ili nеkоg drugоg djеla navеdеnоg u

članu III Kоnvеnciје), tada dоlazi i dо pоvrеdе оbavеzе sprеčavanja”. U tоm smislu, Sud sе u

procesu Bosna i Hercegovina protiv Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora)

pozvao na pravilo о оdgоvоrnоsti države, kојu је Komisija za međunarodno pravo navеla u

članu 14, paragraf 3, u njenim članovima o odgovornosti države:

“………………………………………………………………………………

3. Kršеnja mеđunarоdnе оbavеzе kојa zahtijеva da država sprijеči da nastupi

оdrеđеni dоgađaј, nastaje kada taj događaj nastupi i prоtеžе sе na cijeli pеriоd trajanja

događaja, sve dok je on u suprotnosti sa međunarodnom obavezom”.60

Međutim, po Međunarodnom sudu pravde, to “očigledno nе znači da оbavеza

sprеčavanja gеnоcida nastaје samо оnda kada sе pоčnе s izvršenjem gеnоcida. Tо bi bilо

apsurdnо, јеr је cijeli smisaо оbavеzе da sе sprijеči ili makar da sе pоkuša sprijеčiti izvršenjе

59 Isto, paragraf 430.60 Isto, paragraf 431.

AFW2616

17

tоg djela. Zapravо, оbavеza državе da sprijеči i njena оdgоvaraјuća obaveza da djеluје

nastaје оnоg trеnutka kada država sazna ili bi u normalnim okolnostima trebalo da je imala

saznanja о pоstојanju оzbiljnе оpasnоsti оd izvršеnja gеnоcida. Od tоg trеnutka nadaljе,

ukоlikо država raspоlažе srеdstvima kојa bi mоgla da budu instrument odvraćanja za оnе za

kоје sе sumnja da priprеmaјu gеnоcid ili za kоје pоstојi оsnоvana sumnja da pоdstiču

specifičnu namjеru (dolus specialis), оna је dužna ta srеdstva kоristiti u zavisnosti od

оkоlnоsti. Mеđutim, ukоlikо uоpćе nе dоđе dо izvršеnja gеnоcida niti nеkоg drugоg djеla

navеdеnоg u članu III Kоnvеnciје, tada sе država, kојa niје djеlоvala оnda kada је trеbala

djеlovati, nе mоžе smatrati оdgоvоrnоm a posteriori, јеr sе dоgađaј niје ni dogodio, do čega,

prеma naprijed pоmеnutоm pravilu, mоra doći da bi pоstојala pоvrеda оbavеzе sprеčavanja.61

Međunarodni sud pravde smatra “da је izuzеtnо važnо da sе istaknе razlika izmеđu

uvjeta kојe trеba ispuniti da bi sе moglo proglasiti da je nеka država prеkršila оbavеzu

sprеčavanja gеnоcida - u smislu značеnja člana I Kоnvеnciје - i оnih kоје је trеbalо ispuniti

da bi sе država smatrala оdgоvоrnоm za ‘saučеsništvо u gеnоcidu’ - u smislu značеnja člana

III, tačka (e) - kakо је prеthоdnо iznijetо”. Ukazujući na tu važnost, Međunarodni sud pravde

navodi da pоstоје dvijе оsnоvnе razlikе, koje su “tоlikо značaјnе da je nemоgućе trеtirati ta

dva tipa prеkršaјa na isti način”.62

Na prvоm mjеstu, saučеsništvо, po Sudu, “uvijеk nužnо prеtpоstavlja da је poduzеta

nеka pоzitivna akciјa u cilju pružanja pоmоći i pоdrškе pоčiniоcima gеnоcida, dоk kršеnjе

оbavеzе sprеčavanja nastaје na оsnоvu prоpusta da sе usvоје i primijеnе adеkvatnе mjеrе u

cilju sprеčavanja izvršеnja gеnоcida. Drugim rijеčima, dоk saučеsništvо prоistječе iz

djеlоvanja, kršеnjе оbavеzе sprеčavanja prоizlazi iz prоpusta, tо је samо оdraz shvatanja da

zabrana gеnоcida i оstalih djеla navеdеnih u članu III, uključuјući saučеsništvо, stavlja

državе prеd nеgativnu оbavеzu, оdnоsnо оbavеzu nеvršеnja zabranjеnih djеla, dоk dužnоst

sprеčavanja stavlja državе prеd pоzitivnu оbavеzu - da daјu svе оd sеbе da bi sе osiguralo da

dо takvih djеla nе dоđе”.63

Na drugоm mjеstu, tvrdi Sud, “država se nе mоžе prоglasiti оdgоvоrnоm za

saučеsništvо, оsim akо su barem neki njеni оrgani bili svjеsni da ćе gеnоcid biti izvršen ili da

је izvršenje u tоku, kao i akо је pоmоć i pоdrška kојa је, оd trеnutka kada su оni tоga pоstali

svjеsni pa nadaljе, pоčiniocima krivičnih djеla ili оnima kојi su sе sprеmali da ih izvrše,

оmоgućila ili оlakšala izvršеnjе tih djеla. Drugim rijеčima, saučеsnik mоra pružiti pоdršku

izvršеnju gеnоcida uz punо saznanjе о činjеnicama. Za razliku оd tоga, mоžе sе prоglasiti da 61 Isto.62 Isto.63 Isto.

AFW2616

18

је država prеkršila оbavеzu sprеčavanja, iakо оna, u vrijеmе kada је trеbala djelovati, ali је tо

prоpustila, niје imala sigurna saznanja da ćе gеnоcid biti izvršen ili da је u tоku”. Da bi na

оvој оsnоvi nastala оdgоvоrnоst države, po Međunarodnom sudu pravde, “dоvоljnо је da је

država bila svjеsna ili da је trеbala imati saznanja, pod normalnim okolnostima, о pоstојanju

vеlikе оpasnоsti da ćе biti izvršеna djela gеnоcida.64

Međunarodni sud pravde je, razmatrajući činjenice u predmetu Bosna i Hercegovina

protiv Savezne Republike Jugoslavije (SCG) i, s tim u vezi “ponašanje SRJ u odnosu na

masakr u Srebrenici”, konstatovao da је, “tokom perioda koji se razmatra, SRJ bila vеzana

vеоma konkretnim оbavеzama na tеmеlju dva naloga kојima sе оdrеđuјu privrеmеnе mjеrе

kоје је Sud dоniо 1993. Pоsеbnо u svоm Nalogu оd 8. aprila 1993, Sud је, izmеđu оstalоg,

izјaviо da, iako niје u mоgućnоsti u оvој ranој fazi pоstupka dоnese ‘dеfinitivnе nalaze u

vezi sa činjеnicama ili pripisivanjеm krivicе’”,65 od SRJ je traženo da osigura:

“da sve vојne, paravојne ili nеrеgularne vојne јеdinice kојima ona eventualno

upravlja ili koje podržava, kao i organizacije i lica koji se eventualno nalaze pod njenom

kontrolom, upravljanjem ili uticajem, ne izvrše bilo kakav akt genocida, udruživanja radi

vršenja genocida, neposrednog i javnog pоdsticanja na vršеnjе gеnоcida ili akta saučesništva

…”.66

Jugoslovenske savezne vlasti (Savezna Republika Jugoslavija) su, “s оbzirоm na svој

nеоspоrni utjecaј i infоrmaciје kоје su pоsjеdоvalе, a kоје su izražavalе оzbiljnu zabrinutоst,

trebale da, po mišljеnju Suda, “urade ono što su naјbоljе mоglе u оkviru svојih оvlaštenja, u

cilju pоkušaјa da sprijеčе tragičnе dоgađaје kојi su tada započinjali, čiје razmjеrе, mada se

nisu mogle sa sigurnošću predvidjeti, еvеntualnо mоglе barem naslutiti”. Savezna Republika

Jugoslavija je, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, prekršila svoju obavezu sprečavanja

genocida u Srebrenici na takav način da to povlači njenu međunarodnu odgovornost.67

b) Obavеza kažnjavanja gеnоcida

Obaveza kažnjavanja genocida proizilazi iz člana I i drugih relevantnih odredbi

Konvencije. Prema članu VI Konvencije:

64 Isto.65 International Court of Justice, Reports, 1993, paragraf 44; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 435.66 Isto, str. 24, paragraf 52 A (2); MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 435.67 Isto, paragraf 438.

AFW2616

19

“lica koja su optužena za genocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III

sudi nadležan sud države na čijoj teritoriji je djelo počinjeno ili međunarodni krivični

tribunal koji ima nadležnost u odnosu na one ugovorne strane koje su prihvatile njegovu

nadležnost”.68

Član VI (samo) obavezuje ugovorne strane da uspostave i vrše teritorijalnu krivičnu

nadležnost, ali s obzirom da on sigurno ne zabranjuje državama da, u vezi sa genocidom,

prenose nadležnost na svoje krivične sudove na osnovu drugih kriterija koji se tiču mjesta

gdje je zločin izvršen, a koji je u skladu sa međunarodnim pravom, posebno nacionalnošću

optuženih, on ih i ne obavezuje da to učine.69

Obaveza je država ugovornih strana da sarađuju sa “međunarodnim krivičninm

tribunalom”, jer sigurno je da jednom kada se takav sud uspostavi, član VI obavezuje

ugovorne strane “koje prihvate njegovu nadležnost” da sa njim sarađuju, “što podrazumijeva

da će uhapsiti lica koja su optužena za genocid, a koja se nalaze na njihovoj teritoriji - čak i

onda kada je zločin koji im se stavlja na teret izvršen van te teritorije - i da ukoliko se ne

pokrene krivični postupak protiv njih pred vlastitim sudovima ugovornih strana, da će ih one

izručiti nadležnom međunarodnom sudu radi suđenja”.70

Pojam “međunarodni krivični tribunal” u smislu značenja člana VI, po

Međunarodnom sudu pravde, “mora da bar obuhvati sve međunarodne krivične sudove koji

su osnovani nakon usvajanja Konvencije (kada takav sud nije postojao) sa potencijalno

univerzalnim djelokrugom, a koji su nadležni da sude počiniocima genocida ili bilo kog

drugog djela koji je naveden u članu III”. Priroda pravnog instrumenta na osnovu koga je

takav sud osnovan je, navodi Sud, “bez značaja u tom smislu. Prilikom izrade Konvencije o

genocidu, njeni autori su vjerovatno mislili da će takav sud biti osnovan na bazi ugovora:

jasan pokazatelj toga nalazi se u pozivanju na ‘one ugovorne strane koje su prihvatile

nadležnost’ međunarodnog krivičnog tribunala. Ipak, bilo bi suprotno suštini odredbe da se

pojam ‘međunarodni krivični tribunal’ tumači restriktivno da bi se iz njega isključio sud koji

je, kao što je to slučaj sa Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju, formiran

u skladu sa rezolucijom Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija na osnovu Poglavlja VII

Povelje”. S tim u vezi, Sud je konstatovao da “nije utvrdio ništa što bi sugerisalo da su autori

Konvencije razmatrali takvu mogućnost, ali im se ne može pripisati ni namjera da je

isključe”.71

68 Isto, paragraf 441.69 Isto, paragraf 442.70 Isto, paragraf 443.71 Isto, paragraf 445.

AFW2616

20

Savezna Republika Jugoslavija se, po ocjeni Suda, nije pridržavala “ni svoje obaveze

sprečavanja niti svoje obaveze kažnjavanja genocida” u Srebrenici, jula 1995, koje

proizilaze iz Konvencije. Polazeći od te ocjene, Sud je konstatovao da je time nastala

međunarodna odgovornost Savezne Republike Jugoslavije.72

4. Odsustvo političke volje da se spriječi genocid

Ugovorne strane Konvencije se, u skladu sa članom I, obavezuju da će genocid

spriječiti i kazniti. S tim u vezi, ugovorne strane Konvencije su, “u cilju oslobađanja

čovječanstva od takve stravične pošasti” - genocida, uvjerene da je “neophodna

međunarodna saradnja”.73 Ključnu ulogu u tome imaju ili bolje rečeno trebalo bi da imaju

Ujedinjene nacije, zajedničko djelovanje svih članica UN-a, ugovornih strana ili onih koje su

ratifikovale Konvenciju o genocidu, po kojoj se obavezuju da će genocid spriječiti i kazniti.

Nažalost, u praksi je situacija sasvim u suprotnosti sa članom I Konvencije o genocidu.

