predrag palavestra - osam vekova srpske knjizevnosti

7/22/2019 Predrag Palavestra - Osam Vekova Srpske Knjizevnosti

1/20

1

Predrag Palavestra

OSAM VEKOVA SRPSKE KNJIZEVNOSTI

Obelezavanjem 800 godina od osnivanja srpskog manastira Hilandara u SvetojGori 1998, zaokruzice se i puni osam vekova postojanja i zracenja srpske

knjizevnosti! Od kraja "## veka, kada su nastala njena prva pisana dela, srpska

knjizevnost ostvarila je raskosnu riznicu dua koja sadrzi mnoge temeljne vrednosti

celokupne juznoslovenske kulture i civilizacije!

$edju glavnim snagama koje su uticale na karakter juznoslovenske

%jugoslovenske& civilizacije, znatnim svojim delom ucestvovala je i srpska

knjizevnost! Pokretacke snage srpske knjizevnosti, koja je krajem "#" i pocetkom"" veka brzo stasala na patrijaralnoj kulturi i sazrela u 'ukovom jeziku, na

najvisem stupnju ideja bile su usmerene ka promenama kulturni modela! (ile su

vezane za sirenje i osmisljavanje postignuti sloboda, za preobrazaj nasledjenog

patrijaralnog morala i za zdrava raslojavanja u gradjanskom drustvu, za

raznovrsnost i pretapanje stilova i za, tada jos neprikosnoveno uzvisenu, idejujugoslovenskog ujedinjenja u slobodnu drzavu! )va velika carstva * tursko i

austrijsko * koja su se u to doba raspadala, naceta, izmedju ostalog, i srpskomobnovom, zastupala su dva suprotna civilizacijska sistema+ dinamicki industrijski

kapitalizam u usponu i staticki istocnjacki eudalizam u opadanju! -ugoslovenska

inicijativa, za koju su tada bili nadjeni naucni i politicki motivi, bila je resenjeizabrano u tamnom vilajetu!

'odjene idejama srpske revolucije iz 180.! godine, idejama slobode,

prosvecenosti i demokratije, srpska kultura i knjizevnost postigle su u "#" vekuzavidan, u evropskoj istoriji dotad nezabelezen duovni preobrazaj, silovit i

dalekosezan civilizacijski skok! /epismena seljacka drzava ustanika i ajduka zasamo pedesetak godina, od Hatiseria do stava iz 1888, vratila je srpskom narodu

njegov istorijski identitet, iznela pred vropu njegovu junacku epiku i bogatu

duovnu tradiciju, obnovila svetosavski kult srednjovekovne drzave i srpskog

pravoslavlja, ocistila, sredila i preporodila knjizevni jezik na narodnim osnovama isirom otvorila svoje vidike prema svetu! 2roz srpsku kulturu duvali su svi mocni

vetrovi modernoga doba, od jetkog jakobinstva i tvrdog kartezijanstva, do otmenogsalonskog artizma, slovenskog svetskog bola i neodlucne ilosoije beznadja i

nistavila! 3a kratko vreme, srpska kultura modernoga doba navikla se na

ravnopravno postojanje oprecni teznji i ideologija! njoj su u istom casu cvetale i

erderovske postavke o duu probudjenog naroda i karbonarske zavere anarista4

dinasticke svadje i korumptivna birokratija uporedo s ideologijom liberalizma i

socijalistickim programom marksista i bakunjinista, s trezvenim racionalizmompozitivista i kriticke naucne svesti sto je stajala na suprotnoj strani od sumornog

idealizma romanticara i sanjara! 2rajem "#" i pocetkom "" veka, Srbija je bilajedina zemlja na svetu u kojoj je sam monar bio tumac liberalni ideja )zona


2/20

2

Stjuarta $ila o slobodi!

jugoslovensku civilizaciju, o kojoj se i tada sanjalo, srpska knjizevnost pocelaje da prilaze sve vece i svetlije doprinose, izrasle iz srpskog preporoda! #ako se nije

mogla osloboditi nedaca sto ce je i kasnije kociti u napretku * kao sto su

nesigurnost i neverica, neprosvecenost i nesloga, neistrajnost i nemastina * srpskakultura je preko knjizevnosti unela u jugoslovenski kulturni krug nekoliko

znacajni oslonaca! /eke od ti ideja bile su opste ideje modernoga doba, ali je,

pored nji, bilo i nesto izvorni tekovina, kao i nekoliko inicijativa koje supokazale zivost, gipkost i otvorenost srpske duovne kulture cak i za najneobicnije

pokrete u svetu ideja i stvaralacki nastojanja! Prodor radikalne urbane svesti u

srpsku sredinu krajem "#" veka, kada je zapocelo zlatno doba moderne srpske

knjizevnosti, stvorio je raskol izmedju nasledjene patrijaralne i tek zacete

gradjanske kulture, ali to odvajanje u srpskim dusama nije izazvalo krizu! (ila je to

samo prva moralna katarza jedne obnovljene kulture, koja se upravo kroz

priblizavanje vropi uspravljala na noge i koja je realisticko iskustvo i naucnetekovine pozitivizma znala da iskoristi za preporodjaj tradicionalne kulture, zaobnovu nacionalne svesti i za izgradnju nove ilosoije pregalastva, sluzbe i

odricanja!

/eka zracenja tadasnje srpske kulture prenela su se i izvan granica Srbije!

svim krajevima naseljenim srpskim zivljem upaljene su nove vatre nacionalnog

samospoznanja! 5ime je srpski kulturni prostor dobio u sirini i postao izvor opsti

jugoslovenski teznji i ocekivanja! /ovi Sad i $ostar, iako jos u sklopu tudje ineprijateljske drzave, takmicili su se za naziv 6srpske 7tine6! Sarajevo, etinje,

3agreb, )ubrovnik, (anja uka, 3adar, Split i Sibenik bili su vazni srpski kulturnicentri, ziva sredista knjizevnoga rada u kojima su delovali najbolji srpski pisci i

izdavane znamenite srpske knjige i casopisi! -edinstvena srpska knjizevnost imala

je otvorena vrata za sve preduzimljive, uporne i dobrootne kulturne poslenike,

ucitelje i novinare, pisce i svestenike iz svi pokrajina gde su ziveli Srbi! /i u

kritici ni u istoriji knjizevnosti nisu postojale nikakve razlike izmedju regionalne i

maticne srpske knjizevnosti! Srpski kulturni prostor, koji je uokviren u preporodnodoba srpske knjizevnosti, obuvatao je i velike centre i zabacenu perieriju! #z njega

su na svim stranama zracile iste ideje nacionalnog samopouzdanja, kulturneobnove, prosvecenog realizma i upornog kulturnog rada!

Objedinjujuca misao vecine srpski pisaca bila je misao o slobodi! Srpskaknjizevnost je tu ideju od ranije imala u samom jezgru svoga izraza i svoje

imaginacije, jer je vizija slobode bila glavna pokretacka snaga svekolike srpske

duovnosti nakon propasti carstva i )espotovine! romantizmu, posle srpske

revolucije, ideja slobode postala je vodeci motiv okupljanja i budjenja nacije, ali jetek u moderno doba slobodarska misao dobila svoju punocu i sirinu, postavsi neka

vrsta zajednickog nazivnika za celokupnu srpsku knjizevnost! $isao o slobodi je

glavni znak raspoznavanja koliko je neko delo uraslo u tkivo srpske duovne

kulture! Sam jezik te kulture bio je najosetljiviji na zvuk slobode! 2roz knjizevnost,

lisenu osvetnicke mrznje i odmazde, sloboda se uzdizala, slavila i branila kao svetla

i sveobjedinjavajuca misao*vodilja, kao prkosno nacelo otpora protiv svakenepravde! #z srpske knjizevnosti moze se nauciti sta u srpskom narodu vredi


3/20

3

sloboda * sloboda malog coveka pred mocnikom i golemasem, sloboda iskonskog

ljudskog nagona za srecom, sloboda zudnje za idealnim i bozanskim pravomcoveka na malo slobodna daa!

