pËrcaktuesit e performancËs sË institucioneve tË …€¦ · universiteti “aleksandËr...
TRANSCRIPT
UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU”
FAKULTETI I BIZNESIT
DEPARTAMENTI I SHKENCAVE EKONOMIKE
TEZË -DIZERTACION
PËRCAKTUESIT E PERFORMANCËS SË
INSTITUCIONEVE TË ARSIMIT TË LARTË NË SHQIPËRI
Për mbrojtjen e gradës shkencore “Doktor ”
Përgatitur nga kandidati
Msc. Dafina CENAJ
Udhëhequr nga
Prof. Dr. Mit’hat MEMA
Tiranë, 2017
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
ii
PËRCAKTUESIT E PERFORMANCËS SË INSTITUCIONEVE TË
ARSIMIT TË LARTË NË SHQIPËRI
Msc. Dafina CENAJ
Draft-Disertacion i paraqitur në
Fakultetin e Biznesit
Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës
Në përputhje të plotë
Me kërkesat
Për gradën “Doktor”.
Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
iii
MIRËNJOHJE DHE FALENDERIME
Mirënjohje dhe falënderim për të gjithë stafin e Departamentit të Fakultetit Ekonomik të
Universitetit “Aleksander Moisiu”Durrës për mbështetjen dhe mundësinë që me krijuan për
realizimin e studimit tim.
Mirënjohje gjithashtu për të gjithë stafin Akademik dhe Kancelarët në IAL publike dhe private që
u benë pjese e këtij punimi, nëpërmjet plotësimit të pyetësorit të përgatitur dhe dërguar nga ana
ime.
Falënderim dhe mirënjohje e veçantë për Udhëheqësin tim Prof. Dr. Mit’hat MEMA, i cili me
profesionalizmin e tij ka ndikuar në ridimensionimin e këndvështrimit tim mbi këtë studim, në
zgjerimin dhe përfitimin e njohurive në fushën e interesit të temës, si dhe në orientimin dhe
konsolidimin e qasjeve që reflektohen në punimin tonë shkencor.
Mirënjohje dhe falënderim pa fund për Familjen Time dhe njerëzit e mi të dashur, të cilët janë
mbështetja ime kryesore në çdo hap.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
iv
DEKLARATË MBI ORIGJINALITETIN
Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç
atyre të shkruara nëpërmjet citimeve.
Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi
tjetër, duke përfshire edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla.
Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i
ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje
me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33,
miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së.
Tiranë, më 15.05.2017
Dafina CENAJ
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
v
ABSTRAKTI
Arsimi i lartë është një investim shumë i rëndësishëm në zhvillimin e kapitalit human dhe
konsiderohet me të drejtë motorri i zhvillimit në ekonominë e re botërore. Masa e financimit në
Arsimin e lartë kontribuon në rritjen e cilësisë së kapitalit njerëzor dhe në rritjen ekonomike
nëpërmjet kanaleve private dhe publike. Mekanizmat e finacimit përbëjnë një nga instrumentat
kryesore për nxitjen dhe rritjen e outputit shoqërorë duke ndikuar direkt mirëqënien e përgjithshme.
Kontributi i arsimit të lartë në nxitjen ekonomike është sinjifikativ, i cili mund të jetë i formave
dhe rrugëve të ndryshme.
Qëllimi i këtij studimi është të evidentojë faktorët kyç që perceptojnë drejtuesit e institucioneve të
arsimit të lartë në Shqipëri për performancën e tyre. Mbështetur në literature dhe në arsyetimin
logjik, faktorët pretendent që mund të përcaktojnë performancën e aktivitetit të institucioneve të
arsimit të lartë janë: politika dhe qeveria; aspekte të legjislacionit dhe rregulloret; kohezionit social;
zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike; aspektet mjedisore; organizimi i institucionit
të arsimit të lartë; pavarësia e institucionit të arsimit të lartë; fokusi i institucionit të arsimit të lartë;
qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik, dhe raportet me konkurrentët.
Për arritjen e objektivave janë përdorur analizat e kërkimit cilësor: analiza përshkruese, analiza
faktoriale, analiza e besueshmërisë dhe analiza diskriminuese. Të shumët janë edhe autorët që
sugjerojnë përdorimin e këtyre metodave për studimin e një fenomeni të tillë.
Faktori Zotërimi & shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve është ai që shpjegon
përqindjen më të madhe të variacionit të perofrmancës që buron nga grupi i faktorëve të
pakontrollueshëm. Po ashtu, analiza përforcon idenë se Angazhimi publiki IAL-së përbën faktorin
më kryesor të performancës së institucionit, në kontekstin e faktorëve të kontrollueshëm.
Një diskutim me shumë rëndësi është edhe diferencat mes perceptimit të drejtueseve të
institucioneve publik dhe privat. Analiza diskriminuese sjell prova të mjaftueshme për të pranuar
hipotezën se, mes institucioneve të arsimit publik dhe atyre privatë, ekziston një diferencë në
gjykimin e drejtuesve të tyre lidhur me faktorët e performancës së tyre.
Fjalë kyçe: Edukim, Arsimi i Lartë, performancë e institucioneve të arsimit të lartë, analiza
faktoriale dhe diskriminuese.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
vi
ABSTRACT
Higher education is a very important investment in the development of human capital and is rightly
considered the engine of development in the future. The amount of funding in higher education
contributes to increasing the quality of human capital and economic growth through private and
public channels. Financing mechanisms are one of the main tools for promoting and increasing
social output, directly affecting the overall well-being. The contribution of higher education to
economic growth is significant, which can be of different forms and paths.
The aim of this study is to highlight the key factors perceiving the management team of the higher
education institutions in Albania for their performance. Based on literature and logical framework,
the possibilities factors that can determine the performance of the activities of higher education
institutions are: politics and government; aspects of legislation and regulations; social cohesion;
possession of labs and didactic economics; environmental aspects; higher education institution
organization; institution of higher education autonomy; higher education institution focus; access
to donors and media coverage, and rapport with competitors.
Qualitative research analysis are used to achieve the objectives: descriptive analysis, factor
analysis, reliability analysis and discriminant analysis. There are also many authors who suggest
to use these methods to study such a phenomenon.
Factor possession and usage of the didactic economy and labs is the one that explains the largest
percentage of performance variation stemming from the group of uncontrollable factors. Also, the
analysis reinforces the idea that public engagement of HEIs is the most important institution's
performance factor in the context of controllable factors.
A very important discussion is the differences between the perceptions of the management teamof
public and private higher education institutions. Discriminant analysis provides enough evidence
to accept the hypothesis that between public and private education institutions there is a difference
in the judgment of their management teamregarding their performance factors.
Key words: Education, Higher education, Higher education institution’s performance, Factor and
discriminant analysis,
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
vii
TABELA E PËRMBAJTJES
Mirënjohje dhe falenderime ....................................................................................................... iii
Deklaratë mbi origjinalitetin ....................................................................................................... iv
Abstrakti ....................................................................................................................................... v
Abstract ....................................................................................................................................... vi
Tabela e përmbajtjes ................................................................................................................... vii
Lista e tabelave ............................................................................................................................ ix
Lista e figurave ............................................................................................................................. x
KAPITULLI I HYRJE ................................................................................................................ 12
I.1 Problematika e përgjithshme dhe deduktimi i problemit................................................. 12
I.1.1 Sfondi i problemit të studimit .............................................................................................. 12
I.1.2 Konteksti në Shqipëri ........................................................................................................... 14
I.1.3 Përcaktimi i problemit të kërkimit ....................................................................................... 16
I.2 Qëllimi i disertacionit dhe Hipotezat/Pyetjet kërkimore ................................................. 23
I.3 Metodologjia e kërkimit .................................................................................................. 24
I.4 Struktura e disertacionit ................................................................................................... 25
KAPITULLI II LITERATURA E SHQYRTUAR ................................................................... 27
II.1 Parashtimi për problemin................................................................................................. 27
II.1.1 Rëndësia e edukimit në tërësi .............................................................................................. 27
II.1.2 Rendja pas teorisë së problemit të kërkimit......................................................................... 30
II.2 Konsiderata mbi faktorët e performancës së IAL-ve ....................................................... 36
KAPITULLI III METODAT DHE PROCEDURAT E KËRKIMIT ..................................... 38
III.1 Parashtrim lidhur me hipotezat dhe pyetjet kërkimore .................................................... 38
III.2 Njësia e analizës .............................................................................................................. 39
III.3 Procedurat e ndjekura ...................................................................................................... 40
III.4 Konsiderata për operacionalizimin .................................................................................. 42
III.5 Pyetësori .......................................................................................................................... 43
III.6 Analiza përshkruese ......................................................................................................... 46
III.7 Analiza faktoriale ............................................................................................................ 49
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
viii
III.8 Analiza e besueshmërisë .................................................................................................. 56
III.9 Analiza diskriminuese ..................................................................................................... 57
KAPITULLI IV REZULTATET DHE INTEPRETIMI I TYRE ........................................... 64
IV.1 Statistika përshkruese ...................................................................................................... 64
IV.1.1 Shpërndarja e përgjigjeve sipas institucionit, stafit, përvojës dhe gjinisë .......................... 64
IV.1.2 Shpërndarja e përgjigjeve sipas grupeve të faktorëve të performancës .............................. 67
IV.2 Rezultate të analizës faktoriale ........................................................................................ 74
IV.2.1 Analiza faktoriale për faktorët e pakontrollueshëm ............................................................ 74
IV.2.2 Analiza faktoriale për faktorët e kontrollueshëm ................................................................ 85
IV.3 Analiza e besueshmërisë për variablat latentë ................................................................. 95
IV.4 Rezultatet e analizës diskriminuese ............................................................................... 102
IV.4.1 Diskriminimi në bazë të llojit të institucionit..................................................................... 104
IV.4.2 Diskriminimi në bazë të “Reforma çon në përmirësimin e performancës” ...................... 108
IV.5 Përmbledhje e gjetjeve dhe ballafaqimi me pyetjet kërkimore dhe hipotezat e kërkimit
113
KAPITULLI V PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME TË DISERTACIONIT ............. 117
V.1 Përfundime mbi problemin e kërkimit ........................................................................... 117
V.2 Implikime mbi politikat ................................................................................................. 123
BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................................ 126
ANEKSE ..................................................................................................................................... 130
Pyetësori ................................................................................................................................... 130
Analiza faktoriale për faktorët e pakontrollueshëm përmes SPSS 23 ...................................... 136
Analiza faktoriale për faktorët e kontrollueshëm përmes SPSS 23.......................................... 141
Testet e besueshmërisë ............................................................................................................. 146
Rezultatet e analizës diskriminuese për llojin e institucionit ................................................... 150
Rezultatet e analizës diskriminuese për pyetjen A7 ................................................................. 153
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
ix
LISTA E TABELAVE
Tabela 1. Shpenzimet totale vjetore të privatëve/individëve/familjeve për arsimin (000/lekë) ... 14
Tabela 2. Përmbledhje e pikave kyçe të literaturës ...................................................................... 35
Tabela 3. Kritere për përshtatshmërinë e mostrës ........................................................................ 51
Tabela 4. Gjykimi mbi vlerat e koeficientit cronbach alpha ........................................................ 56
Tabela 5. Mesatarja e viteve nga diploma e parë sipas llojit të institucionit ................................ 65
Tabela 6. Mesatarja e viteve të punës dhe viteve në pozicionin aktual të stafit sipas kategorive të
tyre: ndihmës dhe akademik ............................................................................................. 65
Tabela 7. Shpërndarja e stafit sipas llojit të institucionit ............................................................. 66
Tabela 8. Shpërndarja e kategorisë së stafit sipas gjinisë dhe llojit të institucionit ..................... 67
Tabela 9. Treguesi KMO dhe i sfericitetit për zgjedhjen e rastit të faktorëve të pakontrollueshëm .. 77
Tabela 10. Shpjegimi i variancës totale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm ................... 78
Tabela 11. Matrica e komponentëve para rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm ..... 80
Tabela 12. Matrica e komponentëve pas rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm 81
Tabela 13. Renditja e komponentëve si ishte menduar dhe si e nxjerr analiza faktoriale për faktorët
e pakontrollueshëm .......................................................................................................... 84
Tabela 14. Treguesi KMO dhe i sfericitetit për zgjedhjen e rastit të faktorëve të kontrollueshëm .... 87
Tabela 15. Shpjegimi i variancës totale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm ................... 88
Tabela 16. Matrica e komponentëve para rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm .. 90
Tabela 17. Matrica e komponentëve pas rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm .... 91
Tabela 18. Renditja e komponentëve si ishte menduar dhe si e nxjerr analiza faktoriale për faktorët
e kontrollueshëm .............................................................................................................. 94
Tabela 19. Përmbledhje e rezultateve të analizës faktoriale dhe asaj të besueshmërisë për faktorët
e pakontrollueshëm .......................................................................................................... 96
Tabela 20. Përmbledhje e rezultateve të analizës faktoriale dhe asaj të besueshmërisë për faktorët
e kontrollueshëm .............................................................................................................. 99
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
x
Tabela 21. Përmbledhje e rasteve të analizuara për rastin e analizës diskriminuese me bazë llojin
e institucionit .................................................................................................................. 104
Tabela 22. Testi i barazisë së mesatares së grupeve të llojit të institucionit .............................. 106
Tabela 23. Testi i lambdës së Wilksit për llojet e institucionit .................................................. 107
Tabela 24. Pesha e secilit faktor në maksimizimin e diskriminimit të llojeve të institucioneve 107
Tabela 25. Klasifikimi i rezultateve për rastin e llojeve të institucioneve ................................. 108
Tabela 26. Përmbledhje e rasteve të analizuara për rastin e analizës diskriminuese me bazë reforma
çon në performancën e IAL-së ....................................................................................... 109
Tabela 27. Testi i barazisë së mesatares së grupeve të reformës që çon në performancën e IAL-së 109
Tabela 28. Testi i lambdës së Wilksit për pyetjen A7 ................................................................ 110
Tabela 29. Korrelacioni i faktorëve me funksionin diskriminues të standartizuar .................... 111
Tabela 30. Klasifikimi i rezultateve për rastin e pyetjes A7 ...................................................... 112
LISTA E FIGURAVE
Figura 1. Rritja ekonomike (boshti në të djathtë) dhe numri i studentëve (në mijë, boshti në të
majtë) gjatë 1992-2013. Burimi: Banka Botërore ............................................................ 15
Figura 2. Shpërndarja e shpenzimeve në edukim sipas sektorëve, 2012 (% shpenzimeve të
kombinuara publike, private dhe ndërkombëtare në edukim). Burimi: Eurostat ............. 16
Figura 3. Shpërndarja e shpenzimeve në edukim sipas nivelit të edukimit, 2012 (% e shpenzimeve
në edukim). Burimi: Eurostat ........................................................................................... 17
Figura 4. Shpenzimet publike në edukim si pjesë e GDP-së, 2012. Burimi: Eurostat ................. 18
Figura 5. Shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas sektorit, 2012 (EUR
për nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme). Burimi:
Eurostat ............................................................................................................................. 19
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
xi
Figura 6. Shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas nivelit të edukimit,
2012 (EUR për nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme).
Burimi: Eurostat ............................................................................................................... 20
Figura 7. Paraqitja skematike e strukturës së disertacionit .......................................................... 26
Figura 8. Paraqitja skematike e procedurave të ndjekura ............................................................. 40
Figura 9. Paraqitja skematike e fazave të analizës faktoriale ....................................................... 52
Figura 10. Mbivendosja e shpërndarjeve të pikëzimit diskriminues ............................................ 58
Figura 11. Paraqitja skematike e fazave të analizës diskriminuese .............................................. 60
Figura 12. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të politikës dhe qeverisë. ........................................ 68
Figura 13. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të legjislacionit dhe rregulloreve. ........................... 69
Figura 14. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të kohezionit social ................................................. 69
Figura 15. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të laboratorit dhe ekonomisë didaktike .................. 70
Figura 16. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të aspektit mjedisor ................................................ 71
Figura 17. Frekuencat e pyetjeve të faktorit organizimit të IAL-ës ............................................. 71
Figura 18. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të fokusit të IAL-ës ................................................ 72
Figura 19. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të qasjes ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik ... 72
Figura 20. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të konkurrencës ...................................................... 73
Figura 21. Paraqitja grafike e vlerave të veta (eigenvalue) për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm 79
Figura 22. Paraqitja grafike e vlerave të veta (eigenvalue) për rastin e faktorëve të kontrollueshëm 89
Figura 23. Ilustrimi grafik i diferencave mes kategorive të institucioneve dhe të stafit në gjykimin
lidhur me ndikimin e faktorëve mbi performancën e IAL-së ......................................... 102
Figura 24. Ilustrimi grafik i diferencave mes viteve të eksperiencës së stafit në gjykimin e ndikimit
të faktorëve të mësipërm mbi performancën e IAL-ve në Shqipëri ............................... 103
Figura 25. Shpenzime mesatare për nivelet e arsimit ndaj totalit të GDP-së në disa vende të
Evropës dhe në Shqipëri ................................................................................................. 118
Figura 26. Kuadri konceptual i modifikuar ................................................................................ 121
12
KAPITULLI I
HYRJE
I.1 PROBLEMATIKA E PËRGJITHSHME DHE DEDUKTIMI I PROBLEMIT
I.1.1 Sfondi i problemit të studimit
Që nga fundi i viteve 1980, shumica e vëmendjes së makroekonomistëve ësht përqendruar në
çështjet afatgjata, sidomos efektet e politikave qeveritare në shkallën afatgjatë të rritjes ekonomike.
Ky theksim pasqyron njohjen se dallimi midis prosperitetit dhe varfërisë për një vend varet nga sa
shpejt rritet në një periudhë afatgjatë. Megjithëse politikat standarde makroekonomike janë të
rëndësishme për rritjen ekonomike, aspektet e tjera të “politikës” - interpretuar gjerësisht për të
përfshirë të gjitha aktivitetet e qeverisë që kanë rëndësi për ecurinë ekonomike - janë edhe më të
rëndësishme.
