prens sabahattin beyin eğitim üzerine düşünceleri

Kuramsal Eitimbilim, 1 (2), 1-9, 2008 www.keg.aku.edu.tr

1

"Prens" Sabahattin Beyin Eitim zerine Dnceleri

Mustafa Ergn Afyon Kocatepe niversitesi

Eitim Fakltesi [email protected]

zet

Osmanl Devletinin 19. yzylda yapt modernleme almalar, kurduu okullar, Avrupaya gnderdii renciler ve Avrupaya kaan siyasiler; 20. yzyl balarnda lkenin gelecei hakknda ok youn bir tartma balattlar. Bu tartmalarn en zengin ve en seviyelilerinden biri de eitimin amalar hakkndaki tartmalardr.

Genelde Emrullah Efendi ve Sat Bey arasnda olan bu tartmalara daha sonra Ziya Gkalp, Prens Sabahattin, smail Hakk (Baltacolu), Halide Edib (Advar) gibi dnrler da katlmtr. Bunlar arasnda Prens Sabahattin Beyin getirdii fikirler geri uygulamaya konulmamtr, ama bugn bile geerliliini korumaktadr.

Bu yazda, Prens Sabahattin Beyin Fransz eitim sistemi yerine ngiliz eitim sistemini temel almamz gerektii sav zerine bina ettii, daha dorusu Fransadaki science sociale ekolnn grlerini Trkiyeye uyarlad eitim modelini anlatmaya alacaz. Anahtar Kelimeler: Prens Sabahattin, eitim, Osmanl, eitimin amalar, eitim sistemi

"Prince" Sabahattin Beys Opinions on Education Abstract

The modernization efforts which Ottoman Empire actualized in the 19th century, the schools established, the students sent to Europe for education and the politicians who escaped to Europe initiated an intense argument regarding to the future of the country in the beginning of the 20th century. Among these arguments, the most productive and comprehensive one is on the purposes of education.

These arguments on education were taking place between Emrullah Efendi and Sati Bey and later on the intellectuals such as Ziya Gkalp, Prince Sabahattin, Ismail Hakki (Baltacioglu), and Halide Edip (Adivar) involved in this debate. Among these arguments, the ideas proposed by Prince Sabahattin, although no application implemented, still maintain their validity.

In this article, I will try to explain the education model which Prince Sabahattin constructed according to the assertion that we should take the English education system instead of French Education system; or more precisely the education model which he adopted for Turkey according to the trend named "science sociale" in France. Key Words: Prince Sabahattin, education, Ottoman, the purposes of education, education system Giri

Sanayi devrimi btn Avrupa toplumlarnn dzenlerini deitirdi. Buna dayal olarak deiimi anlamaya alan dnrlerin sorunu ele al, zmleme ve sonuca ulamalar da farkl farkl oldu. Fiziki Auguste Comte tarihi ve sosyal olaylar fizik mantyla ele alp kendisine has yasalar gelitirirken maden mhendisi Le Play toplumsal olaylar daha farkl

http://www.keg.aku.edu.trmailto:[email protected]


2

zmlemeye ve sistemletirmeye alt. Comtun yaklam daha sonra Durkheim tarafndan, Le Playn yaklam da Edmond Demolins tarafndan gelitirildi. Bunlar Trkiyede de yanksn buldu ve Durkheim ekoln Ziya Gkalp, Demolins ekoln ise Sabahattin Bey temsil etti.

Demokrasinin olmad, insanlara gvenilmedii bir dnemde (sava ve kurulu yllarnda) toplumcu fikirler tutuldu. Sen-ben yokuz biz varz, Hak yok vazife vardr, Gzlerimi kaparm, vazifemi yaparm gibi toplumcu sloganlarla ferde nem vermeyen, hep devletin ve toplumun yksek karlar gzetilen dnemler geirdik. Bu ortamlarda Sabahattin Beyin fikirleri toplumu zayflatan, dzeni bozabilecek fikirler olarak grld. Oysa bireysel gelimenin, hak ve zgrlklerin n plana kt, eitim programlarnda bireylerin kendilerini daha zgr ekillendirip gl klnmaya alld bu dnemde Prens Sabahattin Beyin fikirlerinin yeniden deerlendirilmesine ihtiya domutur, kanaatindeyim.

Batllama olgusu, yaamn her alannda (siyasetten zel hayata kadar) Osmanlnn son iki yzylna damgasn vuran bir faktrdr. Bu olgu zerinde dnenlerin byk bir ksm, iinde bulunulan sosyo-ekonomik, sosyo-kltrel ve sosyo-politik koullar dzeltmek umudu ile Bat dncesine ve gnn ileri gelen dnrlerinin fikirlerine sarlmlardr. Toplumlarn bazlarnn tepeden trnaa deiiminin tartld dnemlerde ok deiik fikirler ortaya kar. Trkiyede de 19. Yzyl sonlar ile 20.yzyl balarnda toplumsal deime btn boyutlaryla ele alnmtr. Toplumun sosyal, idari, ekonomik ynlerindeki deimeyi ve bu arada birey-toplum ilikisini an derinden alan dnrlerimizden biri Sabahattin Beydir.

