EXAMEN THEORI-E

CELEBERRIMT a GOETHEDE COLORIBUS PHYSIOLOGICIS

£-ÖD,

CO_l"SE_i'T-E]NTI- AMPLISSIMA AD U-fIVERSITATEM ABOeWSEacijlt. Pktlos. ,

PR,ESIDE

M. GUST. GABR. HALLSTRoM,Ordin, Imper, de S.-to Wladim. in _*****« ck se Equite,

Physices Pro/. lJ"bl. Ordin.,Reg. Acad. Scient, Stockholm. Membro,

PRO GRADU PHILOSOPHICOP. P.

CHRIST. RUDOLPHUS HJERTMAN,Ostrobotniensis,

in Auditorio Philos, die 5 Maji -819.horis a. ra. solit.

PARS I.

\^Of,. Typis Fr-SCK-H,ianis-

Theoriam colorum, quibus fefe variorum corporura fu-perficies organis noftris vifus manifeftant, omni asvo,

quo circa res phyficas cognofcendas motse funt quseftiones,ingenia Phyficorum tentasfe, multifariae ad intelligenda colo-rum phasnomena hue illuc prolafas explicationes common-ftrant. Neque illud mirum videbitur ci, gui perpenderit,multa in hac indaganda re esfe confideranda ex indole lucis,corporum, oculorum atque fenforii pendentia momenta. Utenim horum alia funt magis pras ceteris quaii palmaria sefti-mata, ita diverfa qijoque orta funt explicationum fyftemata,quibus vel diutius adhceferunt alii, vel quse citius deferue-runt, prout illa magis vel minus ingeniofa esfe judicarunt,aut quoque prout vel fama au<_toris capti fuere fortius, velau&oritatem adhuc dubiam, perfonas guam ipfam rem magis

refpicientes, nullos mereri putarunt asfeclas. Ne tamen faga-cisfimorum quidem naturae fcrutatorum labores inta_tos reliquitomnia manu imparca infeftandi cupiditas, quas etiamfi fpeciemquandam finceri veritatis indagandae ftudii non raro mentitafuerit, veram tandem fuam vulgo prodidit indolem. Conve-

A nrt

2

nit nempe obfervasfe, vanitati humanas magram partern esfetribuendum, quod, nomen aliquod atque farnarn promotorisfcientiarum phyficarum asfe&antes varii, ad illud vcro nego-tium a genere ftudiorum fuorum minime vocati, viros inven-torum fama maxime celebrandos atque ingenii ad phsenomenaexplicanda fertiiitate inclytisfimos magna faepe affectuum atqueverborum acerbitate fint aggresfi, fua a il&itiis opinationibus& iinaginationis fervidae lufu profeda commenta maturo re-rum atque fobrio ipfarum fcrutamini fubftituentes, utu.t ejus-dem rei veftigia in hiftoria quoque hodierna doctrinae de co-loribus pasfirn occurrunt. Sie orbi non ita pridem innotuiterudito, theoriam eolorum Newtohianam, poftquam feculi moxpraeterlapfi fuftinuerat examen aFque cenfiiram, ab inclytisfimoCiermanite Poeta a Goethe [f) non in dubium folum esfe vo-catam, verum etiam, uti, ex ejus judicio, omni carentempretio, penitus reje&am, quam ddnde asfeclas quidam illius,fub nsgidio talis fui Prasfulis tuti fefe reputantes, acerrimisvexarunt fcommatum &_ fophismatum telis, quibus tarnen in-dubio prodiderunt indicio, fe ne primos quidem ingresfos es-fe limites fcientite naturalis, fictarum fimilitudinum argutiisnumquam promotas vel promovendas.

