1

Kraków, 2017.07.31

Prof. dr hab. Edward Mleczko

Akademia Wychowania Fizycznego

w Krakowie

Recenzja

rozprawy doktorskiej mgra Filipa Korpaka nt. Aktywność fizyczna uczniów jako element

zachowań zdrowotnych

Z dużym zainteresowaniem i uwagą przeczytałem przekazaną mi do recenzji pracę doktorską autorstwa

mgra Filipa Korpaka, pracownika naukowo-dydaktycznego w Filii warszawskiej AWF w Białej

Podlaskiej, która powstała pod kierunkiem prof. dra hab. Józefa Bergiera, Rektora Państwowej Wyższej

Szkoły im Jana Pawła II w Białej Podlaskiej. Przewód doktorski jest realizowany na Wydziale Nauk o

Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. Na zainteresowanie się zamieszczoną w dysertacji pro-

blematyką badawczą wpłynęły obiektywne i subiektywne przyczyny.

Podjęta przez Autora problematyka badawcza dotyczyła aktywności fizycznej uczniów, którą uważa

się – jak sugeruje tytuł pracy – za bazę zachowań zdrowotnych uczniów. Są to zagadnienia niezwykle

ważne dla nauczyciela wychowania fizycznego odpowiedzialnego za kształtowanie zachowań

zdrowotnych i aktualne zarazem, biorąc pod uwagę kwestie roli aktywności fizycznej dla zdrowia

człowieka w różnych okresach ontogenezy, któremu przyszło żyć na przełomie wieków w dobie

społeczeństwa post-industrialnego, nazywanej również post-przemysłowego. Wydawać by się mogło, że

jest dobrodziejstwem dla człowieka dostrzeżony przez badaczy ewolucjonizmu kulturowego olbrzymi

postęp kulturowy i szybkie tempo przemian społecznych. Faktycznie spowodowały w większości krajów

rozwiniętych gospodarczo: dominację sektora usług (administracji, banków, handlu, transportu,

medycyny, edukacji, nauki, kultury i masowych mediów) nad tradycyjnym sektorem przemysłowym

(produkcją, która po rewolucji przemysłowej zdominowała jeszcze bardziej tradycyjne sektory rolnictwa i

górnictwa); wzrost znaczenia technologii informacyjnych; zwiększenia roli długoterminowego

planowania i planowania przyszłych trendów; dominację technokracji pragmatyzmu nad tradycyjną etyką

i ideologiami; wzrostem znaczenia i użytkowania technologii i intelektu; zmiany w tradycyjnej hierarchii

klas społecznych, polegające na tym, że wysoko wykształceni specjaliści i naukowcy i zajmują miejsce

tradycyjnej burżuazji. Zasygnalizowane w dużym skrócie zmiany w życiu społecznym będące siłą

globalnych trendów, (megatrendów), nazywanych globalizacją, wioską globalną, demokracją

bezpośrednią, które ma zastąpić wnet kolejna ich faza nazywana osobliwością technologiczną, jak sądzi

wizjoner, ekonomista i pisarz Vernon Vinge, pozwalają człowiekowi lecieć w kosmos, poznać dna

Oceanów, czy bezinwazyjnie zaglądać w przestrzeń mózgu. Jednakże nauka dowodzi też, że pomimo tych

osiągnięć cywilizacyjnych, homo sapiens z biologicznego punktu widzenia niewiele (albo wcale) nie

2

różni się od tysiącleci od swoich odległych przodków. Charakter oraz tempo rewolucji kulturowej

doprowadziło do zerwania relacji, które w przeszłości przez długie lata kształtowały procesy adaptacyjne

w zaistniałych warunkach interakcji człowiek – środowisko naturalne, wywierając równocześnie wpływ

na selekcję genów działających, które warunkują prawidłowe funkcjonowanie układu krążeniowo-

oddechowego, mięśniowo-szkieletowego, jak również rodzaj i charakter metabolizmu komórkowego.

Prawidłowości biologiczne były ukształtowane w naturalnym związku między przyjmowaniem energii z

pożywienia a wydatkowaniem energii na aktywność fizyczną. Charakter i tempo ewolucji kulturowej

doprowadziło do drastycznego zerwania tych relacji ze wszystkim, negatywnymi konsekwencjami.

Mówiąc przenośnie człowiek współczesny (homo sedentarius) fizycznie i duchowo cierpi za przemiany

cywilizacyjne w dobie post-przemysłowej, ponieważ sprawdzone w przeszłości mechanizmy fizjologiczne

nie pasują do nowoczesnego stylu życia.

Patrząc z zaprezentowanej perspektywy, w pełni uprawnionym staje się traktowanie aktywności

fizycznej jako jednych z naszych, największych biologicznych potrzeb. W ślad za procesami

cywilizacyjnymi, które pozbawiły człowieka naturalnej, dawki ruchu do jakiej organizm przywykł przez

zdecydowanie większość jego bytowania na Ziemi, pojawia się konieczność działań kompensacyjnych.

Jak wiadomo ich istota sprowadza się do zastąpienia wysiłku, nazwijmy go naturalnym, wysiłkiem

sztucznym, bo podejmowanym nie dlatego, że nie tylko zmusza do niego określona sytuacja życiowa, lecz

dlatego, że powinno się go stosować z pełna świadomością skutków zdrowotnych. Przejście między

oboma typami aktywności fizycznej nie jest proste. Wobec powyższych faktów nie może pozostać

obojętna refleksja pedagogiczna, a także szeroko pojęta promocja zdrowia. Część z posiadanej wiedzy na

ten temat jest tłumaczona na język działań praktycznych związanych z promocja zdrowia, w tym

podejmowanych w ramach szkolnego wychowania fizycznego, które jest uważane za główny mechanizm

kształtowania zdrowia publicznego. Przykładem na to może być Nowa podstawa programowa z

wychowania fizycznego. Należy przyjąć, że również jej nowelizacja w zapowiadanej reformie oświaty

nawiąże do nowych tendencji kształtowania aktywności fizycznej w wychowaniu fizycznym.

Na przeszkodzie do osiągnięcia pożądanych kierunkowych celów pedagogicznych w promocji

zdrowia stoi wiele elementów codziennego życia, zarówno związanych z codziennymi zajęciami, jak i

ułatwienia, które są dziełem rozwoju cywilizacyjnego (komunikacja, motoryzacja, ułatwienia

przemieszczania się przyjemności związane z korzystania z telewizji, komputerów, smakołyków, taniego

wyżywienia). Trudno też nie dostrzec ograniczeń lub braku dostępności do terenów lub obiektów

sportowo-rekreacyjnych. Wszakże za najważniejszą do pokonania przeszkodę, a równocześnie cel działań

praktycznych w wychowaniu fizycznym i promocji zdrowia uważa się świadomość człowieka. która

najczęściej jest skłonna podporządkowywać się przemianom cywilizacyjnym i unikać aktywności

fizycznej. Do głównych zadań wychowania fizycznego należy zatem ukształtowanie takich dyspozycji