svim tragicnim trenucima veliki iskusenja, srpski pisci i kriticari bili su po

pravilu veliki duovni predvodnici nacije! -edni su smatrani uciteljima energije,drugi uciteljima stila i vaspitacima ukusa! $nogi su prednjacili u politickim,

drustvenim i nacionalnim poduvatima i bili stvarni ideolozi gotovo svi veliki

pokreta na slovenskom jugu! (orbenost, dinamizam, odanost ideji i spremnost nalicnu zrtvu bili su odlike velikog broja srpski pisaca i intelektualaca, koji su

naucili da zive od prkosa, pod prismotrom, sa zabranama, pretnjama i progonima,

na drustvenoj ivici, ponekad van zakona, naviknuti na tamnice, stratista, ratove,

bolesti, siromastvo, zaborav i neprekidna odricanja! 2ad bi se u nasem veku

nacinio neki popis smrti srpski pisaca, dobila bi se jedna neverovatna

enciklopedija ljudske patnje! 5e gorke smrti srpski knjizevnika na vesalima, od

noza, pred streljackim strojem, u tamnicama, pod mukama, u mrezama za ludake, ubitkama, zasedama, jamama, istragama i zaverama, i same su tragican doprinossrpske knjizevnosti jugoslovenskoj civilizaciji! 5ragizam srpske knjizevnosti, ciji

pravi koreni sezu duboko u mitsko nasledje (alkana, do elenski i vizantijski

temelja, u izvesnom smislu razlicit je od tragicne misli u novijoj evropskoj

knjizevnosti! 5amo prevladava ideja otudjenja izmedju prometejskog prkosa i

siziovskog ocajanja, a ovde tragicna svest ima ontolosko znacenje+ misao o smrti

ne vodi u beznadeznost i nistavilo, nego nadvladava prolaznost, uci istrajavanju i ukrajnjem isodu pruza uteu u nekoj drugoj, nadistorijskoj stvarnosti! 5ragicni

erojski optimizam, preuzet iz narodne epike i kosovskog zaveta, u modernojsrpskoj knjizevnosti prilagodjen je moralnom nacelu volje da se istraje i na

strasnom mestu! pravo zato, srpska knjizevnost u juznoslovenskoj civilizaciji

sluzi kao uzor za ozivotvorenje delatni ideja istorije, kao primer za podizanje i

odrzavanje duovne i moralne energije nacije!

:

prkos velikim i cestim istorijskim potresima na (alkanu, mnogim ratovima i

promenama vlasti, pa cak i dalekoseznim sudarima mocni civilizacija koji su se

odigravali na tome prostoru, u toku puni osam vekova srpska knjizevnost odrzalaje stalan rast i neprekinut stvaralacki kontinuitet! svome dugom trajanju dozivela

je nekoliko snazni i plodni stvaralacki uzleta! Oni su za kratko vrememnostvom vredni dela nadoknadili povremene zastoje izazvane ratovima,

istorijskim nedacama i raznovrsnim stradanjima naroda izlozenog brojnim

patnjama a cesto i unistenju!

Prvi svoj procvat srpska knjizevnost imala je vec u srednjem veku, kada se ceojugoistok vrope nalazio pod zracenjem 'izantije i bogate istocno*mediteranske

pravoslavne civilizacije! Prvi izvorni knjizevni spomenici, napisani na tlu srpskizemalja, oslanjali su se na dve snazne i ocuvane balkanske knjizevne tradicije * na

nasledje grcke riscanske pismenosti, verski spisa, teoloski, pravni i istorijskidela vizantijski svestenika i pisaca, a * sa druge strane * na raskosnu i u narodu


4/20

4

zivu i prisutnu olklornu tradiciju, ciji su stvaralacki, duovni i umetnicki koreni

zadirali duboko u mitsko nasledje drevni balkanski naroda! Sava /emanjic%11;potekao je najverovatnije iz neke dobro uodane i razvijene kaligraskeprepisivacke skole sa vidnim odlikama posebne srpske ortograije i jasnimtragovima svezeg narodnog govora!

5okom trajanja srednjovekovne srpske drzave "##*"' veka, knjizevni rad bio je

u stalnom usponu! Pored crkveni i verski knjiga, poucni i kanonski uputa,

zitija svetaca, biograija, povelja, sluzbi, molitava i povala * kakva je znamenita,

recita i raskosno uradjenaPohvala knezu Lazarumonainje -eimije iz 1.0=!

godine * medju Srbima se prevode i citaju podjednako i agiograske i svetovneknjige iz vizantijske i zapadne knjizevnosti+Roman o Aleksandru Velikom%Srpska

Aleksandrida&,Roman o roji,Povest o ristanu i !zoldi, legende o anselotu i(ovu od 7ntone kao i druga popularna dela! 5ragovi te ocigledno dobro poznate

lektire usli su i u narodna predanja i sacuvali se sve do 'ukovi zapisa u "#" veku!

/ajbolji primer takvog produzenog zivota pisane reci i njenog dugog trajanja u

narodnim umotvorinama nalazi se u narodnim pricama i pesmama gde su ostali

vidljivi tragovi stari srednjovekovni apokria i jereticki knjiga poput "#ilazenja

$o%orodi&e po mukamau pesmi 6Ognjena $arija u paklu6! proznim delimamonaa 5eodosija Hilandarca iz "### veka %Zitije sv. SaveiZitije Petra 'orisko%&

mogu se naci izvanredni primeri visokog pripovedackog stila stare srpskeknjizevnosti sa zivim odlikama razvijenog biograskog romana! 5eodosijevi opisi i

kazivacko majstorstvo po slikovitosti, mastovitosti, lakoci pripovedanja i zivotnojuverljivosti nimalo ne zaostaju za najboljim stranicama evropske proze onoga doba!

Slicnu svezinu i privlacnost imalo je, takodje, iZitije despota Ste(ana Lazarevia&a

iz pera 2onstantina @ilosoa iz "#' veka sa zivim odlikama romansirane ronike u

koju se mogu ukljuciti i)ani&arove uspomene2onstantina $iailovica izOstrovice kod /ovog (rda! 2ao ratnik despota )-urdja (rankovica, $iailovic je

1.ratovao po (osni i garskoj, dok potkraj "'# veka nije umro kao prebeg pod

zastitom ugarski i poljski vladara, kojima je, kao svedocanstvo o 5urcima,

namenio svoje uspomene! slicnim spisima drugi srpski pisaca srednjega veka

nalazi se takodje mnostvo podataka o stalnom prisustvu i trajanju jake usmenenarodne knjizevnosti medju Srbima! 5a usmena tradicija zivela je naporedo sa


5/20

5

pisanom, crkvenom i svetovnom knjigom, da bi u vreme ropstva pod 5urcima

odrzala neugasenom stvaralacku snagu umetnicke reci u narodu! prostoruizmedju stare i nove srpske knjizevnosti narodno usmeno stvaralastvo izraslo je na

raznovrsnom, siroko rasutom, drevnom mitskom i olklornom nasledju, na kome se

najvecim delom odrzala svekolika duovnost izvorne patrijaralne kulture srpskognaroda! #skonski i veciti pratilac uspona i kretanja ljudskog roda, najsadrzajniji i

najpresudniji cinilac u razvoju duovnog sveta coveka, narodno stvaralastvo upilo

je u sebe ogromno misaono i tvoracko iskustvo sveta, sve ono sto se u kolektivnojsvesti i podsvesti naroda talozilo duze od pamtiveka! /eutvrdive i neuvatljive

starosti, usmeno narodno stvaralastvo bilo je prvi oblik iskustvenog dijaloga coveka

sa njegovim prirodnim okruzenjem i najblizim sabesednicima! (io je to korak od

igre i obreda ka tananoj duovnoj komunikaciji na najvisem nivou svesti, stvaranje

i oblikovanje nove, nestvarne stvarnosti koja pored postojeceg pojavnog sveta

stvara i novi, nepostojeci a ipak stvarni svet apstrakcije, maste, ideja, izmisljeni

slika i neverovatni zbivanja gde je sve mogucno i sve istinito jer je sve stvorenopo ljudskoj meri iz cistog covecijeg uma!