Naime, dosadašnja politička praksa i stvarnost međunarodne zajednice je pokazala da je

72 Isto, paragraf 450.73 Konvencija..., član I.

AFW2616

21

vodeći kriterij za reakciju u svakoj situaciji selektivan pristup žrtvama genocida, odnosno

grupi kojoj pripadaju, a ne pravno ugovorena obaveza, što očigledno potvrđuje nacionalna,

etnička i vjerska pripadnost žrtava genocida u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća -

bosanski muslimani (Bošnjaci). U svim dosadašnjim zločinima genocida, uključujući

Kambodžu, Ruandu i Bosnu i Hercegovinu, svaka efektivna (terenska) reakcija uslijedila je

ex post facto, odnosno nakon što je zločin genocida, uglavnom, izvršen, a sama (naknadna)

reakcija nije mogla promijeniti ništa.74

Jedno od bitnih obilježja međunarodne zajednice je neuspjeh kolektivnih tijela da

izvrše svoju funkciju sprečavanja i kažnjavanja teških kršenja ljudskih prava i

međunarodnog humanitarnog prava, koja su prerasla u međunarodne zločine. Poglavlje

VII Povelje UN-a obavezuje Vijeće sigurnosti da djeluje u slučajevima prijetnje miru i

narušavanja međunarodnog mira i sigurnosti čovječanstva. Te prijetnje miru ili narušavanja

mira mogu, pored ostalog, biti, a često i jesu, rezultat genocida i drugih oblika zločina protiv

čovječnosti i međunarodnog prava. Nažalost, dosadašnja praksa je pokazala da Vijeće

sigurnosti “nije u stanju da rješava velike međunarodne krize niti da sprječava šokantno

povećanje globalnog nasilja”.75 Očita je nesposobnost Ujedinjenih nacija da hitno i efikasno

djeluje u sprečavanju teških kršenja međunarodnog humanitarnog prava, uključujući i

genocid u Somaliji, Sierra Leoneu, Etiopiji, Kambodži, Gvatemali, Palestini, Kongu, Ugandi,

Kurdistanu, Bosni i Hercegovini, Ruandi i Darfuru.

Države članice UN-a, ugovorne strane Konvencije o genocidu, obavezne su da

osiguraju održivost i opstanak druge države izložene genocidu. Međutim, države se u praksi

teško odlučuju na preduzimanje protivmjera u vezi sa teškim kršenjem međunarodnog prava.

One su, uglavnom, spremne da pribjegnu protivmjerama samo onda kada je riječ o njihovim

vlastitim interesima. U protivnom, države su sklone i da zažmure na kršenja međunarodnih

obaveza koje predstavljaju osnovne univerzalne ljudske vrijednosti, kao što su mir, ljudsko

dostojanstvo, pravo na život, zaštita nacionalnih, etničkih, vjerskih ili rasnih grupa od

istrebljenja i dr. Riječ je o obavezama koje se, po Antoniu Kaseze, mogu nazvati obaveze

prema zajednici, koje “imaju dva osnovna obilježja: prvo, sadrže dužnost svakog člana

svjetske zajednice prema svim ostalim njenim članovima, i drugo, svaki drugi član te

zajednice ima odgovarajuće pravo da zahtijeva ispunjavanje odgovarajućih obaveza i, u

slučaju njihovog kršenja, pravo da pribjegne protivmjerama”. Teška kršenja međunarodnog

74 NATO udari po srpskom agresoru i njihovim kolaboracionistima, s kraja avgusta i početka septembra 1995, nisu spriječili genocid u Bosni i Hercegovini. Da je ta akcija uslijedila u proljeće ili ljeto 1992. genocid nad Bošnjacima bi bio spriječen.75 A. Kaseze, MEĐUNARODNO KRIVIČNO PRAVO, Beograd 2005, str. 3.

AFW2616

22

prava, po njemu, spadaju u kršenja obaveza prema zajednici. “Odlučnoj reakciji država na ta

kršenja” mora, po Kasezeu, da prethodi postojanje zajedničkog interesa da se ona iskorijene.

Nažalost, interes zajednice da se te obaveze ispune “prije je potencijalan nego stvaran.

Države i dalje teže da prije štite kratkoročne nacionalne interese nego opšte ljudske

vrijednosti”, što znači “da nisu spremne da intervenišu kako bi se spriječilo očigledno kršenje

tih zajedničkih vrijednosti”. Tako obaveze prema zajednici, “koje odražavaju napredak u

svjetskoj zajednici”, po Kasezeu, ostaju samo ideal,76 što je posebno karakteristično na

primjeru genocida u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća.

Bosna i Hercegovina je, prema Konvenciji o genocidu, imala neotuđivo pravo da se

brani od djela genocida i drugih genocidnih radnji, nabrojanih u članu III, koje su nad njom

vršile “krnja Jugoslavija i njeni agenti i saradnici”. To pravo na samoodbranu od genocida

obuhvatalo je i pravo da traži i dobije pomoć od drugih ugovornih strana Konvencije o

genocidu. Bosna i Hercegovina je, prema Konvenciji, imala osnovno pravo da od ostalih

ugovornih strana ili onih koje su ratifikovale Konevnciju o genocidu “odmah traži i dobije

oružje, vojnu opremu, hranu, odjeću i lijekove, vojne trupe i novčana sredstva, kako bi

odbranila svoj narod od djela genocida i drugih genocidnih radnji”.77 U vezi sa tim Profesor

Boyle navodi da član I Konvencije o genocidu jasno pokazuje da su sve države ugovorne

strane ili one koje su ratifikivale Konvenciju imale međunarodnu zakonsku obavezu da

spriječe genocid u Bosni i Hercegovini. Ta obaveza “morala je obuhvatati obavezu drugih

ugovornih strana da pruže Bosni i Hercegovini pomoć, koja uključuje oružje, vojnu opremu,

hranu, odjeću i lijekove, vojne trupe i novčana sredstva. Ta pomoć bi zakonski omogućila

Bosni i Hercegovini da brani sebe i svoj narod od djela genocida i ostalih genocidnih

radnji”.78

Bosna i Hercegovina je, kao potpisnica Konvencije o genocidu i članica Ujedinjenih

nacija i potpisnica njihove Povelje, imala neotuđivo pravo na individualnu i kolektivnu

samoodbranu, utvrđenu članom 51. Povelje Ujedinjenih nacija, kako bi se odbranila od

oružanih napada, oružane agresije i djelâ genocida. Umjesto toga, nažalost, Vijeće sigurnosti

je, Rezolucijom 713 (1991.), od 25. septembra 1991, uvelo (za sve države) “opću i potpunu

obustavu i zabranu (embargo) na svaku isporuku oružja i vojne opreme Jugoslaviji” (SFRJ)

76 Isto, str. 4-5.77 A. F. Boyle, BOSANSKI NAROD OPTUŽUJE ZA GENOCID: POSTUPAK PRED MEĐUNARODNIM SUDOM PRAVDE u Predmetu BOSNA I HERCEGOVINA PROTIV SRBIJE RADI SPREČAVANJA I KAŽNJAVANJA ZLOČINA GENOCIDA, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Sarajevo 2000, str. 183.78 Isto.

AFW2616

23

na njen izričit zahtjev i uz njenu saglasnost.79 Ta zabrana isporuke oružja i vojne opreme na

Republiku Bosnu i Hercegovinu dovela je do kršenja njenog neotuđivog prava na

individualnu i kolektivnu samoodbranu u skladu sa običajnim međunarodnim pravom i

članom 51. Povelje Ujedinjenih nacija. Međutim, embargo se nije mogao primjenjivati na R

Bosnu i Hercegovinu, koja je međunarodno priznata 6. aprila 1992. On je nametnut

Jugoslaviji, a ne Republici Bosni i Hercegovini - bio je nezakonit i bez pravne snage, jer je

lišio jednu suverenu zemlju, članicu UN-a, njenog prirodnog prava na samoodbranu, prema

članu 51. Povelje Ujedinjenih nacija.

Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 22. maja 1992, Rezolucijom 46/237,

primila Republiku Bosnu i Hercegovinu u svoje članstvo. Odmah nakon toga, Republika

Bosna i Hercegovina stekla je sve obaveze, privilegije, dužnosti i prava iz Povelje

Ujedinjenih nacija, uključujući, i to naročito, član 51. koji glasi:

“Ništa iz ove Povelje ne može uticati na neotuđivo pravo na individualnu ili

kolektivnu samoodbranu ukoliko dođe do oružanog napada na neku zemlju članicu

Ujedinjenih nacija, dok Vijeće sigurnosti ne poduzme mjere neophodne za očuvanje

međunarodnog mira i sigurnosti…”.80

Bosna i Hercegovina je, od dobijanja nezavisnosti kao suverena država 6. aprila 1992,

a u svakom slučaju najkasnije od 22. maja 1992, imala neotuđivo pravo da brani sebe - i

individualno i kolektivno, prema običajnom međunarodnom pravu u skladu sa članom 51

Povelje Ujedinjenih nacija. Zbog toga se podrazumijevalo da se sve kasnije rezolucije Vijeća

sigurnosti koje su, nažalost, rutinski ponovo potvrđivale embargo na isporuku oružja koji je

uveden za (bivšu) Jugoslaviju, Rezolucijom 713, od 25. septembra 1991, Rezolucijom 724,

od 15. decembra 1991 i Rezolucijom 727, od 8. januara 1992, nisu mogle nikako

primjenjivati na Bosnu i Hercegovinu. Prema članu 51. Povelje Ujedinjenih nacija Republika

Bosna i Hercegovina je imala neotuđivo pravo na individualnu i kolektivnu samoodbranu,

uključujući i pravo da odmah traži i dobije, od drugih zemalja oružje, vojnu opremu, hranu,

odjeću i lijekove, vojne trupe i finansijska sredstva da bi se odbranila od oružanih napada,

oružane agresije i djela genocida.81

Rezolucije Vijeća sigurnosti koje su rutinski potvrđivale embargo na isporuku oružja

(bivšoj) Jugoslaviji nisu mogle primjenjivati na Republiku Bosnu i Hercegovinu. U

79 * * * REZOLUCIJE VIJEĆA SIGURNOSTI UN O BOSNI I HEERCEGOVINI, Press centar A RBiH, Sarajevo 1995, str. 21; F. Boyle, nav. dj., str. 190.80 F. Boyle, nav. dj., str. 191.81 Isto.

AFW2616

24

protivnom, to je značilo “ukidanje neotuđivog prava na individualnu ili kolektivnu

samoodbranu” Republike Bosne i Hercegovine, a tim i kršenje člana 51. Povelje Ujedinjenih

nacija. Šta više, stav 2 člana 24. Povelje Ujedinjenih nacija glasi:

“U vršenju ovih dužnosti (održavanje međunarodnog mira i sigurnosti) Vijeće

sigurnosti mora djelovati u skladu sa ciljevima i principima Ujedinjenih nacija. Konkretna

ovlaštenja koja su data Vijeću sigurnosti za vršenje ovih dužnosti navedena su u Poglavljima

VI, VII, VIII i XII”.82

Embargo na isporuku oružja, uveden (bivšoj) Jugoslaviji, Rezolucijom 713. (1991),

nije se mogao ni u kom trenutku odnositi na Republiku Bosnu i Hercegovinu. U protivnom,

Vijeće sigurnosti ne bi djelovalo “u skladu sa ciljevima i principima Ujedinjenih nacija” i na

taj način bi kršilo stav 2 člana 24. Povelje. Takva nepravilna interpretacija Rezolucije 713

(1991) i rezolucija koje su iza nje slijedile, stavile su Rezoluciju 713 (1991) ultra vires Vijeća

sigurnosti i po stavu 2 člana 24. i po članu 51. Povelje.83

Bosna i Hercegovina je morala po članu 51. i običajnom međunarodnom pravu biti

slobodna da se brani, uprkos odredbama bilo koje usvojene rezolucije Vijeća sigurnosti.

Naime, prema međunarodnom pravu Republika Bosna i Hercegovina je imala osnovno pravo

da traži i dobije pomoć od drugih zemalja, uključujući oružje, opremu, hranu, odjeću i

lijekove, trupe i novčana sredstva, da se brani protiv oružanih napada, oružane agresije i djela

genocida koje su nad njom vršile “krnja Jugoslavija i njeni posrednici i pristalice”. Pored

toga, što se tiče prava na kolektivnu odbranu prema članu 51. Povelje Ujedinjenih nacija, a u

skladu sa stavom Međunarodnog suda pravde koji se može naći u Odlukama Međunarodnog

suda pravde 1986, strana 14, po pitanju vojnih i paravojnih aktivnosti u i protiv Nikaragve

(Nikaragva protiv Sjedinjenih Američkih Država), Republika Bosna i Hercegovina je imala

pravo da traži da druge zemlje uzmu učešća u njenoj odbrani protiv oružanih napada, oružane

agresije i djela genocida, a što rezultira i iz člana I Konvencije o genocidu. Stoga su, na

zahtjev Bosne i Hercegovine, sve ugovorne strane ili one koje su ratifikovale Konvenciju o

genocidu, imale obavezu da spriječe djela genocida i oružanu agresiju, ako je potrebno i

vojnom intervencijom. Takva vojna intervencija drugih zemalja na zahtjev Bosne i

Hercegovine dozvoljena je članom 51. Povelje Ujedinjenih nacija i Konvencijom o genocidu

i nije bila izričito zabranjena odredbama bilo koje rezolucije Vijeća sigurnosti.84

82 Isto, str. 191-192.83 Isto, str. 192.84 Isto, str. 193.

AFW2616

25

Za vrijeme planiranja, pripremanja i izvođenja agresije na Republiku Bosnu i

Hercegovinu i genocida nad Bošnjacima došlo je do potpune suspenzije i ignorisanja

temeljnih načela međunarodnog javnog prava (zabrana i otpor svakoj agresiji, sprečavanje

genocida, osuda prisvajanja tuđih zemalja, garancija teritorijalnog i državnopravnog

integriteta države i drugih načela, izraženih u Povelji UN-a i Konvenciji o sprečavanju i

kažnjavanju zločina genocida), što je paradoksalno. Jednoj univerzalnoj, priznatoj, nezavisnoj

i suverenoj državi i članici UN-a faktički je oduzeto pravo da brani teritorijalni integritet i

sigurnost svojih građana pred agresijom i genocidom, zagarantovano Poveljom UN-a, što je

jedinstveno u historiji i OUN-u.