20. yzyl balarnda lkemizde cereyan eden ok deerli ve ok youn eitim tartmalarnn iinde, muhakkak ki "Prens" Mahmut Sabahattin Bey'in de nemli bir yeri vardr. Bu yazda, ksaca onun ok ynl grleri iinde bir odak noktas oluturan eitim hakkndaki dncelerini vermeye alacaz. Hayat

1879 ylnda stanbul'da dodu. Babas, Osmanl Adliye nazrlarndan Mahmut Paa,

annesi Sultan Abdlhamit'in kz kardei Seniha Sultan idi. Babasnn konanda zel eitim grd; Arapa, Farsa ve Franszcay kk yata rendi (Kuran, 1965: 231-232). politik mcdeleler, demiryollar imtiyazlar gibi nedenlerden kan tartmalar dolaysyla 1899 ylnda Avrupa'ya kaan babasna -kardei ile birlikte- elik ettiler (Kuran, 1965: 234-235). Yurt dnda bulunduu srede eitli beyannameler yaynlad. Kardei ile birlikte bir ara Msr Hidivi'nin yannda bulundular, ama sonra Avrupa'ya geri dnmek zorunda kaldlar (Kuran, 1965: 273-276).

1902 ylnda, Paris'te I. Jn Trk Kongresi'ni toplad. Bu Kongrede, "Osmanl Devleti'ne yabanc mdahalede bulunmaya ihtiya vardr" diyen grubun liderliini yapt. Bu Kongreden bir sonu alamaynca Malta, ngiltere ve Yunanistan'da stanbul'a ihtill komplolar hazrlamakla megul oldu (Kuran, 1965: 326 vd); ancak baarl olamad. Bu arada pek ok yabanc gazete ve dergilerde Trkiye hakknda yazlar yaynlad (Ege, 1977). 1902'de, Paris'te Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni kurdu. 1906'da da Terakki Dergisini yaynlamaya balad.

1906 ylnda gene Paris'te toplanan II. Gen Trk Kongresi'ne de faal olarak katld. 2. Merutiyet'in ilanndan sonra, 3 Eyll 1908'de, daha nce lm olan babasnn

cenazesini de alarak stanbul'a geldi. Ancak ttihat ve Terakki Cemiyeti ile t Avrupa'da balayan mcdelesi yurt iinde daha da iddetlendi; taraftarlar tutukland. "31 Mart" olaylar srasnda - olaylar tertipleyenler arasnda saylarak - tutukland. Drt - be gn sonra braklmasna ramen tekrar Avrupa'ya dnd (Kuran, 1965: 463-468). Sonra tekrar Trkiye'ye geldi ama bu kez de Mahmut evket Paa suikastndan sorumlu grld. Cemal

http://www.keg.aku.edu.tr


3

Paa onu, 31 Mart olaylarndan, Halskr Zabitan Grubu olayndan ve Arnavutluk syann tevikten de suluyordu (Cemal Paa, 1933: 29-30,32-36). Gyaben idama mahkm edildi. O da bir ngiliz kuruluuna snarak tekrar Avrupa'ya kat.

I. Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti'nin tarafsz kalmasn salamak iin birok giriimlerde bulundu (Kuran, 1965: 562-564, 580-582). 1919 ylnda tekrar stanbul'a geldi; ancak Hilafet Kanunu dolaysyla 1924'te tekrar yurt dna kmak zorunda kald. 1948'de svire'nin Neuchtel kentinde ld. 1952 ylnda cenazesi Trkiye'ye getirilerek stanbul'un Eyp semtinde babasnn yanna gmld. Eserleri

"Prens" Sabahattin Bey'in eitli gazete ve dergilerde yaynlanm birok yazs ve

bunlarn kitap haline getirilmi olanlar vardr. Burada, onun almalarndan eitim iin nemli olan bazlarn veriyoruz: - Teebbs- ahs ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah. stanbul 1324. - Terbiye-i Milliye ve Islahat- ahsiye: Tekilt. Terakki. 19-20,1908. S.8-10 - ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne Ak Mektuplar. stanbul 1327. - 27 Terinievvel 328 Tarihi le Huzur-u Muallay Padiahiye Takdim Edilen Ak Bir Ariza. - Trkiye Nasl Kurtarlabilir? stanbul 1334. - Gnll Srgnden Zorunlu Srgne. (Ed. M.. Alkan). stanbul: YKY, 2007

Sabahattin Bey'in Terakki, Revue, Matin, The Times, kdam, Science Sociale, Serbesti gibi sreli yaynlarda da birok makale ve mektuplar yaynlanmtr.