Barro (2013) fokusohet në kapitalin njerëzor si një përcaktues i rritjes ekonomike. Megjithëse
kapitali njerëzor përfshin arsimin, shëndetin dhe aspektet e “kapitalit social”, fokusi kryesor i
studimit aktual është në edukim, ekonomia e dijes. Analizat theksojnë dallimin mes sasisë së
arsimit - i matur me vitet e arritjes në nivele të ndryshme - dhe cilësia - e vlerësuar nga rezultatet
në provimet krahasuese ndërkombëtare. Njohja se përcaktuesit e rritjes ekonomike afatgjatë ishin
problem qendror makroekonomik, u shoqërua për fat të mirë në fund të viteve 1980 nga përparime
të rëndësishme në teorinë e rritjes ekonomike. Kjo periudhë paraqiste zhvillimin e modeleve të
“rritjes endogjene”, në të cilën shkalla e rritjes afatgjatë u përcaktua brenda modelit. Një tipar kyç
i këtyre modeleve është një teori e progresit teknologjik, që shihet si një proces ku kërkimi dhe
aplikimi i qëllimshëm çojnë me kalimin e kohës tek produktet e reja dhe më të mira të prodhimit
dhe në miratimin e teknologjive superiore që janë zhvilluar në vende apo sektorë të tjerë.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
13
Vendet që aderojnë për t’u bërë pjesë e Bashkimit Evropian kanë për detyrë që të harmonizojnë
politikat sipas kërkesave të Bashkimit Evropian. Pjesë e këtyre politikave janë edhe politikat
ekonomike dhe sociale. Arsimi është një fushë e veçantë që shteti angazhohet për ta ofruar si
shërbim. Ky shërbim mund të ofrohet nga institucione publike dhe institucione private.
Arsimi i lartë është një investim shumë i rëndësishëm në zhvillimin e kapitalit human dhe
konsiderohet me të drejtë motori i zhvillimit në ekonominë e re botërore. Masa e financimit në
Arsimin e lartë kontribuon në rritjen e cilësisë së kapitalit njerëzor dhe në rritjen ekonomike
nëpërmjet kanaleve private dhe publike. Mekanizmat e financimit përbëjnë një nga instrumentet
kryesore për nxitjen dhe rritjen e outputit shoqërore duke ndikuar direkt mirëqenien e përgjithshme.
Kontributi i arsimit të lartë në nxitjen ekonomike është sinjifikativ, i cili mund të jetë i formave
dhe rrugëve të ndryshme.
Shkalla në të cilën kapitali njerëzor, sidomos arsimi, kontribuon në mirëqenien shoqërore dhe
rritjen ekonomike është një pyetje e rëndësishme, dhe është adresuar në studime të shumta
hulumtuese. Rezultatet e këtyre studimet janë të ndryshme, dhe po ashtu të diskutueshme dhe
debatuar gjerësisht. Për këtë çështje ka diksutime të rëndësishme për politikat publike ndaj arsimit
dhe ekuilibrit optimal publik privat në financimin e shërbimeve arsimore.
Një linjë e rëndësishme e kërkimit bazohet në “modelin e kapitalit njerëzor” zhvilluar nga Becker
(1964) dhe Mincer (1962), e cila më pas u zgjerua dhe nga shumë autorë të tjerë bashkëkohorë.
Strategjia shërbeu për të vlerësuar empirikisht kthimin e arsimit në rritjen e produktivitetit në tregjet
e punës. Dyzet vjet kërkime të shumta dhe vetëm kohët e fundit është shfaqur një konsensus për
investimin në arsim.
Konsensusi i tanishëm është diskutuar nga Card (2007), i cili përfundon se vlerësimet në bazë të
variablave instrumentalë, janë më të larta se studimet e mëparshme, bazuar në funksionet e pagave.
Studimet empirike kanë vlerësuar të dhënat në prodhim ndërkombëtar për frymë (prodhimit të
brendshëm bruto për person), nivelet e kapitalit fizik dhe njerëzor, dhe karakterizime demografike
të popullsisë kombëtare dhe nivelin e cilësinë e politikave dhe institucioneve të saj. Nga këto
kërkime u zbuluan efekte pozitive të vazhdueshme. Sasia dhe cilësia e arsimimit, shpesh
karakterizohet nga masat e viteve mesatare të arritjeve shkollore të grupeve gjinore/moshës (Barro,
2013), dhe nga treguesit e rezultateve të testit, të cilat janë zakonisht një nga variablat qendrore të
interesit. Përsëri, fokusi është në përcaktuesit e rezultateve të bazuara në treg.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
14
I.1.2 Konteksti në Shqipëri
Arsimi konsiderohet si një nga sektorët që përcakton zhvillimin ekonomik dhe mirëqenien e një
vendi. Vendet me zhvillim të mesëm shpenzojnë rreth 4% të GDP në arsimin. Për kontrast,
Shqipëria shpenzon diku më pak se 3% të GDP, duke u radhitur si vendi që shpenzon më pak në
arsim në Evropë. Statistikat e Eurostatit tregojnë se Danimarka kryeson listën në Europë sa i përket
shpenzimeve të GDP të dedikuara për arsimin (8.33% të GDP). Pas Danimarkës janë Islanda,
Qipro, Norvegjia, Suedia dhe Finlanda, ku shpenzimet publike në edukim si përqindje e GDP-së
janë respektivisht: 7.48%, 7.29%, 6.98%, 6.97% dhe 6.40% (Eurostat).
Studimet e kryera, nga INSTAT (Anketa e Matjes së Nivelit të Jetesës) dhe Banka Botërore mbi
sasinë e shpenzimeve që kryejnë familjet/individët shqiptare (që jetojnë në Shqipëri) për shkollimin
e fëmijëve të tyre, flasin për vlera gjithnjë e në rritje vit pas viti. Për vitin 2006 vlera e shpenzimeve
familjare ka arritur vlerën5,3 miliardë lekë, ndërsa në vitin 2010 arriti në mbi 11 miliardë lekë.
Përqindja që zënë shpenzimet vjetore private/individuale/familjare kundrejt PBB është një tregues
i rëndësishëm në investimin e shoqërisë shqiptare për arsimin. Nga krahasimi i vlerave te këtij
treguesi për Shqipërinë me mesataren e vendeve të OECD, shohim se jemi në nivele të
krahasueshme. Konkretisht për vitin 2007, vlera mesatare e këtij treguesi për vendet e OECD është
0.9%; për vendet e BE (19 shtete) vlera mesatare është 0.4%, ndërsa për Shqipërinë është 0.7%
(shih tabelën në vijim).
Tabela 1.Shpenzimet totale vjetore të privatëve/individëve/familjeve për arsimin (000/lekë)
Viti Shpenzimet vjetore
private/individuale/familjare
Përqindja e shpenzimeve vjetore
private/individuale/ familjare ndaj PBB
2006 5,295,414 0.6
2007 6,766,557 0.7
2008 7,615,069 0.7
2009 9,162,272 0.8
2010 11,005,670 0.9
Burimi: Ministria e Financës; INSTAT; Banka Botërore
Gjithashtu, vëmë re një prirje pozitive mes rritjes së GDP-së dhe nivelit të numrit të regjistruarve
në arsim deri në vitin e 2013. Siç vëmë re dhe nga grafiku shohim një lidhje të zhdrejtë mes
treguesve të analizuar. Sipas raportit të Bankës Botërore, deri në vitin 2008 (vit i cili lidhet me
krizën financiare botërore), ky raport ishte pozitiv, gjë që tregon se edhe niveli i financimit me
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
15
numrin e studenteve të regjistruar dhe me rritjen ekonomike ishin në raporte të drejta. Ndërsa, pas
këtij vitit 2008, arrihet një nivel ngopje duke shkaktuar një fenomen i cili nuk konvergjon me rritjen
ekonomike. Këtë e ilustron grafiku në vijim:
Figura 1. Rritja ekonomike (boshti në të djathtë) dhe numri i studentëve (në mijë, boshti në të
majtë) gjatë 1992-2013. Burimi: Banka Botërore
-15
-10
-5
0
5
10
15
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50Numri I Studenteve RRITJA E GDP
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
16
I.1.3 Përcaktimi i problemit të kërkimit
Arsimi i lartë në Shqipëri është relativisht i ri. Universiteti i parë i hapur në Shqipëri është në vitin
1951. Nga vitet 1950 deri në vitin 1992, kuotat për studimin në arsimin e lartë ishin të kontrolluara
nga shteti. Ai kishte të drejtën për të vendosur se kush duhet të vijojë studimet e larta. Pas rënies
së sistemit socialist, arsimi i lartë u përball me shumë probleme që buronin nga sistemi i ri:
ekonomia e tregut.
Në vitet e fundit në Shqipëri, shpenzimet qeveritare dedikuar arsimit të lartë janë rreth 0.5% e GDP.
Kjo është një shifër shumë e vogël kur krahasohet me vendet e zhvilluara, siç mund të jenë:
Danimarka, Norvegjia, Finlanda, Suedia dhe Qipro, ku shpenzimet publike në arsimin e lartë si
përqindje e GDP-së sipas Eurostatit janë respektivisht: 2.41%, 2.16%, 2.04%, 1.96% dhe 1.75%
(Eurostat). Këto vende kryesojnë listën e vendeve në Evropë për shpenzimet publike për arsimin e
lartë.
Figura 2.Shpërndarja e shpenzimeve në edukim sipas sektorëve, 2012 (% shpenzimeve të
kombinuara publike, private dhe ndërkombëtare në edukim). Burimi: Eurostat
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
17
Grafiku i mësipërm ilustron shpërndarjen e shpenzimeve në edukim sipas sektorëve për vendet e
Bashkimit Evropian. Në këtë grafik paraqitet përqindja e shpenzimeve të kombinuara (publike,
private dhe ndërkombëtare) në edukim dedikuar vetëm për vitin 2012. Burimi i të dhënave është
Eurostati. Estonia ka përqindjen më të madhe krahasuar me vendet e tjera sa i përket shpenzimeve
të organizatave ndërkombëtare. Nga ana tjetër, Austria dhe Finlanda janë dy vendet e Bashkimit
Evropian, ku arsimi i lartë financohet i gjithi nga qeveria. Sipas burimeve të Eurostatit, përqindjen
më të lartë të shpenzimeve private në edukim në vendet e Bashkimit Evropian e ka Qipro (rreth
25%). E rëndësishme është se shumicën e financimit të edukimit në vendet e Bashkimit Evropian
kryhet nga qeveria mbi masën 80%. Në këtë aspekt, qeveria portugeze shpenzon më pak për
edukimin se qeveritë analoge.
Figura 3. Shpërndarja e shpenzimeve në edukim sipas nivelit të edukimit,2012 (% e shpenzimeve
në edukim). Burimi: Eurostat
Paraqitja grafike e mësipërme synon të ilustrojë të përbashkëtat dhe dallimet mes vendeve të
Bashkimit Evropian sa i përket shpërndarjes së shpenzimeve në edukim sipas nivelit të edukimit.
Të dhënat e grafikut i referohen vitit 2012. Nga ky grafik kuptojmë se Liktenshteini nuk ka edukim
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
18
për arsimin e lartë, për sa kohë shpenzimet për këtë kategori janë 0%. Gjatë atij viti, Lituania dhe
Austria kanë kryer më shumë shpenzime për arsimin e lartë krahasuar me të gjithë vendet e tjera të
unionit. Bullgaria dhe Suedia bëjnë më shumë shpenzime për arsimin parashkollor se sa të gjithë
vendet e tjera. Kjo nuk duhet kuptuar se ky përfundim është i vërtetë edhe për vlerat absolute të
shpenzimeve. Ndaj ndihet nevoja për të parë peshën e shpenzimeve për edukimin në tërësi ndaj
GDP-së. Për këtë gjë, është sjellë grafiku në vijim, i cili tregon shpenzimet publike në edukim si
pjesë e GDP-së së vendit përkatës.
Siç e tregon grafiku, vendet e Bashkimit Evropian shpenzojnë mesatarisht në edukim, si pjesë e
GDP-së, pak mbi 5%. Danimarka ka peshën më të madhe të shpenzimeve publike në edukim si
pjesë të GDP-së. Kjo përqindje për vitin 2012, sipas Eurostatit, ishte gati 9% e GDP-së. Për
kontrast, në termat e GDP-së, Letonia i dedikon edukimit pjesën më të vogël, rreth 2.5% të GDP-
së. Pak më shumë se Letonia është Romania.
Figura 4. Shpenzimet publike në edukim si pjesë e GDP-së, 2012. Burimi: Eurostat
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
19
Është me shumë interes të shihet se sa shpenzojnë institucionet e arsimit për nxënës apo studentë.
Përveç kësaj, interes i veçantë është të shihet edhe shpenzimet e institucionit të arsimit për
nxënës/studentë sipas kategorive të tyre, që mund të jenë publik dhe privat. Për të pasur një pasqyrë
apo pamje më të qartë në këtë pikë, është prezantuar grafiku në vijim.
Grafiku i mëposhtëm ilustron shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas
kategorive për vendet e Bashkimit Evropian. Të dhënat i referohen vitit 2012. Këto shpenzime,
sipas Eurostati, janë matur si vlera euro të shpenzuar për nxënës/studentë në sistemin me kohë të
plotë apo me kohë të pjesshme.
Vlerën më të madhe në zonën e Evropës e ka Suedia, ku institucionet publike shpenzojnë diçka më
shumë për nxënës/studentë, rreth 13 000 euro. Pavarësisht se Suedia udhëheq vendet e Bashkimit
Evropian sa i përket kësaj analize, kur ajo përfshin vendet që nuk janë pjesë e unionit, shohim se
Zvicra distancohet qartësisht nga ata, me vlera rreth 17 000 euro për nxënës/student. Ruamania dhe
Bullgaria kanë performancën më të ulët në këtë drejtim, ku institucionet e tyre shpenzojnë diku te
1000 euro për nxënës apo studentë. Pas tyre vjen Hungaria dhe vendet baltike.
Figura 5. Shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas sektorit, 2012 (EUR
për nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme). Burimi: Eurostat
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
20
Por, si është situata e shpenzimeve të institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas nivelit të
edukimit. Eurostat përpilon një raport të veçantë për këtë gjë dhe në vitin 2012 ai ka publikuar
grafikun e mëposhtëm. Kujtojmë se Eurostat e ka matur këtë gjë si vlerën në euro të shpenzuar për
nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme. E veçanta e këtij grafiku
me atë të mësipërm është fakti se këtu shpenzimet për nxënës apo studentë janë sipas nivelit të
arsimit (edukimit).
Kështu, thuajse të gjitha vendet shpenzojnë më pak për arsimin parashkollor se nivelet e tjera të
arsimit (me disa përjashtime të vogla). Shpenzimet më të larta për studentë në Bashkimin Evropian
i bën Suedia, rreth 22 500 euro për studentë. Suedia pasohet nga Britania e Madhe, e cila
mesatarisht për çdo student shpenzon rreth 21 000 euro. Shpenzimet më të ulta për studentë në këtë
union i ka Romania dhe Bullgaria.
Figura 6.Shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas nivelit të edukimit, 2012
(EUR për nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme). Burimi: Eurostat
Çështja e karakteristikave që lidhet me nivelin e arritjes akademike të një studenti në universitet
është shumë aktual. Kjo është e vërtetë si për vendet e zhvilluara ashtu edhe për ato në zhvillim.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
21
Sipas Naylor dhe Smith(2004), arsyet për nivelin aktual të lartë të interesit janë të shumta dhe të
ndryshme.
• Së pari, për shembull, ekziston një shqetësim me dallimet në arritjet arsimore sipas gjinisë.
Dihet mirë se, në arsimin fillor dhe të mesëm, vajzat po performojnë ndjeshëm dhe shpesh
gjithnjë e më mirë se djemtë në shumë vende. Ndoshta çuditërisht, ka prova në rritje, se kjo
është gjithashtu e vërtetë edhe për arsimin e lartë të nivelit të lartë. Eksplorimi i arsyeve të
mundshme për këtë është interesant.
• Së dyti, si në shumë vende, politikat e qeverisë në Bashkimi Evropian mbi tarifimin e
taksave për studentët kanë pësuar ndryshime rrënjësore gjatë dy dekadave të fundit, siç janë
edhe sistemi i mbështetjes financiare dhe kostove të mirëmbajtjes së studentëve gjatë
universitetit. Politika mbi pagesat dhe fondet vazhdon të jetë burimi i diskutimit dhe debatit.
Një element i rëndësishëm në këtë debat ka të bëjë me shkallën në të cilën aftësia e studentit
për të studiuar është kompromentuar nga nevoja për t’u angazhuar në aktivitetin e tregut të
punës për të mbështetur veten financiarisht(Naylor & Smith, 2004).
• Së treti, shumica e studentëve që ndjekin universitetin studiojnë përpara hyrjes në arsimin
e lartë. Ofertat e vendeve në universitet zakonisht bëhen të kushtëzuara nga arritja e
studentëve (duke përfshirë zgjedhjen e lëndës dhe nivelin e arritjes – në Shqipëri është
Matura shtetërore). Në këtë kontekst, është interesante të analizohet shkalla në të cilën
performancat gjatë maturës dhe në universitet lidhen me njëra-tjetrën. Kjo është veçanërisht
e vlefshme në një kohë, siç është aktualisht, kur ka diskutim politik mbi reformën e sistemit
të arsimit të lartë.
• Së katërti, ka pasur debate të konsiderueshme në lidhje me shkallën në të cilën qasja në
arsimin e lartë është e drejtë dhe e barabartë. Në kontekstin e një rasti të cituar më 2000 në
lidhje me një aplikant shumë të kualifikuar shtetëror të refuzuar nga Universiteti i Oksfordit,
Kancelari i Thesarit shprehu shqetësim rreth elitizmit të mundshëm në politikat e pranimit
të një universiteti të veçantë në Mbretërinë e Bashkuar(Naylor & Smith, 2004). Në dritën e
kësaj çështjeje, dhe në kontekstin e literaturës më të përgjithshme dhe më të rëndësishme
për efektet e shkollave në performancën e mëvonshme, është interesante të ekzaminohet
nëse ka ndonjë lidhje ndërmjet performancës së diplomave të studentëve dhe llojit të
shkollimit tëtyre parauniversitar.
• Së pesti, qeveritë po promovojnë pjesëmarrje më të madhe në arsimin e lartë si një motor i
rritjes ekonomike dhe i drejtësisë sociale(Barro, 2013). Politikat janë zbatuar për të zgjeruar
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
22
regjistrimin në universitet dhe për të zgjeruar pjesëmarrjen. Në pak më shumë se dy dekada,
shkalla e pjesëmarrjes së 18-21 vjeçarëve vetëm në universitet në Mbretërinë e Bashkuar u
rrit nga rreth 10 për qind në mbi 30 për qind(Naylor & Smith, 2004). Qëllimi i zgjerimit të
pjesëmarrjes rrjedh nga fakti se studentët nga grupet e jashtme profesionale ose të lidhura
me klasën shoqërore janë të nënpërfaqësuar në mënyrë disproporcionale në arsimin e lartë.