Etiamfi externarn harum rixarum formam, ideo certecognitu utilem, quod oftendat, auetores, ab ipfa re ad verbaattentionem ledoris avertere conatos, iis faspius rafionibus,qure vero naturas fcrutatori perfuadent, deftilutos fuisfe, mini-me potuerint aeqni illarum asftimatores approbarej promoveriiis tarnen ipfam fcientiam confitebuntur, quatenus vel animad-verfores ipfi aliquid novi producere valuerint, vel defenforesoccafionem nadi fuerint atque fiimulum antea cognita exa&ius

exa-

t*} Cfr, Zur Farbtnlekre ,c_ Goethe. Tiibingen b, Cotta ig.o.

examinandi, quasdam forte corrigendi, vel faltern rei magisconvenienter definiendi, novisqtte argumentis totum confir-mandi fyftema. Hoc refpeftu theoriarn colorum Goetheananihaud pnrum utilitatis fcientias protulisfe conftat, rite nempeexplicatis iis, quascunque accuratius eorum examen ulteriusexponenda cenfuit.

Varia in primo jam fui fyflematis limine (/) proponita Goethe de coloribus, quos phy/iologicos appellat, quibus, utifundamentum totins theorire colorum conftituentibus, eximiumin compage fua condenda momentum tribuit. Verfatur nem-pe quasftio in quibusdam examinandis phaenomenis colorum,quos fubjeftivos potius quam objeftivos, utpote ipfi oculoiano vel plane vel ad maximam partern quafi proprios & ne-cesfarios, atque illius naturae potius qtiam affeftioni objefto-rum externorum vel luminis adfcribendos confiderat, Sc qui-dem eosdem huc referendos esfe monet colores, qui antiquio-ribus fub nomine adventitiorwn, imaginariorum, phanta/Uco-rum J:'i:') feu accidentaliwn dudum venerunt, ad quatn clasfemea quoque defert, quae de umbris coloratis & halonibus pro-pofuerunt Phyiici, Hase omnia, in quibus oppofuionis cujus-dam fpontanete phasnomena übique obfervanda esfe cenfet,ad colorum apparitionem adeo esfe ftatuit esfentialia, uf, pro-pofito uno oppofuionis momento, alterum, iili reciprocum, abipfa oculi iiiox producatur natura, quare tales fibi reciprocoscolores a fe invicem requi/tos nominat, Quo vero innotefcat,quibus conditiontbus, quove ordine, hi colores requifiti ab

A 2 aliis

('"') L, c. pag, I &c.C'"') Inter roiores tarnen phyficos, apliyfiologicis probe dininsuenjlos,

nutnerat qucque phantaflicos (p, 52 )

4

aliis eos requirentibus confpeftui fefe ftftant, variam obfervaSre docet experientiam, quae quidem, primo faltern intuitu,inde deduftis concluiionibus favere videtur.

Nil mirabimur, fi fpeciem hujusce fyftematis fallaci fuaeiegantia multos iibi devinxisfe animadvertemus asfeclas, qui,oraculo illo, a quibusdam implicite cdi, ab aliis aperte pro-nunciari folito; /o ifi es, al/o ifl es /o! capti, in fcrutaminequoque naturas audafter diftis credere, quam rationes atquedemonftrationes modefte examinare commodius putarunt, Nevero detrimenti quid talis fcientiam feriam traftandi methodusafferat, necesfarium videbitur oftendere, bsec omnia ejus esfeindolis, quas, feveriori examini fubjefta, atque a latioris ex-perientias face colluftrata, clare commonftrent, ea ad everten-dam theoriam coiorum Newtonianam a Goethe fic prolata,cum laudata hac theoria amicisfime convenire; quod quidemulterius examen, etiamfi veris fcientias cultoribus nil noviofferat, eo minus tarnen videbitur fufceptu fupervacaneum,cum in disquifitione quoque fua Cel. P/aff/'), varios erroresGcetheanos fummo jure reprehendens, nuilas non tantum af-ferat in theoriam nominatorum colorum phyfiologicorum anim-adverfiones, verum potius Caput illud primum Goetheani li-bri, quod hanc compleftitur theoriam, ob ftili prascipue prre-ftantiam & elegantiam, magna cum voluptate, quafi nihil ibioccurreret in ipfa re corrigendum, approbare videatur (**).Occaiionem igitur nafturi noftras circa has res afferendi obfer-vationes, ipfam experientiam Goetheanam ordine, quo cam le-ftu propofuit, recenfebimus fequente,