Obuvatajuci u sebi nanose prastari vremena i kultura, i to sa prostora mnogo

siri od svoje uze balkanske postojbine, srpska narodna knjizevnost kao deo

slovenskog i balkanskog olklora postojala je zasigurno jos pre prvi pomena u

srednjem veku! Sa dosta osnova pretpostavlja se da je deo starog$arsko%

rodoslova%Letopisa popa Dukljanina& iz "## veka, u stvari mladja prerada jednog

jos starijeg latinskog spisa nastalog u 3eti ili na juznom Primorju jos u "# veku podnaslovom'raljevstvo Slovena%Re%num S&lavorum&! Sluti se da je taj spis mogao

nastati prema modelu evropski srednjovekovni viteski spevova o Aolandu,/ibelunzima ili ruskom Slovu o polku !%orovom i da se poslednji trag toga epa

zadrzao u vec pomenutoj legendi o 'ladimiru i 2osari! Posredna svedocenja o

starini i prisustvu narodni pesama razbacana su uzgredno po mnogim delima

srpski srednjovekovni knjizevnika, kao i u zapisima razni putopisaca onoga

doba! /ajstariji siguran zapis potice iz 1.9;! godine! Pronadjen je u jednom

italijanskom spevu i sadrzi deo srpske narodne pesme dugoga stia %bugarstice& ostvarnom dogadjaju vezanom za Smederevo 1..8! godine! /esto kasnije, lirske

narodne pesme belezili su dubrovacki i dalmatinski pisci! Prvu izvornu narodnupesmu o $arko 2raljevicu zapisao je i 1


6/20

6

pitalice gde je, najcesce u svega nekoliko skladni reci, sazeto veliko zivotno

iskustvo, britka narodna mudrost i trezveno moralno osecanje pravde, istine i grea! narodnoj poeziji podela se vrsi na zenske %lirske& i junacke %epske& pesme! One

se u mnogim svojim odlikama neposredno vezuju za prozno usmeno stvaralastvo,

gde se takodje neki zanrovi smatraju vise 6zenskim6 a drugi vise pripisuju6muskom6 nacinu misljenja i poimanja sveta! irske pesme, vezane za obredne

radnje i obicaje %svatovske, ljubavne, zetelacke, koledarske, dodolske i kraljicke

pesme, uspavanke, tuzbalice i druge, po pravilu sa tragovima stari paganskirituala&, ocuvale su obilje etnograske gradje izvanredno znacajne za upoznavanje

duovne kulture i narodne tradicije! irsko*epske pesme i balade, cesto sa

naglasenom moralistickom i poucnom sadrzinom i tragicnim raspletom, cine prelaz

od zenske narodne poezije ka junackoj epici! One otkrivaju i neke od najdublji

slojeva potisnutog narodnog pamcenja i zapretanog pesnickog govora!

pske narodne pesme, po kojima se srpska usmena knjizevnost nasla u samim

vrovima svetske poezije, uporedo sa najvecim spevovima svi vremena, sacuvanesu ponajvise iz doba robovanja pod 5urcima, mada se u narodu neguju od starine i

po ustaljenom obicaju prenose od jednog narastaja na drugi! Starije pesme bile su

6pesme dugog stia6 %bugarstice&, koje je kasnije potisnula deseteracka guslarska

narodna epika prozeta jakim istorijskim pamcenjem i izrazitim nacionalnim

osecanjem, cvrstim moralnim merilima i visokim covecanskim idealima! 3apisana

uglavnom u "#" veku od dobri guslara*pevaca * medju kojima su neki bili pravi

majstori epskog kazivanja i sjajni knjizevni talenti velike izrazajne moci irazvijenog smisla za docaravanje i oblikovanje sadrzine * srpska narodna junacka

epika u najtezim danima neizvesnosti dopunjavala je, a ponekad i nadoknadjivala,posustali i zaustavljeni knjizevni rad i tako, u dobroj meri, ocuvala duovnu i

umetnicku tradiciju narodnog govora! #zlozen velikim zivotnim nevoljama i

tragicnim iskusenjima istorije, narod je kroz svoju epiku odnegovao, podigao i

razvio misaonu i tvoracku snagu svoga jezika, produovio ga, odrzao i osposobio

za velike stvaralacke poduvate! Obezbedio mu je gipkost, lepotu, sirinu znacenja i

raskos oblika, zvucnost, ritam i neiscrpne mogucnosti preobrazavanja! Podstaknuomu je zivotodavnu i gotovo cudesnu sposobnost samoprociscavanja i obnavljanja

kako bi jezik svagda bio i ostao glavna odlika nacionalne kulture! narodnojpesmi srpski jezik je sazreo, uoblicio se i otvorio za najvise duovne poduvate i

tako postao osnovni nosilac i izraz kulturnog identiteta! Prema istorijskom sadrzaju, srpska narodna epika grupisana je u vece celine! One

nisu povezane spoljasnjim okvirom po uzoru na klasicne epove drugi naroda,

poput!lijade, "disejeiliMaha#harate! -edinstvo srpske junacke epike odrzava se

iznutra, kroz duovne, moralne i istorijske sadrzaje, a tek uzgred kroz spoljasnjuormu i tematsku srodnost razni ciklusa * kao sto su kosovski ciklus, pesme o

2raljevicu $arku, pesme o ratovanju s 5urcima, o ajducima i uskocima, ili o

vojevanju za slobodu u srpskom ustanku! /eki od ti ciklusa, na primer kosovski ili

ciklus 2raljevica $arka, tematski su cvrsce vezani, bilo idejom poraza i zrtve, bilo

licnoscu glavnog junaka, mada se i u njima prave vrednosti ipak izostravaju izvan

tematski okvira, u jedinstvenoj poetici, pesnickom izrazu i umetnickom postupku* tj! u onome sto se kroz mrezu stiova naslucuje i oseca iza teksta, kao duovno


7/20

7

jedinstvo i celovit moralni stav prema zivotu i istoriji! 5o svojstvo vidi se i u nekim

pesnickim delima koja su nastala na temeljima epske tradicije i usmenog pesnistva,kao sto su +orski vijena&Petra ## Petrovica /jegosa ili, u novije vreme, poeme

$atije (eckovica!

Sistematsko belezenje srpski narodni umotvorina zapoceo je na pocetku "#"veka 'uk Steanovic 2aradzic %1;8;*18?.&, zacetnik nove srpske knjizevnosti i

zakonodavac srpskog knjizevnog jezika! /a podsticaj prijatelja iz (eca, 'uk je

181.! godine izdao prvuMalu prostonarodnju slavenoser#sku pjesnari&ui uz nju,iste 181.! godine, prvu srpsku gramatikuPismeni&u ser#sko%a jezika! Orabren

uspeom i povoljnim prijemom prvePjesnari&e, vec naredne 181

objavio i drugu-arodnu sr#sku pjesnari&u, da bi nesto kasnije u ajpcigu

%18=>B=.& stampao novo prosireno izdanje, kasnije dopunjavano mnogim pesmama

sto i je do kraja zivota skupljao putujuci cesto po Srbiji, 'ojvodini, rnoj Gori i

)almaciji! Pored nekoliko knjiga pesama i mnostva neobjavljeni zapisa koji su

ostali u rukopisu, 'uk je objavio i-arodne srpske pripovijetke%18=1&, Srpskenarodne poslovi&e%18>?&,'ov&ezi& za istoriju, jezik i o#i&aje Sr#a sva tri zakona%18.9&, obimnu etnograsku gradjuZivot i o#i&aji naroda srpsko%a%18?;& i "

rnoj +ori, kao i nekoliko svezaka knjizevnog kalendaraDani&a, te istorijske

radove o $ilosu Obrenovicu, o 2aradjordjevom Praviteljstvujuscem Sovjetu i o

vodjama Prvog srpskog ustanka!