Ekziston gjithashtu ndryshim në shkallën e pjesëmarrjes sipas moshës, etnisë dhe statusit
të aftësisë së kufizuar. Politikat e të mësuarit gjatë gjithë jetës (lifelong learning) kanë
synuar gjithashtu të krijojnë stimuj më të madh për studentët më të mirë për të marrë vende
të arsimit të lartë. Këto politika sugjerojnë se një pyetje interesante ka të bëjë me shkallën
në të cilën performanca e arsimit të lartë të nxënësve është e ndjeshme ndaj karakteristikave
të tilla si klasa sociale, moshën, etninë, statusin e aftësisë së kufizuar dhe kualifikimet
paraprake. Për më tepër, vendimet për t’u regjistruar në arsimin e lartë janë të ndikuara nga
perceptimi që individët kanë për perspektivat e tyre në universitet.
• Së gjashti, treguesit e performancës të shërbimeve publike janë bërë gjithnjë e më të
përhapura në disa vende. Pjesërisht, këto tregues janë zëvendësues për çmimet në shërbimet
e ofruara të sektorit publik. Treguesit e performancës për institucionet e arsimit të lartë janë
shtuar nga dhjetori i vitit 1999. Këto tregues, në përgjithësi, mbulojnë kritere të tilla si qasja,
progresi, kërkimi, mësimi dhe punësimi i të diplomuarve (Naylor & Smith, 2004).
Pra, siç parashtrohet më lartë, mes faktorëve të mësipërm gjenden edhe performanca. Por,
natyrshëm lind pyetja se: çfarë performance kërkohet të vlerësohet? A do të jetë performanca e
studentëve, apo performanca e institucioneve? Pika e përbashkët e tyre është termi performancë,
por mes tyre ka shumë diferenca. Diferenca e parë është njësia e analizës: performanca e studentëve
vlerësohen në nivel studenti, ndërsa performanca e institucionit është në një nivel më të lartë, niveli
i institucionit. Po ashtu, diferencë tjerë është pa dyshim edhe forma e matjes së konceptit.
Në këtë kërkim synohet të studiohet performanca e institucioneve të arsimit të lartë e parë nga
këndvështrimi i drejtuesve akademik dhe administrativ të këtyre institucioneve. Performanca mund
të përcaktohet në shumë forma dhe mund të ndikohet nga disa faktorë. Ndaj lind nevoja për të
hetuar se cilët janë këto faktorë që perceptohen nga drejtuesit e arsimit të lartë për performancën e
institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
23
I.2 QËLLIMI I DISERTACIONIT DHE HIPOTEZAT/PYETJET KËRKIMORE
Qëllimi i këtij studimi është të evidentojë faktorët kyç që përcaktojnë performancën e aktivitetit të
institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri. Mbështetur në literaturë dhe në arsyetimin logjik,
faktorët pretendent që mund të përcaktojnë performancën e aktivitetit të institucioneve të arsimit
të lartë janë: politika dhe qeveria; aspekte të legjislacionit dhe rregulloret; kohezionit social;
zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike; aspektet mjedisore; organizimi i institucionit
të arsimit të lartë; pavarësia e institucionit të arsimit të lartë; fokusi i institucionit të arsimit të lartë;
qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik, dhe raportet me konkurrentët.
Pyetjet kërkimore janë:
• Cilët janë faktorët që mund të matin performancën e institucioneve të arsimit të lartë në
Shqipëri?
• Cili është faktori me më ndikim mbi performancën e IAL-ve në Shqipëri sipas gjykimit të
drejtuesve të IAL-ve?
• A ndikohet performanca e institucioneve të arsimit të lartë nga politika dhe qeveria?
• Si dhe sa ndikojnë legjislacioni dhe rregulloret e ndryshme në ecurinë e mirë të
institucioneve të arsimit të lartë?
• A perceptohet kohezioni social sidimension i performancës së IAL-ve?
• A e rrit performancën e institucionit të arsimit të lartë zotërimi prej tyre i laboratorëve dhe
i ekonomisë didaktike?
• Si ndikon pavarësia e institucionit të arsimit të lartë në performancën e tyre?
• Si ndikon fokusimi i institucionit të arsimit të lartë në performancën tyre?
• A varet performanca e institucioneve të arsimit të lartë nga qasja e tij kundrejt donatorëve
dhe mbulimi mediatik?
• Si përcillen efektet e raporteve me konkurrentët në performancën e institucioneve të arsimit
të lartë?
Hipotezat kërkimore janë:
• Mes institucioneve të arsimit publik dhe atyre privatë, ekziston një diferencë në gjykimin e
drejtuesve të tyre lidhur me faktorët e performancës së tyre.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
24
• Gjykimi mbi autonominë e IAL-ve dallon mes llojeve të institucioneve të arsimit të lartë në
Shqipëri.
• Aspekte gjeografike si faktor i performancës së IAL-ve i diskriminon llojet e IAL-ve.
• Angazhimi publik si faktorë i performancës së IAL-së, perceptohet ndryshe nga nivelet
drejtuese sipas llojeve të IAL-së.
• Kategoria e stafit si faktor i performancës së IAL-ve, i diskriminon llojet e IAL-ve.
I.3 METODOLOGJIA E KËRKIMIT
Për sa kohë natyra e kërkimit në këtë studim është cilësore, atëherë edhe metodat dhe procedurat e
ndjekura për arritjen e objektivave janë cilësore. Në këtë çështje shpjegohen procedurat që janë
ndjekur për këtë studim. Synimi i kësaj çështje nuk është shpjegimi në detaje i procedurave, por
vetëm përmbledhja tyre.
Hapi i parë lidhet me hartimin e pyetësorit, përmes të cilit mblidhen të dhënat. Hartimi i pyetësorit
është shumë delikat, pasi adresimi jo i drejtë i tij mund të deformojë që në zanafillë rezultatet e
synuara. Pas hartimit të pyetësorit, ai shpërndahet dhe mblidhen të dhënat. Mbledhja e të dhënave
për këtë studim lidhet me të dhënat parësore (pyetësori) dhe dytësore (të marra nga subjektet e
tjera). Mbledhja e të dhënave parësore bëhet për t’i dhënë përgjigje pyetjeve kërkimore kryesore të
studimit, ndërsa ato dytësore mblidhen më shumë për të dhënë një panoramë të përgjithshme një
apo disa çështjeve që prek ky studim. Zotërimi i të dhënave parësore dhe dytësore, krijon
mundësinë e zhvillimit të një analize përshkruese. Analiza përshkruese synon njohjen e të dhënave
dhe konsiderohet si faza përgatitore para se të dhënat të bëhen pjesë e analizës së thelluar.
Kryerja e analizës faktoriale është kritike për këtë studim, sepse përmes saj eksplorohen lidhjet e
pretenduara (hipotezat e formuluara). Zbatimi i analizës faktoriale është një nga metodat më të
komplikuara në analizën e të dhënave. Eksplorimi i lidhjeve kryhet përmes disa algoritmeve që
respektojnë një sërë supozimesh bazë. Grupimi i faktorëve (pyetjeve) të rezultuar nga analiza
faktoriale, duhet të kenë lidhje me njëri-tjetrin, përveç lidhjeve logjike, edhe të besueshme. Analiza
e besueshmërisë synon kontrollin e lidhjeve mes faktorëve (pyetjeve) me njëri-tjetrin, për çdo grup
faktorësh.
Analiza diskriminuese është teknika statistikore e përshtatshme për testimin e hipotezave që
mesataret e grupit të një seti variablave të pavarur për dy apo më shumë grupe janë të barabarta.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
25
Duke mesaterizuar pikëzimin diskriminues për të gjithë individët brenda një grupi të caktuar,
arrihet te mesatarja e grupit - qendra. Qendrat tregojnë zonën më tipike të ndonjë anëtari nga një
grup i caktuar dhe një krahasim i qendrave të grupeve tregojnë se sa të largëta janë grupet në termat
që funksioni e diskriminon.
I.4 STRUKTURA E STUDIMIT
Studimi është strukturuar në 5 kapituj, të cilët janë:
1. Kapitulli i parë, i titulluar si “Hyrje”, jep një pamje të përgjithshme të problematikës dhe të
problemit të kërkimit. Përveç kësaj, aty parashtrohet metodologjia e ndjekur dhe pyetjet
kërkimore;
2. Kapitulli i dytë, i emërtuar si “Rishikimi i literaturës” paraqet një tablo të dijes së
deritanishme në lidhje me ecurinë e mendimit në fushën e këtij kërkimi. Vlen të përmendet
ndalesa te studiuesit që kontribuojnë në qartësimin e koncepteve bazë të problemit.
3. Kapitulli i tretë, i titulluar “Metodat dhe procedurat”, informon lidhur me metodat, tërësinë
e hapave që janë ndjekur për arritjen e objektivit dhe dhënien e përgjigjeve ndaj pyetjeve
të studimit.
4. Kapitulli i katërt, “Rezultate dhe interpretimi i tyre” është kapitulli ku përmblidhen gjetjet
dhe bëhet interpretimi i tyre. Peshë të rëndësishme zë pikërisht analiza faktoriale, analiza e
besueshmërisë dhe analiza diskriminuese.
5. Kapitulli i pestë, me titull “Përfundime dhe rekomandime” bwn njw pwrmbledhje tw
studimit dhe jep rekomandimet për aktorët e mundshëm, vendimmarrësit apo për
politikëbërësit.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
26
Figura 7. Paraqitja skematike e strukturës së disertacionit
Kapitulli i pestë
Përfundime Implikimi i politikave
Kapitulli i kartërt
Rezultatet Interpretimi i tyre
Kapitulli i tretë
Metodat Procedurat
Kapitulli i dytë
Rishikimi i literaturës Konsidertat teorike
Kapitulli i parë
Problematika Problemi i kërkimit
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
27
KAPITULLI II
LITERATURA E SHQYRTUAR
II.1 PARASHTIMI PËR PROBLEMIN
II.1.1 Rëndësia e edukimit në tërësi
Shekulli i njëzetë i ka sjellë sfida të thella natyrës, vlerave dhe kontrollit të arsimit të lartë në botë,
sidomos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe në Evropë. Pritjet shoqërore dhe burimet publike
për arsimin e lartë po kalojnë nëpër ndryshime thelbësore (substanciale). Ndryshimet brenda dhe
jashtë akademisë po ndryshojnë karakterin e saj – studentët, fakultetin, qeverisjen, kurrikulën,
funksionet dhe shumë vend në shoqëri. Ndërsa Clark Kerr dhe Marian Gade, rreth 20 vjet më parë,
vunë në dukje se kriza dhe ndryshimi në arsimin e lartë “kanë qenë sundimi, jo përjashtimi”.
Megjithatë, ndryshimet aktuale po transformojnë arsimin e lartë në një masë ndoshta më të madhe
se që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore (Zusman, 2005).
Dekada e viteve 90-tw ka parë një axhendë të reformave në mbarë botën për financimin dhe
menaxhimin e universiteteve dhe institucioneve të tjera të arsimit të lartë. Ajo që është e dukshme
në lidhje me qëndrueshmërinë është se ekzistojnë modele shumë të ngjashme në vendet me sisteme
të ndryshme politike-ekonomike dhe tradita të larta arsimore, dhe në faza jashtëzakonisht të
ndryshme të zhvillimit industrial dhe teknologjik (Johnstone, 1998). Kështu, duket se ka
ngjashmëri midis vendeve shumë të ndryshme në pasuri dhe në sistemet politiko-ekonomike. Po
kwshtu, vihet re se ka ngjashmëri në axhendat e reformave të vendeve, sistemet e arsimit të lartë të
të cilwve janë elitë apo universale, kryesisht publike ose private, ose relativisht të pasura ose
tronditëse nën masat shtrënguese. Johnstone (1998) bën përpjekje për të vlerësuar statusin e kësaj
axhende të reformave në mbarë botën në fund të viteve 1990, në pritje të viteve të para të
mijëvjeçarit të ardhshëm.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
28
Edukimi i arsimit të lartë ka qenë gjithmonë një prioritet i rëndësishëm në axhendën publike. Ajo
është një depo dhe mbrojtëse e kulturës, një agjent i ndryshimit në këtë kulturë, një motor për rritjen
ekonomike kombëtare dhe një instrument për realizimin e aspiratave kolektive (Johnstone, 1998).
Për më tepër, interesi publik në arsimin e lartë është përgjithësisht i pranishëm nëse institucionet e
ofrimit të tij janë publike ose private, dhe/ose janë financuar nga buxheti publik ose privat.
Megjithatë, bota moderne e arsimit të lartë po kalon reforma të mëdha dhe kjo agjendë e reformës
së financave dhe menaxhimit mund të shihet në mënyrë të dobishme në kuadër të pesë temave, të
cilat Johnstone (1998) i paraqet si kyçe:
E para, zgjerimi dhe diversifikimi i regjistrimeve, përqindjeve të pjesëmarrjes dhe numri dhe llojet
e institucioneve.
E dyta, presioni fiskal - i matur në shpenzime të ulëta dhe në rënie për studentë dhe siç shihet në
mbipopullimin, fakultetin me pagesë të ulët (ose të papaguar), mungesën e pajisjeve akademike
ose bibliotekave.
E treta, tregjet - rritja e orientimeve dhe zgjidhjeve të tregut dhe kërkimi i të ardhurave joqeveritare.
E katërta, kërkesa për përgjegjësi më të madhe - nga ana e institucioneve dhe fakultetit, dhe në
emër të studentëve, punëdhënësve dhe atyre që paguajnë.
E pesta, kërkesa për cilësi dhe efikasitet më të madh - më shumë rigorozitet, më shumë rëndësi dhe
mw shumw të mësuarit.
Roli i përmirësimit të shkollimit, si një pjesë qendrore e shumicës së strategjive zhvillimore është
bërë e diskutueshme, sepse zgjerimi i arritjeve shkollore nuk ka garantuar përmirësime të kushteve
ekonomike. Hanushek dhe Wossmann (2007), në raportin e publikuar për Bankën Botërore,1
sjellin në vëmendje të politikëbërësve rolin e cilësisë së edukimit në rritjen ekonomike. Ky raport
teknik shqyrton rolin e arsimit në promovimin e mirëqenies ekonomike, me një fokus të veçantë
në rolin e cilësisë arsimore. Ai konkludon se ka dëshmi të forta se aftësitë njohëse të popullsisë, në
vend që të arrijnë thjesht arritjet shkollore, lidhen fuqimisht me të ardhurat individuale, me
shpërndarjen e të ardhurave dhe me rritjen ekonomike. Rezultatet e empirike të tyre tregojnë
rëndësinë e shkathtësive minimale dhe të nivelit të lartë, komplementaritetin e aftësive dhe cilësinë
e institucioneve ekonomike, dhe qëndrueshmërinë e marrëdhënieve midis aftësive dhe rritjes.
1 Titulli i materialit të diskutimit është: The Role of Education Quality in Economic Growth(Hanushek & Wossmann,
2007).
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
29
Krahasimet ndërkombëtare që përfshijnë të dhëna të zgjeruara mbi aftësitë njohëse, zbulojnë
defiçite shumë më të mëdha të aftësive në vendet në zhvillim pasi ato rrjedhin përgjithësisht nga
regjistrimi dhe arritja vetëm në shkollë. Madhësia e ndryshimit ka nevojë të bëjë të qartë se mbyllja
e hendekut ekonomik me vendet e zhvilluara do të kërkojë ndryshime të mëdha strukturore në
institucionet shkollore.
Ky studim u motivua nga dyshimet që janë ngritur për rolin e arsimit dhe kapitalit njerëzor në
zhvillimin ekonomik. Këto dyshime vijnë nga një shumëllojshmëri e pikave përfituese, duke filluar
nga fakti nëse kërkimet kanë identifikuar saktë ndikimin e arsimit, nëse aspektet e tjera
institucionale të vendeve mund të jenë më të rëndësishme. Gjithashtu, ato përfshijnë shqetësime në
lidhje me faktin nëse politikëbërësit apo vendimmarrësit vërtet e dimë se si të ndryshojmë rezultatet
arsimore, veçanërisht në vendet në zhvillim (Hanushek dhe Wossmann, 2007).
Arcalean & Schiopu (2010) studiojnë lidhjen midis pabarazisë dhe financimit të arsimit në një
model të votimit probabilistik mbi shpenzimet e arsimit publik, ku është në dispozicion opsioni
privat. Sipas tyre, një ndryshim në pabarazinë mund të ketë efekte të kundërta në nivele të
ndryshme të të ardhurave: pabarazia më e lartë zvogëlon shpenzimet publike për student dhe rrit
regjistrimin në shkollat publike në ekonomi të varfra, ndërsa e kundërta qëndron në ato të pasura.
Një ndryshim në bazën tatimore mund të ketë gjithashtu efekte jo-monotone. Arcalean & Schiopu
(2010) gjithashtu, studiojnë implikimet e pjesëmarrjes së votimimeve të ndryshme në të gjitha
grupet e të ardhurave. Parashikimet e modelit mbështeten nga të dhënat e shkollës në nivel
kombwtar të SHBA-së. Studimi i tyre gjen një marrëdhënie jo-monotonike midis pabarazisë dhe
shpenzimeve publike për studentë, varësisht nga 1) preferenca për pjellorinë në krahasim me
cilësinë e fëmijëve dhe 2) të ardhurat mesatare për frymë (baza tatimore) në ekonomi.
Sipas Marginson dhe Wende (2007) globalizimi ekonomik dhe kulturor ka çuar në një epokë të
re në arsimin e lartë. Arsimi i lartë ishte gjithnjë më i hapur ndërkombëtarisht sesa shumica e
sektorëve për shkak të zhytjes në njohuri, të cilat kurrë nuk treguan shumë respekt për kufijtë
juridik. Në ekonomitë globale të dijes, institucionet e arsimit të lartë janë më të rëndësishme se
kurrë si medium për një gamë të gjerë të marrëdhënieve ndërkufitare dhe flukseve të vazhdueshme
globale të njerëzve, informacionit, njohurive, teknologjive, produkteve dhe kapitalit financiar.