I, Ocu-

(*) Ueber Newtons Farbentheorie, von Goethes Farbenlehre , und denchemifchen GegenJatz dtr Farbsti; von C, H, Pfrff. LeipzijISI3. 8:vo.

(**) L, c, prooem, p. XI,

5

I, Oculus a quiete & tetiebris ad videndum nuper dispo-fitus acriori infervit vifui, nimia vero luce fatigatus hebetemfe fiftit in objeftis parciore illuminatis luce diftinguendis; un-de id evenire experimur, vt in illo cafu, fi fubito & magnacum lucis diverfitate incidit, dolorem patiatur oculus, in hocvero mox vel nihil vel parum videat.

Si quidem negari nequit, diverfo modo ita affici posferetinarn oculi, vt gute interdum fatis vivide diftinguere valetobjefta, alia occafione vel vix videaf, vel etiam nimio praeditafplendore animadver-tatj omnia tarnen quas huc pertinent phae-nomena a diverfa hac conftitutione retinae non esfe explican-da patet. Eft nempe fimul confideranda variabilis amplitudoaperturae oculi, pupillas, quae, major, überiori vel faspe ni-miae lucis copias ingresfum permittit, unde acrior vifus velfaspe dolor fentitur, minor vero fufficienti lumini colligendonon eft par, unde defeftus lucis in videndo animadvertitur.

Ambo igitur hase momenta fimul funt faspe coufideranda,quo hae affeftiones oculi plane inteiligantur, Obfervetur ta-rnen, nee variationi pupiilse, neque etiam, vt vult a Goethe,diverfas poft quietem & laborern vi fentiendi ipfius retinaeattribuendum esfe, quod acrius videat interdum oculus fpatiumarftioribus circumfcriptum limitibus, cujus imago retinas par-tern minorem occupat, hebetius vero fpatinm amplius, cujusimago totarn afficit retinam. Verum quideni eft, fpatium pa-rietis albi, vel cujuscunque alius praster nigrum coloris,quod uno oculo per tubum, e materia opaca conftruftum,adfpicitur, iucidius apparere, quam reiiquam hujusce fuperfi-ciei partern altero vifarn oculoj quod experimentum asquefuccedit quantacunque celeritate, ne tempus dilatationi velcontraftioni pupiilae fufficiat, tubus ab uno oculo ad alterummoveatur, Pendet namque hoc phtcnomenon totum quan-

tuia

6

turn a coloribus parietis vifi atque tubi fuperficiei interiorisinter fe comparatis.

Fiat fcilicet, quo illud experiamur, BC (Fig. 1.) pariesgrifei colorisj pars illius A!>, ab oculo M per tubum opa-cum EFGH intus nigrum vifa, grifea vt antea, reliqua veropars AC, ab oculo N extra tubum pofito fimul confpefta,nigrefcente*grifea apparet, -Sumto vero alio tubo, vel dia-phano, ex. Gr. vitreo-albefcente, vel intus albo, & ita an-te oculum pofito, vt illius fuperficies interior a luce inter M& F intrante colluftretur ; mox in albefcente-grifeum mutaturparies AC, grifea manente parte AB. Priori igitur cafu parsAB, pofteriori vero pars AC, lucidior reliqua apparet. Utrum-que autern phasnomenon fic esfe explicandum patet: In reti-na oculi M pifta oritur imago partis AB grifea, atque fimili-ter in oculi N retina imago partis AC ejusdem quoque colo-ris. Simul vero imagini memoratae partis AB proxima eritimago parietis EH tubi opaci non illuminati atque proptereanigri, qui quidem paries ad AC projeftus ab oculo confpici-tur, ita vt oculus M in fua habeat retina imaginem grifeampartis AB, atque nigram partis AC. Relato igitur ad fenfo-rium iimultaneo effeftu imaginis hujusce nigrae oculi M atqueim3ginis grifere oculi N, medius quidam inter ambos feu ni-grefcentesgrifeus ex hiice mfxtus, apparebit in AC color.Contra vero, fi pallefcenteepellucidus eft tubus EFGH, veletiam fi intus poteft confpici albus, referet oculus M imagi-nem albarn parietis EH ad AC projeftas, quafi fuperficiem ACalbarn videret, oculus vero N grifeam partis AC, a quibusduabus fimultaneis in retinis imaginibus affeftus orietur infenforio mixtus, color fcilicet albefcentc*grifeus.