Hakknda bilgi alnabilecek nemli kaynaklar: Altuni-Grsoy, Belks. Prens Sabahattin. Tarihi, Kltr ve Sanatyla VI. Eyp

Sultan Sempozyumu, Tebliler, 23-27 Mays 2002, Eyp Belediyesi, stanbul, 2003. Bayraktar, Bayram. Gnmzde yeniden deerlendirilmesi gereken Bir Dnr:

Prens Sabahaddin Bey, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, (Dokuz Eyll niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits) 6,1997.

Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklp Tarihi. Cilt: 2/4. Ankara 1952. Budak, Muzaffer. Toplumbilimci Prens Sabahattin. stanbul 1998. Ege, Nezehat Nurettin, Prens Sabahaddin - Hayat ve lm Mdafaalar. stanbul

1977. Ergan, Nevin Gngr, Prens Sabahattinin Osmanl Sosyal Yaps zerine Gr ve

nerileri, Trk Yurdu, Aralk 1999 - Ocak 2000, C.19-20, say 148-149, s.105-116. Ksemihal, N.azi, Memleketimizde Tecrb Sosyolojinin Douu ve Gelimesi.

Sosyoloji Dergisi. 6, 1950. s.117-133. Kuran, Ahmet Bedevi, Osmanl mparatorluu'nda nklp Hareketleri ve Mill

Mcdele. stanbul 1965. Kutay, Cemal, Prens Sabahattin Bey, Sultan II.Abdlhamit, ttihat ve Terakki.

stanbul 1964. Tanyol, Cahit, tima Monografi Hazrlklar: Prens Sabahattin. Sosyoloji Dergisi, 4-

5, 1949. s.145- 175. Ttengil, C. Orhan, Prens Sabahattin, stanbul 1954.



4

Genel Grleri

Sabahattin Bey, lkemizin ilk sosyologlarndan biridir. Herkesin Osmanl Devleti'ni

kurtarmak iin srf politik tedbirlerle urat bir srada, o, daha ziyade sosyal deimeye dikkati ekmitir. Rejimin ismini ve kanunlarn deitirmekten ziyade, o lkede yaayan insanlar deitirmemiz gerektii zerinde durmu; temelde fert olarak insan ele almtr.

"Prens", hem Abdlhamit ynetimiyle hem de ttihat ve Terakki ynetimiyle mcdele etmitir. Hem inklp hem de ihtillcidir. Her iki rejime kar da ihtill hazrlklarnn iinde bulunmutur.

Sabahattin Bey, mcdelenin hemen banda "ttihatlar"la anlamazla dmtr. lkede ihtill yaparken karmza uygun ve demokrat hkmetlerle mdahale konusunda anlamalar yapalm gryle, Ermenilerle ayn fikri savunmak izgisine gelmitir. Bu da Avrupa'daki ve yurt iindeki Trkleri, Sabahattin Bey'den uzaklatrmtr. Sabahattin Bey, daha sonra da ayn grlerinde srar ettiinden iki grup arasndaki dmanlk giderek artm; Mertiyetin ilnndan sonra iktidara "kar grubun" gemesi, onun daha sonraki baarszlklarnda en nemli rol oynamtr.

Sabahattin Bey'in amac, Osmanl mparatorluu'nu kurtarmaktr. Bunun iin, nce Devleti tehlikeye sokan milleri, btn sebep ve sonularyla incelemeye koyulmutur.

O, Devlete ada bir ekil vermek istiyordu. mparatorluu, ngilizlerin yapt gibi, bir Milletler Cemiyeti ("Uluslar Topluluu") haline getirerek dalmaktan kurtarmak istiyordu.

mparatorluun en zayf unsuru, temel unsur olan Trkler idi. Bu Trk toplumunun bnyesinde bir deiim yapmak gerekiyordu. Sabahattin Bey, burada u grleri ileri sryordu: Sosyal bnye deiimi ancak ferd giriimlerin ("teebbs- ahs") gelitirilmesi eklinde olabilir. Bu nedenle kla ve memurluk zihniyetini brakmaldr. Serbest, hrriyeti bir i ve demokrasi toplumu kurulmaldr (Kuran, 1965: 401).

ttihat ve Terakki Frkas ve iktidar ile aralarndaki en nemli tartma konusu merkeziyet - adem-i merkeziyet meselesi idi. Sabahattin Bey, Anglo-Sakson dnyasnn adem-i merkeziyet (merkezsizlik) sistemini uygulad iin br Avrupallardan stn olduuna inanyordu. "Merkeziyet, istibdadn kalbdr" diyordu (Bayur, 1952: 22). ster Mutlakiyet, ister Mertiyet, isterse Cumhuriyet olsun, her trl merkez idareye kar kyor; "hepsinin sonucu ayndr", diyordu (Ttengil, 1954: 27; M.Sabahattin, 1965: 37-38). Bu nedenle Mertiyet taraftar deildi. Bu, yalnz "iktidarn kemmiyeti"ni deitirir, bir kiinin yerine beyz kiiyi geirir, diyordu (Bayur, 1952: 21).