Embargom na oružje, koga je Vijeće sigurnosti usvojilo na zahtjev jugoslovenskog

(srpskog) vođstva 1991, bošnjačko civilno stanovništvo je ostavljeno bez mogućnosti

adekvatne odbrane. Veliki broj međunarodnih pravnika uvjerljivo je pružao argumente da je

embargo, koji je nametnut Jugoslaviji, a ne Republici Bosni i Hercegovini, bio nezakonit i

bez pravne snage, jer je lišio jednu priznatu, nezavisnu suverenu zemlju, članicu UN njenog

prirodnog prava na samoodbranu, prema članu 51. Povelje Ujedinjenih nacija. Slično tome,

bilo je poziva na jednostrano ukidanje embarga zbog potpunog propusta Vijeća sigurnosti da

brani Bosnu nakon što joj je uskratilo pravo na samoodbranu iz člana 51. Povelje. Međutim,

Clintonova administracija se “uhvatila za to da je kurs Vijeća sigurnosti zakonit i nastavila

insistirati na potrebi za konsenzusom i multilateralnom akcijom”.85

Dvanaest funkcionera Ministarstva vanjskih poslova (Department of State) SAD-a je

(aprila) 1993. uputilo pismo državnom sekretaru Warrenu Christopheru i zatražilo ukidanje

embarga na oružje i zračne udare - vojnu intervenciju “da bi se okončala srpska agresija u

istočnoj Bosni”, među kojima i Marshall Harris.86 Njihov plan da se okonča embargo

“nadomješten je stvaranjem ‘sigurnih područja’ da bi se zaštitilo civilno stanovništvo pod

opsadom”. Termin “sigurno područje” je, po ocjeni Marshalla Harrisa “postao okrutna šala”.

Jedan predstavnik Vijeća sigurnosti “čak je sugerisao da se u ovim gradovima postave table

sa natpisima koji glase: ‘Opasnost: sigurno područje Un - drži se podalje’”.87

Kada su neke zemlje počele diskusiju o skidanju embarga na uvoz oružja, koga su, na

zahtjev Slobodana Miloševića, odnosno krnje SFRJ, uvele UN-e, 25. septembra 1991, zemlje

Evropske unije su, po priznanju Billa Clintona autoru knjige “The Clinton Tapes”, Taylor-u

Branch-u, bojeći se “muslimanske Bosne”, blokirale taj prijedlog. “Službena verzija za takav

stav je glasila da bi to pogoršalo humanitarnu situaciju, jer bi više oružja značilo i više 85 Isto, str. 26.86 Isto, str. 25.87 Isto, str. 29.

AFW2616

26

krvoprolića”. Međutim, privatno ključni saveznici su se, tvrdi Clinton, “protivili nezavisnoj

bosanskoj državi”.88

Podržavanje embarga od strane evropskih zemalja je, po Geoffrey Nice-u, imalo za

cilj “da podrži vojnu nepripremljenost Armije BiH”. Clinton je, perući svoju savjest, javno

priznao da je Bosna i Hercegovina morala biti podržana u odbrani svoga teritorijalnog

integriteta i sigurnosti njenih građana i da joj je nezakonito nametnut embargo na oružje kao

sredstvo legitimne odbrane i to pod pritiskom tada vodećih evropskih političara John-a

Majer-a, Francois-a Mitterand-a i Helmuta Kohl-a. Pored toga, “da stvar bude gora, Clinton

kaže da su te iste zemlje blokirale mnoge druge alternative, pravdajući se da dovede u

opasnost nekih osam tisuća evropskih mirotvoraca. I dok su se te zemlje lupale u prsa sa

svojim mirotvornim trupama, demonstrirajući javno svoju posvećenost bosanskom problemu,

one su u isto vrijeme pretvorile te trupe u štit za kontinuirano komadanje bosanske teritorije

od strane vojno nadmoćne srpske vojske”. S tim u vezi, Clinton spominje francuskog

predsjednika Mitteranda, za kojeg kaže “da je bio osobito otvoren, govoreći da bosanska

država ne spada u kršćansku Evropu, dok su neki britanski funkcioneri govorili o bolnoj, ali

neizbježnoj potrebi restauracije kršćanske Evrope”.89

*

* *

Ujedinjene nacije su informisane i dobro znale, bilo im je potpuno jasno, kada je u

pitanju genocid nad Bošnjacima u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća, da sigurne zone

UN-a u Bosni i Hercegovini, pored ostalog, “nisu istinski ‘sigurne’”, jer “nije bilo ni političke

volje da se upotrijebi odlučna vazdušna sila protiv srpskih napada na sigurne zone, kao ni

mogućnosti da ih se na terenu porazi”.90 Ni pouzdana saznanja da je “taktika vršenja

brutalnog terora, većinom putem masovnih ubistava, silovanja i iživljavanja nad

stanovništvom, u cilju njihovog protjerivanja, u najvećoj mogućoj mjeri korištena u Bosni i

88 G. Nice, PRIZNANJE BILJANE PLAVŠIĆ KORISTILO JE SAMO NJOJ, DANI, 19. novembar 2009, str. 32-36.89 Isto, str. 33.90 “IZVJEŠTAJ O SREBRENICI”, Izvještaj Generalnog sekretara UN-a prema Rezoluciji Generalne skupštine 53/35 (1998.), 15. novembar 1999, S. Čekić - M. Kreso - B. Macić, GENOCID U SREBRENICI, “SIGURNOJ ZONI” UJEDINJENIH NACIJA, JULA 1995, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2000, paragraf 494, str. 254.

AFW2616

27

Hercegovini, gdje je nazvana sramnim eufemizmom ‘etničko čišćenje’”, pri čemu je “civilno

stanovništvo bosanskih Muslimana postalo glavna žrtva brutalnih agresivnih vojnih i

paravojnih srpskih operacija koje su imale za cilj da očiste od stanovnika željene teritorije

tako da bi se mogle naseliti Srbima”,91 nisu uticala na UN da odlučno djeluju - vojno

intrevenišu u cilju zaustavljanja agresije i sprečavanja genocida.

U nastojanju izbjegavanja odgovornosti za sprečavanje genocida u sigurnoj zoni UN-a

Srebrenici jula 1995, generalni sekretar Kofi Annan je 1999. ukazao na nesposobnost

“shvatanja srpskih ratnih ciljeva”, što je krajnje neodgovorno i licemjerno. Naime,

neuvjerljivo je njegovo objašnjenje o nesposobnosti shvatanja “srpskih ratnih ciljeva”. U

pitanju je izgovor za ponašanje i postupanje UN-a, kojima je, nesumnjivo, izražen najblaže

rečeno tolerantan odnos prema velikosrpskom agresoru, s jedne, i odsustvo političke volje da

se poduzmu bilo kakve akcije u zaustavljanju srpskih osvajačkih napada i genocidnih akata, s

druge strane. Naime, “nepotpunim shvatanjem opsega srpskih ratnih ciljeva može se”, po

njemu, “djelomično objasniti zašto Sekretarijat i Misija očuvanja mira nisu reagovali brže i

odlučnije kada su Srbi počeli napadati Srebrenicu”. S tim u vezi, on navodi sljedeće:

“umjesto da pokušamo pokrenuti međunarodnu zajednicu da potpomogne odbranu Enklave,

mi smo više davali Vijeću sigurnosti utisak da je situacija pod kontrolom i mnogi od nas su u

to istinski vjerovali. Dan prije pada Srebrenice slali smo izvještaje da Srbi ne napadaju, mada

jesu napadali. Obavještavali smo da Bošnjaci pucaju na UNPROFOR i blokiraju ga, a radili

su to Srbi. Propustili smo da pošaljemo hitan zahtjev za upotrebu zračnih udara. U izvjesnim

prilikama, kada su do Vijeća stizale nepotpune i netačne informacije, to se moglo pripisati

problemima izvještavanja sa terena. Međutim, u drugim prilikama, izvještaji su odražavali

opštu sklonost da se prikaže da su strane jednako odgovorne za učinjene prekršaje. U svakom

slučaju nije jasno da li bi imali znatno drugačije rezultate da su Vijeću - čije su mnoge članice

imale neovisne izvore informacija o događajima - dostavljane potpuno tačne informacije”.92

Sekretarijat UN-a je “uvjerio samoga sebe i to na samome početku da šira upotreba

sile međunarodne zajednice nije u okviru našeg mandata i da je nepoželjna. Izvještaj

Generalnog sekretara Vijeća sigurnosti govori protiv ‘kulture smrti’, zalažući se za to da se

mir može postići samo nevojnim metodama. A kada je, juna 1995, međunarodna zajednica

snabdjela UNPROFOR dobro naoružanim Snagama za brzo reagovanje, zalagali smo se

protiv njihovog šireg korištenja u cilju primjene mandata. Kada je UNPROFOR konačno

poduzeo odlučne akcije u augustu i septembru 1995, to je pomoglo da se rat privede kraju”.93

91 Isto, paragraf 495, str. 255.92 Isto, paragraf 496, str. 255-256.93 Isto, paragraf 497, str. 256.

AFW2616

28

Zemlje članice Ujedinjenih nacija, nažalost, ne mogu postići saglasnost o konkretnom

odgovoru na aktivne vojne sukobe ili nisu voljne saznati šta bi većina smatrala

odgovarajućim načinom djelovanja.94

Vijeće sigurnosti je u Bosni i Hercegovini uspostavilo sigurne zone bez odlučnih

vojnih prijetnji. Ta područja “nisu bila sigurna, a nisu bila ni sigurne luke u smislu

međunarodnog humanitarnog prava, niti sigurne zone u bilo kakvom vojnom smislu”. Bez

odlučnih vojnih prijetnji politika sigurnih zona je štetila ugledu Vijeća i cijelim Ujedinjenim

nacijama.95

Na političkom planu međunarodna zajednica je vodila neprestane pregovore “sa

idejnim tvorcima srpske politike, u prvom redu Miloševićem i Karadžićem. Na vojnom

planu, rezultirao je procesom pregovaranja i povjerenjem u generala Mladića, čija je

neumoljiva predanost da očisti istočnu Bosnu i ako je moguće Sarajevo, bila sasvim

očigledna i koja je neminovno dovela do Srebrenice”.96

Međunarodna zajednica je neprestano odbijala da koristi silu u zaustavljanju agresije

na Republiku Bosnu i Hercegovinu i sprečavanju genocida nad Bošnjacima. Vijeće

sigurnosti, Kontakt-grupa i ostale Vlade “snose svoj dio odgovornosti zbog odugovlačenja sa

korištenjem sile, kao i Sekretarijat Ujedinjenih nacija i misija na terenu”. Međutim, po ocjeni

generalnog sekretara UN-a, “jasno je da najveću odgovornost snose idejni tvorci i izvršitelji

genocida u Bosni”.97

Na “namjeran i sistematizovan pokušaj da se tororizira, progna ili pobije cijeli jedan

narod” moralo se “odgovoriti odlučno, svim potrebnim sredstvima, uz političku volju da se ta

politika provede do samog kraja”. I u Bosni i na Kosovu, međunarodna zajednica je

“pokušala postići rješenje putem pregovora sa beskrupoloznim i ubilačkim režimom. U oba

slučaja je bilo potrebno koristiti prisilu da bi se zaustavilo planirano i sistematsko ubijanje i

progon civila”.98

Priznajući da je iskustvo Ujedinjenih nacija u Bosni, koja je bila “moralni ideal za

koji se trebalo boriti”, bilo “jedno od najtežih i najbolnijih” u historiji Ujedinjenih nacija,

generalni sekretar Kofi Annan je ukazao na greške, pogrešno prosuđivanje, nesposobnost “da

se prizna veličina zla”, propuštene prilike da se pomogne žrtvama, te za postizanje mira,

zatim na propust međunarodne zajednice za preduzimanje odlučnih mjera u zaustavljanju

94 Isto, paragraf 498, str. 25695 Isto, paragraf 499, str. 257.96 Isto, paragraf 500, str. 257-258.97 Isto, paragraf 501, str. 258.98 Isto, paragraf 502, str. 258.