3

osobowościowych, które uznają wysiłek fizyczny towarzyszący egzystencji przy wypełnianiu różnych ról

społecznych, za trwały element swojego życia. Jak dotąd nikt jeszcze nie przestawił wyczerpującej listy

wszystkich możliwych czynników, dzięki którym wychowanie fizyczne i promocja zdrowia byłaby

skuteczna w sensie utrwalenia trwałej motywacji do aktywności fizycznej. W wyniku prowadzonych

badań dochodzi do identyfikowania (na podstawie prawdopodobieństwa) czynników, które zwiększają

prawdopodobieństwo skutecznego wychowania fizycznego, w tym ukształtowania motywacji do

całożyciowej troski o własne ciało w wyniku przyznania obywatelstwa aktywności fizycznej w praktyce

dnia codziennego. Pomimo świadomości ograniczeń w zakresie skuteczności środków wychowawczych

nikt nie neguje sensu kształtowania dyspozycji do przeciwstawiania się negatywnym skutkom rozwoju

cywilizacyjnego i zagrożeniom zdrowotnym, prowadzącym do przedwczesnej śmierci, co zostało bardzo

trafnie określone przez amerykańskich lekarzy (McArdle, Ktch, Katch 2007), jako „syndrom śmierci

sedenteryjnej” a przez filozofów (Awdiejew 2003), jako „pułapka fizjologiczna człowieczeństwa”. Tych

skutków można by było uniknąć, gdyby ludzie prowadzili inny styl życia. Do takiej refleksji i

przekładania „języka teorii”, będącego pokłosiem badań naukowych, potrzeba było czasu. Przecież

jeszcze na początku ubiegłego stulecia instytucja American Medical Association zaliczała aktywność

fizyczna do „nienaukowych” metod dbałości o zdrowie. Obecnie wiedza o pozytywnym wpływie

aktywności fizycznej na ludzkie zdrowie, zwłaszcza w zakresie funkcjonowania niemal wszystkich

układów organizmu (krążenia oddychania, hormonalnego, ruchu, nerwowego, immunologicznego, jak

również sfery psychicznej) jest tak duża i przekonująca, że nikt nie podważa już potrzeby jej stosowania i

badania skuteczności takiego lekarstwa, jeżeli bierze się też pod uwagę modyfikujący wpływ innych

czynników wpływających na zdrowie. W najnowszym modelu jego struktury zaproponowanym przez

uznane w świecie naukowym autorytety medycyny i promocji zdrowia (C. Bouchard, R. Shephard, R.

Malina, Oja, Perusse) przyjęto założenie, że wpływ aktywności fizycznej zachodzi w sposób pośredni

poprzez doskonalenie tzw. Health Related Finess (sprawności fizycznej powiązanej ze zdrowiem),

definiowanej jako: „stan fizycznych i fizjologicznych cech, które określają poziom ryzyka przedwczesnego

rozwoju chorób powiązanych z sedenteryjnym stylem życia” ( za Szopa, Mleczko, Żak 2000, Osiński

2003). W jej strukturze uwzględnia się pięć składowych: komponenty morfologiczne, mięśniowo-

szkieletowe, krążeniowo-oddechowe, motoryczne oraz metaboliczne. W takim ujęciu relacje między

aktywnością fizyczną i sprawnością fizyczną są niezwykle ścisłe i obustronne: aktywność wpływa

bezpośrednio na zdrowie i sprawność fizyczną, ale również stan zdrowia warunkuje podejmowanie

aktywności fizycznej i możliwość kształtowania sprawności fizycznej. Należy zwrócić uwagę na fakt, że

wszystkie trzy wymienione elementy modelu podlegają wpływowi czynników endogennych

(genetycznych, paragenetycznych i niegenetycznych lub inaczej demograficznych i biologicznych),

egzogennych (odnosząc je do szeroko pojętego środowiska naturalnego i społeczno-kulturowego) oraz

4

psychicznych i behawioralnych. W badaniach naukowych zagadnienie związków przyczynowo-

skutkowych (korelatów, determinantów, predyspozycji) aktywności fizycznej, zdrowia, sprawności

fizycznej rozpatrywane są obecnie oddzielnie zmierzając jednak w każdym indywidualnym przypadku do

określenia skutecznych strategii zmiany stylu życia i poprawy kondycji zdrowotnej. .

Badania nad determinantami aktywności fizycznej mają już długą historię. Przyniosły szereg

praktycznych i teoretycznych korzyści. Jak podkreślają liczni autorzy celem ich podjęcia było

opracowanie skutecznych strategii promocji aktywności fizycznej w jakimkolwiek obszarze ją

podejmowano (edukacja, legislacja marketing społeczny etc.). Można je przypisać do czterech głównych

obszarów: doskonalenie teoretycznych modeli zmiany zachowań, identyfikację segmentów szczególnie

zagrożonych hipokinezją, tak w skali demograficznej, jak i środowiskowej, odkrywanie nowych korelatów

i weryfikowanie dotychczasowych hipotez odnośnie siły determinacji aktywności fizycznej, określenie

podatności płci, grup etnicznych i społecznych na oddziaływania zmierzające do zmiany stylu życia i

promocji aktywności fizycznej. Do tego należy dodać doskonalenie warsztatu metodologicznego (metod,

technik i narzędzi badań) oraz procedur pomiarowych badanego zjawiska w warunkach eksperymentu

laboratoryjnego oraz obserwacji (pomiar bezpośredni i screningowy), jak oraz najczęściej stosowanego

(pośredniego) podejścia oceny aktywności fizycznej poprzez sondaż diagnostyczny z wykorzystaniem

różnych kwestionariuszy. Spośród dużej liczby sposobów pomiaru aktywności fizycznej, za najtrafniejsze

i rzetelne narzędzie pomiarowe jest obecnie rekomendowany kwestionariusz powstały pod koniec XX

wieku z inicjatywy Australijczyka M. Bootha. Zatwierdzono go w 1998 r. w Genewie pod nazwą

International Physical Aktivity Questionaire (IPAQ przez grupę ekspertów (International Consensus

Group for Development of an International Physical Activity Questionaire). Ostateczne dwie jego wersje

(krótka i długa ) zatwierdzono w 2000 r. spośród ośmiu propozycji kwestionariusza powstałych w latach

1998-1999 (Both 2000). W 2004 dokonano ich translacji na język polski i zaadaptowano do polskich

warunków kulturowych naszego kraju (Biernat, Stupnicki, Gajewski 2007).

Czynię celowo odstępstwa od obowiązującego schematu recenzji prac promocyjnych w przytoczonej

preambule do opinii na temat pracy doktorskiej mgra Filipa Korpaka z paru powodów. Po pierwsze

jestem z nią związany emocjonalnie i warsztatowo (jak można by rzec kolokwialnie). Dostrzegam zatem

w pracy pewien młodzieńczy entuzjazm włączenia się młodego pedagoga do odkrywania czynników,

które współczesna nauka, głównie pedagogika i psychologia kultury fizycznej zidentyfikowała, jako

mające ważny wkład w skłonności ludzi, w różnym okresie ich ontogenezy, do dobrowolnego wysiłku

fizycznego. Ich poznanie jest przecież warunkiem niezbędnym do podjęcia planowania możliwie

najbardziej efektywnych oddziaływań wychowawczych i promocji zdrowia w szkołach miasta Biała

Podlaska. Po drugie w nieco innym kontekście światowych interpretacji roli aktywności fizycznej w

zmianie zachowań zdrowotnych osadzam ważny cel badań podjętych badań i zrekapitulowanych w

5

dysertacji doktorskiej. Muszę do tego dodać, niezbyt zgrabnie sformułowany stylistycznie. Będzie o tym

mowa szczegółowej części recenzji.

Po tych ogólnych rozważaniach i wyjaśnieniach niech mi wolno będzie przejść do merytorycznej

strony recenzji pracy doktorskiej. Na jej wstępie zamieszczę jednak konkluzję, którą powtórzę kończąc

opinię na temat przesłanej mi do recenzji rozprawy doktorskiej.