5rajan i neprocenjiv doprinos srpskoj kulturi i pismenosti, 'uk 2aradzic je dao

svojom reormom knjizevnoga jezika! Privatajuci napore sto su i na negovanjunarodnog jezika u knjizevnosti jos pre njega cinili drugi srpski prosvetitelji *

posebno osnivac beogradske 'elike skole )ositej Obradovic %1;>9*1811& * 'uk jesrpski jezik vratio izvorima narodnog govora, uveo onetsku ortograiju i ustanovio

kljucno nacelo srpske jezicke kulture+ 6Pisi kao sto govoris, a citaj kao sto je

napisano6! Pored gramatike i uvodjenja nove azbuke, 'uk je 1818! godine sacinio

prvi Srpski rje&nik, cije je drugo izdanje iz 18


8/20

8

preporoda! 5ek kada su se slegle i oladile vatre srpske romanticarske omladine, i

kada je nova gradjanska svest svatila vaznost nacionalnog okupljanja, kulturnogidentiteta i moralnog samopouzdanja, tek tada su u srpskoj knjizevnosti, nauci i

umetnosti zavladali vodeci principi 'ukove kulturne ideologije! 5o su bili+ du

nacionalne obnove, zanosvan na narodnom jeziku i narodnoj tradiciji4 istorijskikontinuitet moralne svesti, sacuvane u ilosoiji epskog predanja4 nacelo

demokratizma, oslonjenog na iskustvo odricanja i samopomoci, na smisao i potrebu

zajednickog rada za opstu stvar!

$a koliko, dakle, izgledalo paradoksalno, 'ukova jezicka revolucija unapredila

je medju Srbima ne samo svest o sopstvenom poreklu i duovnom identitetu, nego i

odnos prema demokratskoj instituciji javnosti, u kojoj se ta samosvest najbolje i

najpotpunije ostvaruje! Slobodan jezik je orma slobodnog dua! Slobodan du se u

jeziku ne iskazuje kroz mutne u nejasne, zakucaste raze, kroz uvrnute reci i

razlivene recenice, kroz redukovan recnik i ogoljena znacenja, kroz dvosmislen

mandarinski govor, kome je svra da skriva a ne da objasnjava, i koji zapravonarusava i remeti komunikaciju umesto da je olaksava i unapredjuje! osnovi

jasan i jednostavan, pouzdan, savitljiv i prilagodljiv, 'ukov jezik zivi i razvija se

jedino u kretanju i dejstvu, u dijalogu koji otkriva nov jezicki kCd i uvek iznova

aktivira sve skrivene slojeve znacenja, sve zvucne prelive i svu neverovatnu

leksicku, morolosku i sintaksicku skalu jezicki mogucnosti! 'ukova borba za

narodni jezik bila je oblik borbe za dostojanstvo naroda koji tim jezikom govori, za

slobodan du koji se u tom jeziku ostvaruje!

2ao svi pravi pregaoci u srpskoj kulturi i istoriji, 'uk 2aradzic je bio covek

velikoga uka i zamaa, nosilac duovnog nacela suprotnog tradicionalnoj svestimirenja sa datim stanjem stvari, nepomeranja, trpljenja, promucurne pritvornosti i

rajinske pokornosti! Statickom nacelu mirovanja 'uk je, kao covek prosvecenosti,

suprotstavio dinamicko nacelo pokreta! 'eliki sledbenik epoe prosvecenosti, 'uk

je bio pisac koji je reormu kulture svatao i ostvarivao kao povratak u vropu!

2ao osnov moralne ilosoije srpskog naroda i njegov nagonski otpor nasilju

istorije, 'uk je istakao patrijaralnu kulturu etickog kontinuiteta i tragicnog epskogoptimizma, ocuvanog u guslarskom predanju i zavetnim zakonima otaca! 5ragizam

srpske i balkanske istorije on se trudio da prevlada cinom a ne trpljenjem,kulturnom akcijom i knjizevnom reormom izvedenom po uzoru prosvecene

vrope! Sve tri kobne nedace u srpskom marodu * neprosvecenost, nesigurnost inemastinu * on je nameravao da ukloni otvaranjem prema vropi i ukljucivanjem

olklornog blaga balkanske kulture u evropski duovni prostor!

2ao sto su, pre 'ukove knjizevne reorme, istanjenu vezu sa srednjovekovnim

nasledjem i pomalo klonuli kontinuitet srpske knjizevnosti odrzavali pisci srpskogabaroka i klasicizma prelazeci sve smelije sa vestackog slavenosrpskog jezika na

obican i razumljivi govor naroda %Gavril Steanovic 'enclovic, -ovan Aajic,

3aarija Orelin, ukijan $usicki&, tako su i u 'ukovo vreme zivo delovali pisci

kratkotrajnog srpskog sentimentalizma i predromantizma! /ajznacajnija pojava

medju njima bio je -ovan Sterija Popovic %180?*18


9/20

9

pisac komedija %Laza i paralaza,Pokondirena tikva, vrdi&a ili 'ir )anja,

Rodoljup&i/, ciji su jetki i vedri satiricki i kriticki tonovi sasvim odudarali odSterijini kasni, sumorni i gorki pesimisticki stiova iz zbirkeDavorje!

Posle 'ukove knjizevne i jezicke revolucije, srpska duovna kultura nikada se

vise nije odvojila od potrebe da se otvori prema vropi i ukljuci u tokovecivilizovanog sveta! Sa 'ukom je zapocela druga duovna obnova srpske

knjizevnosti pracena silovitim oslobadjanjem stvaralacke energije koja se u gotovo

svim oblastima duovne kulture visestruko preporodila na tek otkrivenim izvorimanarodnoga jezika i narodnog stvaralastva! /ajbolji dokazi toga preporoda u

duovima pisaca vide se po naglom usponu srpske knjizevnosti 'ukovoga doba,

pocev od lirske obnove srpskog stia uPesmama(ranka Aadicevica %18.;& i

misaonog tragizma /jegosevog +orsko% vijen&a%18.;&, pa do razbuktavanja

knjizevni stilova i ideja kod 'ukovi blizi ili dalji duovni potomaka! /ajpre

kod trezveni srpski realista, okrenuti istinskom zivotu i narodu, a potom i kod

oni pisaca koji su, poput aze 2ostica, na vukovskom iskustvu ustanovili novuduovnu vertikalu, podigli i preporodili tradicionalnu knjizevnu misao i srpskukulturu saobrazili merilima modernoga doba!

Petar ## Petrovic /jegos %181>*18


10/20

10

-ovan )ucic, 7leksa Dantic, $ilan Aakic, 'ladislav Petkovic )is, Svetislav

Steanovic, Sima Pandurovic, 'eljko Petrovic4 dramski pisac i komediogra(ranislav /usic4 uticajni knjizevni kriticari (ogdan Popovic, -ovan Skerlic, Pavle

Popovic! /-ima su se ubrzo, jos u godinama pre Prvog svetskog rata, jedan za

drugim prikljucili i pisci novog narastaja+ #sidora Sekulic, )imitrije $itrinovic,Stanislav 'inaver, $ilutin (ojic, 'eljko $ilicevic, $ilutin skokovic, #vo 7ndric!

2rajem "#" i pocetkom "" veka, glavne pokretacke ideje izmesale su se sa

novim ocekivanjima jednog mladog drustva u usponu, narocito s potrebama

ojacane srpske gradjanske klase koja se stvarala i popunjavala bez postupnosti,

brzim preobrazavanjem iz seoske u gradsku i varosku kulturu, bez prekidanja stalne

zivotodavne veze s narodnom masom! mesto zaostale, tvrde i duovno skucene

kulture, prozete staticnom ilosoijom trpljenja i odricanja, radjala se novadrustvena etika dinamicnog pregalastva, vere i nacionalnog optimizma! Od njenog

zamaa gasila su se kandila mitske utee u carstvu nebeskome i brisali tragoviorijentalnog atalizma, neprimetno natalozenog u duu i mentalitetau naroda koji se

nasao na nemirnom prostoru susretanja i prozimanja nekoliko razliciti kultura,

nesklada istocne i zapadne civilizacije, oprecni verski ucenja i neprijateljski

drustveni sistema i klasa!