AFW2616

29

agresije i genocida. S tim u vezi, on je konstatovao: “Sa dubokim žaljenjem i pokajanjem

preispitali smo naša vlastita djelovanja i odluke dok je napad na Srebrenicu trajao. Greškama,

pogrešnim prosuđivanjem i nesposobnošću da se prizna veličina zla sa kojim smo se

suočavali, propustili smo da učinimo naš dio da bi se pomoglo ljudima Srebrenice od srpske

kampanje masovnih ubistava. Niko više nego mi ne žali propuštene prilike za postizanje mira

i nepravde. Niko više nego mi ne oplakuje propust međunarodne zajednice da preduzme

odlučne korake da bi se zaustavile patnje i okončao rat koji je donio toliko žrtava. Srebrenica

je iskristalisala jednu istinu koju su Ujedinjene nacije prekasno razumjele, a i veliki dio

svijeta: da je Bosna bila koliko moralni ideal za koji se treba boriti, toliko i vojni sukob.

Tragedija Srebrenice će kao duh zauvijek proganjati našu historiju”.99

“Jedine značajne i trajne ispravke” koje Ujedinjene nacije i međunarodna zajednica

mogu “učiniti građanima Bosne i Hercegovine, koji su imali povjerenja u međunarodnu

zajednicu” je, po ocjeni generalnog sekretara, “da učinimo sve da se ovakvi užasi ne ponove.

Kada međunarodna zajednica daje svečano obećanje da će čuvati i štititi nedužne civile od

masakra, onda mora biti spremna da podrži svoje obećanje potrebninm sredstvima. Inače,

sigurno je bolje da ne pobuđuje nade i očekivanja prije svega, a da ne prikupi sve svoje snage

da bi ih stavila u njihovu odbranu”.100

“Da bi sa sigurnošću shvatili pouke tragične historije”, iznesene u “Izvještaju o

Srebrenici”, generalnog sekretara Ujedinjenih nacija, od 15. novembra 1999,101 Kofi Anan je

želio “podstaći zemlje članice da se uključe u proces razmišljanja i analize, usmjeravajući

glavnu pažnju na izazove koje priča otkriva”. Cilj tog procesa će, po njemu, “biti

pojašnjavanje i poboljšanje moći Ujedinjenih nacija u odgovoru na razne oblike sukoba”.

Kada se poziva na te probleme, generalni sekretar je imao “na umu jaz između mandata i

sredstava; neprimjerenost simboličnog odvraćanja dok se odvija sistematska kampanja

nasilja; prožimajuća podvojenost unutar Ujedinjenih nacija u pogledu uloge angažovanih

snaga u potrazi za mirom; institucionalna ideologija nepristranosti čak i kada je suočena sa

pokušajima činjenja genocida; i niz doktrinarnih i institucionalnih pitanja koje dopiru do srži

99 Isto, paragraf 503, str. 258-259.100 Isto, paragraf 504, str. 259.101 Isto, paragraf 505, str. 259. Sadržaj “Izvještaja o Srebrenici”, po ocjeni generalnog sekretara, “postavlja u minucioznom, sistematičnom, iscrpnom i, nakon svega, potresnom opisu, pad Srebrenice u užas bez primjera u historiji Evrope od Drugog svjetskog rata”. Pozivajući sve zainteresovane “da pažljivo prouče Izvještaj” i “puste da činjenice govore same za sebe”, generalni sekretar je konstatovao: “Ljudi koji su optuženi za ovaj zločin protiv čovječnosti podsjetili su svijet, a posebno Ujedinjene nacije, da zlo postoji u svijetu. Naučili su nas, također, da globalno zalaganje Ujedinjenih nacija da okonča sukobe ne sprečava moralno rasuđivanje, već, naprotiv, čini ga potrebnim”. U tom smislu, on je stavio “svoj izvještaj o padu Srebrenice pred Generalnu skupštinu i pred svijet” (Isto, paragraf 506, str. 260).

AFW2616

30

sposobnosti Ujedinjenih nacija za održavanje mira i zaštite civilnog stanovništva od oružanih

sukoba”.102

Ugovornim stranama Konvencije o genocidu, zemljama članicama UN-a i njihovim

političkim rukovodstvima, kao i široj javnosti, jako je dobro bilo poznato da je masakar nad

Bošnjacima u Srebrenici, sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija, jula 1995, kao i genocid u svim

okupiranim gradovima Republike Bosne i Hercegovine i mjestima u opsadi, od početka 1992,

pa do kraja 1995, tipična genocidna radnja, izvedena po već ustaljenoj matrici - masovni

zločin nad civilima slijedi uspješnu vojnu operaciju. Genocid i drugi oblici zločina u i oko

Srebrenice su apsolutno bili isplanirani, vrlo dobro organizovani i dosljedno izvedeni. O tome

svjedoče obim, jednoobraznost, brzina i dosljednost u izvršenju zločina; međuzavisnost

njegovog ishoda i paralelno vođenih pregovora na raznim nivoima sa organima međunarodne

zajednice; raspored stratišta i organizacija prevoza žrtava do istih; mjere masakriranja

priprema i uklanjanja tragova zločina; arsenal obmana žrtava, sopstvene i svjetske javnosti,

involviranih pripadnika Ujedinjenih nacija i, također, njihovih organa. Za pozivanje na

predaju korišteni su i bijela oklopna kola, uniforme i kacige sa oznakama UN-a. Spaljene

stvari 4.300, u Potočarima od Ujedinjenih nacija predatih muškaraca i dječaka, također su

trebale otežati eventualnu istragu. Sve je trebalo ostati bez svjedoka; čak su i vozači kamiona

uvučeni u zločin, da ne bi smjeli svjedočiti.

“Greške u koracima” bile su, ipak, neminovne, a najznačajnija je želja da se video

snimcima dokumentuje poraz “Turaka” i trijumf srpske nadmoći.

Matrica zločina je bila poznata od 1992. Genocid u Srebrenici bio je jasno

nagoviješten. Predočavano je organima UN-a šta će se desiti u slučaju prepuštanja

agresoru bilo koje njihove (UN) sigurne zone. Sigurne zone su, u ostalom, radi toga i

formirane, da se spriječe masovni zločini, praktikovani, dokumentovani i registrovani od 1992.

Na kraju sam Mladić je 11. jula 1995. u vidu prijetnje jasno rekao šta će uraditi.

Međutim, ono što je rekao za Holandski bataljon, kao i za taoce ranije, bio je samo blef.

Jasno je rekao da će uništiti stanovništvo sigurne zone UN-a Srebrenice ili bar muške

stanovnike od 16 do 65 godina.

Najviši funkcioneri aparata UN-a opstruirali su postupke UN-a, za koje sami

nisu imali političke volje i za što nisu imali saglasnost njihovih vlada.

Mnogi su znali za genocid: žrtve, počinioci, organi Ujedinjenih nacija, svaki vojnik

UNPROFOR-a, novinski izvještači sa ratišta u Bosni i Hercegovini, brojne obavještajne

službe, odgovorni u vladama mnogih, posebno u Bosni i Hercegovini angažovanih država.

102 Isto.

AFW2616

31

Iskustveno saznanje iz proljeća i ljeta 1992. i kasnije ukazuje na pravilnosti u

izvršenim zločinima, posebno genocidu: svakom zločinu, svakoj genocidnoj radnji u svakom

mjestu predhodila je nasilna oružana okupacija mjesta i nasilno preuzimanje vlasti, uz

primjenu oružane sile. U pravilu sila je bila nesrazmjerna u odnosu na bilo kakav oblik i

stepen otpora, pri čemu je ostvarivanje cilja - zauzimanje (određene) teritorije pratilo

enormno velike civilne žrtve i veliku materijalnu štetu.

Tako je bilo u Bijeljini, Zvorniku, … Foči i u Višegradu, u svakom okupiranom

naselju, selu.

U globalnoj ocjeni događaja na Balkanu na kraju XX stoljeća, posebno u Bosni i

Hercegovini, Organizacija ujedinjenih nacija zauzela je potpuno pogrešan stav, pogrešno

ocijenila karakter sukoba i prirodu zločina, posebno insistirajući, pored ostalog, na

izjednačavanje žrtve i zločinca (i agresora), što je tragično, nemoralno i zločin sam po sebi.

Sve to je uslovilo da je ta organizacija u posljednjoj deceniji dvadesetog stoljeća nastojala da

se pogrešnim potezima izvuče iz ove katastrofe, u koju je svojim nerazumnim odlukama i

postupcima dovela sebe i svijet.

Aparat Ujedinjenih nacija u takvom sastavu i tako organizovan nije ostvarivao svoj

osnovni zadatak - zaustavljanje agresije i spriječavanje masovne viktimizacije, ipak je težio

da ostavi utisak “da se nešto radi”. Kao odgovor na predloženu nebulozu (“neka psihološka

akcija - umjesto vojne”) višeg savjetnika specijalnog predstavnika generalnog sekretara UN-a,

Sekretarijat je izašao sa svojim “konceptom koji bi ‘sigurnim zonama’ pružao uvjerljiviju

zaštitu”,103 ali nikada nije pružio stvarno uvjerljivu zaštitu. Analizirajući “događaje” u

Srebrenici, generalni sekretar je “s bolom” uvidio promašaje Ujedinjenih nacija u

sprovođenju svog mandata (humanitarne operacije), povjerenog Ujedinjenim nacijama “da

odvrate napade na ‘sigurne zone’”, i neuspjeh politike sigurnih zona.104 “Sistematskoj i

bespoštednoj kampanji kakvu su vodili Srbi” humanitarne operacije UN-a nisu bile prepreka,

već “instrument za postizanje njihovog cilja”. Komanda UNPROFOR-a nije bila fleksibilna

“da se mandat prilagodi situaciji na terenu i da se preduzme briga za slanje odgovarajuće

snage pod odgovarajućom strukturom”.105

Rasvjetljavajući “procese koji su uticali da se same Ujedinjene nacije nađu u julu

1995”, suočene sa tim “šokantnim događajima”, generalni sekretar je ukazao i na postojanje

103 Isto, paragraf 139, str. 88-89.104 Isto, paragraf 5, str. 23.105 Isto, paragraf 493, str. 254.

AFW2616

32

odgovornosti - “i mi iz UN-a dijelimo odgovornost”, te istakao da nije nastojao da odvrati

“kritike usmjerene na Sekretarijat UN-a”.106

Odgovornost evropske i međunarodne zajednice za neadekvatno reagovanje na

genocid u Bosni je očigledna. Ujedinjene nacije su, nažalost, doživjele najveći fijasko u

odnosu na proklamovane principe, vrijednosti i ciljeve ove organizacije. Evropa i svijet su se

pretvarali da štite ljudska prava. Zbog Bosne, kako je 27. jula 1995. pisao Tadeusz

Mazowiecki, “na kocki su sama stabilnost međunarodnog poretka i principi

civilizacije”.107

Politika Sjedinjenih Američkih Država prema agresiji na Republiku Bosnu i

Hercegovinu i genocidu nad Bošnjacima na kraju XX stoljeća karakteristična je po kolebanju

i nedostatku političke volje. Umjesto da zaustave agresiju i spriječe genocid, Sjedinjene

Američke Države su “postavile svoju humanitarnu pomoć kao centralnu tačku svoje politike i

hvalisale se da su pojedinačno najveći donator pomoći Bosni”.108 Istovremeno američki

pregovarači su vršili pritisak na Vladu Republike Bosne i Hercegovine da prihvati podjelu

Republike.109

Administracija SAD-a je, nažalost, i iz političkih i iz strateških interesa, poricala

genocid u Bosni i Hercegovini, uporno odbijajući da kvalifikuje srpske napade kao oružanu

agresiju i teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava kao genocid, što je za mnoge,

uključujući i Marshalla Harrisa, izvršnog direktora Vijeća akcija za mir na Balkanu,

predstavljalo “zabrinjavajući i neprihvatljiv element američke politike. Dok su pravnici

Ministarstva vanjskih poslova i zvaničnici od karijere bili uvjereni da je u pitanju genocid,

administracija SAD-a je donosila političku odluku, ne samo da se ne poziva na Konvenciju

106 Isto, str. 5.107 * * * ZLOČINI NAD BOŠNJACIMA ZA VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1991.-1995, Dokumenti i svjedočenja I, knjiga 2, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Sarajevo, Sarajevo 1999, str. 196-200. Tadeusz Mazowiecki je, zbog neaktivnosti UN-a u sprečavanju genocida u Bosni i nedostatka dosljednosti i hrabrosti međunarodne zajednice pred zauzimanjem “zaštićenih zona” UN-a, Srebrenice i Žepe, i genocidom nad Bošnjacima, podnio ostavku na položaj specijalnog izvjestitelja Komisije za ljudska prava, o čemu je 27. jula 1995. obavijestio predsjednika Komisije za ljudska prava UN-a u Ženevi i generalnog sekretara UN-a, Boutrosa Ghalia, i iznio razloge ostavke.Mazowiecki je “događaje” u Srebrenici i Žepi ocijenio kao prekretnicu u “razvoju situacije u Bosni” i u odnosu Evrope i svijeta prema Bosni. Međutim, on nije bio uvjeren da će se prekretnica dogoditi, zbog čega je i dao ostavku, jer nije mogao nastaviti “učešće u pretvaranju da se štite ljudska prava”. Polazeći od ocjene da se “kršenje ljudskih prava otvoreno nastavlja”, te da se zločini vrše brzo i brutalno, za razliku od reakcije međunarodne zajednice, koja je spora i neefikasna, Mazowiecki, umjesto opisivanja zločina, ukazuje i upozorava na potrebu shvatanja stvarne prirode zločina u Bosni, na jednoj, i odgovornosti međunarodne zajednice za “vlastitu budućnost u reagovanju na njih”, na drugoj strani. Stabilnost međunarodnog poretka i principi civilizacije su zbog Bosne na kocki, piše Mazowiecki.108 F. Boyle, nav. dj., 23-24. SAD je u BiH investirala oko 15 biliona USA dolara “za podršku snaga za održavanje mira” (M. K. Albright - W. S. Cohen, PREVENTING GENOCIDE: A BLEUPRINT FOR U. S. POLICYMAKERS, United States Holocaust Memorial Museum, Washington 2008, nav. dj., str. XX).109 F. Boyle, nav. dj., str. 24.