Oceniając efekt kilku lat wysiłku twórczego Kandydata do zajęcia miejsca w szeregu tych,

którzy w hierarchii swoich powinności najwyżej postawili naukę, zrekapitulowany w postaci

dysertacji doktorskiej muszę stwierdzić, że jej poziom metodologiczny i merytoryczny odpowiada

standardom typowej rozprawy naukowej na stopień naukowy doktora nauk o zdrowiu.

Trudno też nie zaznaczyć, że w swojej w wędrówce Kolumba po morzu nauk o zdrowiu, na które

wpłynął mgr Filip Korpak na kartach swojej dysertacji doktorskiej napotkał rafy. Musiał wykazać dużą

siłę psychiczną i wiedzę, aby je pokonać. Niewątpliwie to zmaganie młodego jeszcze naukowca z

przestworzami oceanów nauki pozostawiło ślady na jego okręcie wiedzy, którym podróżował. Na

pozostawione na nim ślady po trudnej sztuce uprawiania nauki musi zwrócić uwagę krytyka recenzencka

(będzie ona mieć miejsce w drugiej części recenzji). Wszakże, jak wykazano wcześniej, błędy w sztuce

wędrowania nie są wielkie. Reasumując uchybienia merytoryczne i metodologiczne zauważone w pracy

doktorskiej nie mogły wpłynąć znacząco na konkluzje końcową jej oceny i recenzent mógł w myśl

sentencji łacińskiej stwierdzić: finis coronat opus. Co zatem wpłynęło na podjęcie takiej decyzji o

wysokiej ocenie pracy mgra Filipa Korpaka?

1. Oryginalność badań. Sądząc po sposobie sformułowania tytułu pracy, celów podjętych badań i

uzasadnieniu ich wyboru w części teoretycznej rozprawy, można by dojść do wniosku, że Autor rozpatru-

je znane już w literaturze i opracowane problemy badawcze. Jednakże po dokładnej analizie opracowa-

nych wyników badań, okazuje się, że ich wybór wcale nie chybiony. Z dużą dozą młodzieńczej odwagi

podjął się Kandydat do stopnia naukowego doktora zadania falsyfikacji, w myśl założeń Karla Poppera

dwóch stwierdzonych w szeregu pracach prawidłowości (hipotez): 1. Zjawiska obniżania się w kolejnym

okresie ontogenetycznego poziomu aktywności fizycznej oraz 2. Przewagi w każdym okresie ontogenezy

poziomu rozwoju aktywności fizycznej u osobników płci męskiej. Swoje rozważania ograniczył do kon-

kretnej populacji i wieku dorastającej młodzieży (wiek 16-18 lat). W takim procesie rozwoju ontogene-

tycznego poszukiwał wpływu na poziom aktywności fizycznej czynników (determinantów), które można

podzielić na następujące kategorie: demograficzno-biologiczne (nadwaga/otyłość, kolejne etapy kształce-

nia na poziomie edukacji ponadgimnazjalnej); behawioralne (sedenteryjny styl życia); psychologiczne,

poznawcze i emocjonalne (wybrane konstrukty odnoszące się do przekonań własnych możliwości: po-

strzeganie kompetencji sportowych, poczucie własnej skuteczności, postawy: wobec obiektów i wobec

zachowania, ocena wyniku, satysfakcja, samo-schematy (postrzeganie własnego siebie) i samo-

6

motywacja); fizyczne (warunki naturalne i dostępności do bazy sportowo-rekreacyjnej w stałym miejscu

zamieszkania: miasto-wieś); społeczno-kulturowe (efektywność kształtowania zdrowego stylu życia (wy-

chowania zdrowotnego) w okresie dwóch lat edukacji szkolnej, miejsce nauczyciela w procesie wycho-

wania do aktywnego uczestnictwa w kulturze fizycznej).

Według mnie, chociaż takie szerokie ujęcie struktury modelu uwarunkowań rozwoju aktywności fi-

zycznej u dorastającej młodzieży obojga płci z wybranego makroregionu Polski nawiązuje jeszcze ( po-

dobnie jak to się dzieje w polskiej promocji i pedagogice zdrowia publicznego i działo w zagranicznych

badaniach) do tradycyjnego, ateoretycznego modelu badań zmiany postaw i zachowań prozdrowotnych

(Amstrong 1993, Wallach i wsp. 2000, Bidle i Mutrie 2001, Godin i wsp. 2004,Godesky i wsp. 2006, Motl

2007, Sas- Nowosielski 2009), to można uznać go za dobry początek poszukiwań w naszym kraju nurtu

teoretycznego determinantów aktywnych zachowań człowieka w różnych okresach rozwoju ontogene-

tycznego. Błędem byłoby przyłączanie zastosowanej koncepcji badawczej przez mgra Filipa Korpaka do

wspólnej drogi prowadzącej po trakcie badań teoretycznych zmierzającym do opracowania i testowania

modelowych uwarunkowań aktywności fizycznej (nurtów rozwijanych od dziesięcioleci poza granicami

naszego kraju), ale istnieje możliwość wykazania w budowie w struktury konstruktu korelatów (biolo-

gicznych, poznawczych, behawioralnych oraz społecznych), cech charakterystycznych dla teoretycznego

nurtu bada n nad aktywnością fizyczną i modelowaniem jej uwarunkowań Najwyraźniej ujawniło się

podobieństwo - co prawda jeszcze dalekie (ale dostrzegalne) – do podejścia występującego w modelach

ekologicznych. Jest to obecnie wiodący kierunek postępowania zmierzającego do ustalenia związków

między aktywnym stylem życia ludzi, a ich otoczeniem fizycznym i społeczno-kulturowym, zarówno w

promocji, jak i wychowaniu zdrowotnym (McErloy 2002, Buckworth i Disman 2002, Spence i Lee 2003,

Sallis i wsp. 2006, Ward i wsp. 2007, Sallis, Floyd, Rodriquez Saeles 2013, Sallis, Bull, Gutholt 2016).

Wydaje się, że właśnie w nurcie badań ekologicznych można też upatrywać kontynuacji dalszej drogi

penetracji naukowej Autora recenzowanej dysertacji.

2. Efekty poznawcze przeprowadzonych badań

Na pewno do głównych efektów poznawczych, będących pokłosiem przeprowadzonych badań, należy

zaliczyć potwierdzenie w konkretnej niszy ekologicznej polskiego miasta średniej wielkości weryfikowa-

nych prawidłowości, takich jak: 1. Występowanie zjawiska zróżnicowania międzypłciowego (na korzyść

płci męskiej) ogólnego poziomu aktywności, który był oceniany według różnych wskaźników, oblicza-

nych ilościowo i jakościowo zgodnie z metodologią zaproponowaną w Kwestionariusza IPAQ w wersji

skróconej 2. Potwierdzenie tendencji do obniżania się poziomu aktywności fizycznej w obu grupach płci

w stosunkowo krótkim okresie rozwoju ontogenetycznego.

Są to niewątpliwie ważne wnioski poznawcze. Szkoda tylko, że w interpretacji dostrzeżonych zjawisk

nie nawiązano do podejmowanych poza granicami naszego kraju prób ich wyjaśniania z perspektywy

7

społeczno-kulturowej i ewolucyjnej. W pierwszym przypadku upatruje się obiektywnych przyczyn zjawi-

ska w zmniejszania się czasu wolnego ludzi, którym przyszło żyć w epoce przemysłowej i postindustrial-

nej. Rozpatrując zagadnienia z perspektywy ewolucyjnej zwraca się uwagę na głęboko zakorzenione w

psychice homo sapiens archetypy powstałe w już w filogenezie, a wiec w pewnym sensie zakodowane w

genotypie człowieka, które negatywnie rzutują na decyzje o podejmowaniu aktywnego trybu życia . Na

istnienie takich związków wskazano również w części wstępnej recenzji.