Obnova nacionalne svesti bila je ideoloski odgovor mladje, radikalno nastrojene

gradjanske inteligencije na teske i nezdrave prilike, koje su pred kraj "#" vekavladale u Srbiji i stvarale sve dublji jaz izmedju teznji istorijskog procesa

emancipacije i konkretnog polozaja nacionalne kulture, punog protivrecnosti,

golemi razlika i gotovo tragicni nesaglasnosti! Pokretanje Srpsko% knjizevno%

%lasnikana samom pocetku "" veka, oko kojeg se okupila opoziciona grupapreduzimljivi mladi intelektualaca, maom skolovani u @rancuskoj na

demokratskoj tradiciji prosvecenosti, liberalizma i drustvenog rada, oznacilo jezacetak plodne stvaralacke katarze duovne svesti srpskog naroda i trenutak

sudbonosnog prekida u kontinuitetu patrijaralne i palanacke kulture! (io je toraskid modernog vremena sa prosloscu kao opterecenjem, pocetak razdoblja veliki

inovacija, na gotovo svim poljima! Osnovni smisao ocekivani promena nije bio u

tome da se stara mitska tradicija ospori i da se izbrisu nacionalne osobenosti

duovne kulture, vec u tome da se zdrave tekovine patrijaralnog drustva i morala

integrisu u novu, modernu kulturu naroda, dovoljno pripremljenog i sposobnog daprivati izazov novoga vremena!

2ao jedan od glavni duovni vodja i 6ucitelja energije6 onoga doba, covek

velikog drustvenog ugleda i znatnog knjizevnog autoriteta, -ovan Skerlic %18;;*191.& je s ponosom ukazivao na zdrav narodni du, koji je u casovima pregnuca

sposoban za veliki polet i koji, kad savlada nesocijalnost i moralni neat, 6oskudicu

osecanja celine6, neistrajnost i primitivnu zlobu, pokazuje visoke eticke i duovne

vrednosti, visu meru 6trezvenosti, inteligentnoga netradicionalizma, sirine vidika,

liberalizma u idejama, ostroga dua i pravilnoga suda, toliko razumnoga kriticizma

i plodne pozitivnosti6! /jegova vitalisticka ilosoija, koja je ostavila neizbrisiv trag

na citavoj epoi modernizma i, uprkos mnogim idejnim neslaganjima, okupila okosebe nekoliko intelektualni i knjizevni narastaja, zasnivala se na toj veri u


11/20

11

izvornu snagu narodnoga dua! elokupan tok modernizacije srpske kulture, koji je

zapoceo pocetkom "" veka, imao je izrazito nacionalno obelezje i u svojoj osnovinosio nesto od nacionalnog romantizma minuloga stoleca! Opsta evropska merila u

drustvenim odnosima, gradjanskoj kulturi, nauci, knjizevnosti i umetnosti davala su

novome vremenu crte kosmopolitizma i odlike univerzalnosti modernoga stila, alinigde nisu ni prigusivale ni vodile odnarodjavanju moderne kulture, za sta su

nosioci modernizma u srpskoj knjizevnosti ponekad bili zestoko optuzivani!

/ove ideje koje su donele nov odnos prema kulturi i knjizevnosti uslovile suprosirenje tematskog kruga a s tim u vezi i mnoge ormalno*stilske inovacije,

preobrazaj tradicionalni i uvodjenje novi, ponekad izrazito ibridni knjizevni

zanrova! Silovit uspon kritike, suvereno vladanje zakonima pesnicke orme i sve

ociglednija diskurzivna artikulacija pesnickog jezika, urbanizacija proze i sve dublji

zavati u psiicka stanja i unutrasnji svet coveka, ciji se socijalni polozaj menjao

saglasno promenama kulture i senzibiliteta epoe, promenili su seizmicku situaciju

srpske knjizevnosti i naznacili nove, ranije mozda samo ovlas ocrtane prostore imogucnosti stvaralackog previranja i sazrevanja! )o juce odvojena od citalacateskom zavesom nerazumljive ucenosti i aristokratskog estetizma, kritika se u doba

modernizma i idejno i stilski demokratizovala, izasla u javnost i postala

najpresudniji cinilac nove kulture, usavrsen, modernizovan i retoricki nadmocno

razvijen instrumenat prociscene i preobrazene istorijske svesti! 5ipoloski

razudjenija no ikada dotad, ona je kao uodan i cvrst meanizam dejstvovala na

svim stranama i u svim slojevima kulture, od najvisi akademski krugova doamorni subkulturni ormi, postizuci neosporne vrednosti i kao teorija i kao

praksa+ kao univerzitetska kritika iloloskog i esteticko*komparativistickog smera, ikao istorijska kritika naucne pouzdanosti4 kao ziva i recita dnevna kritika

zurnalistickog tipa, i kao studiozni sinteticki ogled4 kao slobodna esejisticka orma

komentara, i kao zustra i plaovita ideolosko*politicka i polemicka publicistika!

Samopouzdanje pesnickog jezika koje je postignuto u doba modernizma ocuvalo

se kao jedna od najdragoceniji tekovina knjizevnog razvitka u kome su se, uprkos

spoljasnjoj dominaciji strogi ormi soneta i vezanog aleksandrinca, sinronicnooslobadjali gotovo svi ekspresivni oblici, pogodni da iznesu i izraze nove sadrzine!

5aj proces modernizacije srpskog stia, koji je bio u vezi sa tvorackomsposobnoscu modernog senzibiliteta da oslobadja i objedinjuje sve stilske elemente

i da i preradjuje po svojoj meri bez obzira na njiovo istorijsko i duovno poreklo,omogucio je pretapanje razlicii vidova pesnistva! 5ako je u modernoj srpskoj

poeziji doslo do spajanja intimisticke ispovedne lirike, ljubavne poezije, misaonog

pesnistva, metaizickog kosmizma i duovne ekstaze sa objektivizovanim

deskriptivnim tkivom retorickog poetskog realizma, sa pateticnim tonomrodoljubive i socijalne poezije i sve glasnijom razbarusenom polionijom pesnicke

avangarde za koju je pitanje slobodnog stia bilo vise pitanje duovnog nacela

nego pitanje izraza! Ona je svoju poetiku gradila na sokovima i razaranju ormi, na

paradoksima i nasilnom spajanju protivrecnosti!

Skolovani pesnici, koji su dosli posle 'ojislava #lica i pod njegovim pocetnim

uticajem izvrsili preobrazaj jezika srpskog pesnistva, dali su novoj knjizevnostigotovo sve sto je bilo potrebno da bi se ona usavrsila, modernizovala i podigla * i to


12/20

12

bez prekidanja kontinuiteta u pesnickom razvoju! 5o se narocito odnosi na -ovana

)ucica %18;=*19.>& i $ilana Aakica %18;?*19>8&, dvojicu najistaknutiji pesnikaepoe modernizma koji su kao odlicni djaci prosli kroz objektivnu skolu

parnasovskog realizma i bezlicne lirske deskripcije, ali koji su znali i umeli da

dekorativnim retorickim ormama i realistickim slikama, pored doteranosti daju idovoljno subjektivnosti, pa cak i intimne topline, kako bi lakse prevazisli ladne,

klasicisticki armonicne, emocionalno sterilne stiove izvestaceni pesnika, s

kojima nezadovoljni covek moderne epoe nije mogao uspostaviti neposrednijipsioloski i moralni odnos! Parnasovski racionalisticki princip realisticke orme

odgovarao je jednom tacno odredjenom stepenu gradjanske kulture, nizim

intelektualnim slojevima gradjanskog drustva, zadovoljnog praznim skladom,

spoljasnjim sjajem, pozitivnim, opipljivim vrednostima i materijalnom sigurnoscu!

svakoj modernoj knjizevnosti civilizovanog sveta parnasizam je morao biti

prevazidjen najkasnije pred pocetak Prvog svetskog rata, kada je simbolizam vec

bio dao plodove poetskog individualizma i u neskladima modernog doba * cak i uzonama izvan kulturni metropola vrope, kao na (alkanu * osvetlio put buducojavangardi!