AFW2616

33

UN o genocidu, već, također, da se u opisu srpskih zvjerstava ne upotrebljava riječ ‘genocid’

- bez političke kvalifikacije. U skladu sa tim, čelnici administracije su navodili, raznoraznim

terminima, da se srpski zločini ‘graniče sa genocidom’, da su ‘ravni genocidu’, ili da čine

‘djela genocida’”.110

Nazvati to genocidom značilo je, po Marshallu Harrisu, “da postoje žrtve, a ne

‘zaraćene strane’ u ‘građanskom ratu’, podstaknutom ‘prastarom etničkom mržnjom’, čiji su

rezultat ‘zvjerstva na svim stranama’. To bi, također, značilo da imamo moralni imperativ da

spriječimo genocid, ako je potrebno silom, uključujući dopuštanje prava Bosancima na

samoodbranu. Administracija je uvijek bila na oprezu da bi se rastočio pristisak za

poduzimanjem akcije, a priznavanje genocida bi stvorilo jedan od najvećih pritisaka”.111

Zvaničnici Ministarstva vanjskih poslova SAD-a su pokušali umanjiti značaj nalaza

Međunarodnog suda pravde od 8. aprila 1993. o uvođenju privremenih mjera zaštite,

navodeći da nema “nikakvog dokaza da su djela genocida zapravo počinjena” i da Sudsko

rješenje ne “dovodi u pitanje tekući embargo na oružje cijeloj ili dijelovima Jugoslavije ili

autoritet Vijeću sigurnosti da nametne takav embargo”.112

Zbog neslaganja sa neefikasnom i kontraproduktivnom politikom SAD-a prema

agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocidu nad Bošnjacima četiri službenika

Ministarstva vanjskih poslova su iz protesta, kao gest nezadovoljstva prema aktuelnoj

politici, dali ostavke. George Kenney, vršilac dužnosti glavnog službenika za Jugoslaviju,

dao je ostavku za vrijeme administracije Georgea Bush-a - 25. avgusta 1992, navodeći

neophodnost ukidanja embargo na oružje. Marshall Harris je 4. avgusta 1993. podnio

ostavku, obavjestivši državnog sekretara Christophera da ne može vršiti funkciju u

110 Isto, str. 32; S. Power, A PROBLEM FROM HELL: AMERICA AND THE AGE GENOCIDE, New York 2002, str. 358 i dr.; M. Mennecke - E. Markusen, THE INTERNATIONAL CRIMINAL TRIBUNAL FOR THE FORMER YUGOSLAVIA AND THE CRIME OF GENOCIDE, u: GENOCIDE: CASES, COMPARISONS AND CONTEMPORARY DEBATES, The Danish Center for Holocaust and Genocide Studies, Copenhagen 2003, str. 296.111 F. Boyle, nav. dj., str. 32. Na doručku u State Departmentu, 28. aprila 1993, kojem je prisustvovao i Marshall Harris, Eli Wiesel je priznao da je to imperativ. Peter Tarnoff, trećerangirani zvaničnik State Departmenta, složio se s Wieselom, pri čemu je “upozorio da bi, ako predsjednik Clinton pokuša i ne uspije sa intervencijom u Bosni, to bio promašaj za cjelokupno predsjednikovanje. Tada je savjetnik State Departmenta i bivši senator Timothy Wirth ustvrdio da je ‘opstanak krhke liberalne koalicije, prestavljene u ovom predsjedničkom mandatu’ bio veći rizik nego bilo koja moralna obaveza za intervencijom” (Isto, str. 32-33). Takav način rezonovanja, po Marshallu Harrisu, “naravno, postavlja čovjeka u dilemu odakle da počne sa američkim vođstvom po pitanju ovog problema. To, također, tjera čovjeka da se zapita gdje će se bosanska kriza završiti. Međutim, nije se potrebno prepustiti mašti da bi se saznalo šta se desilo u Bosni i šta su Sjedinjene Države činile ili nisu činile. Sve je sasvim jasno. Nakon konfuzija, obmana i izgovora, naše vođe su razgolićene, ostaje čist dokaz gole agresije i skoro nezamislive brutalnosti. Mi moramo nastaviti sa predočavanjem putem Međunarodnog suda pravde, pisane riječi, novinarskih kamera i svim drugim sredstvima” (Isto, str. 33).112 Isto, str. 24. U pismu državnom sekretaru Christopheru, Walker je, između ostalog, napisao: “Genocid se vrši u Evropi ….., a međunarodna zajednica sjedi i gleda” (H. Karčić, Četiri zaboravljene ostavke, Oslobođenje, POGLEDI, 12. septembar 2009, str. 35).

AFW2616

34

Ministarstvu vanjskih poslova, “koje prihvata nasilno komadanje jedne evropske države i što

neće djelovati protiv genocida i srpskih zvaničnika koji ga vrše”. U toku dvije sedmice

Stephen Walker (analitičar u istraživačko-obavještajnom odsjeku) i Jon Western (službenik

za Hrvatsku) su podnijeli ostavke iz prethodno navedenih razloga. Početkom avgusta 1994.

Varen Cimmerman je napustio službu.113

Republiku Bosnu i Hercegovinu su u Parizu 14. decembra 1995, u skladu sa

Dejtonskim mirovnim sporazumom (Opštim okvirnim mirovnim sporazumom za mir u Bosni i

Hercegovini u Daytonu, 21. novembra 1995.), tvrdi Profesor F. Boyl, “iskomadale

Ujedinjene nacije, Evropska unija i države njene članice, Sjedinjene Američke Države, Rusija

i mnoge druge prisutne države”. Ta “egzekucija države članice UN-a, sankcionisana od strane

tih istih UN-a”, prekršila je “fundamentalne principe međunarodnog prava koji se nalaze u

Povelji UN-a, Nirnberške principe, Konvenciju o genocidu, četiri Ženevske konvencije i

njihova dva dodatna protokola, Konvenciju o rasnoj diskriminaciji, Konvenciju o apartheidu,

Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima”, zatim “dva Rješenja o zaštiti koje je izdao

Međunarodni sud pravde u korist Bosne i Hercegovine, 8. aprila 1993. i 13. septembra 1993.

Ovo drugo Rješenje Međunarodnog suda pravde zakonski zabranjuje takvu podjelu Bosne i

Hercegovine glasanjem trinaest prema dva”.114

“Nihilističko cijepanje Bosne”, po Boylu, “pokazuje da se tekući režim

međunarodnog prava i organizacija koje se uspostavile Sjedinjene Američke Države i

Evropa, kao direktan odgovor na genocidne užase Drugog svjetskog rata, nalazi u procesu

postepenog ali nepopravljivog raspada”.115

Bosna je, tvrdi Boyl, “žrtvovana makijavelističkom bogu sebičnosti na oltaru politika

velikih sila”. S tim u vezi, on kao primjer navodi da su “velike evropske sile 1938. učinile

istu stvar Čehoslovačkoj u Minhenu (München). Podjela tog naroda nije tada donijela mir

Evropi. Podjela Republike Bosne i Hercegovine neće sada donijeti mir Evropi”,116 zaključio

je Boyle.

Očigledno, Zapad nije blagovremeno preduzeo adekvatne mjere, radnje i postupke,

kako bi zaustavio uništavanje države Bosne i Hercegovine i istrebljenje Bošnjaka

113 Isto, str. 29-30; H. Karčić, nav. dj., str. 35. Navedene ostavke se, piše Hamza Karčić, smatraju “najvećim izražavanjem neslaganja sa aktuelnom politikom od Vijetnamskog rata, dok Samantha Power (čija knjiga ‘Problem iz pakla’ /A PROBLEM FROM HELL: AMERICA AND THE AGE OF GENOCIDE - prim. S. Č./ sadrži detaljniji opis ovih događaja) naglašava da je ovo najveći broj ostavki o datom vanjsko-političkom problemu u historiji State Departmenta. Pored toga, u svojim pismima ostavke, ovi službenici koristili su termin genocid (Kenney, Harris, Walker) u opisu prirode zločina u BiH i naglašavali su neophodnost aktivnije intervencije. Kumulativni efekt ovih ostavki bio je značajan” (H. Karčić, nav. dj., str. 35).114 F. Boyle, nav. dj., str. 36.115 Isto.116 Isto.

AFW2616

35

(muslimana) na kraju XX stoljeća, kada su, u skladu sa velikosrpskom fašističkom

ideologijom, politikom i praksom, genocidnog karaktera, kao i velikohrvatskom, izvršena

najsvirepija krivična djela viđena u Evropi od Drugog svjetskog rata, od vremena kada su

nacisti pokušali da istrijebe Jevreje. Njihovu težinu pojačava obećanje političara dato nakon

strahota holokausta da se takvi zločini “nikad više” neće dopustiti. SAD i vodeće (zapadne)

evropske sile (Velika Britanija, Francuska, Njemačka i Rusija), manipulišući međunarodnom

politikom i međunarodnim institucijama, nisu bile spremne da prihvate činjenice o genocidu

u Bosni i Hercegovini, što pokazuje odsustvo političke volje da pravovremeno, adekvatno i

efikasno djeluju u suzbijanju i zaustavljanju genocida; ublažavale su i umanjivale zločin

genocida nad mirnim, nenaoružanim, nemoćnim Bošnjacima, autohtonim evropskim

narodom; ravnodušno su posmatrale zločine dok su (iz)vršeni i nagradile srpsku agresiju

podjelom Republike Bosne i Hercegovine, što, također, samo po sebi predstavlja zločin.

Zapadne vlade, bez odgovarajućeg moralnog autoriteta i zbog nacionalne, etničke i vjerske

pripadnosti žrtava genocida, nisu bile odlučne u hapšenju i kažnjavanju najodgovornijih

zločinaca. Zapad je, imajući snagu i moć, propustio da brani Bošnjake i principe civilizacije.

OUN nije zaštitila R Bosnu i Hercegovinu - svoju članicu, žrtvu oružane agresije i

genocida. Umjesto toga, Vijeće sigurnosti, nažalost, služeći interesima velikih sila, ne samo

što je propustilo da brani Bosnu, već joj je uskratilo neotuđivo pravo da se brani od agresije i

genocida. Žrtve genocida su bile lišene prava na samoodbranu embargom na oružje.

Nametnut (SFR) Jugoslaviji, a ne Republici Bosni i Hercegovini, embargo je bio nezakonit i

bez pravne snage, jer je lišio jednu suverenu zemlju, članicu UN-a, njenog prirodnog prava

na samoodbranu.

AFW2616

36

5. Da li je moguće i kako spriječiti genocid ?

Kada je 1944. poljski pravnik Rafael Lemkin, prije nešto više od šezdeset i šest

godina, osmislio riječ genocid da opiše pokušaje nacističke Njemačke da istrijebi Jevreje i

Slavene u Trećem rajhu i prepoznao je kao “tek novu riječ za posve stari fenomen”,117 malo

je ko mogao pomisliti da će se i u historiji Evrope nepunih pedeset godina poslije nacističkog

Holokausta ponoviti genocid, na kraju XX stoljeća, nad Bošnjacima (muslimanima) u Bosni i

Hercegovini. Nažalost, iz užasa holokausta civilizirani svijet nije izveo nikakve pouke - ostao

je slijep i gluh na genocid u Bosni i Hercegovini i Ruandi.

Vrijeme u kojem živimo je, pored ostalog, vrijeme dosad neviđenog rasta i razvoja

međunarodnog prava, globalizacije, međunarodnih privrednih, političkih i pravnih tokova, ali

u isto vrijeme i porast obespravljenosti, gubitka osnovnih ljudskih prava i sloboda,

diskriminacija po nacionalnoj, etničkoj, rasnoj, vjerskoj i kulturnoj pripadnosti, uz porast

117 R. Lemkin, AXIS RULE IN OCCUPIED EUROPE, Washington, D.C., 1944; Isti, GENOCIDE - A MODERN CRIME, Free World, 4, 1945, str. 39. S tim u vezi, Lemkin je konstatovao da “smišljeno brisanje čitavih naroda nije potpuno novo u svijetu. To je samo novo u civiliziranom svijetu u koji smo mi došli da mislimo o tome“ (Isto).