Poza tym za interesującą w sensie poznawczym można uważać udokumentowaną w analizach staty-

stycznych różną podatność w krótkim okresie wybranych wskaźników aktywności fizycznej dorastającej

młodzieży obojga płci z wybranego makroregionu Polski na takie czynniki korelaty (determinanty), jak:

demograficzno-biologiczne , fizyczne, społeczno-kulturowe, behawioralne. Przykładowo, okazało się, że

miejsca stałego zamieszkania (wieś-miasto) oferującego (jakby można było przypuszczać) różną bazę do

uprawiania aktywności fizycznej, nie można już uważać za ważny korelat w ww. związku. Wydaje się, że

bez uwzględnienia relatywizmu środowiskowego trudno jest też wyjaśnić podobnie słabe zróżnicowanie

poziom aktywności fizycznej u badanej młodzieży obojga płci z wysokim wskaźnikiem otłuszczenia i

wyjątkowo smukłych. Zachęcają także do porównań międzypopulacyjnych (środowiskowych) stosunko-

wo duże zróżnicowanie poziomu aktywności fizycznej (na korzyść młodzieży wysokosprawnej) w gru-

pach badanej, ustalonych ze względu na deklarowany poziom sprawności fizycznej. Przeprowadzenie

makroregionalnych badań porównawczych umożliwia dostępność Międzynarodowego Kwestionariusza

Aktywności Fizycznej IPAQ, jak również prowadzone wzorcowo i zakrojone na szeroką skalę międzyna-

rodową badania populacyjne kierowane przez promotora recenzowanej pracy, m.in. w ramach Grantu

Wyszehradzkiego, których efekty są wielokrotnie cytowane w dysertacji.

3. Przydatność wyników badań w praktyce. Chociaż najczęściej w dysertacjach doktorskich

eksponuje się cel poznawczy (naukowy), to według mojej opinii Kandydat do stopnia naukowego doktora,

jako pedagog swoją penetrację badawczą ukierunkował w dużym stopniu na realizację celów

praktycznych. Potwierdzenie takiego stwierdzenia można znaleźć w samoocenie podjęcia problematyki

badawczej przez Autora pracy. W końcowych jej fragmentach (s.112) – napisano: „Warto jeszcze raz

podkreślić, że prezentowany w pracy materiał wpisuje się we wciąż niewystarczająco zagospodarowany

obszar badań aktywności fizycznej polskiej młodzieży” i dalej: „(….) ważne jest wykształcenie w młodych

ludziach potrzeby aktywnego spędzania wolnego czasu, potrzeby podejmowania systematycznych

codziennych wysiłków fizycznych, a tym samym niezbędne jest podkreślenie roli aktywności fizycznej jako

jednego z ogólnodostępnych i najtańszych modyfikowalnych czynników prozdrowotnych”.

Na takie potencjalne możliwości osiągnięcia celów praktycznych wskazała podjęta do testowania

przez Kandydata objętość struktury psychologicznych, poznawczych i emocjonalnych konstruktów

determinantów (korelatów) aktywności fizycznej. Jak wiadomo, korelaty z innej kategorii pozwalają

8

realizować cele poznawcze, a psychologiczne – aplikacyjne. Wśród ważnych korelatów dla osiągnięcia

celów praktycznych można znaleźć dużą grupę przewidzianych do testowania cech psychicznych, które

mieszczących się w strukturze konstruktu przekonań o własnych możliwościach (rzadko uwzględniane w

polskich badaniach): postrzeganie kompetencji sportowych, poczucie własnej skuteczności, postawy:

wobec obiektów i wobec zachowania, ocena wyniku, satysfakcja, samo-schematy (postrzeganie własnego

siebie) i samo-motywacja.

Poznanie w podjętych badaniach ich skutków umożliwia skuteczniej realizować i pożądane cele

wychowania do aktywnego życia niesie też wyjątkowo cenne implikacje do praktyki pedagogicznej i

promocji zdrowia. Poza tym w sposób bezdyskusyjny może przyczyniać się do wspomaganiu działań

wychowawczych (o czym świadczyły przeprowadzone wywiady z nauczycielami wychowania

fizycznego), a także do ułatwienia i uwiarygodnienia zawartości treściowej wielu form promocji

aktywności fizycznej, a także do opracowanie programów wychowawczych i marketingu społecznego, a

nawet komunikatów reklamowych. W sensie jednostkowym rozpoznane znaczenie predyspozycji

psychicznych może przyczynić się do wzrostu przekonania o potencjalnych możliwościach rozwiązania

określonego problemu Z praktyki wiadomo, że skutkuje to wzrostem motywacji do inicjacji i kontynuacji

uczestnictwa w aktywności fizycznej.

Niewątpliwie wyniki badań w tym zakresie dają też szansę zwiększenia efektywności systemu

edukacji fizycznej. Z kolei wzrost aktywności fizycznej przyczynia się do poprawy wskaźników

sprawności fizycznej ujętej w kategoria zdrowia. Jak wykazano we wstępie do niniejszej recenzji:

zdrowie, aktywność i sprawność fizyczna są „naczyniami połączonymi”, co w zdecydowanie

potwierdzono też w przeprowadzonych badaniach. Chociaż taka zależność wydaje się tak oczywista, że

nie wymagała dowodów, to należy zwrócić uwagę na oryginalność wyników badań. Przecież brak było

dotąd potwierdzenia w badaniach empirycznych, że wysoki poziom poczucia własnej skuteczności i

sukcesu czy zwiększanie kompetencji ruchowych osiąganych w sporcie należy uważać za skuteczny

środek w kształtowaniu zdrowia fizycznego. Przeprowadzone badania zwracają więc uwagę na potrzebę

dokonywania takich zmian osobowości w procesie wychowania zdrowotnego młodzieży, których

rezultatem będzie zarówno większa świadomość skutków biernego i aktywnego stylu życia, jak również

zmian w systemie motywacyjnym do zachowań zdrowotnych. Wyniki badań dostarczyły zatem

wiarygodnych i przekonywujących dowodów na temat dyspozycji osobowościowych, które powalają w

praktyce taką motywację rozwijać lub podtrzymywać pomimo tkwiących w człowieku i w otaczającym

środowisku czynników skłaniających do biernego stylu życia.

Na zakończenie oceny wartości implikacji praktycznych wynikających z przeprowadzonych badań

przez Kandydata do stopnia doktora warto wskazać, że uzyskane efekty, chociaż świadczą o znaczącej roli

czynników osobowościowych (intraindywidualnych) w kształtowaniu dyspozycji do aktywności

9

fizycznej, to ich skuteczność jest warunkowana poprzez kontekst środowiskowy. Może to świadczyć o

potrzebie podejmowania wcześniej zasygnalizowanych wieloaspektowych badań zmierzających do

opracowania teoretycznym założeń i weryfikowania modeli uwarunkowań aktywności fizycznej

młodzieży szkolnej.

4. Poprawność rzeczowa i metodologiczna.. Wyniki analizy aspektu merytorycznego i metodologicz-

nej recenzowanej rozprawy doktorskiej świadczą, że mgr Filip Korpak opanował wiedzę potrzebną do

pomiaru i naukowego opracowania bardzo ważnego zagadnienia rozwoju aktywności fizycznej młodzieży

miejskiej w trudnym okresie jej dorastania. Jakie znaleziono na to dowody:

Umiejętnie został przeprowadzony sondaż diagnostyczny na losowo wybranej próbie (próbnej

zbiorowości), stanowiącej podzbiór populacji generalnej młodzieży uczącej się z szkołach ponadgimna-

zjalnych miasta Biała Podlaska, które w niezbyt odległym czasie (1975-1998) było stolicą województwa

bialskopodlaskiego. Obecnie jest miastem powiatowym, należącym do województwa lubelskiego.