Sabahattin Bey'e gre rahatszlklarmzn sebebi, halktaki giriim yokluu ve idaredeki merkeziyettir. Memleketi kurtarmak iin, bu noktalarda almak gerekir (Bayur, 1952: 38-39; Haniolu, 1981: 195-205). Tanzimat hareketi tesirsiz kalmtr; halk buna dikkat etmemitir. nk mslmanlar buna hazr deillerdi, hristiyanlar da eski imtiyazlarn kaybetmekten korkuyorlard (Bayur, 1952: 29; M.Sabahattin, 1965: 56).

Sabahattin Bey'in programn uygulayabilmek iin kuvvetli bir aydn zmresine ihtiyac vard. Bunu t bata fark etmi ve 1901'de Kahire'de yaynlad bir Beyanname'de u fikirleri ileri srmt: Osmanllar "ekalliyet-i mnevvere" zmresinden "ekseriyet-i mnevvere" zmresine geirmek lzmdr. Bunu, "usare-i hayatiyet-i itimaiyeyi takviye" etmek suretiyle gerekletirebiliriz. Bu, hrriyet ve adaletle, "metin ve ilm bir terbiye" yoluyla gerekletirilebilinir (Ttengil, 1954: 23).

Sabahattin Bey, vilayetlere nem verilmesini istiyordu. "Merkez tek bir ehir, vilayetler tekmil vatan; vilayetler merkez iin deil, merkez vilayetler iin" diyordu (Bayur, 1952: 57). Ancak gerek kendisi gerekse taraftarlar yurt apnda esasl bir tekilt kuramamlardr. Zaten ttihat ve Terakki'nin iktidar ve sulamalar karsnda baarl



5

olmalar da gayet zordu. ttihatlar onu, hem ngiltere'ye satlmlkla hem Rum ve Ermenilerle ibirlii yapmakla hem de lkeyi paralamaya almakla suluyorlard (Bayur, 1952: 44,162-163; Neyyir-i Hakikat. 27 Nisan 1909).

Sabahattin Bey, toplumun kurtuluunun "kuvay umumiyenin tahakkmyle deil, teebbs- ahsiyenin gelimesi sayesinde" olacan belirtiyordu. nce zel hayatmz dzenlemeli ve kuvvetlendirmeliyiz, diyordu; bunun iinde memurlar deil reticiler yetitirmeliydi (Bayur, 1952: 482-483)

Sabahattin Bey'in fikirlerinin temelini science sociale ("fenn-i itim") ekol meydana getiriyordu (M.Sabahattin, 1965: 32-36). Kendisi Avrupa'dayken E. Haeckel'i (1834-1919), Bchner (1860-1917), A. Fouille (1838-1912), Le Play (1806-1882) ve E. Demolins'i (1852-1907) okumu; en ok da sonuncusunun etkisinde kalmt*. evresine science sociale gzyle bakyor ve hereyi o gzle deerlendiriyordu (M.Sabahattin, 1965: 48). Zaten bu ekoln ileri gelenleriyle tanm ve baz konularda birlikte almlard (Ttengil, 1954: 21).

Sabahattin Bey, Trkiye'de ferdiyetiliin temsilcisi olmutur. Ona gre, Batnn gerek stnln salayan, aslnda onun bireyci yapsdr. Oradaki fikr, siyas ve ekonomik stnlklerin temelinde bu vardr. Biz de sosyal yapmz buna gre deitirmek zorundayz (M. Sabahattin, 1965: 48). Bu deiiklii zel teebbs ve eitim sistemimiz salayacaktr. Bu yolla, halk kendi kendini idare eder bir hale gelecektir; her eyini merkezden beklemeyecektir. Gerek hrriyetin kurulabilmesi iin, toplumumuzu ferd haklar zerine kurmamz gerekir (Kutay, 1964: 248).

ttihat ve Terakki Frkas, Sabahattin Bey'in karsna felsefe ve sosyolojide Ziya Gkalp'i, siyas fikirlerde de Hseyin Cahit (Yaln) Bey'i kartmtr (Kutay, 1964: 245). Prens Sabahattinin dncelerinin temelini Fransz dnr Le Play ve okulu oluturuyordu. Prens Sabahattinin dnceleri rgtsel alanda ilk kez kendisinin kurduu Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinde savunuldu. Bunun dnda Sabahattin Beyin dnceleri dorultusunda birtakm rgtler daha kurulmutur. Kurulan bu rgtleri yle sralayabiliriz1: 1. Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti 2. Cemiyeti nklabiye: Eyll 1904de stanbulda Mercan dadisi ikinci ve nc snf

rencileri tarafndan kurulan rgt, daha sonra Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin stanbul ubesi olmutur.

3. Osmanl Ahrar Frkas: 14 Eyll 1908de stanbulda kurulmutur. Program, Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile ayndr. Partinin ad 31 Mart olayna karr ve kendi kendini fesheder.

4. Nesli Cedid Kulb: Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin devam olan rgt 1908de stanbulda kurulmutur. 1911de de kapanmtr.