Në kuadër të referencës, familjet gëzojnë ndarjen e barabartë në politikën e arsimit lokal – ky është
një nga përfundimet e studimit të (Arcalean & Schiopu, 2010). Ata tregojnë se në SHBA,
pjesëmarrja në politikat e arsimit lokal ndryshon nga treguesit socio-ekonomikë. Ata shtrijmë
modelin bazë për të përfshirë fuqinë politike të varur nga të ardhurat dhe për të studiuar vetitë e
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
30
saj. Përfundimisht, analiza empirike e tyre jep mbështetje të fortë për parashikimet e rrjedhura nga
modeli teorik. Meqë studimi i tyre fokusohet në efektet e pabarazisë në shpenzimet e arsimit, hetimi
i efekteve dinamike të arsimit në këtë strukturë, duke endogjenizuar klasifikimin nëpër rrethe dhe
duke eksploruar implikimet e politikave, janë të gjitha temat interesante për hulumtimet e
ardhshme.
Arsimi i lartë ka pësuar një zgjerim të konsiderueshëm në dekadat e fundit në një numër vendesh
të OECD-së (Greenaway dhe Haynes, 2003). Zgjerimi ka qenë dramatik, veçanërisht në
Mbretërinë e Bashkuar, ku numri i përgjithshëm i studentëve është dyfishuar në 20 vjet. Megjithatë,
gjatë të njëjtës periudhë, financimi për student është përgjysmuar në terma realë. Në Mbretërinë e
Bashkuar, si dhe në vende të tjera, më së shumti në Australi, ka risi për të diversifikuar bazën e
financimit. Kjo ka përfshirë një rol të kufizuar për kontributet e tarifave.
II.1.2 Rendja pas teorisë së problemit të kërkimit
Ka një literaturë të konsiderueshme në ekonomiksin e arsimit të lartë (p.sh., shih Clotfelter, 1999).
Megjithatë, ajo ka tentuar të përqendrohet në kostot e kthimet e arsimit të lartë, shpesh duke u
përqendruar në çështjet që lidhen me financimin apo sistemet e financimit të ndryshëm dhe efektet
e tyre në pjesëmarrjen e studentëve si dhe në aspektin e barazisë dhe mirëqenies (Barr dhe
Crawford, 1998), (Chapman, 1997), (García-Peñalosa dhe Wälde, 2000), (Gary-Bobo dhe
Trannoy, 2004), (Greenaway dhe Hayes, 2003), (Kaiser, et al., 1992), (Kemnitz, 2004)). Në
literaturë ka pasur gjithashtu një kontribut të konsiderueshme çështja e organizimit të universitetit
(p.sh. Boroah, 1994), në lidhje me cilësinë e ofrimit të arsimit, kostot e lëvizshmërisë dhe
zgjedhjen e studentëve (de Fraja dhe Iossa, 2002), (del Rey, 2001) dhe mbi ndarjen e kohës së
akademikëve (Beath, et al., 2003) dhe (Hare, 2002).
Sipas Beath, Owen, Poyago-Theotoky dhe Ulph (2003), elementet e rëndësishme, në kuadrin e
tyre të modelimit, janë si vijon:
1. kanë pranuar që universitetet janë kryesisht të shqetësuara për cilësinë e mësimdhënies dhe
kërkimit;
2. kanë endogjenizuar (variabël të varur) zgjedhjen e një universiteti nga përzgjedhja e tij
aktuale e cilësisë së mësimdhënies dhe kërkimit;
3. kanë marrë parasysh qartë faktin se hulumtimi dhe mësimi duhet të kryhen nga akademikë
që përballen me një kufizim kohor;
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
31
4. kanë modeluar në mënyrë të qartë cilësinë e mësimdhënies dhe kërkimit.
Kuptimi se si këto çështje ndërveprojnë nëse duam të jemi në gjendje të vlerësojmë implikimet e
bërjes së sistemeve të financimit të arsimit të lartë, varen nga treguesit e cilësisë së mësimdhënies
dhe kërkimit (Beath, Owen, Poyago-Theotoky, & Ulph, 2003). Rezultatet e tyre janë të një
rëndësie të konsiderueshme për debatin aktual mbi atë se ku po shkon arsimi i lartë.
Dougherty dhe Reddy (2011) kanë bërë një diskutim shumë të mirë lidhur me sistemet e
mundshme të financimit të arsimit të lartë. Në materialin e diskutimit të publikuar për llogari të
Qendrës Kërkimore e Komunitetit të Kolegjit (CCRC), të Universitetit Kolumbia në ShBA, ata
sjellin në vëmendje diferencat ndërmjet llojeve të sistemeve të financimit, ku 4 nga të cilët i
atribuohen financimit me bazë performancën.
Gjatë tre dekadave të fundit, politikëbërësit kanë kërkuar mënyra të reja për të siguruar performancë
të përmirësuar nga institucionet e arsimit të lartë. Një qasje popullore ka qenë financimi i
performancës, që përfshin përdorimin e një formule për lidhjen e financimit me performancën
institucionale në treguesit e specifikuar. Dougherty dhe Reddy (2011) shqyrtojnë gjetjet nga
studimet mbi programet e financimit të performancës në një numër shtetesh. Studimet sugjerojnë
se lidhja e financimit të rezultateve ka ndikime të menjëhershme në kolegjet në formën e
ndryshimeve në financim, ndërgjegjësim më të madh nga institucionet e prioriteteve shtetërore dhe
performancën e tyre institucionale dhe rritjen e konkurrencës së statusit midis institucioneve. Për
shkak të këtyre ndikimeve të menjëhershme, financimi i performancës prodhon ndryshime të
ndërmjetme institucionale në formën e përdorimit më të madh të të dhënave në planifikimin
institucional dhe politikëbërjen dhe në ndryshimet në politikat dhe praktikat e shërbimeve
akademike dhe studentore që premtojnë përmirësimin e rezultateve të nxënësve.
Studimi i Dougherty dhe Reddy (2011) identifikon pengesat për funksionimin efektiv të
financimit të performancës, si dhe ndikimet e paqëllimshme. Studimi mbyllet duke ofruar
rekomandime për tejkalimin e shumë pengesave për funksionimin efektiv të financimit të
performancës dhe adresimin e ndikimeve të padëshiruara të dokumentuara nga studimet e
rishikuara.
Nga ana tjetër, vëmendja relativisht e vogël duket se i është kushtuar çështjes së lidhjes midis asaj
që universitetet aktualisht bëjnë, sa i përket cilësisë së mësimdhënies dhe kërkimit, si dhe mënyrës
së financimit të tyre. Duke pasur parasysh rolin e rëndësishëm të parashikuar për universitetet në
“ekonominë e dijes”, veçanërisht aty ku ato mbështeten nga fondet publike, duket e çuditshme që
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
32
lidhja midis llojit të sistemit të financimit dhe përzierjes së aktiviteteve që ndërmarrin nuk është
hulumtuar në detaje të hollësishme. Një përjashtim nga kjo është një dokument i fundit nga Del
Rey (2001). Ky studim analizon një lojë të stilizuar mes dy universiteteve që konkurrojnë për
studentët dhe mund të shpenzojnë buxhetet e tyre publike për mësimdhënie dhe kërkime.
Universitetet kërkojnë të maksimizojnë një funksion objektiv të cilësisë së prodhimit të tyre
studentor dhe shpenzimet e tyre për kërkime. Dokumenti i Del Rey karakterizon ekuilibrin perfekt
të nënlojës dhe heton se si këto ndryshojnë pasi parametrat e sistemit të financimit janë ndryshuar
dhe në veçanti, balanca midis përpjekjeve kërkimore dhe mësimore në funksion të rregullave të
financimit. Një aspekt i pakënaqshëm i këtij dokumenti është se hulumtimi trajtohet si një element
i mbetur në buxhetet e universiteteve dhe nuk i kushtohet vëmendje kualitetit të tij.
Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012) kanë bërë një kërkim lidhur me perceptimin e faktorëve që
ndikojnë cilësinë e arsimit të lartë. Sipas tyre, që universitetet private kanë hapur një epokë të re
në fushën e arsimit të lartë është e pamohueshme. Por, arsimi i lartë duhet të sigurohet në aspektin
e arsimit cilësor. Sidoqoftë, shumica e universiteteve janë shumë larg nga objekte të tilla si ato të
infrastrukturës, pajisjes së pamjaftueshme laboratorike, pajisjes për TIK, mjete mësimore,
laboratorë, klasa, mensa, kënd lojërash, atmosferë të qetë etj. Për të kontrolluar motivin financiar
dhe njëkohësisht sigurimin e arsimit cilësor është me të vërtetë një punë e vështirë. Diskutimi i tyre
nuk mbështetet në një analizë shumë të thelluar. Pra, nuk përdorin një metodë të caktuar për të
nxjerrë përfundimet e kërkimit të tyre. Metoda e përdorur prej tyre është ajo e statistikës
përshkruese.
Sipas Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012), marrja e arsimit të lartë nuk është aq e vështirë sa ishte
menduar një dekadë më parë. Pa dyshim, zgjerimi i universiteteve private e ka bërë kaq të lehtë.
Megjithatë, kjo rritje, në një farë mënyre, është në kontrast me cilësinë e arsimit të lartë që ofrojnë
këto universitete. Qëllimi kryesor i studimit të Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012) ishte gjetja e
disa faktorëve që ndikojnë shumë në arsimin e lartë. Për të shqyrtuar problemin e këtij studimi,
duke marrë parasysh pyetjet dhe objektivat e hulumtimit, ata kanë përdorur edhe metodat cilësore
dhe sasiore të mbledhjes së të dhënave. Për të gjetur përgjigjet e pyetësorit të hulumtimit ata
zhvilluan 42 pyetje për studentët në 20 universitete private. Pas mbledhjes së të dhënave dhe
informacionit dhe analizës, studiuesit gjetën se cilësia e arsimit të të gjitha universiteteve të
përfshirë në studim nuk është e njëjtë. Ai ndryshon në bazë të madhësisë së tyre, vendndodhjes,
lëndëve, kurseve, autoritetit të financimit, rregullit të shërbimit, kapacitetit financiar dhe
menaxherial etj.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
33
Jürgen (2004) është një nga autorët më të cituar lidhur me ekonomiksin e edukimit. Ai ka bërë një
rishikim kritik të literaturës së fushës, duke u përqendruar sidomos në aspektet e
ndërkombëtarizimit apo globalizimit, duke sjellë zhvillimet dhe sfidat e fundit të teorisë së
qeverisjes. Sipas tij, sfidat e arsimit të lartë, sidomos për vendet në zhvillim, është kalimi nga stadi
i arsimit të lartë kombëtar në arsimin e lartë të ndërkombëtarizuar apo globalizim. Kjo prek edhe
vendet e Bashkimit Evropian, të cilët kanë një politikë kuadër që i harmonizon format e sistemeve
të vendeve përkatëse në një të vetme.
Fenomeni i ri i integrimit evropian përsëri ka sfiduar mjetet tona konceptuale dhe empirike për
studimet e arsimit të lartë për të integruar dimensionin ndërkombëtar në korniza që synojnë të
përqendrohen në shtetin e vetëm kombëtar dhe politikat e brendshme edhe kur bëhen krahasime
ndërkombëtare (Jürgen, 2004). Ajo nxit gjithashtu ndërgjegjësimin për disa pika të qarta:
domethënë: e para, përqendrimi në efektet e politikave, duke neglizhuar anën e inputit të formimit
të politikave, dhe e dyta, shqetësim me politikëbërjen në nivel makro dhe përshtatjen organizative
të nivelit të mesëm, duke neglizhuar në një farë shkalle dinamikat mikro dhe efektet në praktikat
dhe performancat aktuale të punës akademike. Jürgen (2004) bën përpjekje për të kontribuar nga
një perspektivë e caktuar mbi studimet e qeverisjes në debatin e vazhdueshëm mbi sfidat e
“ndërkombëtarizimit” ose globalizimit” që sjellin për analiza të politikave të arsimit të lartë dhe
sidomos për hulumtimet krahasuese në atë fushë.
Në këtë logjikë kontribuon edhe Marginson dhe Wende (2007). Sipas tyre globalizimi ekonomik
dhe kulturor ka çuar në një epokë të re në arsimin e lartë. Arsimi i lartë ishte gjithnjë më i hapur
ndërkombëtarisht sesa shumica e sektorëve për shkak të zhytjes në njohuri, të cilat kurrë nuk
treguan shumë respekt për kufijtë juridikë. Në ekonomitë globale të dijes, institucionet e arsimit të
lartë janë më të rëndësishme se kurrë si medium për një gamë të gjerë të marrëdhënieve
ndërkufitare dhe flukseve të vazhdueshme globale të njerëzve, informacionit, njohurive,
teknologjive, produkteve dhe kapitalit financiar. Edhe sikur ata të marrin pjesë në ndryshimet e
mëdha të botës rreth tyre, institucionet e arsimit të lartë dhe politikat që i prodhojnë dhe i
mbështesin, gjithashtu po pësojnë ndryshime të thella. Për herë të parë në histori, çdo universitet
kërkimor është pjesë e një rrjeti të vetëm në mbarë botën dhe liderët botërorë në këtë fushë kanë
një pamje dhe fuqi globale të pashembullt. Kërkimi është më i ndërkombëtarizuar se më parë dhe
lëvizshmëria e studentëve të doktoraturës dhe e stafit të fakultetit është rritur. Elementi global,
sidomos në tregjet akademike të punës, ka fituar peshë, veçanërisht që nga ardhja e renditjes
universitare globale. Marginson dhe Wende (2007) studiojnë çështjet për politikën kombëtare dhe
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
34
për institucionet individuale, duke u ndalur në dy pika kryesore: e para, ofrimin e një pasqyre të
globalizimit dhe të arsimit të lartë dhe përgjigjet globale të sistemeve kombëtare dhe institucioneve
individuale të arsimit të lartë; e dyta, përqendrimin në fusha të caktuara të politikës me një
dimension të fortë multilateral: evropianizimi, renditja institucionale dhe tipologjitë dhe
lëvizshmëria ndërkufitare.
Alzoubi dhe Emeagwali (2016) janë autor të një artikulli shumë interesant, pasi për kontrollin e
hipotezave integron analizën e faktoriale konfirmuese. Ata përdorin faktorët e mëposhtëm:
• performanca financiare;
• ecuria e klientëve;
• proceset e brendshme;
• të mësuarit dhe inovacioni.
E bukura e këtij publikimi qëndron në faktin se është bërë një ndarje mes dy llojeve të
institucioneve të arsimit të lartë publike dhe institucioneve të arsimit të lartë privat. Pjesë e analizës
së tyre është pa dyshim edhe studim i diferencave mes këtyre dy diskutimeve. Metoda që ata kanë
përdorur është goxha e avancuar. Analiza faktorial konfirmuese konsiderohet nga akademikët si
një shkallë e avancuar e analizës së të dhënave cilësore. Përmes kësaj analize, Alzoubi dhe
Emeagwali (2016) gjejnë mbështetje të mjaftueshme për të kontrolluar hipotezat apo edhe për të
arritur objektivat e kërkimit të tyre. Kërkimi i tyre është mbështetur në një nga vendet që shpenzon
më shumë për arsimin e lartë, që është Qipro. Numri i të anketuarve për kërkimin e tyre është 333
dhe përfshin stafin akademik dhe administrativ të institucioneve të arsimit të lartë. Sipas tyre,
studimi u përcaktua si një hetim mbi lidhjen mes strategjisë dhe performancës në institucionet e
arsimit të lartë. Duke përdorur metodologjinë e modelimit të ekuacionit strukturor ata shqyrtuan
përgjigjet e një mostre (zgjedhje) të stratifikuar të akademikëve dhe stafit administrativ (n = 333)
të përzgjedhur rastësisht nga tetë universitetet që veprojnë në Qipro. Gjetjet sugjerojnë se, ndërkohë
që ekziston një marrëdhënie e dobët ndërmjet diferencimit dhe performancës, ekzistonte një lidhje
e fortë midis strategjisë së fokusit dhe performancës. Gjetjet e tyre treguan se të intervistuarit nga
universitetet publike dhe private e perceptonin marrëdhënien e strategjisë-performancës të fortë për
institucionin e tyre, e ndjekur nga sektori publik. Asnjë efekt nuk është vërejtur për lidhjen e
lidershipit me kosto.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
35
Tabela 2. Përmbledhje e pikave kyçe të literaturës
AUTORI FAKTORËT METODA REZULTATET
Jürgen (2004) Qeverisja në
institucionet e
edukimit;
Ndërkombëtarizimi
apo globalizimi.
Analizë
krahasuese
Një nga autorët më të cituar
lidhur me ekonomiksin e
edukimit. Ai ka bërë një rishikim
kritik të literaturës së fushës,
duke u përqendruar sidomos në
aspektet e ndërkombëtarizimit
apo globalizimit, duke sjellë
zhvillimet dhe sfidat e fundit të
teorisë së qeverisjes.
Habibulah,
Rouf, dhe Rana
(2012)
Infrastruktura;
Pajisja me
laboratorë;
Ambienti i qetë.
Analiza
përshkruese
Diskutimi i tyre nuk mbështetet
në një analizë shumë të thelluar.
Pra nuk përdorin një metodë të
caktuat për të nxjerrë
përfundimet e kërkimit të tyre.
Metoda e përdorur prej tyre
është ajo e statistikës
përshkruese.
Alzoubi dhe
Emeagwali(2016)
performanca
financiare;
ecuria e klientëve;
proceset e
brendshme;
të mësuarit dhe
inovacioni.
Analiza
faktoriale
konfirmuese,
Modelimi i
ekuacionit
strukturor
Gjetjet sugjerojnë se, ndërkohë
që ekziston një marrëdhënie e
dobët ndërmjet diferencimit dhe
performancës, ekzistonte një
lidhje e fortë midis strategjisë së
fokusit dhe performancës.
Gjetjet e tyre treguan se të
intervistuarit nga universitetet
publike dhe private e
perceptonin marrëdhënien
strategjisë-performancës të fortë
për institucionin e tyre, e ndjekur
nga sektori publik. Asnjë efekt
nuk është vërejtur për lidhjen e
lidershipit me kosto.
Del Rey (2001) Konkurrenca e
universiteteve
Analiza e
funksioneve të
dobisë
Universitetet kërkojnë të
maksimizojnë një funksion
objektiv të cilësisë së prodhimit
të tyre studentor dhe shpenzimet
e tyre për kërkime.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
36
Dougherty dhe
Reddy (2011)
Financimi i arsimit;
Performanca e
institucioneve;
Mësimdhënia dhe
kërkimi.