Nie budzi zastrzeżeń reprezentatywność jednostki statystycznej, elementu składowego zbiorowo-

ści (obiektu badania) poddanej pomiarowi, podobnie jak: ogół prac mających na celu poznanie struktury

zbiorowości statystycznej (przebieg badania statystycznego), proces (obserwacja) zbierania informacji

statystycznej oraz właściwości charakteryzujące jednostki statystyczne.

Odpowiednio zostały dostosowane do celów pracy i zastosowanej metody sondażu diagnostycz-

nego techniki (procedury) i narzędzia badawcze, co pozwoliło w dużym stopniu uporządkować poruszane

w innych badaniach problemy i nadać zebranym faktom określony zakres reprezentatywności. Reprezen-

tatywność i możliwość porównywalności wyników badań wzmacnia wykorzystanie do zebrania materia-

łów dwóch oryginalnych kwestionariuszy: zaprezentowanego już narzędzia w części wstępnej j recenzji :

kwestionariusze: IPAQ (International Physical Aktivity Questionaire) oraz autorskiego Kwestionariusz

ankiety Aktywność fizyczna uczniów.

5. .Strona formalna pracy

Rozprawa doktorska liczy 150 stronic, na których oprócz zawartości treściowej poszczególnych

rozdziałów pomieszczono: 12 tabel i 82 ryciny. Spis bibliograficzny obejmuje 309 pozycji (w tym ponad

40% to pozycje w języku angielskim). Wszystkie z nich są właściwie dobrane (poza nielicznymi

wyjątkami pochodzą z okresu ostatniego 20-lecia) i wykorzystane w tekście opracowania wyników

badań. W Aneksie zamieszczono dwa załączniki: zał. 1. Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności

Fizycznej (IPAQ) wersji skróconej i zał. 2. Autorski kwestionariusz ankiety opracowanej na potrzeby

prowadzonych badań pn: Aktywność fizyczna ucznia.

Struktura przedstawionej do recenzji dysertacji nie budzi zastrzeżeń. Jest typowa dla prac

promocyjnych. Całość pracy została podzielona na główne części zgodnie ze strukturą rozpraw z zakresu

nauk przyrodniczych i nade wszystko – medycznych. Zawiera: wstęp, wprowadzenie do problematyki

10

badawczej część metodologiczną, empiryczną i zakończenie. Kolejność rozdziałów jest logiczna.

Dodatkowo w ich ramach wprowadzono dalszą strukturyzację treść rozprawy. W ten sposób powstało

szereg podrozdziałów. Warto dodać, że w razie potrzeby w ich ramach wprowadzano jeszcze dalszy

wielostopniowy podział. Kolejność i hierarchię części zaznaczono numeracją cyfrową wielorzędową,

zwaną także układem dziesiętnym lub numerycznym. Jest on stosowany konsekwentnie, zgodnie z

logiczną i merytoryczną koncepcją recenzowanej pracy. Każdy rozdział otrzymał tytuł i został

wyróżniony boltem.

6. Pracochłonność. Często uważa się, że objętość pracy powinna być wprost proporcjonalna do

nakładu czasu pracy i trudu badawczego. Wydaje się, że takie zjawisko nie może być generalizowane.

Przykładem tego może być recenzowana rozprawa. Jej objętość posiada rozmiary optymalne z logicznego

punktu widzenia. Każdy czytelnik dysertacji mgra Filipa Korpaka może potwierdzić osąd, że zarówno

praca nad realizacją przyjętego programu badawczego, jak i nad opracowaniem zebranego materiału była

czasochłonna. Kandydat do stopnia doktora wykazał się benedyktyńską cierpliwością (nie każdy mężczy-

zna to potrafi!), a może umiał się wcielić się w rolę żeglarza Krzysztofa Kolumba, który miał powtarzać

na oceanie słowa: Y no dormir, todo el tempo navego (nie wolno mi zasnąć, dopóki trwa żegluga).

Wartość recenzowanej dysertacji doktorskiej podnosi rzeczowy ton narracji oraz:

a) Poprawność logiczna i komunikatywność. Należy zwrócić uwagę, że pomimo wielowątkowości

podjętych w rozprawie zagadnień, jej Autor wykazał się w rozprawie dużą umiejętnością utrzymania my-

śli przewodniej. Przyczyniło się to niewątpliwie do logicznego układu poszczególnych rozdziałów i pod-

rozdziałów, a przede wszystkim w większości przypadków do zgodności przedstawionego materiału z

pytaniami, na które starano się odpowiedzieć posiłkując się wynikami analizy logicznej i statystycznej

zebranych materiałów. Tylko miejscami odnosi się wrażenie, że narracja pracy dąży do skierowania uwagi

czytelnika na zagadnienia typowe dla ekspertyzy. Nie jest to właściwa droga penetracji badawczej młode-

go naukowca. Gdyby tylko do niej się ograniczył, to miałbym kłopoty z zakwalifikowaniem wyników

jego badań do kategorii naukowych. Nie będę szerzej uzasadniał takiej opinii. Wspomnę tylko – być może

niepotrzebnie w recenzji doktorskiej – że głównym zadaniem postępowania naukowego, w empirycznych

naukach społecznych i przyrodniczych (w tym medycznych) jest poznanie i przekształcanie rzeczywisto-

ści poprzez wykrywanie stałych powiązań między pojęciami, zjawiskami lub rzeczami. Zatem za godne

uwagi uważam tylko takie efekty badawcze Autora pracy, które zmierzają do realizacji ww. zadań. Zna-

leźć ich można w pracy można było wiele, co wyartykułowałem już wcześniej w recenzji.

b) Poprawność językowa i stylistyczna. Czytając test recenzowanej pracy można było dostrzec

tremą debiutancką jej autora, zwłaszcza w kształtowaniu formy i stylu języka nauk medycznych. Wyraź-

niejsze niedomagania stylistyczne, czy językowe zaznaczyłem na marginesie pracy. Na kilka lapsusów

zwrócę uwagę w części dyskusyjnej recenzji. Sądzę, że występujące niedomagania językowe czy styli-

11

styczne, na które powinien zwrócić recenzent, nie mogą jednak wpływać na ocenę merytoryczną recen-

zowanej rozprawy doktorskiej. Większość tekstu jest napisana poprawnie. Oceniając styl wypowiedzi

można zaznaczyć, że odznacza się on: rzeczowością i oszczędnością słów, dbałością o jasność i komuni-

katywność wnioskowania. Brak jest w nim akcentów osobistych.

c) Poziom estetyczny recenzowanej pracy. Na zakończenie listy pochwał godzi się podkreślić stronę

estetyczną przedstawionej do oceny rozprawy doktorskiej. Świadczy ona o dbałości jej Autora o estetykę

własnego produktu naukowego i dbałość o odczucia emocjonalne odbiorcy przekazywanej, niełatwej

treści własnych rozważań naukowych. Czasem w ilustracji graficznej wyników badań jest przesadna i

odbyła się kosztem przekazu wiedzy. Na taki przerost formy nad treścią zwrócę jeszcze uwagę.