Hujus explicationis veritas fequenti quoque experimento,parva adhibita variatione apparatus, confirmari videtur, Po-

Natur

___?___

nnfur in L C3nde!a lucnis, afque abfcindafur tubi opaci, Iti-tus albi, pars HD, quo pars Gli illuminata lucern rcfl-ftatad DE, qure hac ratione oculo M alba apparet. Turn quidemfuperficiei grifese pars AC albefcere mox videturj ita verocirca axin funm revoluto codein hoc tubo, vt p:trs abfcifa inGK fit iiia, übi orificium K a parte prominente DH quoadlumeu a L emisfum obtegitur, apparet (übus ille intus niger,atque fpatium AC nigrefcente- grilVum confpicitur. Si igiturde colore fpatii AB Cum colore fpatii AC comparato eft quas-fiio, apparebit illud vel albefcens vel nigrefcens, prout inte-rior pars tubi vel nigra confpicitur vel alba.

Hinc perfpicuum erit, conclufionem fnndamentalem , quamhisce jam primis ftabilire conatur a Goethe experimentis, mi-nui fcilicet fubito a htce agente f.nfibilitatem retinre oculiquoque fani, dein vero n.ox, fine mora, intendi diminutaluminis vi, a phaenomenis defcriptis nullo posfe jure deduci.Neque illud argumento erit talis occultas nee fatis clare per-ceptas qualitatis, quod objeftum, luminis parum emittens, invicinio alterius magna claritate fplendentis vix valeat oculusdiftinguere. Eft enim hoc phaenomenon analogum cuivis no-Itrae fenfationi phyfiologicns, immo pfychicse: fonum debilemin magno vocum ftrepitu noir valemus percipere, etfi nullusdicat organum auditus habetius fuisfe hoc ftrepitu redditumjdolorem membri alicnjus remisfum fentiri docet experientia,quando membrum aliud fanum pungendo affligimus; iromonialum morale interdum minori aniiuum angit vi, nova aliapremente asrumna.

11. Objeftum obf.urum alio ejusdcm magnitudinis lucidominus apparet. Ita circulus albus in fuperlicie nigra piftus,quando illum e longiore confpicimus diitantia, quinta fui partemajor videtur, niger verocirculus in iuperficie aiba asque minor,

Cuin-

8

Commemorat hie a Goethe experientiam, cujus rationerna majore fenfibilitate & vi imagines percipiendi illius partisretinas, quae parciore objefti obfcuri luce afficitur, deducit,quae vero a Scriptoribus opticis perfpicacius multo & naturrerei convenientius dudum jam eft explicata. Nifi igitur asfe-clis, in verba Magiftri jurantibus, qui taciturnitatem confen-fum putant, de hac re quid dicendum videretur, illara quiderauti notisfimam omitteremusj fufficiant vero pauca tantum at-tulisfe.