Analizë
krahasuese
Analizë
përshkruese
Prania e diferencave ndërmjet
llojeve të sistemeve të
financimit, ku 4 nga të cilët i
atribuohen financimit me bazë
performancën.
Boroah (1994) Organizimi i
universiteteve
Analizë
krahasuese
Organizimi i universitetit kërkon
një vëmendje të veçantë kur
bëhet fjalë për performancën e
tyre.
de Fraja dhe
Iossa (2002), del
Rey (2001)
Cilësia e ofrimit të
mësimit;
Kostot për lëvizjen
dhe zgjedhjen e
studentëve.
Analizë
krahasuese dhe
empirike
Cilësia e ofrimit të mësimit dhe
kostot për lëvizjen dhe zgjedhjen
e studentëve përbëjnë faktorë
kyç në ekonomiksin e edukimit.
Beath et al.
(2003), Hare
(2002)
Koha e punës Analizë e
detajuar me
funksione të
dobisë dhe
analizë empirike
Ndarja e kohës së dedikuar për
punë nga ana e akademikëve
konsiderohet si element i
performancës së vetë
institucionit ku këto akademik
angazhohen.
II.2 KONSIDERATA MBI FAKTORËT E PERFORMANCËS SË IAL-ve
Siç u pa nga shqyrtimi i literaturës, performanca në edukim mund të kuptohet në forma të
ndryshme. Në një formë të përmbledhur, faktorët që sugjerohen nga literatura si vlerësues të
performancës së institucioneve të arsimit të lartë janë:
• politika dhe qeveria, e cila lidhet kryesisht me qëndrueshmërinë e politikave dhe të
qeverisjes.
• aspekte të legjislacionit dhe rregulloret, kanë të bëjnë me ligjet dhe rregulloret që miratohen
dhe zbatohen. Ato e nxisin, por edhe mund ta kufizojnë performancën e institucioneve të
arsimit të lartë. Dy pikat e mësipërme gjejnë mbështetje teorike kryesisht te publikimi i bërë
nga Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012).
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina
CENAJ
Disertacion
37
• kohezionit social, i cili lidhet me angazhimin e institucionit të arsimit të lartë në raport me
komunitetin apo çështjet e veçanta që e prek atë. Kjo gjen mbështetje kryesisht nga puna e
bërë prej Hanushek dhe Wossmann(2007).
• zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike, është një nga pikat më të përmendura
nga kërkimi i realizuar prej Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012). Ata i japin jehonë faktit
se zotërimi i tyre përbën element të përformancës së lartë të institucioneve të arsimit të lartë.
• aspektet mjedisore, mbase nuk janë shumë të prekura, por nga Habibulah, Rouf, dhe Rana
(2012) listohet si një faktor kyç i performancës së institucioneve të arsimit të lartë.
• organizimi i institucionit të arsimit të lartë, ky dimension lidhet me aspektet e drejtimit të
institucionit. Kjo tematikë është diskutuar nga Jürgen (2004) dhe Boroah (1994).
• pavarësia e institucionit të arsimit të lartë, e kompozuar kryesisht si pavarësi financiare.
Dougherty dhe Reddy (2011) tregojnë se ky komponentë përbën rëndësi të veçantë gjatë
analizës së performancës së institucioneve të arsimit të lartë.
• fokusi i institucionit të arsimit të lartë, lidhet sa me drejtimi, aq edhe me organizimin e
institucioneve. Marginson dhe Wende(2007)dhe Jürgen (2004) sjellin argumentet të forta
në dobi të këtij faktori si një komponent i veçantë i performancës.
• qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik, si pjesë e veçantë e organizimi dhe e drejtimit
të një institucioni, sidomos në epokën e teknologjisë së informacionit. Si mbështetës për
këtë faktor është publikimi shkencor nga Jürgen (2004).
• raportet me konkurrentët, si faktorë me peshë i performancës së institucioneve të arsimit të
lartë. Rey (2001) dhe de Fraja dhe Iossa (2002) sjellin shumë argumente në dobi të
përfshirjes së këtij faktori si përmasë e veçantë e performancës së këtyre institucioneve.
38
KAPITULLI III
METODAT DHE PROCEDURAT E KËRKIMIT
III.1 PARASHTRIM LIDHUR ME HIPOTEZAT DHE PYETJET KËRKIMORE
Qëllimi i këtij studimi është evidentimi i faktorëve të performancës së institucioneve të arsimit të
lartë në Shqipëri.
Pyetjet kërkimore janë:
• Cilët janë faktorët që mund të matin performancën e institucioneve të arsimit të lartë në
Shqipëri?
• Cili është faktori me më ndikim mbi performancën e IAL-ve në Shqipëri sipas gjykimit të
drejtuesve të IAL-ve?
• A ndikohet performanca e institucioneve të arsimit të lartë nga politika dhe qeveria?
• Si dhe sa ndikojnë legjislacioni dhe rregulloret e ndryshme në ecurinë e mirë të
institucioneve të arsimit të lartë?
• A perceptohet kohezioni social sidimension i performancës së IAL-ve?
• A e rrit performancën e institucionit të arsimit të lartë zotërimi prej tyre i laboratorëve dhe
i ekonomisë didaktike?
• Si ndikon pavarësia e institucionit të arsimit të lartë në performancën e tyre?
• Si ndikon fokusimi i institucionit të arsimit të lartë në performancën tyre?
• A varet performanca e institucioneve të arsimit të lartë nga qasja e tij kundrejt donatorëve
dhe mbulimi mediatik?
• Si përcillen efektet e raporteve me konkurrentët në performancën e institucioneve të arsimit
të lartë?
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
39
Hipotezat kërkimore janë:
• Mes institucioneve të arsimit publik dhe atyre privatë, ekziston një diferencë në gjykimin e
drejtuesve të tyre lidhur me faktorët e performancës së tyre.
• Gjykimi mbi autonominë e IAL-ve dallon mes llojeve të institucioneve të arsimit të lartë në
Shqipëri.
• Aspekte gjeografike si faktor i performancës së IAL-ve i diskriminon llojet e IAL-ve.
• Angazhimi publik si faktorë i performancës së IAL-së, perceptohet ndryshe nga nivelet
drejtuese sipas llojeve të IAL-së.
• Kategoria e stafit si faktor i performancës së IAL-ve, i diskriminon llojet e IAL-ve.
III.2 NJËSIA E ANALIZËS
Ne jemi të interesuar për faktorët kyç që përcaktojnë performancën e institucioneve të arsimit të
lartë në Shqipëri. Përsa kohë performanca e institucionit të arsimit të lartë ka natyrë edhe
akademike, edhe administrative, atëherë kërkohet që ajo të matet në të dy dimensionet. Në këtë
mënyrë, është e logjikshme që këto faktorë të hetohen përmes intervistimit të dy kategorive që
drejtojnë institucionet e arsimit të lartë: drejtuesit akademik dhe drejtuesit e administratës. Në
kategorinë e parë futen drejtuesit në rang institucioni (rektorati), në rang të njësisë kryesore
(dekanati) dhe në rang të njësisë bazë (departamenti), ndërsa në kategorinë e drejtuesi të
administratës janë ata që kryejnë detyrën e drejtuesit të aktiviteteve ndihmëse në rang universitetit
dhe në rang të njësisë kryesore (kancelari). Vlerësimi që japin këto dy kategori drejtuesish për disa
grupe faktorësh që prekin veprimtarinë e institucionit të arsimit të lartë, mund të përcaktojë edhe
performancën e vetë institucionit. Operacionalizimi i këtij kalimi shpjegohet në çështjet vijuese të
këtij kapitulli.
Kuadri i zgjedhjes përbëhet nga numri i institucioneve të arsimit të lartë që veprojnë në Shqipëri.
Sigurisht, zgjedhja përcaktohet edhe nga numri i njësive kryesore dhe bazë që veprojnë brenda një
institucioni të arsimit të lartë. Aktualisht, sipas Agjencisë së Sigurimit të Cilësisë të Arsimit të
Lartë ASKAL në Shqipëri ushtrojnë veprimtarinë e tyre 38 institucione të arsimit të lartë, nga të
cilët 15 janë institucione të arsimit të lartë publik dhe pjesa tjetër janë institucione të arsimit të lartë
privat.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
40
III.3 PROCEDURAT E NDJEKURA
Në këtë çështje shpjegohen procedurat që janë ndjekur në këtë disertacion. Synimi i kësaj çështje
është vetëm përmbledhja e procedurave, por jo shpjegimi në detaje i tyre. Shpjegimi i tyre bëhet
në çështjet në vijim. Procedurat e ndjekura për kontrollin e hipotezave dhe arritjen e objektivave
përbëhet nga tërësia e këtyre hapave: hartimi i pyetësorit, mbledhja e të dhënave, analiza
përshkruese, analiza faktoriale, analiza e besueshmërisë, analiza diskriminuese dhe analiza e
regresionit.
Hapi i parë lidhet me hartimin e pyetësorit, përmes të cilit mblidhen të dhënat. Hartimi i pyetësorit
është shumë delikat, pasi adresimi jo i drejtë i tij mund të deformojë që në zanafillë rezultatet e
synuara. Hartimi i pyetësorit ka marrë shumë kohë, pasi për të marrë trajtën finale të tij, janë
shfrytëzuar konsultimet me ekspertë dhe njohës të fushës. Për këtë pjesë shpjegohet më gjerë në
çështjen III.5 Pyetësori. Pas hartimit të pyetësorit, ai shpërndahet dhe mblidhen të dhënat. Kjo fazë
nuk kërkon shumë gjëra që të shpjegohen, pavarësisht se është një nga fazat më që merr shumë
kohë dhe lodhje. Mbledhja e të dhënave për këtë punim lidhet me të dhënat parësore (pyetësori)
dhe dytësore (të marra nga subjektet e tjera). Mbledhja e të dhënave parësore bëhet për t’i dhënë
përgjigje pyetjeve kërkimore kryesore të punimit, ndërsa ato dytësore mblidhen më shumë për të
dhënë një panoramë të përgjithshme një apo disa çështjeve që prek ky studim.
Figura 8. Paraqitja skematike e procedurave të ndjekura
Hartimi i pyetësorit
Mbledhja e të dhënave
Analiza përshkruese
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Analiza diskriminuese
Analiza e regresionit
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
41
Zotërimi i të dhënave parësore dhe dytësore, krijon mundësinë e zhvillimit të një analize
përshkruese. Analiza përshkruese synon njohjen e të dhënave dhe konsiderohet si faza përgatitore
para se të dhënat të bëhen pjesë e analizës së thelluar. Analiza përshkruese arrihet përmes njohjes
së mesatares, vlerës më të vogël dhe më të madhe, modës, medianës, variancës, devijimit standard,
koeficientit të eksesit dhe të asimetrisë etj. Kjo analizë do shpjegohet më në detaje në çështjen III.6
Analiza përshkruese.
Kryerja e analizës faktoriale është kritike për këtë studim, sepse përmes saj eksplorohen lidhjet e
pretenduara (hipotezat e formuluara). Zbatimi i analizës faktoriale është një nga metodat më të
komplikuara në analizën e të dhënave. Eksplorimi i lidhjeve kryhet përmes disa algoritmeve që
respektojnë një sërë supozimesh bazë. Analiza faktoriale përfundon me nxjerrjen e faktorëve
(pyetjet) që shkojnë së bashku, të cilët formojnë një faktor të ri.
Grupimi i faktorëve (pyetjeve) të rezultuar nga analiza faktoriale, duhet të kenë lidhje me njëri-
tjetrin, përveç lidhjeve logjike, edhe të besueshme. Analiza e besueshmërisë synon kontrollin e
lidhjeve mes faktorëve (pyetjeve) me njëri-tjetrin, për çdo grup faktorësh. Zbatimi i kësaj analize
nuk është shumë i vështirë, por nënvlerësimi i saj mund të çojë në rezultate jo të besueshme dhe
për rrjedhojë në deformimin e realitetit. Më shumë informacion lidhur me këtë mund ta gjeni te
çështja III.8 Analiza e besueshmërisë.
Analiza diskriminuese është teknika statistikore e përshtatshme për testimin e hipotezave që
mesataret e grupit të një seti variablave të pavarur për dy apo më shumë grupe janë të barabarta.
Duke mesaterizuar pikëzimin diskriminues për të gjithë individët brenda një grupi të caktuar,
arrihet te mesatarja e grupit. Kjo mesatare grupi i referohet asaj që njihet se qendrave (centroid).
Kur analiza përfshin dy grupe, janë dy qendra; me tre grupe, janë tre qendra e kështu me radhë.
Qendrat tregojnë zonën më tipike të ndonjë anëtari nga një grup i caktuar dhe një krahasim i
qendrave të grupeve tregojnë se sa të largëta janë grupet në termat që funksioni e diskriminon.Një
shpjegim më i detajuar për këtë gjendet te çështja III.9 Analiza diskriminuese.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
42
III.4 KONSIDERATA PËR OPERACIONALIZIMIN
Përsa kohë janë formuluar disa hipoteza mbështetur në disa koncepte, dhe konceptet janë shprehur
në variablat korrespondues, është më se e logjikshme që për analizën e fenomenit dhe për njohjen
e sjelljes së variablave të mblidhen të dhëna. Për nga natyra e kërkimit të temës së kësaj doktorature,
për specifikën që ajo mbart, është e vështirë të gjenden të dhëna të gatshme, sidomos sa i përket
rastit të Shqipërisë.
Të dhënat e gatshme, në gjuhën e studiuesve njihen si të dhëna dytësore, pasi ato përpunohen dhe
publikohen nga të tretë, që mund të jenë institucione, agjenci apo persona juridik të tjerë.
Karakteristika kryesore e të dhënave dytësore është se për mbledhjen, përpunimin dhe raportimin
e tyre mban përgjegjësi pala që i publikon ato. Të dhënat primare janë të dhëna që grumbullohen
nga studiuesi. Është e kuptueshme se këto të dhëna nuk janë të gatshme, përsa kohë nuk janë të
publikuara nga ndonjë palë e tretë. Për rrjedhojë, mënyra e mbledhjes së të dhënave, e analizimit
dhe e raportimit të tyre është përgjegjësi e drejtpërdrejtë e studiuesit. Në përgjithësi, të dhënat
parësore mblidhen përmes anketave, pyetësorëve të strukturuar apo gjysmë të strukturuar dhe
intervistave të thjeshta apo të thelluara.
Konsideruar sa më lartë dhe për njohjen e koncepteve të kësaj teme doktorature dhe më pas për
analizimin e lidhjeve pretendente mes koncepteve përmes variablave u pa e domosdoshme të
mblidhen të dhëna parësore. Të dhënat janë mbledhur përmes pyetësorit drejtuar dy kategorive të
drejtuesve të institucioneve të arsimit të lartë.
Shumica e pyetjeve me interes që janë pjesë e pyetësorit janë pyetje të shkallëzimit bipolar, ose të
njohur ndryshe edhe si shkallëzimi liker. Këto lloje pyetjesh formulohen në atë mënyrë që përgjigja
e tyre të luhatet ndërmjet dy skajeve dhe secili pozicion shoqërohet me një numër të rendit rritës,
le të themi “Aspak dakord” me numrin 1, “Pak dakord” me numrin 2, Mesatarisht dakord” me
numrin 3, “Shumë dakord” me numrin 4 dhe “Plotësisht dakord” me numrin 5, ose “Shumë kundër”
me numrin 1, “Kundër” me numrin 2, “As kundër, as pro” me numrin 3, “Pro” me numrin 4 dhe
“Shumë pro” me numrin 5. Numri i shkallëzimit përcaktohet kryesisht nga kërkuesi duke u
mbështetur në eksperiencën e tij dhe në natyrën e kërkimit, dhe si rrjedhojë mund të jetë 5, 7, apo
10. Le të themi, kërkimi në fushën e kënaqësisë së konsumit të diçkaje apo vlerësimi i punës së
dikujt mund të shkallëzohet në 10 shkallë, ku 1 është vlerësimi më i ulët dhe 10 më i larti.
Duke reflektuar sa më lartë, në këtë kërkim është përdorur shkallëzimi bipolar (shkallëzimi liker)
është me pesë shkallë, ku shkalla më e ulët me numrin 1 njihet si “Aspak”, ndërsa shkalla më e
lartë me numrin 5 njihet si “Plotësisht”. Ilustrimi i këtyre shkallëve bëhet si në vijim:
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
43
[Aspak] [Pak] [As pak, as shumë] [Shumë] [Plotësisht]
1 2 3 4 5
Në rastin tonë, theksi nuk vihet në madhësinë absolute të të dhënave të përfituara, por në atë
relative, në krahasimin midis tyre dhe në variacionin e tyre. Gjithashtu, shkalla liker është menduar
të jetë e vazhdueshme. Etiketimet janë simetrike ndaj qendrës, gjë që në vetëdijen e të intervistuarit
bën që ato të konsiderohen të barabarta dhe me vazhdimësi logjike (nga skaji “Aspak” në skajin
“Plotësisht”), pavarësisht se kjo barazi nuk mund të konfirmohet nga pikëpamja matematikore.
Përgjithësisht duke përdorur etiketime simetrikisht të kundërta ndaj mesatares (shumë – pak, dhe,
nuk ka ndikuar – rol përcaktues) distancat mund t’i konsiderojmë të barabarta dhe të dhënat t’i
konsiderojmë interval.
III.5 PYETËSORI
Pyetja qendrore e pyetësorit është: A mendoni se reforma në arsimin e lartë do të sjellë një
përmirësim në performancën e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri? Kjo pyetje do u
drejtohet të dy kategorive të drejtuesve të institucioneve të arsimit të lartë: si drejtuesit akademik,
ashtu edhe drejtuesit në pikëpamjen administrative.