Na tym można by było zakończyć recenzję. Uczono mnie, że dobrych recenzentów poznaje się jednak

po ostrzu krytyki, bo chcą aby oceniana osoba uczyła się na błędach. No cóż. Mam inne zdanie na ten

temat. Pewnie nie jestem dobrym recenzentem? Muszę jednak po napisaniu laurki wskazać na kilku

spraw dyskusyjnych, które powinny być rozstrzygnięte w odpowiedzi na recenzję:

a) Sformułowanie celu i pytań badawczych

Jak można dowiedzieć się z informacji zawartej na s. 32 „Celem badań było określenie deklarowanej

aktywności fizycznej podejmowanej przez młodzież uczęszczającą do szkół ponadgimnazjalnych

funkcjonujących na terenie miasta Biała Podlaska, jego zakresu i uwarunkowań oraz zmian w czasie roku

szkolnego (s.32).

Pomijając milczeniem niezręczność stylistyczną konstrukcji wypowiedzi – dodając do tego

stwierdzenia, że ww. brzmieniu cel jest przekształceniem (bardziej) udanego jego sformułowania we

Wstępie pracy (s. 6). Poza tym po dokładnym przestudiowaniu pracy uważam, że dokonano w

zaprezentowanej treści, dużego uproszczenia i zawężenie problematyki badawczej To w pewnym stopniu

mogło powodować skierowanie postępowania badawczego na tory ekspertyzy, a nie badań naukowych, na

co już zwróciłem uwagę. W takim ujęciu celów pominięto istotę rozwiązywania zagadnień naukowych w

zakresie problemów teoretycznych i szeroko ujętych – aplikacyjnych. W rzeczywistości można było

dostrzec w opracowaniu problemów badawczych (pytań) realizację szeregu ważnych dla teorii i praktyki

kwestii poznawczych i aplikacyjnych, na co wskazałem we wcześniejszych fragmentach recenzji.

Warto byłoby, aby mógł do takiej interpretacji celów podjętych badań ustosunkować się ich Autor.

Jak już zaznaczono wskazane braki w redakcji celów badań skompensowała rzeczowo podana

problematyka badawcza w pięciu pytaniach. Z pozycji recenzenta muszę zwrócić uwagę na co najmniej

dyskusyjna kwestię użycia w pytaniu nr 3, sformułowania: „współczynnik należy masy ciała” (Body Mass

Index). Wiem, że słynny żołnierz amerykański z II wojny światowej, a poza tym uczony dietetyk

wojskowy i nie tylko, Ancel Keys poszerzył w II połowie XX wieku zakres informacyjny wskaźnika

wzrostowo -wagowego (Queteleta II) - belgijskiego astronoma, matematyka, statystyka i metrologa,

12

socjologa i kryminologa Lamberta Adolphe’a Jacquesa Queteleta (ur. 22.II.17976 r. i zm. 17II 1876 r.) o

związki z masą i nawet otłuszczeniem i równocześnie bezprawnie dokonał modyfikacji oraz popularyzacji

autorskiej nazwy wskaźnik Queteleta II na Body Mass Index (BMI), co tłumaczy się na język polski jako

wskaźnik masy ciała lub współczynnik powstały przez podzielenie masy ciała podanej w kilogramach

przez kwadrat wysokości ciała podanej w metach. Znam też wskaźniki antropometryczne należnej masy

ciała wyliczane ze wzorów: Brocka, Brocka-Brugsha, Bernharda, Pottona, Lorentza, czy przez

Amerykańskie Towarzystwa Ubezpieczeń na Życie. Muszę się przyznać do swojej niewiedzy: nie znam

współczynnika należnego masy ciała? Jest prośba o wyjaśnienie zasygnalizowanej kwestii.

b) Strona formalna pracy

Jak wynika z charakterystyki struktury rozprawy jest rozbudowana. W subiektywnym odczuciu

recenzenta może lepiej byłoby nie rozdrabniać tak tekstu. Szanując jednak prawo każdego twórcy do

indywidualnego podejścia do wypełnienia treścią wypracowanego schematu rozprawy naukowej, można

też przyjąć, że wybrana przez Autora koncepcja prezentacji materiału jest prawidłowa. A zatem uwaga

recenzenta może jest bezzasadna, bo wynika z jego podejścia do tworzenia dzieła naukowego i poruszona

kwestia nie powinna to być przedmiotem dyskusji: „de gustibus non disputandum est”.

c) Graficzna prezentacja wyników badań

Szczegółowa analiza sposobu przekazywania informacji na rycinach i w tabelach prowadzić musi do

stwierdzenia, że w części z nich, jakość zaprezentowanych wyników badań daleka jest od oczekiwań. W

tym przypadku graficzną prezentację badań należy zakwalifikować do najsłabszego elementu struktural-

nego pracy promocyjnej. Taka uwaga nie dotyczy strony technicznej wykonania tabel i rycin. Spośród

możliwych do wykorzystania wzorów tabel, zastosowano dwa ich rodzaje: porządkowe i poglądowe.

Pierwsze z nich są w zdecydowanej przewadze. Służą do uporządkowania zbioru wyników. Zawierają

zarówno pierwotne wyniki badań, jak i wskaźniki uzyskane podczas przeliczeń. Przeważnie mają większe

rozmiary i dlatego są wieloczłonowe. Drugie, porządkowe spełniają rolę prezentacyjną określonych pra-

widłowości i powiązań występujących w zbiorze zmiennych. Jedne i drugie posłużyły do udokumentowa-

nia określonego twierdzenia lub zespołu twierdzeń. Ryciny są przejrzyste i można wyróżnić ich technicz-

ną jakość wykonania. Jak już zaznaczono, nie można takiego osądu wydać o wartości przekazanych in-

formacji za pośrednictwem niektórych z nich. W przypadku prezentacji wyników badań z zastosowaniem

testów nieparametrycznych ich jakość jest na bardzo niskim poziomie, a nawet utrudnia zdobycie rzetelnej

i trafnej wiedzy na temat nie budzących zastrzeżeń obliczeń statystycznych.

Należy sądzić, że jest to pokłosiem:

1. Zastosowania prostych i wielozmiennowych metod statystycznych do oceny kinetyki i dynamiki roz-

woju różnych jakościowych i ilościowych (o nienormalnym rozkładzie) wskaźników aktywności fizycznej

13

badanej młodzieży, z uwzględnieniem podziału na przynależność do rożnych modeli determinantów (ko-

relatów),

2. Na ogół młodzi pracownicy nauki posiadają obecnie wąskie przygotowanie warsztatowe do posługiwa-

nia się zaawansowanymi metodami statystycznymi, co może rzutować na jakość interpretacyjną wyników

badań uzyskanych z zastosowaniem dostępnych pakietów obliczeniowych.

3. W prezentacji materiałów skierowanych do publikacji w niektórych wydawnictwach nie przywiązuje

się wagi do objaśnień skrótów i podpisów tabel i rycin. Takie nawyki przenoszone do prac promocyjnych

mogą być powodem wydania niesatysfakcjonującej oceny przez ich recenzentów.

Odnosząc wypowiedziane stanowiska do stwierdzonych w recenzowanej pracy przypadków, co najmniej

dyskusyjnych, można zasugerować Autorowi pracy ustosunkowanie się do propozycji dokonania w przy-

szłości korekt w prezentacji rezultatów penetracji naukowej:

1. Zachodzi potrzeba uzupełnienie braków odnośnie stosowanie etapu wielokrotnych porównań (testów

post hoc), czyli jak nazwa wskazuje po fakcie, np. po zastosowania testów nieparametrycznych, wzoro-

wanych na analizie wariancji ANOVA (skrót nazwy angielskiej pełnej nazwy angielskiej : Analysis of

Variance). Należy do tego dodać dopiero po też odrzuceniu w określonym teście hipotezy zerowej

(przyjmuje się najczęściej poziom istotności statystycznej (błędu) na co najmniej p < 0,05). Wiadomo, że

jeżeli test nie pozwoli odrzucić hipotezy zerowej na przyjętym progu istotności statystycznej, to nie pro-

wadzi się testu post hoc!