5. Milli Ahrar Frkas: 1919da stanbulda kurulan rgt, programnda Adem-i Merkeziyet ve Mesleki tima doktrinini devam ettirmitir.

6. Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti 7. Hrriyet ve htilaf Frkas: Prens Sabahattinin dncelerini dorudan savunmayan,

ttihat ve Terakkiye kar olanlarn kurduu bir rgttr. Sabahattin Bey, siyasal rgtler zerinde bu kadar etkili olmasna karn, hibir partiye

girmemitir. Fakat dnsel alanda fazlasyla siyaset yapt grlmektedir.

* zellikle Anglo-Saksonlarn stnlnn Sebebi Nedir? adl eserin etkisinde kalmt (Ttengil, 1954: 20-22). Bu eser, Anglo-Saksonlarn Faikiyet-i timaiyesi Nedendir? ( Terbiye) adyla 1926 ylnda Muallimler Mecmuasnda yaynland (4/38, 1926. S.1633 v.d.). Ayn yazarn Yeni Mektep adl eseri de Say Teytebbu'nun 12. saysndan itibaren; Fransz Mektep Usul, Adam Yetitiriyor mu? adl yazs da mmet Mecmuas'nn 4 ve 5. saylarnda (1328) yaynlanmtr. 1 http://www.geocities.com/begunay/z62.htm 1.02.2008

http://www.keg.aku.edu.trhttp://www.geocities.com/begunay/z62.htm


6

Prens Sabahattin, Ziya Gkalp'in Durkheim'dan etkilenerek ne srd toplumcu gre kar, Le Play'in bireyci anlayn savundu. Edmond Demoulins'in Anglo-Saksonlarn stnl Neden leri Geliyor adl yapt, grlerinin temelini oluturdu. Demoulins toplumlar, zmrelerin hakim olduu ve kiilerin nem kazand toplumlar olarak ikiye ayryordu. Bireylerin nem kazand toplumlarda, toplumsal zmrelemenin, bireyin evresinde olutuunu sylyor, Anglosakson lkeleri rnek vererek bu tr toplumlarn gelitiini ne sryordu. Prens Sabahattin, eitli tarihlerde yaymlanan yaptlarnda, Osmanl Devleti'nin kn, bu grler dorultusunda, zmrelerin egemen olduu bir toplum olmasyla aklad, merkezi otoriteye kar ve bireysel giriimcilie destek veren bir yaklam savundu2. Eitim Grleri

Sabahattin Bey'in iki nemli cephesi vard: sosyologluk ve eitimcilik. Kendisi, bir taraftan "sosyolojinin hakik habercisi" saylrken (Tanyol, 1949: 146,149,153), girikenlik zerine kurduu, daha dorusu aktard eitim grleriyle de eitim hayatmza da bambaka bir canllk getirmitir.

Eitimde, science sociale grubunun eitim kitaplarndan etkilenmi ve o grleri kabaca Trkiye' ye uygulamt. zellikle Edmond Demolins'in iki ciltlik Comment la Route Cre le Type Sociale (Bu kitabn birinci cildi Trke'ye Ahmet Sanih tarafndan Yollar: Asl- timaiyi Yol Nasl Vcuda Getirir? Birinci cilt Ezmine-i Kadime Yollar (Dersaadet, Mahmut Bey Matbaas 1329) olarak evrilmitir.) ve A Quoi Tient la Supriorit des Anglo-Saxons (Bu kitap ta A.Fuat ve A. Naci tarafndan Anglo-Saksonlarn Esbab- Faikiyeti Nedir? adyla (Dersaadet. Ktphane-i Asker, 1330) adyla evrilmitir) eserleriyle Paul Descamps'n Les Trois Formes Essentielles de l'ducation: leur volution compare ve L'ducation dans les coles Anglaises (Bu eser de Dr. Sabri'nin evirisiyle ve ngiliz Mekteplerinde Terbiye adyla Muallim Mecmuas'nn 3/23-37 (1924- 1929) saylarnda yaynlanmtr) adl eserlerinden etkilenmitir (M.Sabahattin. 1327: 69-79).

Sabahattin Bey, Abdlmecit'in kurduu eitim sisteminin yeni zamann ihtiyalarn anlayacak bir nesil yetitirdiini, ancak II. Abdlhamit'in, okul programlarnda ahsiyeti kuvvetlendirecek her trl fikr unsurlar karttn, okullar her millete mensup hafiyelerle doldurduunu belirterek "Sultan, istikbal ile harbe giriti", diyordu (Bayur, 1952: 29-31, 25-28; Sabahattin, kdam 18 Ekim 1908).