Në vijim të pyetjes qendrore, synohet të merret informacion edhe lidhur me perceptimin e
drejtuesvetë institucioneve të arsimit të lartë sa i përket shkallës së ndikimit të disa faktorëve në
performancën e aktivitetit të arsimit të lartë. Lind pyetja se cilët janë këto faktorë? Sipas teorisë,
faktorët e potencial që mund të kontribuojnë në qartësimin e problemit, pra që kanë lidhje me
performancën e këtyre institucioneve, janë:
• politika dhe qeveria;
• aspekte të legjislacionit dhe rregulloret;
• kohezionit social;
• zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike;
• aspektet mjedisore;
• organizimi i institucionit të arsimit të lartë;
• pavarësia e institucionit të arsimit të lartë;
• fokusi i institucionit të arsimit të lartë;
• qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik;
• raportet me konkurrentët.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
44
Për secilin nga dimensionet e mësipërme janë evidentuar nëndimensionet. Nga pikëpamja logjike
këto nëndimensione kanë lidhje me njëri-tjetrin dhe që synojnë të rrokin përmasat e dimensionit të
listuar më lartë. Në vijim jepen të plota të gjitha përmasat, sipas dimensioneve, të cilat kanë një
kërkesë të përbashkët: Ju lutem, përcaktoni sipas perceptimit tuaj, shkallën e ndikimit të këtyre
faktorëve në performancën e aktivitetit të Institucionit tuaj të Arsimit të Lartë.
a) Politika dhe qeveria
a. Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen
b. Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes
c. Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së
d. Imazhi i vendit tek institucionet e huaja
e. Marrëveshje e qeverisë me organizata ndërkombëtare që rregullojnë arsimin
f. Politika nxitëse për arritje shkencore të veçanta
b) Legjislacioni dhe rregulloret
a. Ligji për arsimi e lartë
b. Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë
c. Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit
d. Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së
e. Procedurat burokratike
c) Kohezioni social
a. Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave
b. Qëndrimi ndaj punës
c. Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme
d. Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike
e. Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike
d) Laboratorët dhe ekonomia didaktike
a. Zotërimi i laboratorëve
b. Zotërimi i laboratorëve të certifikuar
c. Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave
d. Zotërimi i një ekonomie didaktike
e. Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave
e) Aspekte mjedisore
a. Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit
b. Afërsia e IAL-së me kryeqytetin
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
45
c. Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë
d. Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth
e. Godia të përshtatshme për kryerjen e punës
f) Organizimi i Institucionit të Arsimit të Lartë
a. Madhësia e administratës
b. Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit
c. Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm
d. Delegimi i detyrave
g) Pavarësia e Institucionit të Arsimit të Lartë
a. Autonomia organizative (struktura organizative)
b. Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij)
c. Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse)
d. Autonomia financiare
h) Fokusi i Institucionit të Arsimit të Lartë
a. Vizioni i qartë i IAL-së për të ardhmen
b. Profili praktikë i IAL-së
c. Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura
d. Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore
e. Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve
i) Qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik
a. Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët
b. Trajnimi i stafin për thithjen e fondeve përmes projekteve të ndryshme
c. Imazhi i mirë te partnerët e huaj
d. Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së
e. Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut
j) Raportet me konkurrentët
a. Aftësiathithëse e studentëve
b. Raporti studentë/pedagog
c. Aftësia për të gjeneruar të ardhura dytësore
d. Lidhjet me partnerë ndërkombëtarë
e. Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
46
III.6 ANALIZA PËRSHKRUESE
Në këtë çështje shpjegohet për analizën përshkruese. Ajo konsiderohet si një nga elementët më të
dobishëm që plotëson kërkesën e familjarizimit me të dhënat në dispozicion. Statistika përshkruese
përmbledh një sërë informacionesh për një variabël të caktuar. Kështu, pjesë e statistikës
përshkruese është mesatarja, mediana, minimumi dhe maksimumi, devijimi standard, koeficienti i
asimetrisë dhe i kurtozit, koeficienti i shpërndarjes normale, numri i të dhënave për variabëlin etj.
Le të ndalemi me radhë te secila prej këtyre statistikave.
Mesatarja është një nga treguesit më të përdorur kur flitet për përgjithësimin e zgjedhjes në
popullatën e saj. Ajo llogaritet përmes formulës,
n
xxx
n
x
x n
n
i
i
211
Nëse variabli është në formën e intervaleve, që peshohet secili prej tyre, atëherë formula
modifikohet si në vijim,
n
nn
n
i
i
n
i
ii
fff
xfxfxf
f
xf
x
21
2211
1
1
Mediana është një lloj mesatareje vetëm se kërkon që të dhënat të jenë të renditura nga më e vogla
te më e madhja. Mediana e një serie kohore është pikërisht pika e mesit të të dhënave kur ato
renditen nga më e vogla te më e madhja. Minimumi është vlera më e vogël e një variabli apo serie
kohore, ndërsa maksimumi është vlera më e madhe e tij.
Devijimi standard është një tjetër lloj mesatareje, e cila llogaritet në ngjashmëri me formulën e
mesatares. Konkretisht,
n
xxxxxx
n
xxn
n
i
i
xx
22
2
2
11
2
2 )()()()(
Koeficienti i asimetrisë është një statistikë që informon mbi asimetrinë e shpërndarjes së variablit
krahasuar me shpërndarjen normale të normuar. Ajo llogaritet kështu,
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
47
3
1 1
1
n
i
ix
n
n
xx
nA
Llogaritja e koeficientit të asimetrisë përfshinë momentin e tretë dhe nuk ndalet vetëm te momenti
i parë apo i dytë. Momenti i parë lidhet me mesataren, momenti i dytë lidhet me variancën dhe
devijimin standard, ndërsa momenti i tretë lidhet me asimetrinë e serisë.
Në vijim të koeficientit të asimetrisë, koeficienti i kurtozit jep informacion mbi shpërndarjen e
vlerave ekstreme të një variabli, krahasuar me shpërndarjen normale të normuar. Kështu,
4
1 1
1
n
i
ix
n
n
xx
nK
Koeficienti Jarque-Bera është një test statistike nëse seria është e shpërndarë normalisht apo jo.
Kjo statistikë mat diferencën e asimetrisë dhe kortozit të serisë me shpërndarjen normale. Ajo
llogaritet,
4
)3(
6
22 xxx
KA
nBeraJarque
Një nga etapat më të përhapurat në procesin e kërkimit është konsiderimi i lidhjeve korrelative të
variablave me njëri-tjetrin. Korrelacioni është një dukuri bashkëshoqërimi, që buron nga teoria dhe
mund të përkthehet si marrëdhënie mes dy variablave dhe informon për dy gjëra të rëndësishme,
të cilat janë:
• drejtimi i lidhjes, që shihet përmes shenjës së koeficientit. Nëse shenja është negative,
atëherë themi se lidhja mes dy dukurive është negative dhe nëse njëra dukuri rritet, atëherë
dukuria tjetër do të pësojë rënie. Nëse shenja e koeficientit është pozitive, atëherë thuhet se
lidhja është pozitive dhe mund të deklarohet se me rritjen e njërës dukuri, pritet që edhe
dukuria tjetër të ndjek rritjen.
• fortësia e lidhjes. Në përgjithësi, bihet dakord se vlera e një koeficient që luhatet:
a) në intervalin 0% – 25%, lidhja quhet e dobët;
b) në intervalin 25% – 75%, lidhja quhet me fortësi mesatare;
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
48
c) në intervalin 75% – 100%, lidhja quhet e fortë.
Formula e llogaritjes së koeficientit të korrelacionit të zakonshëm (me variabla sasior) është:
22,
),cov(),cov(
yxyx
yx
yxyx
Ose një pamje më e detajuar është:
n
i
i
n
i
i
n
i
ii
yx
yyxx
yyxx
1
2
1
2
1,
)()(
))((
--
--
Pjesa e poshtme e thyesës përfaqëson prodhimin e devijimeve standarde të dy dukurive të marra
në konsideratë, që jep gjithnjë vlerë pozitive. Ndërsa, pjesa e sipërme e thyesës është kovarianca e
dy dukurive, e cila mund të marrë vlera pozitive dhe negative. Kur variablat janë kategorik, atëherë
nuk mund të përdoret korrelacioni i zakonshëm, por përdoret një koeficient i rregulluar për variablat
kategorik, që njihet me emrin koeficienti rho i Spearmanit.
Shpesh herë kërkohet se me sa siguri mund të thuhet se koeficienti i korrelacionit mes dy dukurive
është aq sa raporton vlerësimi i formulës. Për t’i dhënë përgjigje kësaj, vlerësohet shkalla
probabilitare e koeficientit të korrelacionit. Në programin kompjuterik, ky probabilitet mund të
vlerësohet për çdo koeficient korrelacioni. Interesohemi për probabilitet sa më të vogël në mënyrë
që të thuhet me siguri sa më të lartë se koeficienti përkatës i korrelacionit është i ndryshëm nga
vlera zero.
Në mënyrë që lidhja mes dy variablave të jetë e rëndësishme, kërkohet që të pranohet hipoteza
alternative ose të refuzohet hipoteza bazë. Hipoteza alternative, e cila pohon ekzistencën e një
lidhje mes variablave, pranohet vetëm nëse probabiliteti i koeficientit të korrelacionit të jetë më i
vogël se niveli kritik, i cili mund të jetë 10%, 5% ose 1%, përkatësisht për nivelin e besimit 90%,
95% dhe 99%.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
49
III.7 ANALIZA FAKTORIALE
Çfarë është analiza faktoriale? Analiza faktoriale është një teknikë, që ka si qëllim kryesor
përcaktimin e strukturës lidhëse të variablave në një analizë. Është më se e kuptueshme se variablat
luajnë një rol kyç në çdo analizë multivariate. Me fjalë të tjera, analiza faktoriale ka mjetet për të
analizuar strukturën e marrëdhënies së brendshme (korrelacionet) të një numri të madh variablash,
duke përcaktuar grupin e variablave që kanë lidhje të fortë ndërmjet tyre, të njohur si faktorë. Këto
grupe variablash (faktorësh), janë supozuar të prezantojnë dimensionet e të dhënave. Nëse kërkohet
vetëm të reduktohet numri i variablave, atëherë këto dimensione mund të çojnë në krijimin e
matësve të rinj: nga shumë variabla në disa faktorë. Gjithsesi, nëse ekziston një bazë konceptuale
për kuptimin e lidhjeve mes variablave, atëherë dimensionet mund të kenë kuptim për çfarë
kolinariteti paraqet. Një dimension mund të korrespondojë me konceptin që nuk mund të jetë
adekuat duke u përshkruar vetëm nga një matës.
Analiza faktoriale është eksploruese dhe konfirmuese. Ato mund të përshkruhenkështu:
1. Analiza faktoriale eksploruese kërkon të zbulojë strukturën që qëndron poshtë një grupi
relativisht të madh të variablave. Supozimi à priori i hulumtuesit është se çdo tregues mund
të lidhet me çdo faktor. Kjo është forma më e zakonshme e analizës faktoriale. Nuk ka asnjë
teori paraprake dhe përdoren ngarkesat e faktorit për të përcaktuar me intuitë strukturën e
faktorit të të dhënave.
2. Analiza faktoriale konfirmuese synon të përcaktojë nëse numri i faktorëve dhe ngarkesave
të variablave (treguesve) të matura në to konfirmon atë që pritet në bazë të teorisë së para-
krijuar. Variablat tregues janë përzgjedhur në bazë të teorisë së mëparshme dhe analiza e
faktorit është përdorur për të parë nëse ata peshojnë siç parashikohet në numrin e pritshëm
të faktorëve. Supozimi à priori i kërkuesve është që secili faktor (numri dhe emërtimi i të
cilit mund të jetë specifikuar à priori) është i lidhur me një nëngrup të specifikuar të
variablave tregues. Një kërkesë minimale e analizës faktoriale konfirmuese është se
supozohet paraprakisht numri i faktorëve në model, por zakonisht edhe studiuesi do të
parashtrojë pritjet për atë se cilët variabla do të peshojnë (ngarkojnë) në cilët faktorë.
Studiuesi kërkon për të përcaktuar, për shembull, nëse matësit e krijuar për të përfaqësuar
një variabël latent shkojnë me të vërtetë së bashku.
Etapat e analizës faktoriale janë shtatë, të cilat janë:
1. Problemi i kërkimit. Pyetja që shtrohet është: analiza do të jetë eksploruese apo
konfirmuese? Synohet të konfirmohet saktësia e ndarjes së nën-faktorëve në grupet e
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
50
identifikuara apo do të eksplorohet strukturat që qëndrojnë ‘poshtë’ përgjigjeve të
drejtuesve të institucioneve të arsimit të lartë për të gjitha pyetjet? Është përdorur analiza
faktoriale,sepse ajo reduktontë faktorët pretendent të shpjegimit të diçkaje. Analiza do të
jetë analizë eksploruese,sepse është e arsyeshme të mendojmë se poshtë nënfaktorëve të
grupuar sipas kritereve të caktuara mund të ketë vlerësime të drejtuesve të institucioneve të
arsimit të lartë që shkojnë në një drejtim të caktuar apo që mund të marrin prej tyre një
vlerësim të caktuar e, për pasojë, që mund të formojë faktorë apo përkufizime më të gjera
të asaj që ata përfaqësojnë. Objektivat e analizës faktoriale. Në këtë analizë ne jemi të
interesuar si për zbulimin e konstrukteve latent (‘të fshehura’) poshtë të dhënave të marra
nga përgjigjet e konsumatorëve, ashtu dhe për përmbledhjen e të dhënave dhe krijimin e
matësve të rinj të përbërë për t’i përdorur ata në teknika të tjera të analizës.
2. Projektimi i analizës së faktorit. Objekt i analizës do të jetë struktura e variablave dhe jo e
të anketuarve. Interesi është për lidhjet (korrelacionet) midis nënfaktorëve që ndikojnë në
perceptimin e konsumatorëve për cilësinë e shërbimit të shoqërive të sigurimit për policat
e sigurimit dhe jo për korrelacionet e mundshme midis karakteristikave të vetë
konsumatorëve. Si e tillë, analiza faktoriale është analizë e llojit R. Variablat e përfshirë në
analizë janë variabla shkalle, të shkallëzuar, shkallëzimi likert. Këta variabla cilësorë janë
matur nëpërmjet pyetjes së drejtuesve të institucioneve të arsimit të lartë. Vlerësimi i
perceptimit të tyre për secilin variabël është bërë me shkallën likert me 5 nivele. Parimi i
madhësisë së mostrës është se duhet të ketë më shumë vëzhgime sesa variabla. Madhësia
minimale absolute e mostrës duhet të jetë 50 vëzhgime.
3. Supozimet në analizën faktor.
a. Supozimet themelore statistikore ndikojnë analizën faktoriale në masën që ato
ndikojnë në korrelacionet e gjeneruara. Shmangiet nga normaliteti,
homoskedasticiteti, dhe lineariteti mund të zvogëlojnë korrelacionet mes
variablave. Në analizën faktoriale supozohet normalitet i kombinimeve lineare të
shumëfishta (multivariate). Kjo nënkupton se variablat, dhe kombinimet lineare të
variablave, janë të shpërndara normalisht. Gjithashtu nënkupton se marrëdhëniet
mes çifteve të variablave janë lineare. Për aq kohë sa analiza e komponentit kryesorë
dhe analiza faktoriale përdoren në mënyrë përshkruese si mënyra të përshtatshme
për të përmbledhur marrëdhëniet në një grup të madh të variablave të vëzhguar,
supozimet lidhur me shpërndarjet e variablave nuk janë të zbatueshme.
Multikolineariteti mund të zbulohet edhe duke shikuar përcaktorin e matrices R, i
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
51
shënuar |R|. Këtu është përdorur një indikator i thjeshtë i zbulimit të
multikolinearitetit.
b. Përshtatshmëria e matricës së korrelacionit R për analizën e faktorit. Matrica e
korrelacionit R është tabela që tregon korrelacionin e brendshëm mes të të gjithë
variablave. Cilësia e këtyre korrelacioneve është indikacioni i parë dhe shumë i
rëndësishëm për analizën faktoriale. Matësi i përshtatshmërisë është Kaiser-Meyer-
Olkin (KMO), i cili paraqet raportin e katrorëve të korrelacionit ndërmjet variablave
me katrorët e korrelacionit të pjesshëm ndërmjet variablave. Treguesi KMO merr
vlera midis 0 dhe 1.
Tabela 3. Kritere për përshtatshmërinë e mostrës
Vlera e KMO Përshtatshmëria e mostrës
0.00 – 0.49 E papranueshme
0.50 – 0.59 E dobët
0.60 – 0.69 Mediokre
0.70 – 0.79 Mesatare
0.80 – 0.89 Cilësore
0.90 – 1.00 E shkëlqyer
a. Homogjeniteti i mostrës. Mostra duhet të jetë homogjene. Në rastin e këtij
disertacioni kampioni është homogjen dhe përbëhet nga drejtuesit e institucioneve
të arsimit të lartë.
b. Lidhjet konceptuale. Supozimet themelore konceptuale të analizës fatoriale lidhen
me grupin e variablave të përzgjedhur dhe mostrën e zgjedhur. Matësit e pastër të
faktorit quhen variabla shënues. Variablat shënues janë të lidhur shumë me një dhe
vetëm me një faktor dhe peshojnë (ngarkojnë) në të pavarësisht nga teknika e
nxjerrjes (ekstraktimit) apo rrotullimit.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
52
Problemi i kërkimit
A është analizë eksploruese apo konfirmuese?
Përzgjidhen objektivat
Përmbledhje të dhënash & identifikimi i strukturave
Reduktimi i të dhënave
Modeli i ekuacionit strukturor
(SEM)
Zgjidhet lloji i analizës faktoriale Çfarë po grupohen: variabla apo raste?
Dizenjimi i kërkimit Çfarë variablash janë përfshirë? Si maten variablat?
Cila është madhësia e dëshiruar e kampionit?
Supozimet Konsideratat statistikore të normalitetit, linearitetit dhe
homoskedasticitetit.
Homogjeniteti i mostrës.
Lidhjet konceptuale.
Te
Faza 4
Konfirmuese
Eksploruese
Raste
Analiza faktorale Q ose
analiza e klasterave
Variabla
Analiza
faktorale R
Hapi 1
Hapi 2
Hapi 3
Figura 9. Paraqitja skematike e fazave të analizës faktoriale
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
53
Hapi 5
Hapi 4
Nga
Hapi 3
Zgjidhet lloji i metodës së faktorit Analizohet varianca totale apo varianca e përbashkët?
Specifikohet matrica e faktorit Përcaktohet numri i faktorëve për të nxjerrë.
Metoda ortogonale
VARIMAX
EQUIMAX
QUARTIMAX
Metoda oblike
Oblimin
Promax
Orthobilke
Zgjidhet lloji i metodës së rrotullimit Faktorët janë të korreluar (oblikë)
apo të pakorreluar 9ortogonal)?