2. Należy uprościć oznakowanie graficzne przyjętego poziomu istotności, zarówno w testach ANOVA

jak i post hoc. Przy przyjętym progu istotności statystycznej (w naukach społecznych najczęściej p=0,05),

powinno zamieszczać się tylko jedną informację i jedno oznakowanie istotność statystycznej (*): „co naj-

mniej na poziomie p ≤ 0,05”.

Niektóre legendy (objaśnienia) występujące pod tabelami i rycinami w recenzowanej dysertacji wprawiły

w zakłopotanie recenzenta i jest zmuszony do skierowania prośby o wyjaśnienie sensu ich wprowadzenia.

Przykładowo: w prezentacji wyników badań z zastosowaniem nieparametrycznego testu różnic ANOVA

Friedmana pod ryciną 6 znaleźć można oznakowanie jednym symbolem (*) „istotnego zróżnicowania

przy p < 0,05” oraz takiego samego oznakowania wartości chi-kwadrat ANOVA = 20,56; p=0.0001* z

adnotacją, że jest „istotne zróżnicowanie przy p < 0,05”. Natomiast dwie gwiazdki miały oznaczać (** -

pomiary pomiędzy którymi występuje zróżnicowanie) czyli (1-2,3,4)**. Według mnie jest to rezultat

przeprowadzonego testu post hoc (po analizie wariancji), dający wynik istotnego statystycznie zróżnico-

wania, a nie wynik pomiaru pomiędzy którymi występuje zróżnicowania – to stwierdzenie jest nielogicz-

ne, bo przecież różnice stwierdzono w każdym przypadku, chociaż nie wszystkie były istotne statystycz-

nie. W podobnym stylu sporządzono opisy tabel, w których zaprezentowano wyniki testu nieparame-

trycznego Kruskala-Wallisa. (Nieścisłości podobne – nie będę ich komentować!).

14

3. Dobrze byłoby zaznaczyć istotność statystyczną różnic na rycinach obrazujących kinetykę i dynami-

kę rozwoju poziomu aktywności fizycznej i jej struktury. Wartość średniej arytmetycznej powinna być

wzbogacona o zasięg odchylenia standardowego (pierwiastek z wariancji) różnic - w przypadku rozkładu

normalnego pomiarów lub kiedy rozkład nie jest symetryczny o wartość mediany i zakres wąskiej normy.

Na rycinach, które dotyczą ilustracji zróżnicowania międzygrupowego (kinetyki) i dynamiki poziomu

aktywności fizycznej brakuje oznaczeń przypadków istotnych statystycznie różnic. Powoduje to kierowa-

nie uwagi na interpretację zamieszczonych na nich wartości średnich arytmetycznych pomiarów. Jest to

bardzo niebezpieczny kierunek interpretacji z punktu widzenia metodologicznego i merytorycznego. W

pierwszym przypadku dochodzi bowiem do ograniczenia informacji zaprezentowanych w tabelach. W

drugim przypadku należałoby zwrócić uwagę na fakt, że w analizach wariancji ANOVA nie bada się

istotności różnic średnich arytmetycznych. Jak już podano, pełna angielska nazwa testów: Analysis of

Variance, wskazuje na fakt, że ich zadaniem jest zweryfikowanie hipotezy zerowej zakładającej równość

wariacji (klasycznej postaci miary zmienności, intuicyjnie utożsamianej ze zróżnicowaniem w danej zbio-

rowości lub inaczej z sumą średniej arytmetycznej kwadratów odchyleń poszczególnych pomiarów od

wartości oczekiwanej w populacji generalnej w relacji do liczby spostrzeżeń). Treść rycin i podpisów –

jak już zaznaczono – odnosi uwagę do interpretacji wartości średnich (przeciętnych) – czyli w innym uję-

ciu na interpretację nadziei matematycznej, jaką jest wartości oczekiwana (pierwszego momentu zwykłe-

go). Jest to (powtarzam) droga niewłaściwa i niebezpieczna. W przypadku braku rozkładu normalnego, co

potwierdził test Schapiro-Wilka, a także wielkości wskaźnika zmienności (V), które zostały zaprezento-

wane w tabelach 2-5 (przekraczające kilkaset procent dopuszczalna wielkość udziału procentowego od-

chylenia standardowego w średniej arytmetycznej) - sprawiają, że z punktu widzenia statystycznego war-

tość interpretacyjna średniej arytmetycznej jest znikoma, pomijając sens merytoryczny jej wyliczania.

4. Istnieją powody, aby rozważyć możliwość zamiany charakterystyki statystycznej z wykorzystaniem

średnich arytmetycznych na medianę.

I jeszcze dwie uwagi dyskusyjne.

a. Uważam, że Autor pracy przesadnie podkreśla, w analizie wariancji powtarzanych pomiarów dla

rang Friedmana (ang. Friedman repeated measures analysis of variance by ranks), że test ANOVA

Friedmana ma asymptotyczny rozkład Chi-kwadrat (prawdą jest w dużych liczebnie próbach!). Wszakże

jest możliwość przekształcenia statystyki chi-kwadrat w statystykę „Z”. W związku z tym w badaniach

naukowych podaje się tylko wartość testu Miltona Friedmana (p =).

b. Odnosząc się do opisów tabel 6, 8, 12, 16, uważam, że warto przedyskutować problem, czy faktycz-

nie w przeprowadzonych badaniach zastosowano test istotności statystycznej różnic U Manna-Whitneya?

Taką też informacje podano nie tylko w podpisach tabel i rycin tabel, w opisie metod i wskaźników staty-

stycznych oraz w interpretacji zróżnicowania międzypłciowego różnych charakterystyk aktywności fi-

15

zycznej badanych. Być może wykorzystano jedynie tylko pewną odmianę testu semi-parametrycznego

Manna-Whitneya-Wilcoxona , zwanego także testem również testem Manna–Whitneya lub czasem testem

sumy rang Wilcoxona dla dwu próbek, albo po prostu testem Wilcoxona dla dwóch próbek. Nazwa U-

Manna Whitneya sugeruje jednoznacznie, że do weryfikacji hipotezy zerowej użyto testu „U”, który jest

właściwy w przypadku posiadania małych liczebnie prób. Jak wynika z opisu tabeli, w weryfikacji hipote-

zy zerowej użyto jednak prawidłowo testu „Z” dla dużych równolicznych prób, który był wprowadzony

przez Henry’ego Manna i Donalda Ransona Whitney’a i poprzez przybliżenie statystyki do rozkładu

normalnego uogólniono starszy test Franka Wilcoxona. Należałoby zatem zasugerować usuniecie niepo-

trzebnego (błędnego) uszczegółowienie „U” z nazwy testu Manna i Wihitney’a.

b. Przypisy i opisy bibliograficzne

Jeszcze kilka słów dyskusyjnych o spisie literatury i przypisach bibliograficznych. W recenzowanej pracy

pełnią one nie tylko rolę informacji na temat wykorzystanego dorobku naukowego do opracowania zebra-

nych materiałów, ale równocześnie funkcje przypisów bibliograficznych. W tekście pracy nie ma typo-

wych odnośników, a jedynie podawane są w nawiasach źródła (nazwisko autora i rok wydania dzieła)

skąd pochodzą informacje, poglądy, cytaty etc. Wykaz piśmiennictwa jest uszeregowany alfabetycznie.