Ante omnia circa hoc phasnomenon eft obfervandum, il-lud non in quacunque, etiamfi longiore, vt monet a Goethe,objefti ab oculo diftantia apparere, minime fcilicet in diftantiavifionis diftinftas, qualiscunque illa fit, fi vel nudo utimuroculo vel annato, fed tantum fpeftaculo fefe fiftere oculo abobjefto extra hanc diftantiam aut magis remoto aut ei nimispropinquo, quo nempe diftinfti non videantur fines illius,unde quidem mox apparet, explicationem Gcetheanam naturasrei non esfe confentaneam. Derivandum fcilicet eft phaeno-menon hoc a fola confufione imaginis in retina oculi, atqueillius ad judicium noftrum determinandum effeftu,

Sit namque AB (Fig. 2.) objeftum, CD apertura oculicum partibus hujusce radios lucis ADF, ACH atque ACE,BDG a refta via frangentibus, MN vero locus concurfus ra-diorum. Si jam talis eft conftitutio oculi 8i ea objsfti diftan-tia, vt retina illius in MN habeatur, diftinfta ibidem eritobjefti imago, vt & viius diftinftus, magnitudoque objeftivifa jufto nee major nee minor, qualemcunque objeftum refe-rat colorem, Remoto vero objefto in majorem ab oculo di-ftantiam , quo efficitur, vt a retina, quas jam fit in GH, ver-ftis CD procedat MN, perfpicue apparet, radios lucis, in MNconjunftos, ita in retinarn usque ad GH diffundi, vt cum KL

jtmagmis

____§

imagii.is esfet vera atque ab angulo optico AOB depeudensmagnitudo, termini iilius intra F,G atque E,G non nifi con-fuii diftinguantur. Similiter fpatiorum objefto BA confiniumBP & AQ imago definita esfet in RL & SK, termini vero il-lius a G usque ad E, atque a H usque ad F, fefe extenden-tes confufi apparebunt, ita vt pars quasdam imaginis tarn fpa-tii PB quam fpatii AB fimul occupet fpatium EG, atque fi-militer imaginis fpatii QA & BA pars quaedam fpatium FH,übi illius objefti necesfario eminet color, quod clariore fplen-det luce, Si igitur fpatium AB fplendens fupponitur, atquefpatia circumdantia BP & QA obfcura, fplendor quidam ima-ginis KL usque ad H & G, etiamfi ab F & E diminuendo,iefe extendit & fentitur, unde objeftum vifum in ratione KL adHG aufturn apparebit. Contrarium accidit fi objeftum AB eftobfcurum, fpatia vero QA & PB fplendentia fumuntur, Turnfcilicet imaginum SK & RL fplendor in HF & GE ita emi-net, vt verfus F & E extenfae fentiantur hae imagines, undeevenit, vt objefti AB imago obfcura KL ad FE diminutaconfpiciatur, idque in ratione KL : FE, Pendet vero ratioKL : HG, uti etiam KL : FE, a diftantia ME vel NF, quasa diftantia objefti AO vel BÖ atque conftitutione oculi, vinempe radios lucis frangendi, determinatur ; quare rationesallatas pro quavis diverfa objefti diftantia, atque diverso ocu-Jo, maxime erunt diverfas, non vero conftanter vt 5 : 6 vel6 : Sr,

Simile omnino, ex fimili ratione, apparebit phasnome-non, ii oculo nimis propinquum ponitur objeftum, quo lo-cus, übi concurrere posfunt radii, pone retinarn R'S' fitusfit; accidit enim, vt quo major in R'S' fit 1, ob nimis parvamobjefti diftantiam, confufio imaginis, eo etiam magis promincrcappareat clarior imago,

Hdec

10 —Haec omnia, quas ex natura rei fponte omnino & iege

necesfitatis fluunt, nullarn adesfe oftendunt rationern, qunsad fiftas & conf-ufe tantum intelleftas oculi facultates fuppo-nendas cogat.

Fig-*. 1O Fig/2.