Sabahattin Bey'in Osmanl toplumunu kurtarma abalarnda eitimin yeri ok byk olacakt. Terakki Gazetesinin 18-20. saylarnda bunun nemini btn aklyla belirtiyordu. Ona gre, bugnk sefaletimiz -kelimenin btn kuvvetiyle- bugnk terbiyemizin rklnden gelmektedir. Sosyal benliimizi, mill eitim meydana getirir. Her lkenin kurtuluu, mill eitiminin iyiletirilmesine baldr; Trkiye'nin de yledir. Eer bir eitim salam bir yolda yrmezse sivil ve asker btn iyiletirme tasarlar kt zerinde kalmaya mahkmdur.

Eitimin iki esas uygulaycs vardr: aile ve okul. Bunlar bizim toplumumuzda kendilerinden beklenen grevleri yapamyorlar. Eitimin temel amac, beden, dnce ve ahlk ynlerinden kiisel yetenekleri arttrmaktr. Oysa okullarmz bu yn de ihmal ediyorlar. Halkn ocuklara verdii eitimde, onlara girikenlik ve bamszlk yerine grenek ve esarete bal kalma retiliyor. Bu, bir "manev ihtihar"dr. Abdlhamit hkmetinin de ahsiyet dman olmas, lkeye bir "dknler nesli" yetitiriyor.

Anadolu kylsnde de eitim, girikenlik yerine grenee, gelecek yerine gemie yneliktir. Bundan dolay orada da retici gler geliememektedir. Aslnda bugnk

2 http://www.ata.boun.edu.tr/chronology/kim_kimdir/prens_sabahattin.htm 1.02.2007

http://www.keg.aku.edu.trhttp://www.ata.boun.edu.tr/chronology/kim_kimdir/prens_sabahattin.htm


7

merkeziyet ve zulm idaresi de eitim dzenimizin bir rndr. Merkezlerini kendisinde bulamayan ciz halk, bunu baka yerlerde aryor ve bask dzeninin kklemesine yardmc oluyor. Halk, bu dzende, hakszlklara katlana katlana ahlkn yitiriyor.

Sabahattin Bey, eitimde Anglo-saksonlar rnek almamz gerektiini belirtiyor. Genlerimiz, onlarn genleri gibi retimlerini bitirince -hi kimsenin yardm ve desteine muhta olmadan- ekmeklerini kazanabilecek bir durumda olmaldrlar. Bunun iin kiisel girikenlie nem vermelidir. Trkler artk hep devlet memuru olmay brakp serbest hayata atlmal; hkmete muhta olmadan ticaret, tarm ve sanayi alanlarnda baarl almalar yapabilmelidirler.

Sabahattin Bey iin en byk devrim, her Trkn ruhunda bir Robenson ideali yaratmakt. Memura dayal eitim sistemimizi deitirmeli, kuvvetli bir ahsiyet yaratmaya ynelmeliyiz, diyordu (Tanyol, 1949: 157-158). 19.yzylda sadece ngilterede deil Almanyada da kuvvetli bir ahsiyet (karakter) eitimi akm vard. Fichteden Kerschensteinere,..

kinci Mertiyet ilan edildiinde, gazetelerde yaynlanmas iin gnderdii bir beyannamede "Terbiye-i milliyemizin mihveri grenekten teebbse evrilmeli!" diyerek, bask dzeninin bir bilgisizlik sonucu olduu hakkndaki grn tekrarlyordu.

Bizi bask dzeninden kurtaracak ey, sosyal yeteneimiz olacaktr. Bu da ancak "teebbs- ahs" ile meydana gelebilir. Aile ve okul eitimimiz, grenei besliyor. mrmzn en kuvvetli zaman okullarda boa harcanyor. Okullarmzda kiilii ezen bir kla hayat ve basks vardr. Bu okullardan, her zillete katlanacak ciz memurlar kyor. Bunlar halkn retim kabiliyetini arttramazlar. Okullarmz, insan almalarn btn dallarnda korkusuzca yryecek giriken insanlar yetitirsin; eitim sistemimizin yn, gemiten gelecee evrilsin (Kuran, 1965: 439).

Sabahattin Bey, bizim, kazanmadmz yediimiz kanaatindedir; nk okumularn hemen hepsi bir taraftan aldklar maalarla geiniyorlar, retici deiller. Avrupa'ya gnderdiimiz genler bile tketici olarak dnyorlar. Oysa iyi bir memur veya retmen olmak iin Avrupa'ya gitmeye gerek yoktur. Ders kitaplar dzeltilse, bu yeterlidir. Avrupa'ya elbette renci gndermeliyiz; ancak bunlarn retici olarak dnmelerine zen gstermeliyiz. Bunlar ferdiyetilii gelitirecek bir eitim alarak dnsnler (M.Sabahattin. 1327: 82).

Sabahattin Bey, liselerin memur yetitirmek iin aldn ve bunlardan hibir ey beklenemeyeceini belirterek Demolins'in Fransa'da drt-be kyde kurduu zel okullar rnek veriyor. Sosyal ihtiyalarmz byle okullar karlayabilir, diyor (M.Sabahattin. 1327: 83). Genlerimizin bu okullarda iki- yl eitim grmelerini, ondan sonra Trkiye'ye dnerek ferdiyeti bir eitim uygulamalarn; hatt bizim rencilerimizin nce ngiliz ve Kuzey Amerika okullarn bir kere ziyaret etmelerini istiyor.