Jak wiadomo, poprawne sporządzenie opisów bibliograficznych sprawia trudność nawet doświadczonemu

twórcy prac naukowych, gdyż nie ma uniwersalnego ich wzoru.

Autor w swojej pracy wykorzystał styl harwardzki przypisów (typ „autor-data-strona”) stosowany do

niedawna w kręgu nauk ścisłych. przyrodniczych i społecznych. Obowiązuje w nim stosowanie przypisów

w treści dokumentu. Zgodnie z nim Autor konsekwentnie zastosował w opisach bibliograficznych obo-

wiązujące zasady. Z doświadczenia wiadomo, że w publikacjach z nauk medycznych wykorzystuje się

obecnie zalecenia z 1997 roku Międzynarodowego Komitet Wydawców Czasopism Medycznych (ang. In-

ternational Committee of Medical Journal Editors – ICMJE), w których ustalono konieczność stosowania

w publikacjach tzw. stylu Vancouver, który określany jest także jako system autor-numer (nazywa pocho-

dzi od ustalenia pierwszych zasad formatowania przypisów w manuskryptach z nauk medycznych w Van-

couver w 1978 r, które zostały opublikowane w rok później przez National Library of Medicine). Wyko-

rzystanie stylu harwardzkiego nie jest błędem, ale warto zaznaczyć, że jest on już nietypowy dla prac pi-

sanych w manuskryptach i czasopismach medycznych. Poczyniona uwaga ma charakter redakcyjny i jak

poprzednio wymieniona - niemerytoryczny.

Trudno jednak z taką samą wyrozumiałością podejść do niekonsekwencji i uchybień w formatowaniu

opisów bibliograficznych w wydawać by się mogło prostszym systemie harwardzkim. Faktycznie do opi-

sów bibliograficznych jest potrzeba podchodzenia z benedyktyńska dokładnością i cierpliwością, aby wła-

ściwie i konsekwentnie postawić znaki interpunkcyjne. Zauważone błędy zaznaczono ołówkiem na mar-

ginesie pracy.

16

Refleksje końcowe

Recenzowana praca doktorska zmusza do refleksji nie tylko nad osiągniętymi wynikami badań , ale

nade wszystko nad losami ateoretycznego podejścia badawczego do problematyki uwarunkowań poziomu

aktywności fizycznej. Wydaje się, że osiągnięte rezultaty i zastosowane narzędzia badawcze dostarczyły

dowodów na to, że należałoby odchodzić już w badaniach podjętej problematyki badawczej od wykorzy-

stania tradycyjnej typowej koncepcji badań i zbliżać się szybko z pełną świadomością teoretyczną do bu-

dowy adekwatnych dla potrzeb modelowych ujęć determinantów aktywności fizycznej. W ten sposób,

głównie za sprawą amerykańskich naukowców, dochodzi już od dawna do pogodzenia dwóch wielkich

koncepcji uprawiania nauki europejskiej poprzez połączenia koncepcji nurtu racjonalistyczno-

aksjologicznego (teorii o rodowodzie grecko- antycznym) i koncepcji empirycznej (doświadczenia, któ-

rego metodologia bazuje na teoriach Wschodu i na później rozwijanych poglądach przez uczonych tej

miary co: Gallileo Gallilei i Isaac Newton, R. Bacon, F. Bacon, J. Locke, a skończywszy na Norbercie

Wienerze i Karlu Popperze).

W pracy dostrzegłem pewne symptomy przyłączenia się Autora dysertacji ( być może w sposób nie-

świadomy) do teoretycznego nurtu badań aktywności fizycznej. W rzeczywistości Jego koncepcja badań

tkwi jeszcze w tradycyjnym sposób tworzeniu uogólnień (budowania teorii) polegającym na wnioskowa-

niu indukcyjnym, którego wynik można odnieść tylko do wąskiego zakresu reprezentatywności wyników

badań. Należy sądzić, że Doktorant powinien jak najszybciej ukierunkować swoje zainteresowania ba-

dawczych na inny nurt fal oceanu nauki. Wierzę w to, że spotka w takiej wędrówce już mniej raf niż po-

dejmując się pisania dysertacji doktorskiej. Cóż można jeszcze powiedzieć recenzent należący do star-

szego już pokolenia badaczy omawianego problemu po uważnym przestudiowaniu rozdziałów pracy dok-

torskiej młodego Kolumba nauki? Może podkreślić, że dostrzegł w niej romantyczne zamiary młodości,

które jakby w uniesieniu mickiewiczowskim chcą wznieść Autora pracy nad poziomy, a okiem słońca

ludzkości całe ogromy przenikać z końca do końca. Po latach doświadczeń z romantycznością profeso-

rowi z Krakowa pozostały, tylko okruchy młodości i mógł na wzloty młodzieńcze odpowiedzieć parafra-

zując słowa W. Szekspira będące mottem do „Romantyczności” A. Mickiewicza: „zdaje się, że widze....

Gdzie? Przed oczyma duszy mojej, nie czucie stoi, ale mędrca szkiełko i oko!”

Kryterium wartości naukowej jest dla mnie zawsze punktem odniesienia w ocenie dorobku badawcze-

go i prac promocyjnych. Oceniając efekty penetracji badawczej Kandydata do stopnia naukowego dokto-

ra, zaprezentowane w jego dysertacji, doszedłem do wniosku że nie ma powodu, aby gasić zauważonego

w nim zrywu młodości. Dostrzegłem w jego pracy doktorskiej wiele ciekawych efektów poznania nau-

kowego. Są one tak samo urodzajne, jak te, które wyrastają tylko z doświadczenia i rozwagi wieku doj-

rzałego. Staram się Go zachęcić do dalszej penetracji badawczej problematyki kształtowania zdrowia fi-

zycznego poprzez wysiłek fizyczny wkładany przez młodzież w różne formy aktywności ruchowej. Uwa-

17

żam też, że osiągnięte już efekty badawcze młodego pracownika nauki powinny być opublikowane w

udoskonalonej formie i dostosowane do wymogów redakcyjnych stawianym pracom z zakresu nauk me-

dycznych,. Nauka przecież ma za zadanie służyć dobru człowieka. Niechże i recenzowany dorobek bę-

dzie upowszechniony. Dostrzeżone w pracy, ważne osiągnięcia badawcze poznawcze i aplikacyjne świad-

czą o tym też, że Kandydat w kwiecie swojego życia opanował trudną sztukę tworzenia nauki w dziedzi-

nie nauk medycznych i uzasadniają mój wniosek o nadanie Mu stopnia doktora nauk o zdrowiu. Przed-

stawione uwagi krytyczne nie mogą wpłynąć w sposób zasadniczy na ocenę dysertacji. Podjęta polemika

świadczy, że zaprezentowane wyniki wieloaspektowych badań są ciekawe. Być może też ich pozytywna

ocena wzmocni u Autora recenzowanej pracy psychiczne poczucie własnych możliwości i da Mu dodat-

kowy impuls oraz motywację do podjęcia dalszych penetracji naukowej.

Konkluzja końcowa

Stwierdzam to, co zamieściłem w konkluzji we wstępnej części recenzji: rozprawa spełniła

wymogi stawiane przez Ustawę o stopniach i tytułach naukowych pracom promocyjnym na

stopień naukowy doktora i zasługuje na wyróżnienie. Podjęta w niej problematyka i jej

rozwiązanie upoważnia mnie do skierowanie wniosku do Wysokiej Komisji Wydziału Nauk o

Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie o dopuszczenie mgra Filipa Korpaka do

dalszych etapów zmierzających do uzyskania przez Niego stopnia naukowego doktora nauk o

zdrowiu.

……………………………………

Prof. dr hab. Edward Mleczko