Ono sto se kao udaljavanje od parnasovskog larpurlartizma primecivalo jos kod

'ojislava #lica, da bi kod 'ladislava Petkovica )isa %1880*191;& dobilo znacenje

tragicnog poetskog nacela srpskog simbolizma, pomoglo je da se pesnicki du u

modernoj srpskoj knjizevnosti demokratizuje, da se priblizi unutrasnjem svetu

probudjenog coveka koji je trijum pozitivizma kapitalistickog i burzoaskog svetaubrzo svatio kao razocaranje, deumanizovano otudjenje i bezizlaz! ista slika,

cija je ostrina tek na rubovima bila pomucena izmaglicom poetskog impresionizma,poremecena je crnim slutnjama konacnog nestanka, gasenja i smrti! 2riza stvarnosti

postala je kriza pozitivne svesti i kriza ocekivanja! 5alas pesimizma koji je oko

granice i smene vekova provalio u srpsku knjizevnost da bi pre balkanski ratova,

sto znaci uoci pojave avangardnog pesnickog narastaja, bio doveden do pune

artikulacije simbolisticke metaizike i poetskog tajanstva iracionalnosti, ispunio je

modernim smislovima i znacenjima procisceni jezik i usavrsenu ormu novogsrpskog pesnistva!

#ako se zvuk parnasovske lire jos dugo cuo u predelima srpske poezije "" veka,stvarajuci jaku realisticku tradiciju cija se snaga zasnivala na estetickom

pozitivizmuAntolo%ije novije srpske lirike%1911& (ogdana Popovica, odstupanjeod pesnickog naturalizma zapocelo je sasvim rano! $etaizicka komponenta u lirici

simbolista, za koju se )ucic opredelio da bi je do kraja ostvario tek u kasno zrelo

doba, bila je nacelno suprotstavljena estetickome pozitivizmu realisticki pesnika!

5o je na odredjen nacin predstavljalo pokusaj da se vec na samom pocetku glavnitokovi moderne srpske poezije usmere ka najizrazitijim pesnickim strujama

vremena i usaglase sa njiovim duovnim i stilskim odlikama! #ako se do tog

metaizickog lirizma u prvim godinama "" veka jos tesko i sporo dolazilo, put za

prodor i komunikaciju modernisticki ideja bio je otvoren! Posle lepo primljeni

prviPjesama%1901&, -ovan )ucic menja stil i iz svoje poezije uklanja nevine

ostatke romanticarske prostodusnosti4 lirski pejzaz prepravlja po zakonimaspiritualne lepote, dajuci metaori i simbolu dublje znacenje, kakvo su im davali i


13/20

13

pesnici koji su kao i on prosli kroz parnasovsko i simbolisticko iskustvo i ostvarili

modernu poeziju pune misaone napregnutosti, snaznog individualnog tona,uzvisene imaginacije i cvrste orme! Posle )ucica i Aakica dosla je ustreptala

impresionisticka lirika, a ubrzo zatim sonorna i mracna slutnja raspadanja koja je

visu poetsku projekciju dobila u tragizmu i misticnom vizionarstvu 'ladislavaPetkovica )isa! Preko njega, moderna srpska poezija upotpunila je u pocetku dosta

jednostavnu gamu simbolistickog stila, razradila zakone orme i melodiju stia, te

prodiranjem ka tamnoj i tajanstvenoj sustini duse postigla sinronicnost svoje raneavangarde sa avangardnim pokretima u evropskim knjizevnostima!

Opste knjizevno*estetske promene imale su, takodje, odgovarajuce stilske odjeke

u prozi i drami * pre svega u razvoju pripovedacki zanrova, u ne suvise naglom ali

osetnom usponu romana i u sve izrazitijem prodiranju psioloski i socijalni

sadrzaja u glavne tipove pripovedanja! )oduse, olklorna svojstva klasicne srpske

realisticke pripovetke jos zadugo se nece izgubiti iz mimeticki opterecene i dosta

konzervativno vaspitane proze, prozete izrazitom sklonoscu ka epskoj abulaciji,regionalizmu i zatvaranju u male oaze pitoresknog zivota sa izuzetnim karakterima!Od pocetka "" veka, i tu se, medjutim, postepeno primecuju promene u

pripovedacevom glasu i polozaju, a samim tim i pratece izmene u sadrzaju i ormi!

Pripovetka i roman postaju intelektualniji, blizi poeziji, sa komplikovanijom

psioloskom i moralnom strukturom i jace naglasenim dramskim svojstvima!

#ndividualna sera postaje glavna oblast istrazivanja moderni pisaca u cijim se

rukama lagano menja stari realisticki stil meanickog i pojednostavljenogpodrazavanja objektivnom svetu! mesto ronoloskog opisa dogadjaja u linearnoj i

orizontalnoj perspektivi, daju se u diskontinuitetu sama stanja koja predstavljajuoblike sasvim novog, zasebnog sveta, ostvarenog u knjizevnom delu kao u

nedeinitivnom totalitetu, prema meri bezmernosti covekove duse! 2ao u

melanolicnim pesmama tragicni pesnika, u prozi prevladavju introvertna stanja

mutni polusnova i samoposmatrackog egotizma! Glasovi postaju sonorni i mukli,

slike pomerene i udvojene, osobito u gradskom romanu i intelektualno*poetskoj

prozi, gde se na katkada usiljenu impresionisticku stilizaciju dodaju ostriji i grubljirezovi naturalistickog kontrastiranja!

ak i onda kada zadrzava lokalna obelezja stare realisticke pripovetke, roman neskriva da je u duu modernog vremena prvenstveno uslovljen i ispunjen

modalitetima odnosa izmedju pojedinca i drustva i, najcesce, njiovimsukobljavanjem koje se, na odredjen nacin, odrazava i u samoj ormi pripovedne

proze i na preobrazajima realistickog stila! z realisticki i socijalni roman, seosku

pripovetku, psiolosko*naturalisticki roman, lirsku prozu toka svesti, gradsku i

urbanu pricu, putopisni zapis, crticu, razmisljanje, pesmu u prozi i intimnuzabelesku, javljaju se i ibridni oblici neuvatljivog karaktera! /jiova je

komunikacija predvidjena za diuzno delovanje i spolja i iznutra4 njiove su

pripovedacke orme izmesane, ali na nesrecu nedovoljno razvijene, bez

samokontrole! 5o je jednim delom i uslovilo da, i pored idejne i stilske

usaglasenosti moderne srpske proze s glavnim tokovima modernisticke naracije,

njene umetnicke vrednosti ne dosegnu do viseg estetickog nivoa glavnipredstavnika moderne prozne knjizevnosti!


14/20

14

5ematska prosirenja i ulazak u grad, pred cijim su vratima ostajali neprilagodjeni

i iskorenjeni junaci novije srpske proze, uticali su na promene u jeziku modernesrpske pripovetke! Seoska problematika se dezintegrise i usitnjava, dobija lokalnu

boju i izrazitije naglasen pokrajinski karakter! 5o se posebno odrazava u jeziku

proze, preplavljenom dijalekatskim oblicima, provincijalizmima i ponekad potpunoiznudjenom leksikom! /a drugoj strani, u gradjanskom romanu i gradskoj

pripoveci sve jasnije se uoblicavaju odlike novog, takozvanog 6beogradskog stila6

cije je jacanje najneposrednije vezano za razvoj socijalnog i psioloskog romana udoba modernizma!