Okullarmzn amalarnn, ngiliz ve Amerikallarnki gibi, "hayat mcdelesinde baarl olmak (the struggle for existence) olmas gerektiini belirtilerek, her hususta kendi kendine yeterli, bamsz kiiler yetitirilmesi bekleniyor. Kalem memurlar deil "cehd ve cidal adamlar" (struggle for lifers) isteniyor (M.Sabahattin. 1327: 89-98).

Sabahattin Bey, geliigzel Avrupa okullarna renci gnderilmesine kar kmtr. Ona gre, rencileri ngiliz okullarna yollamaldr. Orada retimin esas toprak zerinde alma ve uygulamalardr. Avrupa'dan dnen rencilere iftlikler ve krediler verilmelidir. ngiliz ve Amerikan okullarnda verilecek eitim, rencilerimizdeki kiisel girikenlii gelitirecektir.

Toplumumuzun temeli fert deil aile olduu iin, kzlarmz da okutmalyz. Modern toplumda kadnlar da kazanl ilere doru kouyorlar ve erkeklerle tam bir eitlie ulayorlar. Bu nedenle kzlarmz da retici olarak yetitirmeliyiz (M.Sabahattin. 1327: 69-102).



8

Sabahattin Bey'de eitim nemlidir, ama her ey demek deildir. O, herkesin "Kanun-u Esas", "Mertiyet" v.s. kavramlar gibi maariften de ok ey beklediklerini, ama hayal krklna urayacaklarn belirtiyor. Sosyal stnl salamada hkmet ekilleri ve organlar ne kadar gsz ise, retim de o kadar gszdr, diyor (M.Sabahattin, 1965: 38). retim bir ama deil, bir ara olmaldr (M.Sabahattin, 1965: 39).

Eitimin zn, esasen sosyal yap belirler. Ferdiyeti toplumlarda eitim etkin, ferdiyeti olmayan toplumlarda ise duruktur (pasif) (M.Sabahattin, 1965: 43).

Tanzimat bizde, merkezi idarenin memurlar araclyla tamamen kklemesi demek olmutur. Avrupa ve zellikle Fransa, bunu, toplum zerinde ar basklar yaparak gerekletirmilerdir. Eitimden hukuk ve askerlie kadar her alanda Fransa rnek alnmtr. Kitaplara ve teorilere dayal bir retim, kla hayatna benzer bir eitim sistemi kurulmutur.

Tanzimattan sonra yeni kurulan bir ok okullar olmasna ramen lkemize yeni bir okul anlay girmemitir. Okullarmz yalnzca yksek tabakay hazrlamaya ynelmilerdir. Batdan aktarlan siyasal kurumlarn artk ilemedii II. Mertiyet dneminde ortaya kmtr.

Gene II. Mertiyet Dneminde ortaya kan "ilkretimden byk deiiklikler ve devrimler bekleme kanaat ve akm" da yanl idi. Bugn ilkretim de, halk eitimi de hkmetlerin siyas propagandas iin istenmektedir (M.Sabahattin, 1965: 50). Bu sistem iinde, retmenlerden "siyaset klavuzu" olmalar istenmektedir.

Esasen bizim toplumumuzda ilkretim ihtiyacn ortaya karp belirginletirebilmek iin aileyi, toplum yapsn deitirmek gerekir. Ondan sonras hemen hemen kendiliinden gerekleecektir (M.Sabahattin, 1965: 50). lkemizdeki gayri mslimlerin eitim dzenleri byle gereklemi ve gelimitir. Toplumun kurtuluu, zel giriimlerin gelimesi, zel hayatn dzenlenmesi ve desteklenmesiyle olur. Bu da ferdiyeti eitimin yetitirecei retici kiilerle salanr.

Memur adaylarnn oalmas, Trk toplumunu kurtaramaz. Bu kurtuluu retici, sosyal yapy deitirici kiiler salayacaklardr. Kltr, edebiyat, gzel sanatlar v.s. de ancak bundan sonra geliecektir. retim ve eitim, kiiliin gelimesini salayacak, bunu verimli klacak bir ara olmaldr. Okullarmz da hkmetlerden ok ailelere yakn olmal; ynetimden ziyade alanlara yardm etmelidirler. Okullarn kurulu ve idareleri de mahall idarelere braklmaldr. Eitimin de temelinde, toplumu deitirecek g ailedir. Bu bakmdan aile yaps ve eitimi gayet nemlidir. Bu hususta ngiliz aileleri ve "public school"lar rnek alnmaldr (M.Sabahattin, 1965: 52-63). Eitim kurumlarnn istenilen amaca ulamas, ancak byle bir deiiklikten sonra mmkn olacaktr. Sonu