Intepretohet matrica e faktorit të rrotulluar A mund të gjendet lidhje të rëndësishme? A mudn të emretohen
faktorët? A janë të mjaftueshme të përbashkëtat?
Rispecifikimi i modelit faktorial A është fshirë ndonjë variabël? A doni të ndryshoni numrin e faktorëve? A
doni një tip tjetër rrotullimi?
Vlefshmëria e matricës faktoriale Ndarja / shumëfishimi i kampionit. Analiza e veçantë për
nëngrupet. Identifikimi i rasteve me influencë
Përzgjedhja e variablave
zëvendësues
Llogaritja e rezultateve të
faktorit
Krijimi i shkallëzimeve
përmbledhëse
Varianca totale
Ekstraktohen
faktorët me analizë
komponenti
Varianca e përbashkët
Ekstraktohen faktorët
me analizë faktoriale të
përbashkët
Jo
Po
Jo
Po
Hapi 6
Hapi 7
Vazhdim nga Figura 9. Paraqitja skematike e fazave të analizës faktoriale
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
54
4. Përzgjedhja e një metode faktori. Analiza faktoriale e komponentit është më e përshtatshme
kur reduktimi i të dhënave është një shqetësim kryesor, ndërsa analiza faktoriale e përbashkët
është më e përshtatshme kur objektivi kryesor është për të identifikuar dimensione të
fshehura ose konstrukte që përfaqësojnë variablat origjinale.
Specifikimi i matricës faktoriale. Lind pyetja se si përcaktohet numri i faktorëve që duhen
mbajtur. Nuk ka një kriter të vetëm për përcaktimin e numrit të faktorëve, por zgjedhja
përfundimtare e tyre bëhet duke gjykuar kombinimin e disa kritereve dhe kuadrit
konceptual. Përzgjedhja e numrit të faktorëve është ndoshta më kritike se zgjedhja e
teknikave të nxjerrjes dhe rrotullimit ose vlerat e përbashkësisë.Kriteret që përdoren më
shpesh në literaturë janë:
a. Rregulli i Kaiser-it osekriteri i vlerave të veta. Sipas këtij kriteri mbahen të gjithë
komponentët me vlerat e veta më të madhe se 1.
b. Testi i pjerrësisë. Testi i pjerrësisë i Cattell-it paraqet në një diagramë faktorët, sipas
së cilës mbahen aq faktorë sa janë para pikës së infleksionit.
c. Kriteri i variancës së shpjeguar. Sipas këtij kriteri mbahen aq faktorë sa të
shpjegojnë një përqindje të caktuar të variancës. Kjo përqindje varion nga 50% deri
në 80-90%, por nuk ka asnjë prag gjerësisht të pranuar. Në shkencat shoqërore, ku
informacioni është shpesh më pak i saktë, është e zakonshme që të konsiderojmë
një zgjidhje si të kënaqshme kur llogaritet për 60 për qind të variancës së
përgjithshme (dhe në disa raste edhe më pak).
d. Testi i vlefshmërisë së numrit të faktorëve. Për të verifikuar nëse zgjedhja e numrit
të faktorëve është e vlefshme përdoret matrica e mbetjeve të korrelacionit, që është
matrica e diferencave midis korrelacioneve të riprodhuara dhe aktuale. Sa më të
ulëta ose të parëndësishme të jenë këto korrelacione, aq më shumë shanse ka që
zgjedhja e numrit të faktorëve të jetë ‘e duhura’.
Përzgjedhja e një metode rrotullimi. Duke qenë se do të krijohen matës të rinj të përbërë që
matin një koncept të shumanshëm (që nuk mund të matet me një karakteristikë të vetme)
dhe që ka gjasa që do t’i përdorim gjithashtu në teknika të tjera të analizës multivariate
(shumëfaktoriale, do t’i përdorim si variabla të pavarur në analizën e regresionit logjistik),
faktorët kërkohen të pavarur nga njëri-tjetri. Rrotullimi ortogonal (kënddrejtë) na jep
faktorë të palidhur me njëri-tjetrin, prandaj do të përdorim këtë lloj rrotullimi.
5. Interpretimi i matricës së faktorit të rrotulluar.Nuk ka një kufi të vetëm që një ngarkesë të
konsiderohet e rëndësishme dhe variabli me atë ngarkesë të konsiderohet pjesë e faktorit në
të cilin variabli e ka ngarkesën. Pika e ndërprerjes është arbitrare dhe është caktuar shpesh
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
55
sipas llojit të disiplinës ku bëhet kërkimi (shoqërore, shkencë ekzakte etj.), kontaktit të
kërkimit, llojit të të dhënave të përdorura etj. Kështu, pragu i poshtëm në shkencat shoqërore
pothuajse në të gjitha studimet pranohet 0.30.Një tjetër praktikë arbitrare i quan ngarkesat
si “të dobëta” në qoftë se janë më të vogla se 0.40, “të fuqishme”, në qoftë se janë më të
mëdha se 0.60, dhe përndryshe si “të moderuara”. Pra është çështje subjektive e kërkuesit
që të vendosë pragun në kontekstin e studimit të tij. Në këtë disertacion, duke marrë
parasysh të gjithë kontekstin (llojin e studimit, llojin e të dhënave, madhësinë e mostrës
etj.) kjo pikë ndërprerje është vendosur te 0.40.
Natyrshëm lind pyetja se, a përfshihen të gjithë variablat në zgjidhje? Ka dy mënyra për ta
identifikuar këtë: (1) të identifikohet ndonjë variabël që i mungon të paktën një ngarkesë e
konsiderueshme; dhe (2) të shqyrtojmë përbashkësitë e secilit variabël.
6. Rispecifikimi i modelit faktorial. Nëse është e nevojshme, bëhet rispecifikimi i modelit
faktorial. Nevoja lind në kur: (i) një variabël nuk ka asnjë ngarkesë të rëndësishme; (ii) edhe
me një ngarkesë të rëndësishme, përbashkësia e një variabëli gjykohet se është tepër e ulët;
ose (iii) një variabël ka më shumë se një ngarkesë të rëndësishme (një ndër ngarkim).
Emërtimi i faktorëve është një proces jashtëzakonisht i rëndësishëm. Ai duhet të mbështetet
së pari në kuadrin konceptual. Variablat me ngarkesa më të larta do të kenë ndikim më të
madh mbi emrin apo emërtimin e zgjedhur për të përfaqësuar një faktor.
7. Vlefshmëriaematricës faktoriale. Në varësi të objektivave të studimit, ka mënyra të
ndryshme për “të mbledhur” rezultatet e variablave individualë që formojnë një faktor (ose
komponent). Këto mënyra janë:
a. Përzgjedhja e variablave me ngarkesën më të lartë të faktorit si një përfaqësues
zëvendësues për një dimension të veçantë të faktorit;
b. Zëvendësimi i grupit origjinal të variablave me një grup krejtësisht të ri, më të vogël
të variablave të krijuar ose nga shkallëzimet përmbledhëse ose rezultatet e faktorit.
Në SPSS ofrohen 3 metoda të llogaritjes së rezultateve të faktorit: (1) metoda e regresionit,
(2) metoda Bartlett, dhe (3) metoda Anderson – Rubin. Metoda e regresionit është më e
përdorshme për shkak të avantazheve të tij (përfaqëson të gjithë ngarkesën e variablave në
faktor, shmang multikolinearitetin etj.) dhe disavantazheve të 2 matësve të tjerë. Nëse të
dhënat janë përdorur vetëm në mostrën origjinale ose ortogonaliteti duhet të ruhet, rezultatet
e faktorit janë të përshtatshme. Nëse është e nevojshme për rezultate të pakorreluara, atëherë
metoda Anderson - Rubin është më e mira; përndryshe qasja e regresionit është ndoshta më
e mirë thjesht sepse kjo është kuptuar më mirë dhe është në dispozicion më gjerësisht.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
56
III.8 ANALIZA E BESUESHMËRISË
Në pyetësorët e përdorur për këtë disertacion janë integruar disa pyetje për të matur të njëjtin
variabël. Le të themi se janë përdorur pyetja e parë, e trembëdhjetë dhe e tetëmbëdhjetë për të matur
të njëjtën gjë, variablin X. Në raste të tilla ka dy mundësi: ose përgjigjet mes pyetjeve kanë
pajtueshmëri, ose ato janë kontradiktore. Nëse përgjigjet e pyetjes së parë pajtohen me përgjigjet e
dy pyetjeve të tjera, atëherë të tre pyetjet e masin saktë variablin X. Por nga ana tjetër, ekziston
problemi që përgjigjet e marra te pyetja e parë të mos pajtohen me përgjigjet e marra nga pyetja
trembëdhjetë apo tetëmbëdhjetë. Nëse shfaqet kjo mospërputhje në përgjigjet e marra mes këtyre
pyetjeve, atëherë kemi të bëjmë me problemin e besueshmërisë së të dhënave. I intervistuari ka
dhënë përgjigje të ndryshme për pyetje që synojnë të matin të njëjtën gjë. Kjo mund të vijë nga
disa arsye, por më e shpeshta është se i intervistuari mund të mos jetë serioz me pyetësorin, duke e
plotësuar atë pa i kushtuar vëmendjen e duhur.
Për të kontrolluar besueshmërinë e të dhënave sugjerohet të përdoret një matës statistikor.
Besueshmëri do të thotë që një matës duhet të pasqyrojë në mënyrë të qëndrueshme konstruktin që
ai është duke matur. Në këtë disertacion është përdorur koeficienti alfa të Kronbakut (Cronbach’s
Alpha) për të bërë analizën e besueshmërisë së të dhënave të grumbulluara. Në përgjithësi është
rënë dakord mbi kufirin e poshtëm të pranueshëm për Cronbach’s Alpha që është 0.70 edhe pse ai
mund të zvogëlohet në 0.60 në hulumtimin eksplorues.
Tabela 4. Gjykimi mbi vlerat e koeficientit cronbach alpha
α Konsistenca e grupit ose shkallës
α > 0,9 E shkëlqyer
α > 0,8 E mirë
α > 0,7 E pranueshme
α > 0,6 E diskutueshme
α > 0,5 E dobët
α < 0,5 E papranueshme
Kur përdoren shkallë të tipit 1 deri në 5, që njihet si shkalla Liker, është e domosdoshme për të
llogaritur dhe raportuar koeficientin alfa të Cronbach-ut për besueshmërinë e konsistencës së
brendshme. Një alfa e lartë tregon se nënfaktorët e përfshirë në një shkallë ose grup janë të lidhur
dhe mund të formojnë një grup kompakt. Në logjikën e mësipërme, është e nevojshme që faktorët
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
57
e nxjerrë nga analiza faktoriale, që vijnë në formën e kombinimit të disa pyetjeve, të kontrollohen
për nivelin e tyre të besueshmërisë.
Një rregull i pranuar (praktik) që përdoret për shumicën e situatave dhe që tregon se sa e besueshme
është konsistenca e shkallës në varësi të rezultatit të alfës së Cronbach-ut është si në Tabela 4.
III.9 ANALIZA DISKRIMINUESE
Qëllimi bazë i analizës diskriminuese është për të vlerësuar marrëdhënien ndërmjet një variabëli të
vetëm jo-metrik (kategorik) të varur dhe një set variabëlash metrik të pavarur në këtë formë të
përgjithshme:
Y = X1 + X2 + X3 + ... + Xn
(jometrik) (metrik)
Analiza e shumëfishtë diskriminuese ka aplikime të gjera në situatat në të cilat objektivi parësor
është të identifikojë grupin në të cilin një element (për shembull, person, ndërmarrje apo produkt)
i përket. Aplikimet e mundshme përfshijnë rastet kur parashikohet suksesi apo dështimi i një
produkti të ri, përcaktimi i kategorive të riskut të kredisë për një person, ose parashikimi nëse një
firmë do të jetë e suksesshme. Në çdo rast, elementi bie në grupet dhe objektivi është të
parashikohet dhe shpjegohen bazat për secilin element të grupit përmes një set variablash të pavarur
të përzgjedhur nga kërkuesi.
Një teknikë dytësore (regresioni logjistik) është po ashtu e përshtatshme për të hedhur dritë mbi
pyetjet e kërkimit ku variabli i varur është jometrik. Gjithsesi, regresioni logjistik kufizohet nga
rastet me variabla të varur të formës binar (për shembull, Jo/Po, E blerë/E pablerë, femre/mashkull
etj.).
Analiza diskriminuese është teknika statistikore e përshtatshme kur variabli i varur është një
variabël kategorik (nominal ose jometrik) dhe variablat e pavarur janë variabla mekrik. Në shumë
raste, variabëli i varur konsiston në dy grupe apo klasifikime, për shembull, femër përballë
mashkull ose lartë përballë poshtë. Në rrethana të tjera, më shumë se dy grupe janë përfshirë, siç
mund të jetë klasifikimi arsim i ulët, arsim i mesëm dhe arsim i lartë. Analiza diskriminuese ka
kapacitetin për t’u marrë ose me dy grupe ose me shumë grupe (tre apo më shumë).
Analiza diskriminuese përfshinë derivimin e një ndryshorja. Ndryshorja diskriminuese është
kombinimi linear i dy (apo më shumë) variablave të pavarur që do të diskriminojnë më mirë
ndërmjet elementëve (person, ndërmarrje etj.) në grupe përcaktuar si a priori. Diskriminimi arrihet
nga llogaritja e peshave të ndryshores për secilin variabël të pavarur që të maksimizojë diferencat
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
58
ndërmjet grupeve (për shembull, varianca ndërmjet grupeve në lidhje me variancën brenda
grupeve). Ndryshorja për një analizë diskriminuese, po ashtu i njohur edhe një funksioni
diskriminues, është e derivuar nga një ekuacion shumë i ngjashëm që shohim në regresionin
shumëfishtë. Ai merr formën në vijim:
Zjk = a + w1X1k + w2X2k + ... + wnXnk
ku
Zjk– pikëzimi Z diskriminues të funksionit diskriminues j për elementin k
a – koeficienti i lirë
wi – peshat diskriminuese për variablin e pavarur i
Xik – variabli i pavarur i për elementin k.
Analiza diskriminuese është teknika statistikore e përshtatshme për testimin e hipotezave që
mesataret e grupit të një seti variablave të pavarur për dy apo më shumë grupe janë të barabarta.
Duke mesaterizuar pikëzimin diskriminues për të gjithë individët brenda një grupi të caktuar,
arrihet te mesatarja e grupit. Kjo mesatare grupi i referohet asaj që njihet se qendrave(centroid).
Kur analiza përfshin dy grupe, janë dy qendra; me tre grupe, janë tre qendra e kështu me radhë.
Qendrat tregojnë zonën më tipike të ndonjë anëtari nga një grup i caktuar dhe një krahasim i
qendrave të grupeve tregojnë se sa të largëta janë grupet në termat që funksioni e diskriminon.
Figura 10. Mbivendosja e shpërndarjeve të pikëzimit diskriminues
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
59
Testi për rëndësinë statistikore të funksionit diskriminues është një matës i përgjithshëm i distancës
ndërmjet qendrave të grupeve. Ai llogaritet duke krahasuar shpërndarjen e pikëzimit diskriminues
për grupet. Nëse mbivendosja në shpërndarje është e vogël, funksioni diskriminues i ndan grupet
mirë. Nëse mbivendosja është e madhe, atëherë funksioni është diskriminues i dobët ndërmjet
grupeve. Dy shpërndarjet e pikëzimit diskriminues, paraqitur në Figura 10, e ilustron më mirë këtë
koncept. Zona e hijezuar është mbivendosja dhe tregon rastet kur elementet e grupit A bien në
grupin B dhe e kundërta.
Analiza diskriminuese e shumëfishtë është e veçantë në një karakteristikës sipas varësisë së
marrëdhënieve. Nëse variabli i varur ka më shumë se dy grupe, analiza diskriminuese do të llogarisë
më shumë se një funksion diskriminues. Si rrjedhojë, ajo do të llogarisë ng – 1 funksione, ku ng
është numri i grupeve. Secili funksion diskriminues do llogarisë një pikëzim Z diskriminues të
ndarë. Në rastin e një variabli të varur me tre grupe, çdo element do të ketë një pikëzim të ndarë
për funksionin diskriminues një dhe dy, i cili lejon elementet të vendosen në grafik në dy
dimensione, me secilin dimension përfaqësohet një funksion diskriminues. Në këtë mënyrë, analiza
diskriminuese nuk është e kufizuar vetëm te një ndryshore e vetme, ashtu siç është regresioni
shumëfaktorial, por krijon shumë ndryshore që përfaqësojnë dimensionet e diskriminimit përgjatë
grupeve.
Procesi vendimmarrës për analizën diskriminuese përmblidhet në gjashtë faza (shiko Figura 11, të
cilat janë:
1. Problemi i kërkimit. Kjo fazë njihet edhe si faza e vendosjes së objektivave të analizës
diskriminuese. Analiza diskriminuese mund të adresojë çdonjërën prej objektivat e kërkimit
si në vijim:
a. Përcaktimi nëse ekzistojnë diferenca statistikisht të rëndësishme ndërmjet profilit të
mesatareve në një set variablash për dy (apo më shumë) të përcaktuar apriori.
b. Përcaktimi se cili nga variablat e pavarur shkakton më shumë diferencën në profilet
e mesatareve të dy apo më shumë grupeve.
c. Vendosjen e numrit dhe kompozimit të dimensioneve të diskriminues ndërmjet
grupeve të formuara nga një set variablash të pavarur.
d. Vendosjen e procedurave për krasifikimin e elementëve (persona, ndërmarrje,
produkte etj.) në grupe sipas bazës së pikëve të tyre në secilin set variablash të
pavarur.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
60
Figura 11. Paraqitja skematike e fazave të analizës diskriminuese
Problemi i kërkimit Vlerësimi i diferencës së grupeve
Klasifikimi i njësive të vëzhguara në grupe Identifikimi i dimensioneve të diskriminimit ndërmjet grupeve
Çështje të skemës së kërkimit Përzgjedhja e variablave të varur dhe të pavarur
Konsiderata mbi madhësinë e zgjedhjes Zhvillimi i analizës dhe zgjedhja mbi të cilën bëhen ajo
Supozimet Normaliteti i variablave të pavarur
Lineariteti i marrëdhënieve Mungesa e multikolinaritetit mes variablave të pavarur
Matrica me dispersione të barabartë
Vlerësimi i funksionit/ve diskriminues Vlerësime simultane ose hap pas hapi Siguria e funksionit/ve diskriminues
Vlerësimi i saktësisë së shpjegueshmërisë me matrica të klasifikuara Përcaktimi optimal i pikës kufi (cuttung score)
Kriteri i sfericitetit për vlerësimin e raportit “hit” Siguria statistikore e saktësisë së shpjegimit
Intepretimi i funksionit/ve diskriminues Sa funksione do të interpretohen?