AFW2616

37

raznih oblika nasilja, njegovog obima i intenziteta. Sve se to događalo u vrijeme savremene

civilizacije, kulturnog i tehničko-tehnološkog napretka u XX stoljeću. Shodno tome se

ponašaju i sve bitne međunarodne institucije koje su po prirodi svoje djelatnosti zadužene za

sprječavanje zločina genocida i kažnjavanje njegovih počinitelja. Tako je privremene

međunarodne tribunale, osnovane i formirane devedestih godina XX stoljeća u kontekstu

pojedinačnih slučajeva genocida, i to kao reakcija - za (bivšu) Jugoslaviju, Ruandu i Sierra

Leone - naslijedio Međunarodni krivični sud, koji, svojom pozicijom i duhom konteksta

međunarodnog prava u kojem je nastao, treba da učini sve što je neophodno u cilju

blagovremenog sprječavanja zločina genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i

međunarodnog prava.

Neosporno je da demokratska klima, u kojoj se afirmišu i adekvatno štite ljudska

prava i slobode, ali i ambijent u kojem je moguće onemogućiti podsticanje u izvršenju

zločina, može doprinijeti pozitivnim uvjetima u kojima je zločin genocida moguće spriječiti.

U tom smislu posebnu odgovornost na globalnom planu ima međunarodna zajednica preko

OUN-a, njegovih organa i tijela što ni u kom slučaju ne isključuje odgovornost svih država i

svih naroda. Najkraće rečeno, sprečavanje genocida mora biti civilizacijski planetarni zadatak

svih zajedno i svakog pojedinačno na današnjem stepenu razvoja demokratije, ljudskih prava

i sloboda, ljudske civilizacije i kulture. Specifičnu odgovornost u sprečavanju genocida imaju

oni narodi nad kojima je (iz)vršen genocid. Djeluje zbunjujuće, što je teško shvatiti i

objasniti, a pogotovu prihvatiti, da oni narodi nad kojima je u historiji njihovog postojanja i

razvoja izvršen genocid, podstiču, podržavaju, planiraju, organizuju, usmjeravaju

(neposredno i posredno), vode i izvršavaju genocid. Navedene činjenice znatno otežavaju

preduzimanje odgovarajućih i određenih aktivnosti i akcija u sprečavanju i kažnjavanju

zločina genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava.

Tretirajući i razmatrajući pitanje sprečavanja zločina genocida, evidentna je krucijalna

činjenica da je međunarodna zajednica u svim dosadašnjim slučajevima zločina genocida

intervenisala tek onda nakon što je zločin izvršen. Teško je, čak i vodećim stručnjacima -

istraživačima u oblasti istraživanja holokausta i genocida, navesti ijedan primjer gdje je

međunarodna zajednica pravovremeno reagovala i efikasnom intervencijom u bilo kom

obliku spriječila zločin genocida. Sve vojne intervencije u zaustavljanju oružanog sukoba u

okviru kojeg je izvršen zločin genocida, uključujući Bosnu i Hercegovinu i Ruandu, uslijedile

su tek nakon što je zločin genocida već počinjen i one, nažalost, nisu imale primarni cilj

AFW2616

38

sprečavanje genocida, već su isključivo vodile računa o svojim političkim interesima,

deklarisanim kroz vlastite političke ciljeve.118

U tom smislu se nameće i pitanje sprječavanja zločina genocida. Radi se o dimenziji i

akademske i pravne diskusije, za koju niti jedna, niti druga strana nisu pružile

zadovoljavajuće odgovore. Tvrditi da je oblast prava zvana “sprječavanje i kažnjavanje

genocida” još uvijek nedovoljno razvijena nije daleko od istine i poražavajuće je to da je prva

primjena Konvencije o sprječavanju i kažnjavanju genocida u međudržavnom sporu pred

međunarodnim sudom morala sačekati 2007. godinu i Presudu po Tužbi Bosne i Hercegovine

protiv Srbije i Crne Gore za genocid nad Bošnjacima na kraju XX stoljeća. Prihvatajući

navedenu konstataciju kao tačnu, iz nje slijede bar dva ozbiljna pitanja: prvo, zašto ta oblast

prava nije dovoljno teorijski razvijena u situaciji u kojoj to od nje intenzivno zahtijeva surova

društvena praksa, i drugo - ne možemo se pravdati tolikim stepenom nerazvijenosti teorije

kao dovoljne - barem minimalne osnove za određeni stepen efikasnosti odgovornih u

društvenoj praksi. Upravo to je jedan od razloga zašto Presuda nije pružila dovoljno jasne i

precizne odgovore, odnosno ukazuje na bitne praznine, značajne propuste, krucijalne

nedostatke i svjesna pogrešna tumačenja i interpretacije, ne samo činjenica o zločinima u

Bosni i Hercegovini i njihovoj ideološkoj pripremi i planiranju, nego i o konceptu

međunarodne odgovornosti za sprječavanje genocida, što upućuje na zaključak da je

navedena presuda političkog, a ne pravnog karaktera.

Da bi razumjeli koncept sprječavanja zločina genocida neophodno je, prije svega,

postaviti pitanje - koje su to dimenzije, bitna svojstva i bitne odredbe koje opisuju genocid

kao zločin izvan jednodimenzionalne definicije date u Konvenciji - odnosno da je genocid

uništenje s namjerom (mens rea), potpuno ili djelimično, jedne nacionalne, etničke, rasne ili

vjerske grupe kao takve. Nauka je utvrdila i u njoj je verifikovano naučno saznanje da su

zločini genocida, uključujući i genocid u Bosni i Hercegovini, dokazali - da genocid nije

118 Dr Ton Zwaan tvrdi da je u većini slučajeva genocid zaustavljen “tek nakon žestoke spoljne vojne intervencije“ (T. Zwaan, O ETIOLOGIJI I GENEZI GENOCIDA I DRUGIH MASOVNIH ZLOČINA UPERENIH PROTIV ODREĐENIH GRUPA, u: SREBRENICA: OD PORICANJA DO PRIZNANJA, Biblioteka SVJEDOČANSTVA br. 22, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2005, str. 44 i 58). Navedena tvrdnja Dr Zwaana ne odgovara činjeničnom stanju, s obzirom na to da nijedna od vojnih intervencija, čiji je cilj (bio) okončanje oružanog sukoba, u okviru koga je (iz)vršen genocid, nije bila primarno usmjerena u zaustavljanju (i prekidu) genocida. Nažalost, iskazani stav Dr. Zwaana kod zapadnih teoretičara i istraživača holokausta i genocida ima postulativni karakter i polazište u istraživanju, što je krupna i ozbiljna greška, koju ne možemo imenovati kao previd ili lošu formulaciju ovog autoriteta. Samo lakomisleni i naivni istraživači, koji nekritički promišljaju postojeće teorijske i istraživačke paradigme, mogu u okviru njih prihvatiti ovako krupnu grešku, koju faktički pravdaju najmoćnije i vodeće države svijeta za ono što ne čine i (ili) propuštaju da čine prema malima, slabima i nemoćnim državama i narodima. Naša namjera ove kritičke opaske je da upozorimo sve ozbiljne, savjesne, moralne i odgovorne istraživače da se oslobode ove zablude.

AFW2616

39

slučajni, niti stihijski zločin. Sprovođenje genocida zahtijeva vrlo delikatnu i složenu

kampanju ideološke, političke, pravne, vojne, ekonomske, medijske, psihološke i druge

pripreme od strane države - režima koji s određenim ciljem i namjerom želi počiniti genocid.

Genocid nije zločin razjarenih masa koje spontano dođu na ideju da ubijaju svoje komšije

druge nacionalne, etničke, rasne ili vjerske pripadnosti. Žrtve genocida su svjesno i namjerno

određene za cilj zbog njihove identifikacije s određenom (nacionalnom, etničkom, rasnom ili

vjerskom) grupom. Genocid je sistematski isplaniran zločin, planski, organizovani i ciljni

zločin koji se sistematski odvija pod kapacitetom potpune odgovornosti i pokroviteljstva

države, a preko vojnih, policijskih i drugih podsistema i nosilaca oružane sile države.

U nastojanju da se spriječi i onemogući ponavljanje genocida, nužno je o tom

najtežem obliku zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava utvrditi istinu, odnosno

naučno istražiti genocid, u skladu s metodologijom istraživanja iz oblasti društvenih nauka i

uz interdisciplinarni pristup, na bazi naučnoistraživačkih projekata.

Imajući to u vidu, istraživači holokausta i genocida, svojom istraživačkom djelatnošću

i rezultatima naučnih istraživanja, bitno utiču na svijest ljudi i njihovih kolektiviteta o

shvatanju potrebe udruživanja svih demokratskih, progresivnih i antifašističkih snaga u borbi

protiv genocida i svih drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava ma gdje

i u koje vrijeme se oni događali na planeti Zemlji. Ukupnom istraživačkom djelatnošću,

istraživačkim naporima, poduhvatima i rezultatima kroz organizovan, ciljan, sistematičan,

permanentan i kontinuiran rad istraživači dolaze do naučnih saznanja, odnosno naučne istine,

koju blagovremeno i adekvatno predstavljaju domaćoj i međunarodnoj javnosti, čime

opominju na brojne, raznovrsne, raznomjesne i raznovremene razmjere holokausta, genocida

i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, što je jedan od mogućih

adekvatnih preventivnih strateških oblika aktivnosti.

Jedna od značajnih aktivnosti u tom pravcu je širenje istine i očuvanje historijskog

sjećanja na žrtve genocida. U tom smislu neophodno je jačati intelektualni kapacitet,

odnosno školovati kadrove i eksperte koji će na dosljedan način istraživati i čuvati historijski

značajna saznanja i objektivno utvrđene činjenice o korjenima, uzrocima, ciljevima, namjeri i

razmjerama zločina genocida. Samo se na taj način, poznavanjem historije vlastitog naroda,

historijskog konteksta u kojem narod bivstvuje, ali i historije drugih naroda nad kojima je

zločin genocida izvršen, mogu razumjeti i shvatiti idikatori planiranja i pripremanja zločina

genocida.

Istražujući (naučno-teorijski i naučno-empirijski) genocid i druge oblike zločina

protiv čovječnosti i međunarodnog prava, naučnici - istraživači istovremeno dižu glas protiv

AFW2616

40

genocida i upućuju poruku koja će bitno utjecati i djelovati na svijest i moral moćnika, kako

bi spasili savremeno čovječanstvo i civilizaciju, očuvali najviše ljudske vrijednosti, ljudske

slobode, ljudska prava i živote svih, a posebno malih, slabih i nemoćnih ljudskih grupa,

zajednica i narodâ. Sadašnje i buduće generacije iz svih dosadašnjih zločina genocida moraju

konačno u interesu budućnosti savremenog svijeta i civilizacije, izvući historijsku pouku o

potrebi jačanja, razvijanja i ujedinjavanja svih antifašističkih snaga, bez obzira na nacionalnu,

etničku, rasnu, vjersku, ideološku ili političku pripadnost i opredijeljenost u strategiji

sprečavanja i kažnjavanja zločina genocida.

Samo naučnoistraživačka saznanja mogu biti trajna osnova razvijanja (naših)

sposobnosti u pravovremenom otkrivanju, identifikovanju, sprečavanju i kažnjavanju zločina

genocida, u čemu istraživači holokausta, genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i

međunarodnog prava imaju historijsku ulogu i odgovornost. Obaveza je istraživača, kako to

piše nobelovac Elie Wiesel, da govore u ime žrtava, podsjećaju na njihove patnje i suze i

potiskuju strah od zaborava. Istraživači moraju imati profesionalnu odgovornost i dovoljno

moralne hrabrosti u istraživanju i saopćavanju javnosti naučne istine o genocidu.

Podsjećanje na holokaust, genocid i druge oblike zločina protiv čovječnosti i

međunarodnog prava ima historijsku važnost za cijelo čovječanstvo. Sjećanje na univerzalne

lekcije genocida, tog zločina koji je čovječanstvu nanio ogromne ljudske i materijalne žrtve

ne može biti prepušteno prošlosti i zaboravu. Iz genocida čovječanstvo još uvijek ima

mogućnost da izvuče historijsku pouku i poruku, mada je genocid u Bosni na kraju XX

stoljeća pokazao negativno iskustvo.

Danas je više nego ikada, kada zlo postoji u svijetu, potrebno formirati i jačati

historijsku svijest o Aušvicu, ....., Jasenovcu, Srebrenici, što zahtijeva da se o žrtvi govori

samo plemenito, istinito, sa dignitetom i samo na osnovu relevantne dokumentacije. Žrtvama

ne dugujemo ništa osim istine.