:

3latno doba srpske knjizevnosti sa pocetka "" veka rasulo se posle Prvog

svetskog rata na mnostvo novi umetnicki pokreta i neskladno sarenilo

kratkotrajni knjizevni skola pesnicke avangarde! kspresionizam, dadaizam,zenitizam, ipnizam, sumatraizam, nadrealizam, kao i levicarski pokret socijalne

knjizevnosti, svojim stalnim medjusobnim sukobima odrazavali su dubok stilski,

moralni i ideoloski raskol gradjanske kulture! 5akav raskol nije bio zavatio samosrpsku i jugoslovensku sredinu, nego i mnoge svetske kulturne zajednice

modernoga doba! 'odeci srpski pisci toga razdoblja, kakvi su bili Aastko Petrovic%1898*19.9& ili $omcilo /astasijevic %189.*19>8&, iz avangardnog kosmara trazili

su izlaz u pesnickom iskustvu stare knjizevnosti i tragali za novim izrazom u

neotkrivenim i nepoznatim slojevima olklornog i mitskog nasledja u jeziku! )rugi,

poput 'eljka Petrovica %188.*19?;& i )esanke $aksimovic %1898*199>&, drzali su

se zdrave i ustaljene srpske knjizevne tradicije nastavljajuci neistrosenu strujurealistickog iskaza i mekog ispovednog lirizma! /ajznacajniji srpski pisci "" veka,#vo 7ndric i $ilos rnjanski * obojica po struci istoricari * okrenuli su se istoriji i

glavne korene srpske i balkanske sudbine potrazili u epskoj istorijskoj viziji!/ezavisno jedan od drugog, oni su izvrsili obnovu istorijske svesti i udarili temelje

modernom istorijskom romanu u srpskoj knjizevnosti!

#vo 7ndric %189=*19;


15/20

15

7ndric je tako usao u tajnu srpskog narodnog predanja, pretresao legende i

znacenja mitova, razumeo epska zavestanja i preneo u knjizevnost sredisnjevrednosti tradicionalne kulture i moralnosti! )uovno iskustvo nacije pretvorio je u

razumljiv ljudski govor price! On postuje istorijski okvir ronike i pripoveda o

istorijskoj nesreci jednog naroda sa granice, koji je ostavljen pred kapijomcivilizacije i za sva vremena osudjen da nosi na sebi pecat izgnanstva! kazivanju

o tome tre&em svetuistocnog, levantinskog riscanstva, koji je smesten izmedju

#stoka i 3apada %sto ga u ravni&koj hroni&iprica lekar austrijskog konzulata $ario2olonja&, sadrzana je srz egzistencijalne drame jedne civilizacije koju vropa nikad

nije umela da svati! 6/iko ne zna sta znaci roditi se i ziveti na ivici izmedju dva

sveta, poznavati i razumevati jedan i drugi, a ne moci uciniti nista da se oni objasne

medju sobom i zblize, voleti i mrzeti i jedan i drugi, kolebati se i povoditi celoga

veka, biti kod dva zavicaja bez ijednoga, biti svuda kod kuce i ostati zauvek

stranac! B!!!B 5o su ljudi sa granice, duovne i izicke, sa crne i krvave linije koja je

usled nekog teskog i apsurdnog nesporazuma protegnuta izmedju ljudi, bozjistvorenja, izmedju koji ne treba i ne sme da bude granice! 5o je ona ivica izmedjumora i kopna, osudjena na veciti pokret i nemir! 5o je tre&i svetu koji se sleglo sve

prokletstvo usled podeljenosti zemlje na dva sveta!6

itavo 7ndricevo delo tumaci vropi i svetu taj kosmar, to 6junastvo bez slave,

mucenistvo bez nagrade6! tom jezgru nesrece i zle kobi krije se razlog zbog

kojeg se svi balkanski narodi osecaju ostavljenim %6'i cete se probuditi iz ovog

kosmara i osloboditi, ali mi nikad, jer za nas je on jedini zivot6&! 3ato takvo6junastvo bez slave, mucenistvo bez nagrade6 pristaje i svetu $ilosa rnjanskog

podjednako koliko i 7ndricevom! /jega je vropa tek nedavno pocela da cita, da biga prepoznala kao nepoznatog velikog pisca slovenskog (alkana! -unaci njegovog

romana Seo#esu riscanski granicari iz predgradja prosvecenog 3apada, koji su se

iz istorije izgubili kao bezimeni pukovi najamnika u izgnanstvu i dijaspori!

topijska vizija drugog sveta, prema kome se okrecu junaci Seo#a, moze se

protumaciti kao releks moderne avangardne imaginacije, koja je kroz otpor, prkos

i nezadovoljstvo trazila izlaz iz sopstvenog ocajanja i stvarni svet zamenjivalaocekivanim, imaginarnim 6prostorima srece6!

Pesnik neostvarene ceznje, koji se u neoromanticnom maniru zvucne kantileneprepusta prividjenjima i pod toplim mediteranskim nebom sanja ladnu i cistu

belinu nordijskog pejzaza, $ilos rnjanski %189>*19;;& izrazit je tumac duovnograskola i dvojstva u dusama nezadovoljnika! 3rtva sudbine, njegov lirski junak je

umorni ratnik i razocarani sanjar, pojedinac i citav nacion, pokrenut sa svoje

postojbine u potrazi za srecom! S druge strane, pesnicka vizija drugog sveta, velike

pravoslavne Ausije, u koju bi srpski granicari teli da se isele kada im isteknesluzba u austrijskoj vojsci, moze se razumeti i kao oblik istorijskog apsurda jednog

naroda bez otaEbine, kome i #stok i 3apad priznaju samo ono sto mu uzimaju+

junastvo, krv i postojanost! Sudbine i duse, kao i sama sudbina duse tog tre&e%

sveta, sto je iznikao izmedju veliki civilizacija, ne zanimaju nikog, jer nisu usli ni

u kakvu pogodbu, pa su i ostavljeni samim tim ljudima sa granice! Seo#esu izraz

tipicne balkanske nostalgije za dru%im, koja se mesa sa straom od tudjeg4 ludespremnosti da se lako krene na put, a posle dugo pati u tudjini!


16/20

16

# kod 7ndrica i kod rnjanskog prevladava istorijska svest! Ona je glavni

pokretac i regulator njiove imaginacije, jer je smisao za istorijsko bitna odlikaduovne kulture srpskog naroda! #storijska svest ne utice samo na tradicionalnu

kulturu i epsko predanje, koje pociva na kultu predaka, nego i na modernu misao!

5a misao nigde u vropi nije toliko uslovljena istorijom kao na (alkanu, gde jeistorija bila nekad cak i vaznija od crkve i religije za duovni preobrazaj naroda!

)ok se u drugim delovima vrope kultura radjala u duovima koji su mogli da

menjaju istoriju, na (alkanu je istorija bila jaca od razuma! 5eror istorijeodredjivao je smerove duovne kulture, koja u susretanju i prozimanju razliciti

modela nije mogla biti nista drugo nego mesavina bez jedinstva, kosmar sto se

smiruje samo kroz dijalog i opustanje!

7ndric i rnjanski izrazavaju tragicnu ilosoiju zrtve, po kojoj se moze

prepoznati svaka misao sto dolazi sa (alkana! Pojam zrtve sredisnji je pojam

svekolike balkanske imaginacije, zajednicki antropoloski, teoloski i kosmoloski

aretip svi balkanski knjizevnosti! Svi balkanski narodi najcesce govore o svojojzrtvi i svojoj nesreci4 svaki dozivljava sebe kao najtragicniji narod na jugoistokuvrope! 2roz tu sliku tragicnosti svakog balkanskog naroda ponaosob izrazava se

svest o tragizmu citavog balkanskog prostora, kome je istorija podarila ulogu zrtve

velikog civilizacijskog raskola+ da bude granica izmedju svetova i da zauvek ostane

izvan zidina obeju civilizacija, svagda pred vratima naizgled srecnijega sveta!

#storija je ona snaga koja je balkanske narode lisila zajednicke svesti i osecanja

da pripadaju jednom i jedinstvenom svetu! #storija i je naucila mrznji inetrpeljivosti, ali i je mrznja uputila i na sporazumevanje, ne toliko na trpeljivost

dogmi, koliko na prozimanje stilova! 7ndric i rnjanski uneli su u evropskuknjizevnost taj civilizacijski kompleks granicni kultura i sudbina, ideologiju

susretanja, prozimanja i dijaloga, bez kojeg nema zivota na granici! epoi nanovo

probudjenog individualizma, kad grcevita potraga za identitetom i obnova

samosvesti modernoga coveka predstavljaju srz otpora svakom vidu totalitarnog

nasilja %bilo koje politike, crkve, partije, trzista ili ideologije&, oni su ideju opstanka

vezali za prekoracenje istorijskog i civilizacijskog jaza, za iskorak iz istorije, zanegaciju i rusenje istorijskog terora! /ovom i drukcijom poetikom vremena i

prostora * koju kod 7ndrica simbolizuju mostovi, zvona i satovi, a kod rnjanskogdaljine, ceznje i kretanja * oni su evropskoj knjizevnosti preneli da misticnog

balkanskog istorizma! #zvrsili su obnovu istorijskog romana, za koji se verovalo daje izumro sa realistickom epoom!