Sabahattin Bey, lkemizdeki sosyal deimeyi sadece siyasal sistemin deimesi deil, btn kurumlaryla sosyal yapnn deimesi olarak grmtr. O, gerek bir eitim devrimi ve sosyal devrim istiyordu. Trkiye'nin kurtuluu iin kapitalizmi ve sanayilemeyi gerektirecek bir sosyal yapnn kurulmas gerektiini, bunun iin de aileden balamak zere btn sosyal kurumlarda esasl deiiklikler yapmak gerektiini belirtmitir. Osmanl Devleti, geleneksel yapsndan byle bir yap deiikliine geecei yerde, Fransz brokrasisini alarak eski zayf merkezi idare sistemini bu rgt vastasyla glendirmitir. Padiahlk sisteminden parti egemenliine geilerek buradaki yap da salamlatrlmaktadr. Ancak bu yaplar zlp datlmadan lkenin kurtulmasna imkn yoktur.

Avrupa'da sanayilemeye balayan ve bunu baararak dnya zerinde egemenlik kuran ilk lke ngiltere olduu iin, bir dnemde bu lkenin stnlk sebepleri aranm ve dier lkelerin bunu taklit etmeleri istenmitir. Daha sonraki dnemlerde Almanya, Amerika ve hatta Japonya iin byle taleplerde bulunulmutur.



9

Sabahattin Bey'in grleri ve iinde bulunduu Fransz sociale science ekoln bu erevede deerlendirmek gerekir. Ancak Sabahattin Bey'in grlerinde sosyal bnye zerinde deiiklikler yaplmas vurguland halde, gerek kendisi ve meslek-i itim ekol gerek kendisine yakn fikirler savunan Abdullah Cevdet taraftarlar, sadece kitaplar evirmek, fikirler aktarmakla yetinmiler; Trk sosyal yapsn dorudan deitirici hareketlerde bulunmamlardr. Bunun yansra Sabahattin Bey'in, u veya bu ekilde, Trkiye'deki her ihtill hareketinin iinde bulunduunu da belirtmek gerekir.

Sabahattin Bey, 20. yzyl balarndaki Trk eitim sistemi tartmalarna yeni bir boyut getirdii; eitim ihtiyac, eitimde ailenin rol, eitim amac olarak tketici elemanlar yerine retici zihniyet ve yetenekte insanlar yetitirilmesi, eitimde Fransa'nn rnek alnmaktan vazgeilmesi gibi konulardaki taze nerileriyle yeni Trk eitim sisteminin olumasnda nemli katklarda bulunmutur. Kaynaklar Altuni-Grsoy, B. (2003) Prens Sabahattin. Tarihi, Kltr ve Sanatyla VI. Eyp Sultan Sempozyumu, Tebliler, 23-27 Mays 2002, Eyp Belediyesi, stanbul Bayraktar, B. (1997) Gnmzde yeniden deerlendirilmesi gereken Bir Dnr: Prens Sabahaddin Bey, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, (Dokuz Eyll niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits) say: 6. S.51-61 Bayur, Y.H. (1952). Trk nklb Tarihi, cilt 2/4. Ankara. Budak, M. (1998) Toplumbilimci Prens Sabahattin. stanbul Cemal Paa. (1933). Hatralar ve Vesikalar, stanbul. Ege, N.N. (1977). Prens Sabahattin- Hayat ve lm Mdafaalar, stanbul. Ergan, N. G. (2000) Prens Sabahattinin Osmanl Sosyal Yaps zerine Gr ve nerileri, Trk Yurdu, Aralk 1999 - Ocak 2000, C.19-20, say 148-149, s.105-116. Haniolu, M.. (1981). Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnem, stanbul. Koer, H. A. (1974). Trkiyede Modern Eitimin Douu Ve Geliimi (1773-1923), stanbul MEB Yayn. Kuran, A.B. (1965). Osmanl mparatorluu'nda nklp Hareketleri ve Mill Mcdele, stanbul. Kutay, C. (1964). Prens Sabahattin Bey, Sultan II. Abdlhamit, ttihat ve Terakki, stanbul. M. Sabahattin. (1327). ttihat ve Terakki Cemiyetine Ak Mektuplar (6. Mektup), stanbul. M. Sabahattin. (1965). Trkiye Nasl Kurtarlabilir? stanbul. Prens Sabahattin. (2007) Gnll Srgnden Zorunlu Srgne. (Ed. M.. Alkan). stanbul: YKYay. Sultanzde Sabahaddin, Neyyir-i Hakikat, 27 Nisan 1909. Sabahattin (1908). Teebbs- ahs, kdam gazetesi, 19 Ekim. Tanyol, C. (1949). tima Monografi Hazrlklar: Prens Sabahattin, Sosyoloji Dergisi, 4-5. Ttengil, C.O. (1954). Prens Sabahattin, stanbul. lken, H. Z. (1979) Trkiye'de ada Dnce Tarihi. stanbul: lken Yaynlar


prens sabahattin beyin eğitim üzerine düşünceleri

Documents