Nažalost, živimo u vremenu u kojem je izrazita beskrupulozna borba za moć i utjecaj

jačih nad slabijim, pri čemu u ovom vremenu dominiraju velike priče o ljudskim slobodama i

ljudskim pravima, a njih je na mnogim mjestima sve manje, a hedonizam za koji je potreban

novac stječe se i u sferi nauke putem kvazi-istraživačkih aktivnosti, odnosno kvazi-

istraživanja, manipulacijama, lažima i obmanama javnosti, pri čemu se bezočno vrijeđa

pijetet žrtava. Stoga su od posebnog značaja naučna istraživanja, primjenom naučne

metodologije i naučnih metoda, dolazi do naučno istinitih saznanja o genocidu i drugim

oblicima zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, koja prezentira naučnoj i drugim

javnostima, kako bi, pored ostalog, bitno reducirao prostor brojnim lažima, falsifikatima i

AFW2616

41

falsifikatorima historije, kao i sve prisutnijim pojavama manipulisanja žrtvama genocida, te

utjecao na svijest, ponašanje, iskaze i djelanje pojedinaca, pojedinih društvenih subjekata i

društvenih grupa koje negiraju, odnosno poriču genocid.

Sveti je zadatak i odgovornost istraživača, naučnika i intelektualaca da govore istinu i

razotkrivaju falsifikate, laži i obmane (o genocidu i drugim oblicima zločina protiv

čovječnosti i međunarodnog prava). O genocidu ne smije biti šutnje ni ravnodušnosti,119 što

je, nažalost, kod Bošnjaka evidentna pojava, iako su oni u ljeto 1941. javno istupili, čuvenim

muslimanskim rezolucijama, protiv genocida nad njihovim susjedima, Srbima, Jevrejima i

Romima, što i do danas predstavlja jedinstvenu pojavu. Šutnja i ravnodušnost prema

patnjama drugih može, makar i nesvjesno, doprinijeti opstojanju genocida. Opasno je biti

nijem i ravnodušan na zločin genocida. Prema genocidu ne smije biti neutralnosti - “uvijek

moramo biti pristrasni”.120 Na dokaze o genocidu ljudska bića ne smiju biti neutralna - moraju

reagovati.121 “Neutralnost pomaže zločincima, a nikada žrtvama”, tvrdi nobelovac Elie

Wiesel.122 Nijedan Bošnjak, niti bilo koje razumno biće na planeti Zemlji, bez obzira na

nacionalnu, etničku, vjersku, političku ili ideološku pripadnost i opredijeljenost, ne smije

zaboraviti na desetine, hiljade, stotine hiljada žrtava genocida u Republici Bosni i

Hercegovini na kraju XX stoljeća, uključujući i nemoćne, bolesne i iznurene starice, koje su

velikosrpski zločinci 1992. zapalili na području Nevesinja.

Taj zadatak je, pored naučnog istraživanja, moguće realizovati i kroz edukativni

proces, jer obrazovanje, pored ostalog, omogućava saznajni i odgojni osnov za historijsku

pouku iz agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocida nad Bošnjacima.

Dokazivanje i utvrđivanje istine mora biti zasnovano na najrelevantnijim dokumentima i

empirijskim izvorima podataka.

U procesu istraživanja genocida, također, potrebno je zadovoljiti pravdu, što, i na

primjeru genocida nad Bošnjacima u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća,

podrazumijeva utvrđivanje krivične odgovornosti (krivično suđenje, odnosno krivično

procesuiranje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava) države/a, pojedinaca

(individualna krivica pojedinaca), međunarodne zajednice (odgovornost vodećih organa

Ujedinjenih nacija - Generalne skupštine i Vijeća sigurnosti, vodećih članica Ujedinjenih

119 US News&World Report, 27. oktobar 1986, Predavanje Elie Wiesela u Oslu 11. decembra 1986. prilikom primanja Nobelove nagrade za mir. S tim u vezi, Elie Wiesel je rekao: “Ja sam se zakleo da nikada ne šutim gdje god ljudska bića pate zbog zločina i poniženja. …Tišina ohrabruje mučitelje, a nikada mučene” (Isto).120 Isto.121 Isto. Naglašavajući značaj reagovanja na genocid, Elie Wiesel je izjavio: “Možda postoji vrijeme kada smo nemoćni da spriječimo nepravdu, ali ne smije postojati vrijeme u kojem ne reagujemo” (Isto).122 Isto.

AFW2616

42

nacija, Kontakt grupe i dr.). S tim u vezi, neophodno je dimenzionirati i kolektivnu

odgovornost Srba (političku i moralnu) za genocid nad Bošnjacima, te utvrditi materijalnu

nadoknadu.

Izvršiocima genocida na svim nivoima odgovornosti jako je stalo da se genocid

zataška, da se drži u tajnosti, da se poriče i da se sistematski uklone tragovi zločina. Ne radi

se samo o tome da nestanu - da budu likvidirane - individue, odabrane osobe, već, također, i o

tome da se žrtve genocida liše mezara i sjećanja (na njih za buduće generacije), odnosno,

riječ je o specifičnoj politici brisanja tragova sjećanja na zločin genocida i žrtve genocida.

Zbog toga je obaveza svih preživjelih žrtava genocida da sjećanje - taj, po Elie Wieselu,

“častan i potreban čin”123 - na genocid i žrtve genocida čuvaju i zaštite od zaborava.

Aktivnosti na tom bolnom sjećanju su neophodne, ne samo za žrtve genocida, koje će

time biti upamćene (ostat će u sjećanju zauvijek, a što je znak najmanjeg poštovanja koje im

se duguje), već i za zločince i cijelo društvo, naročito za mlade. Sjećanje na žrtve genocida,

pored ostalog, doprinosi razvijanju i jačanju svijesti, koja nam omogućava da se uspješno

borimo protiv historijskih mitova, falsifikata, obmana, laži, kvaziistraživača i

kvaziistraživanja, te poricanja genocida.

*

* *

Polazeći od ocjene da genocid predstavlja direktan napad na univerzalne ljudske

vrijednosti, uključujući i osnovnu - pravo na život, postavlja se, pored ostalog, pitanje da li je

genocid moguće spriječiti?

Odgovor je potvrdan - genocid je moguće spriječiti i to (samo) pod jednim uslovom, a

to je - postojanje političke volje, koja je, nažalost, nedostajala u dosadašnjoj historiji, zbog

odnosa jakih prema slabim, moćnih prema nemoćnim, superiornih prema inferiornim -

marginalnim.

U sprečavanju genocida od posebne važnosti je raspoznavanje znakova ranog

upozorenja koji ukazuju na genocid. S tim u vezi je i pitanje - da li se genocid može

predvidjeti?

123 Isto. Ukazujući na važnost sjećanja, Wiesel je, pored ostalog, konstatovao: “Ako išta može spasiti čovječanstvo, to će biti sjećanje”. Potreba za sjećanjem, po njemu, “dolazi od samog početka naše historije…. Moramo se sjećati dobra kojeg smo primili i zla kojeg smo propatili” (Isto).

AFW2616

43

Istraživači genocida su saglasni sa ocjenom da se genocid može predvidjeti, jer se

razvija fazno: od prve, početne faze - podjele ljudi na “mi” i “oni”, pa sve do istrebljenja (u

potpunosti ili djelimično) i posljednje faze - poricanje genocida. Za svaku razvojnu fazu

genocida istraživači nude odgovarajuću preventivnu mjeru.124

Postoje načini “da se prepoznaju znaci genocida i simptomi održive mogućnosti da se

spriječi na svakom koraku”, ukoliko za to postoji opredijeljenost i spremnost. Imajući to u

vidu, odnosno postojanje političke volje, sprečavanje genocida je, prema Smjernicama

politike Sjedinjenih Američkih Država pod nazivom “PREVENTING GENOCIDE”, koje je

2008. pripremila Radna grupa pod rukovodstvom bivše američke ministrice vanjskih poslova,

Madelein K. Albright, “cilj koji se može postići sa ispravnim organizacionim strukturama,

strategijama i partnerstvima - ukratko, sa pravim planom”.125

Konstatujući da je sprečavanje genocida “nacionalni i globalni imperativ” (“više nego

samo humanitarna težnja”), u navedenim smjernicama su date konkretne mjere, koje “Vlada

Sjedinjenih Američkih Država može preduzeti da se suprotstavi genocidu i masovnim

zvjerstvima prije nego se dese”, i ukazano “da stvaranje progresa u prevenciji genocida

zahtijeva vođstvo i političku volju”.126 S tim u vezi, konstatuje se da “sprečavanje genocida i

masovnih zvjerstava mora biti vršeno od predsjednika /države, u ovom slučaju SAD-a - prim.

S. Č./ prema dolje - idealno na početku formiranja nove administracije”, da je “historija

pokazala da je sprečavanje moguće sa dovoljno interesa i pažnje od najviših pozicija u našoj

vladi”, da je, “međutim, pažnju sa visokog nivoa vrlo teško mobilizirati i održati”, te da je

“nedostatak preciznog političkog okvira ili održivog progresa između službi dodatno kočilo

djelovanje i doprinijelo stvaranju svijesti o beskorisnosti među političkim kreatorima”.127

Tražeći od Američkog predsjednika Baracka Obame da od samog početka pokaže da

je “sprečavanje genocida i masovnih zvjerstava nacionalni prioritet”, o čemu “nova vlast

treba da razvije i objavi politiku koja se tiče cjelokupne Vlade”, Radna grupa Smjernica

“PREVENTING GENOCIDE” je preporučila “novi međuagencijski mehanizam za analizu

prijetnji i koordinaciju adekvatnih preventivnih mjera kao dijela sveobuhvatnog političkog

okvira za prevenciju genocida”. Realizacija tog cilja, po Smjernicama, zahtijeva “da

predsjednik pokaže političku volju koja je i suviše često nedostajala u prošlosti”.128

124 G. H. Stanton, THE EIGHTS STAGES OF GENOCIDE, u: S. Totten-P. Bartrop, THE GENOCIDE STUDIES READER, Routledge 2009.125 M. K. Albright - W. S. Cohen, M. K. Albright - W. S. Cohen, PREVENTING GENOCIDE: A BLEUPRINT FOR U. S. POLICYMAKERS, United States Holocaust Memorial Museum, Washington 2008, str. XVI.126 Isto, str. XVI i XX.127 Isto, str. XVI.128 Isto.

AFW2616

44

Imajući u vidu činjenicu da genocid i masovna zvjerstva predstavljaju “prijetnju

temeljnim nacionalnim interesima SAD-a”,129 M. Albright i njeni saradnici su, tražeći

mogućnosti za sprečavanje genocida, razradili “sveobuhvatnu strategiju”, u kojoj su

predstavili “sveobuhvatni politički pristup, sačinjen kako bi osigurao efikasan odgovor na

genocid, a koji nije zarobljen argumentima o finansiranju, razumijevanju, geografiji,

suverenitetu ili pravnoj definciji”. Da bi spriječili genocid, Američka vlada se, prema

Smjernicama, “mora fokusirati na širok spektar analitičkih, diplomatskih, ekonomskih,

pravnih i vojnih instrumenata, te angažirati brojne saradnike (“različite partnere”)”.130 S tim u

vezi, oni su, imajući u vidu činjenicu da je historija pokazala “da se genocid i masovna

zvjerstva mogu manifestovati na razne načine” i da genocid “ima duboke korjene”, čija

realizacija zahtijeva planiranje i organizaciju, razmatrali pitanje “kako Vlada SAD može

razviti efikasnije strategije da indentifikuje i utvrdi mogućnosti za prevenciju”. To ih je

dovelo do toga da prouče pet “različitih, ali međusobno povezanih, oblasti” u sprečavanju

genocida:

- rano upozorenje: procjena rizika i preduzimanje akcije (mjera);131

- rana prevencija: djelovanje (angažiranje) prije krize;132

- preventivna diplomatija: zaustavljanje i odbijanje (ukidanje) eskalacije;133

129 Isto, str. XX. Polazeći od ocjene da su genocid i masovna zvjerstva “direktan napad na univezalne ljudske vrijednosti, uključujući i osnovno pravo na život”, ti zločini, također, po Smjernicama “PREVENTING GENOCIDE”, na nekoliko načina, predstavljaju prijetnju temeljnim nacionalnim interesima SAD-a: - prvo, genocid “podgrijava nestabilnost, naročito u slabim, nedemokratskim i korumpiranim zemljama”, u kojima “nalazimo regrutiranje i obuku terorista, trgovinu ljudima, građanske sukobe, pri čemu svi imaju štetne efekte širenja na cijeli svijet”; - drugo, genocid i masovna zvjerstva “imaju dugotrajne posljedice daleko izvan država u kojima se dešavaju. Priliv izbjeglica počinje u graničnim državama, ali se često širi. Humanitarne potrebe rastu, često prevazilazeći kapacitete i izvore darežljivog svijeta. Međunarodna zajednica, uključujući SAD, je pozvana da prihvati i pomogne raseljenim ljudima, obezbijedi pomoćne napore i snosi visoke ekonomske troškove. I što više čekamo da djelujemo, to je veća cijena”; - treće, američka pozicija u svijetu i njihova sposobnost da vladaju “je ugrožena kada se smatramo pristalicama genocida. Ne možemo biti posmatrani kao globalni vođa i poštovani kao međunarodni partner ukoliko ne možemo preduzeti korake da izbjegnemo jednu od najvećih grozota čovječanstva” (Isto).130 Isto, str. XVII I XXII.131 Isto, str. XVII i XXIII. S tim u vezi, navodi se da je prvi korak ka prevenciji “izgradnja oslonjivog procesa za procjenu rizika i stvaranje ranog upozorenja od potencijalnih zvjerstava”. Polazeći od toga, Radna grupa je preporučila “da direktor nacionalne obavještajne službe inicara pripremu nacionalne obavještajne procjene o rizicima genocida i masovnih zvjerstava širom svijeta i da rezultati budu uključeni u godišnje izvještaje pred Kongresom po pitanju prijetnji nacionalnom interesu SAD” (Isto).132 Isto. Napori usmjereni na sprečavanju genocida, po Smjernicama “PREVENTING GENOCIDE”, “trebaju početi dosta ranije prije nego izbije kriza”. Naime, najšire mogućnosti za sprečavanje genocida se “javljaju dosta prije nego nasilje počne”. Angažiranjem vođa, razvijanjem institucija i jačanjem civilnog društva u ranoj fazi u zemljama s visokim rizikom, SAD, sa međunarodnim partnerima, “može pomoći zemljama da se očiste od ovih opasnosti”. To će “smanjiti kapacitete i motivacije za masovno nasilje, a povećati socijalnu i internacionalnu zaštitu. Finansiranje prevencije krize u rizičnim zemljama treba biti prošireno putem inicijative za prevenciju novog genocida izgrađenu kroz postojeće mehanizme vanjske pomoći” (Isto).133 Isto, str. XVIII i XXIII. S tim u vezi, s pravom se konstatuje da “čak i kada su znaci pripreme za genocid očiti”, postoje mogućnosti “da se izmijene odluke vođa, poremete njihovi planovi, te zaustavi i ukine eskalacija ka masovnim zvjerstima”. U tom cilju, Smjernice “preporučuju formiranje međuagencijskog tijela na visokom nivou – Komitet za sprečavanje zvjerstava - posvećen odgovoru na takve prijetnje”. To bi poboljšalo “naš sistem za odgovor na krizu, te nas bolje opremilo da povećamo koherentne i vremenske strategije za preventivnu

AFW2616

45

- korištenje vojnih opcija (angažiranje vojnih sredstava);134

- međunarodna akcija: jačanje normi i institucija.135

U Smjernicama američke politike “PREVENTING GENOCIDE” se, pored ostalog,

navodi da je i odgovarajuća “vojna strategija neophodan dio, zajedno sa diplomatskim i

političkim naporima, da se osigura da ne dođe do bilo kog oblika nasilja protiv civila”.136

U tekstu se dalje navodi da “zaustavljanje genocida zahtijeva odstupanje od objektivnosti, jer

pružanje fizičke sigurnosti, ali i zaustavljanja ratnih provokacija, nisu i ne mogu biti

neutralne akcije. Tako i rano djelovanje uoči masovnih zločina zahtijeva odstupanje od stroge

neutralnosti, kako se ne bi pružilo prostora u kojem je moguće počiniti zločine”.137

U međunarodnom kontekstu, vojna akcija sprječavanja i zaustavljanja genocida je,

nažalost, svojevrstan hibrid između mirovnih operacija i otvorenog međunarodnog rata. Zbog

svih ovih navedenih osobina, zaključuju Smjernice američke politike, sprječavanje genocida

je i politički i vojno zahtjevna operacija.138

U preporukama pomenutih smjernica, između ostalog, stoji da ministri odbrane i

vanjskih poslova treba da razviju dokumente precizne vojne strategije po pitanju sprječavanja

i zaustavljanja genocida, te inkorporiraju iste u doktrinu, politiku, planove, trening i

evaluacijske instrumente ministarstva odbrane i oružanih snaga SAD-a. Također, Smjernice

jasno pozivaju obavještajne i vojne sektore da pojačaju vojno-informativna saznanja o

znakovima ranog upozorenja i prepoznavanja genocida, te pojačaju političko i vojno

planiranje po tom pitanju.139

Navedene smjernice politike i sveobuhvatne i efikasnije strategije SAD-a u

sprečavanju genocida, su nažalost, više deklarativnog karaktera i u suprotnosti su sa

diplomatiju”. Taj novi Komitet bi trebalo “pripremiti međuagencijsko sprečavanje genocida i planove za odgovor na situacije visokog rizika” (Isto, str. XVIII).134 Isto, str. XVIII i XXIII. U Smjernicama se navodi “da vođe SAD-a moraju razmotriti kako da iskoriste sve instrumente nacionalne moći da spriječe i zaustave genocid i masovna zvjerstva, uključujući i vojna sredstva”. S tim u vezi je ukazano da su vojne opcije “naročito relevantne kada su mogućnosti za prevenciju izgubljene”, s tim što “one mogu, također, igrati bitnu ulogu u zadržavanju i suzbijanju nasilja”. Stoga je preporučeno “da prevencija genocida i odgovor na njega budu inkorporirani u nacionalni politički vodič, te planiranje za vojni trening i doktrinu odbrane”. Imajući to u vidu, naglašeno je kako bi SAD trebalo “udvostručiti svoju podršku međunarodnim partnerima”, kao što su UN-e i Afrička zajednica, “da sačine svoje kapacitete, koristeći efektivne vojne odgovore na masovna zvjerstva” (Isto, str. XVIII).135 Isto, str. XVIII i XXIV. Iako SAD trebaju biti “vođe u sprečavanju genocida i masovnih zvjerstava”, one, ipak, po Smjernicama, “ne mogu uspjeti same”. S tim u vezi, navodi se kako Amerika “ima interes u promoviranju jakih globalnih normi protiv genocida tako da suverenitet ne može biti korišten kao zaštitni oklop”. Međunarodne i regionalne institucije, navodi se u Smjernicama SAD, moraju učiniti “efikasnijim sredstvima za sprečavanje masovnih zvjerstava”. Stoga je preporučeno da SAD “pokrene diplomatsku inicijativu za formiranje međunarodne mreže za podjelu informacija i koordiniranu akciju u sprečavanju genocida” (Isto).136 Isto, str. .........137 Isto, str. 74.138 Isto, str. ……139 Isto, str. ……

AFW2616

46

polaznom osnovom da je sprečavanje genocida nacionalni prioritet SAD-a, jer predstavlja

prijetnju njenim “temeljnim nacionalnim interesima”. Smjernice su ostale na nivou

preporuka, sa naglašenom deklarativnom vodećom ulogom SAD-a u sprečavanju genocida,

pri čemu se navodi da u toj aktivnosti SAD ne mogu “uspjeti same”. Očito je u pitanju

odsustvo političke volje za efikasnije djelovanje i djelanje, što upućuje na zaključak da je

nacionalna, etnička, rasna ili vjerska pripadnost žrtava genocida, nažalost, odlučujuća u

sprečavanju, zaustavljanju i kažnjavanju zločina genocida, što predstavlja propast savremene

civilizacije.

Nažalost, šezdeset i više godina od Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina

genocida još uvijek ne postoji institucija(e), politika i strategija u sprečavanju genocida. To

još uvijek nemaju ni Sjedinjene Američke Države. Nacionalno-sigurnosna birokratija SAD-a

“često nije u stanju da odredi šta je potrebno da se spriječi ljudska patnja i gubitak života

praćeni masovnim zvjerstvima”. Iako dosta Amerikanaca govori protiv genocida, oni, ipak

“nisu u stanju da spriječe rasprostranjene haotične napore koji uznemiravaju” njihovu

nacionalnu svijest i prijete njihovoj nacionalnoj sigurnosti.140

Visoki službenici SAD-a, navodi se u Smjernicama, “nisu bili u mogućnosti da

pozovu političku volju da djeluje na podupirajući i konzistentni način ili da preduzmu

pravovremene korake potrebne za sprečavanje genocida i masovnih zvjerstava od njihovog

dešavanja”. S tim u vezi se navodi kako “put na sprečavanju genocida može biti popločan

najboljim namjerama, ali naše vođe nisu bile uvijek hrabre da se suprostave kongresnim

skepticima ili opirajućim kreatorima politike. Štaviše, nedostatak sredstava potrebnih za

prevenciju i odsustvo birokratskih mehanizama, dodijeljenih za brze analize i odgovore,

postali su logička podloga za nerad … Politička volja uključuje odbijanje kritika i cinika. To

podrazumijeva suprostaviti se plimi opreza. To znači rizik od neuspjeha”.141

I pored zavjetovanja međunarodne zajednice da nakon holokausta, genocid nikada ne

smije biti dozvoljen i da će međunarodne vođe raditi na sprečavanju i kažnjavanju zločina

genocida, još uvijek nije u potpunosti dostignut taj izazov.142

Suštinska dimenzija u sprječavanju genocida je adekvatna i sistemska reakcija na

bilo kakve pripreme i pokušaje uspostavljanja uslova u kojima može biti izvršen zločin

genocida. S tim u vezi, neophodno je, pored ostalog, stalno imati u vidu činjenicu da genocid

nije historijska slučajnost, već zločin koji organizuje i sprovodi država, čitav režim, odnosno

čitava jedna ideologija i politika, kroz dobro isplanirane i pripremljene instrumente i metode

140 Isto, str. XIX.141 Isto, str. XXI.142 Isto, str. XIX.

AFW2616

47

koje jedino mogu zaustaviti jaki, stabilni i čvrsti sistemi odbrane. Pravo na samoodbranu,

kao kolektivno pravo, jednako je utemeljeno u međunarodno pravo, kao i teza o suverenosti i

samoopredjeljenju naroda i država. Za male narode je od ključne važnosti da imaju jake i

stabilne sisteme odbrane, prvenstveno u snažnim oružanim snagama, koje mogu na vrijeme

reagovati, čuvajući suverenitet, teritorijalni integritet i slobodni ustavnopravni poredak

određene države i njene građane sačuvati od uništenja kroz zločin genocida. Samo se jake

oružane snage mogu oduprijeti zločinu kakav je genocid. Samo jake oružane snage mogu

pružiti oslonac odbrane društvu koji je dovoljno snažan da onemogući ostvarivanje genocidne

namjere, odnosno mens rea. Historijski su primjeri pokazali da su sve žrtve genocida bili

narodi, koji, pored određenog političkog kapaciteta samostalnosti, nisu imali odgovarajuće

odbrambene mehanizme koji bi bili u stanju oduprijeti se genocidnoj ideologiji, politici i

praksi. Stoga je jačanje kapaciteta malih naroda na samoodbranu vrhovni aksiom i imperativ

kojim je jedino moguće obezbijediti biološko-fizičku egzistenciju malih naroda.

Upravo neka to bude i osnovna poruka žrtvama genocida u Bosni i Hercegovini.

Međunarodna zajednica, Evropska unija, uključujući i NATO snage, prema kojima se kreće i

Bosna i Hercegovina, su važan element osiguranja da se genocid ne ponovi. Međutim,

interese Bosne i Hercegovine kao države i njene građane i narode, posebno žrtve genocida

(Bošnjake) - i što je najvažnije, njihovu sigurnost i preživljavanje - mogu braniti jedino jake

oružane snage, koje bi bile u stanju suprostaviti se svakoj prijetnji po sigurnost, bez obzira na

to od koga ona došla, a da pri tome same, odnosno bez zavisnosti o saveznicima, imaju

kapacitet pružanja organizovane reakcije na zločin genocida.

Jake oružane snage, međutim, može imati samo država koja ima jake institucije, a

jake institucije može imati samo država koja ima jake lidere, a jake lidere može imati samo

država koja ima obrazovane i osposobljene kadrove.

Imajući u vidu činjenicu da je velikosrpska genocidna ideologija, politika i praksa još

uvijek živa, kao i, najblaže rečeno, ravnodušnost međunarodne zajednice i indolentni stav

Evrope prema zločinu genocida nad Bošnjacima, autohtonom i autentičnom evropskom

narodu, koji pripada velikoj porodici civilizovanih evropskih naroda, potrebno je svim

žrtvama genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, te svim

antifašistima, uputiti sljedeću bitnu poruku: postoji samo jedan i jedini način zaštite i

opstanka Bošnjaka, žrtava genocida, na teritoriji Bosne i Hercegovine, a to je razvijanje i

jačanje države Bosne i Hercegovine, kao zajednice ravnopravnosti građana i naroda. Stoga

je nužno da shvatimo i prihvatimo značaj ovog zajedničkog projekta i da svi damo svoj

doprinos u održanju, razvoju, jačanju i prosperitetu države - Bosne i Hercegovine.

AFW2616

48

AFW2616

49