2ao vodeci pisci moderne srpske knjizevnosti, koja je od istorijskog romana

nacinila jednu od glavni odlika ovoga stila, rnjanski i 7ndric su pokazali da ni

tradicionalni zanrovi ne izumiru sve dok moze da i zagreje masta ljudske potrebe!Pronalazenje i otkrivanje sebe i svoga identiteta u istoriji za male i ugrozene narode

predstavlja uslov njiovog duovnog opstanka, novo i spasonosno odredjenje u

vremenu i prostoru, stvaralacko objedinjavanje mitskog nasledja i istorijskog

predanja kao kulturne ideologije sopstvenoga jezika! Savremeni istorijski roman,

kako su ga uoblicili 7ndric i rnjanski, i njiovi drugi sledbenici medju danasnjim

srpskim piscima, zbog toga vise lici na pesnicki mit nego na vitesku roniku4 visena resku nego na letopis4 pre na moralisticki ep nego na socijalnu ili politicku


17/20

17

raspravu! Po mnogim osobinama, danasnji istorijski roman je aistorijski4 njemu je

mit o identitetu vazniji od naucne ronologije dogadjaja, u ciju istoricnost danas itako vise niko ne veruje, jer je moderna istorija pretrpana lazima!

5u sudbinsku dimenziju istorijskog romana u novoj srpskoj knjizevnosti postigao

je i )obrica osic %19=1&, pisac jakog epskog zamaa, u pocetku vezan za tematikupartizanskog rata, a kasnije zaokupljen idejom raspadanja duovni i idejni

osnova kako patrijaralne tako i gradjanske kulture! /jegovi glavni romani prozeti

su vodecim politickim idejama "" veka i cine jedinstven epski ciklus modernesrpske tragedije * mit o srpskim erojima %Vreme smrti&, mit o srpskim porazima

%Deo#e& i mit o srpskim zabludama %Vreme zla&! Od neposredne istorijske teme o

dejstvu islamske kulture u bosanskom balkanskom okruzenju, $esa Selimovic

%1910*198=& nacinio je modernu alegorijsku pricu %Dervis i smrt& sa izrazitim

moralisticko*psioloskim znacenjem univerzalnog dejstva! #storijski okvir vazan je

i za razumevanje poetskog realizma (ranka opica %1911*199?& u spoju srpsko*

vizantijske i mediteransko*evropske kulture uspeo da vrline gipkog pesnickog

jezika podigne do najvisi vrednosti modernog srpskog stia! $atija (eckovic

%19>9& vratio se nepresusnim izvorima cistog narodnog govora! njegosevskom

iskustvu primene deseterackog stia i guslarske melodije, on je kroz obnovu epske

naracije %Medja Vuka manito%a, era&emo se jos/u kontrolisanu ormudijalekatske poezije ugradio duovno iskustvo jezika i dao podsticaja kritickoj


18/20

18

misli s naglasenim moralistickim znacenjem! Pesnik sirokog zamaa i jasnog

pesnickog misljenja, a istovremeno i dramski pisac retke privlacnosti, jubomirSimovic %19>& i )ragoslava

$iailovica %19>0&, nisu, medjutim, ustuknuli pred izazovima i dramaticnim

drustvenim protivrecnostima totalitarne epoe! Oni su im cak posli ususret i u

ostroj kritickoj demistiikaciji istorijski obmana obradili tragicnu temu necovestvau zatvorenickim logorima za politicke protivnike kakav je bio zatvor na Golom

otoku!

S druge strane, u sazvucju srpske proze javila se i snazna potreba za

osporavanjem naturalizma! Ona je pocivala na pobuni licnosti i otporu

individualizma pred razlicitim oblicima nasilja! 5a pobuna u prvi ma bila je

ostvarena iskljucivo kroz temu, a potom kroz usavrsavanje i nijansiranje

pripovedackog stila i izraza! takvom nastojanju najdalje je dospeo )anilo 2is

%19>0*1991& stekao je zapazen ugled u

evropskim knjizevnim krugovima iduci upravo suprotnim smerom * kroz usijanu,

posuvracenu i sumanutu egzotiku balkanskog podzemlja gde se kosmari i vizijecesto javljaju kao iskrivljene antasticne slike u ogledalu nakazne stvarnosti!


19/20

19

$irniji i prirodniji prodor u svet ostvario je 7leksandar 5isma %19=.&, pisac

smirenog i postojanog stila obuzet pecalnim sudbinama i teskobom samotnika usvetu sivila i otudjenja!

Svojim strogim iskazom i cvrstom pripovedackom ormom, )anilo 2is je kroz

borbenu estetiku individualizma na izvestan nacin bio u sprezi sa poetikom kritickeknjizevnosti koju su, medju srpskim piscima poslednji decenija "" veka,

pokrenuli maom pripovedaci njegovog narastaja! 2ao oblik osporavanja

ideoloskog misljenja i otpora prevlasti ideologije u seri dua i ljudski sloboda,kriticka knjizevnost nikla je prvenstveno u delima oni srpski pisaca koji su pratili

poremecaje i raspad gradjanske kulture i dramaticni tok urbanizacije srpski

gradova! /osilac te ideje u srpskoj knjizevnosti bio je (orislav Pekic %19>0*199=&,

pisac velikog romana*rekeZlatno runoo sudbini srpskog gradjanskog staleza!

Pekica je posebno zanimala i privlacila tema modernizacije srpskog nacionalnog

mentaliteta i tokovi preobrazavanja patrijaralne seljacke kulture, olklorne

tradicije i epskoga morala! Pekic je iz svoje proze izbrisao tragove seljacke sare nakojoj je izrastao klasicni realizam srpske pripovetke! 2od njega se umestodeskripcije daje sam tok urbanizacije, kao sto se iznutra ispituje meanizam

delovanja gradjanske psiologije! Sve se to odvija u zivom sudaranju i

medjusobnom uslovljavanju protivrecnosti, pojedinacnog i opsteg, privatnog i

drustvenog, snovidjenja i realnosti, mitskog i istorijskog, iracionalnog i logickog!

Slicnu temu razvio je i Slobodan Selenic %19>>*199


20/20

20

kojim se ta knjizevnost obracunava kroz rasturanje i dekonstrukciju %Hazarski

re&nik&! Postmodernizam se zasniva upravo na onome od cega svoju poetiku gradiPavic+ tu se odustaje od logike, sve se dovodi u pitanje4 svi uglovi gledanja su

ravnopravni, jer se na kraju "" veka pokazalo da ne postoji samo jedna istina nego

da su sve istine podjednako lazne i prividne!

:

3apocet pre osam vekova izradom jednog tvrdog crkvenog kanona, stvaralacki

krug srpske knjizevnosti na kraju "" stoleca obuvata, tako, i jednu odnajprotivrecniji knjizevni skola svoga vremena * postmodernisticku poetiku

razgradjenosti! 'ec sama po sebi ta okolnost dovoljno govori o stalnoj otvorenostisrpske kulture prema najraznovrsnijim stilovima epoa! /a taj nacin srpska

knjizevnost i dalje potvrdjuje svoju vekovnu konstantu * da se lako ukljucuje u

nove pokrete i da brzo apsorbuje ideje svoga doba, da oblikuje i odrzava duovnizivot u jeziku kulture i da sluzi kao jedan od glavni noseci stubova

juznoslovenske civilizacije!

predrag palavestra - osam vekova srpske knjizevnosti

Documents