Vlerësimi i ekuacionit Peshat diskriminuese
Ngarkesat diskriminuese Vlerat e F-së
Vlerësimi i ekuacioneve të ndarë Peshat diskriminuese
Ngarkesat diskriminuese Vlerat e F-së
Vlerësimi i funksioneve të kombinuara Rrotullimi i funksionit
Indeksi i potencës Vlerat e F-së
Paraqitja grafike e qendrave të grupeve Paraqitja grafike e ngarkesave
Vlefshmëria e rezultateve diskriminuese Ndarja e zgjedhjes
Profilizimi i diferencave të grupit
Hapi 1
Hapi 2
Hapi 3
Hapi 4
Hapi 5
Hapi 6
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
61
2. Skema e kërkimit për analizën diskriminuese. Zbatimi i suksesshëm i analizës diskriminuese
kërkon konsiderimin e disa çështjeve. Këto çështje përfshijnë përzgjedhjen e variablave të
varur dhe të pavarur, madhësinë e zgjedhjes së nevojshme për vlerësimin e funksionit
diskriminues dhe ndarjen e zgjedhjes për çështje të vlefshmërisë. Le të përqendrohemi te
secila prej tyre:
a. Përzgjedhja e variablit të varur dhe të pavarur. Për të zbatuar analizën
diskriminuese, kërkuesi së pari kërkohet të specifikojë se cilët variabla do të jenë të
pavarur dhe cili variabël i varur? Aspektet e matjes së variablave të pavarur dhe
kategoritë e variablit të varur janë çështje që duhet të marrin zgjidhje gjatë këtij
hapi.
b. Madhësia e zgjedhjes. Analiza diskriminuese ndikohet nga madhësia e zgjedhjes që
analizohet. Madhësia shumë e vogël e zgjedhjes ka shumë gabime që burojnë nga
zgjedhja që identifikohet nga pamundësia për të marrë diferenca të mëdha. Për më
tepër, madhësia shumë e madhe e zgjedhjes, do bëjë të gjitha diferencat e
rëndësishme, edhe pse këto diferenca mund të kenë pak ose aspak rëndësi
marxhinale. Ndërmjet këtyre ekstremeve, kërkuesi duhet të konsiderojë ndikimin
madhësisë së zgjedhjes në analizën diskriminuese në të dyja bazat, si në nivel të
përgjithshëm, ashtu edhe në bazën grup-pas-grupi.
c. Ndarja e zgjedhjes për çështje të vlefshmërisë. Mënyra më e preferuar e bërjes së
vlefshmërisë së analizës diskriminuese është ndarja e zgjedhjes në dy nënzgjedhje,
njëra e përdorur për vlerësimin e funksionit diskriminues dhe tjetra për çështje të
vlefshmërisë. Në termat e konsiderimit të madhësisë së zgjedhjes, është thelbësore
që çdo nënzgjedhje të jetë madhësi adekuate për të mbështetur konkluzionet e
rezultateve. Edhe ndarja nuk mund të bëhet siç mund t’i teket studiuesit, por shihet
si e arsyeshme që madhësia e zgjedhjes të jetë të paktën 100 për të justifikuar
ndarjen në dy grupe.
3. Supozimet e analizës diskriminuese. Si të gjitha teknikat e tjera, analiza diskriminuese është
bazuar në një numër supozimesh, të cilët kanë të bëjnë me procesin statistikor i përfshirë
në vlerësim dhe procedurat klasifikuese dhe çështje që prekin interpretimin e rezultateve.
Këto shpjegohen si në vijim:
a. Ndikimet mbi vlerësimin dhe klasifikimin.Supozimi kyç për ekzekutimin e
funksionit diskriminues janë normaliteti i variablave të pavarur dhe dispersioni i
panjohur (por i barabartë) dhe strukturat (matricat) e kovariancës për grupet si
përcaktohet nga variabli i varur. Nëse supozimet thyhen dhe “ilaçet” potenciale nuk
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
62
aplikohen ose nuk adresohet ashpërsia e problemit, studiuesi duhet të konsiderojë
metoda alternative (për shembull, regresioni logjistik).
b. Ndikimi mbi interpretimet. Një karakteristikë tjetër e të dhënave që ndikon rezultatet
është multikolinariteti mes variablave të pavarur. Multikolinariteti, matur në termat
e tolerancave, tregon se dy apo më shumë variabla të pavarura janë të koreluar në
shkallë të lartë, si pasojë një variabël mund të shpjegohet shumë nga variabli/et e
tjerë dhe kështu është shutuar diçka në fuqinë shpjeguese e të gjithë setit. Kjo
procedurë merr rëndësi të veçantë sidomos kur përdoret procedura hap pas hapi
(stepwise procedures).
4. Vlerësimi i modelit diskriminues. Për të ekzekutuar funksionin diskriminues, studiuesi
duhet të vendosë mbi metodën e vlerësimit dhe pastaj të përcaktojë numrin e funksioneve
për t’u mbajtur. Pikat që duhen mbajtur nën kujdes në këtë fazë janë:
a. Përzgjedhja e metodës vlerësuese. Dy metodat në dispozicion janë metoda e
njëkohshme (simultane) dhe metoda hap pas hapi (stepwise method).
b. Rëndësia statistikore. Vlerësimi i rëndësisë së sigurisë së modelit japin informacion
lidhur me vendimin për të vazhduar apo jo më tej interpretimin e analizës ose
rispecifikime nëse është e nevojshme.
c. Vlerësimi i përputhshmërisë së modelit. Sapo të identifikohet funksioni
diskriminues, kujdesi kalon te konstatimi i përputhshmërisë së përgjithshme i
funksionit diskriminues i mbajtur. Kjo përfshin tre detyra:
i. Llogaritja e pikëzimit Z diskriminues për çdo vëzhgim;
ii. Vlerësimi i diferencave të grupeve sipas pikëzimit Z diskriminues;
iii. Vlerësimi i saktësisë parashikuese i anëtarësisë (elementeve) në grup.
5. Interpretimi i rezultateve. Nëse funksioni diskriminues është statistikisht i rëndësishëm dhe
saktësia e klasifikimit është e zbatueshme, atëherë mund të kalohet në interpretimin e
rezultateve. Në përgjithësi, tre janë metodat që propozohen për përcaktimin e rëndësisë.
Ato janë: (1) peshave diskriminuese standartizuara, (2) ngarkesat diskriminuese (struktura
e korrelacioneve) dhe (3) vlera e F-së.
a. Peshat diskriminuese. Qasja tradicionale e interpretimit të funksionit diskriminues
ekzaminonin shenjën dhe madhësinë e peshës diskriminuese të standartizuara
(njohur po ashtu edhe si koeficientet diskriminues) të caktuar të secilit variabël në
llogaritjen e funksionit diskriminues. Shenja tregon vetëm se variabli kontribuon
pozitivisht apo negativisht. Interpretimi i peshave është pak a shumë si në rastet e
koeficientit të analizës së regresionit. Ato janë objekt edhe i disa kritikave.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
63
b. Ngarkesat diskriminuese. Ngarkesat diskriminuese, njohur edhe si struktura e
korrelacionit, janë shumë të përdorshme si një bazë për interpretime, rrjedhojë e
deficiencave në shfrytëzimin e peshave. Meqë ajo mat korrelacionin e thjeshtë linear
ndërmjet çdo variabli të pavarur dhe funksionit diskriminues, ngarkesat
diskriminuese reflektojnë variancën që variablat e pavarur ndajnë me funksionin
diskriminues. Në këtë kontekst, ata mund të interpretohen si ngarkesat e faktorit në
vlerësimin e kontributit relativ të çdo variabli të pavarur në funksionin diskriminues.
Që ngarkesa të konsiderohet e qëndrueshme dhe substanciale kërkohet që variablat
të shfaqin një ngarkesë prej të paktën ± 0.40.
c. Vlera F. Nëse përdoret procedura hap pas hapi (stepwise procedure), një mënyrë e
interpretimit të fuqisë relative diskriminuese e vauriablave të pavuarur bëhet i
disponueshëm përmes vlerës F. Një vlerë e lartë e saj tregon për fuqi të madhe
diskriminuese.
d. Vlefshmëria e rezultateve. Kjo fazë është thelbësore për të kapërcyer nga situata e
zgjedhjes në popullatën e fenomenit në studim.
64
KAPITULLI IV
REZULTATET DHE INTEPRETIMI I TYRE
IV.1 STATISTIKA PËRSHKRUESE
IV.1.1 Shpërndarja e përgjigjeve sipas institucionit, stafit, përvojës dhe gjinisë
Në këtë pjesë prezantohen statistika përshkruese të vëzhgimit përmes zgjedhjes së bërë. Siç është
diskutuar edhe te kapitulli i “Metodave dhe procedurat e kërkimit”, në pyetësor janë hartuar 58
pyetje të llojeve të ndryshme. Pjesa më e madhe e tyre i dedikohen pyetjeve që lidhen me
perceptimin e stafit të IAL-së për performancën. Konkretisht, 49 nga 58 pyetje janë vetëm për këtë
kategori. Pyetjet e tjera janë të mbyllura dhe dy prej tyre janë të hapura.2
Pyetjet që lidhen me dimensionet e performancës së Institucioneve të Arsimit të Lartë janë të
grupuara sipas:
• politika dhe qeveria;
• aspekte të legjislacionit dhe rregulloret;
• kohezionit social;
• zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike;
• aspektet mjedisore;
• organizimi i institucionit të arsimit të lartë;
• pavarësia e institucionit të arsimit të lartë;
• fokusi i institucionit të arsimit të lartë;
• qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik;
• raportet me konkurrentët.
2 Për më shumë shiko Aneksin.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
65
Janë plotësuar 198 anketa, nga të cilat vetëm një është e pavlefshme. Kështu që numri i anketave
të plotësuar është 197. Ky numër është relativisht i konsiderueshëm, kur marrim në konsideratë
numrin e Institucioneve të Arsimit të Lartë që ushtrojnë aktivitetin e tyre në Shqipëri (gjithsej janë
38 IAL). Një argument më shumë për këtë është edhe fakti se numri i institucioneve private është
më i madh se ato publike (23 me 15). Dimë që IAL-të private kanë një staf më të reduktuar se IAL-
të publike. Si rrjedhojë, numri 197 anketa është i konsiderueshëm, dhe prej tyre mund të nxjerrim
përfundime të vlefshme dhe të besueshme.
Tabela në vijim informon mesataren e viteve nga diploma e parë e lëshuat nga Institucioni i Arsimit
të Lartë, sipas llojit të tyre: privat dhe publik.Siç edhe shihet nga tabela e mëposhtme, IAL-të
private kanë 7.4 vite përvojë në treg, ndërkohë që IAL-të publikë kanë mesatarisht 40.9 vite që nga
diploma e pare e lëshuar prej tyre. Kjo edhe pritej, pasi institucionet e arsimit të lartë privat kanë
filluar aktivitetin gjatë dekadës së fundit, pas vitit 2000. Ofrimi i kësaj të mire nga subjekte private
u mundësuar vetëm pas vitit 2000.
Tabela 5. Mesatarja e viteve nga diploma e parë sipas llojit të institucionit
Lloji i institucionit
Privat Publik
Vite nga diploma e parë e IAL-së 7.4 40.9
Burimi: Databaza e pyetësori
Në tabelën e mëposhtme jepet informacion sipas kombinimit të variablave “përvoja e punës” dhe
“vite pune në pozicionin aktual” me kategorinë e stafit të institucioneve të arsimit të lartë, të cilat
janë “ndihmës” dhe “akademik”. Përvoja mesatare në punë e stafit ndihmës që ka marrë pjesë në
plotësimin e anketës është 13.8 vite, ndërkohë që stafi akademik këtë mesatare e ka 14.7 vite. Vihet
re një epërsi e vogël mes kategorisë së stafit akademik ndaj atij ndihmës (0.9 vite = 14.7 – 13.8). E
kundërta ndodh me vitet mesatare të punës në pozicionin aktual. Vihet re se kategoria e stafit
ndihmës ka më shumë vite në të njëjtin pozicion pune, kundrejt kategorisë së stafit akademik (1 vit
= 7.3 – 6.3). Kjo diferencë ishte e pritshme, pasi pozicioni i stafit akademik është i lëvizshëm,
sidomos niveli i drejtuesve. Kjo vjen si pasojë e zgjedhjeve për drejtuesit e institucioneve publike.
Tabela 6.Mesatarja e viteve të punës dhe viteve në pozicionin aktual të stafit sipas kategorive të
tyre: ndihmës dhe akademik
Kategoria e stafit
Ndihmës Akademik Total
Përvojë pune 13.8 14.7 14.5
Vite pune në pozicionin aktual 7.3 6.3 6.6
Burimi: Databaza e pyetësori
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
66
Lind pyetja se si është shpërndarja e përgjigjeve sipas llojit të institucionit dhe kategorisë së stafit
të Institucionit të Arsimit të Lartë?
Tabela në vijim raporton pikërisht këtë gjë. 4% e personave që e kanë plotësuar pyetësorin janë
staf ndihmës në institucionet private, ndërsa 26% janë në institucione publike. Për më shumë, 70%
e pjesëmarrësve në pyetësor janë pjesë e kategorisë së stafit akademik, prej të cilëve 33.3% (=
46/138) punojnë për institucioneve private, dhe 76.7% (=92/138) punojnë për institucionet publike.
Siç edhe duket nga përqindjet e tabelës, stafi akademik zë peshë më të madhe se kategoria tjetër e
stafit. Konkretisht, pesha e tyre është 2.34 herë (=138/59).Nëse ndalemi më gjatë këtu, vihet re se,
në institucionet publike stafi akademik është 1.77 herë (= 92/52) më i madh se stafi ndihmës. Për
kontrast, në institucionet private stafi akademik është 6.6 herë (= 46/7) më i madh se stafi ndihmës.
Nga ana tjetër, thuajse në të njëjtat përqindje, pesha e personave që punojnë për institucionet
publike është më e madhe se ajo e personave që angazhohen në institucione private. Pra,
shpërndarja e personave që e kanë plotësuar pyetësorin tregon se raporti i personave që punojnë
apo angazhohen në institucionet publike është 2.7 herë (= 144/53) më i madh se i atyre që punojnë
për institucionet private. Nëse thellohemi më shumë, shihet se stafi akademik që punon në
institucione publike është 2 herë (= 92/46) më i madh se ai që punon për institucionet private. Për
kontrast, stafi ndihmës te institucionet publike është 7.4 herë (= 52/7) më i madh se ai që punon
për institucionet private.
Tabela 7. Shpërndarja e stafit sipas llojit të institucionit
Lloji i institucionit
Privat Publik Total
Kategoria e stafit Ndihmës 7 4% 52 26% 59 30%
Akademik 46 23% 92 47% 138 70%
Total 53 27% 144 73% 197 100%
Burimi: Databaza e pyetësori
Me synimin për të dhënë një pamje sa më të mirë të shpërndarjes së zgjedhjes dhe për të kuptuar
sa më shumë mbi përbërjen e saj, në vijim jepet një tabelë që kategoritë stafit i ndan sipas gjinisë
dhe llojit të institucionit ku person është i angazhuar. Është e dukshme që shpërndarja e personave
që e kanë plotësuar pyetësorin janë thuajse të barabartë në termat e gjinisë, pasi 53% e të
intervistuarve janë femra dhe 47% janë meshkuj. Për më shumë, stafi ndihmës ka më pak femra se
stafi akademik (22% me 31% në totalin e personave që janë intervistuar). Kjo diferencë është më
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
67
e madhe për gjininë mashkullore, konkretisht 8% me 39% e të intervistuarve janë meshkuj që
punojnë si staf ndihmës dhe akademik. Më tej, femrat që punojnë në institucione publike janë 3.3
herë (= 80/24) më shumë se koleget e tyre që angazhohen në institucione private. Për kontrast,
meshkuj që punojnë në institucionet private janë rreth 0.45 herë (= 29/64) më pak se kolegët e tyre
që punojnë për institucionet publike. Për më shumë lidhur me kombinimin e intervistuesve sipas
kategorisë së stafit, gjinisë dhe llojit të institucionit informon tabela në vijim.
Tabela 8. Shpërndarja e kategorisë së stafit sipas gjinisë dhe llojit të institucionit
Lloji i institucionit
Privat Publik Total
Kategoria e stafit Ndihmës Gjinia Femër 5 3% 38 19% 43 22%
Mashkull 2 1% 14 7% 16 8%
Akademik Gjinia Femër 19 10% 42 21% 61 31%
Mashkull 27 14% 50 25% 77 39%
Total Gjinia Femër 24 12% 80 41% 104 53%
Mashkull 29 15% 64 32% 93 47%
Burimi: Databaza e pyetësori
IV.1.2 Shpërndarja e përgjigjeve sipas grupeve të faktorëve të performancës
Në këtë çështje paraqitet përshkrimi i përgjigjeve të grumbulluara sipas faktorëve potencial të
performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri, faktorë këto që kompozohen në
pyetësor në formën e seksioneve. Kujtojmë se pyetjet në fokus janë vlerësuar, ashtu siç është
parashtruar më herët në këtë material, me një shkallë të njëjtë për secilin dimension dhe aspekt të
parashtruar në pyetësor. Shkalla e vlerësimit është nga 1 në 5, ku 1 është skaji i parë dhe më u ulët
i shkalës ose “aspak” dhe 5 qëndron në skajin maksimal të kësaj shkalle ose “plotësisht”.
Përshkrimi në vijim ilustrohet me anë të një grafiku që përmbledh të gjithë pyetjet e marra në
konsideratë për ndërtimin dhe përfaqësimin e faktorit potencial të performancës së IAL. Në të majtë
listohen pyetjet e faktorit dhe janë renditur duke marrë në konsideratë radhën e pyetjeve në
pyetësor. Duke filluar nga e majta në të djathtë jepet frekuenca e përgjigjeve për aspak dhe deri te
plotësisht.
Kur flasim për elementët që pyetësori i konsideronte “strukturë” të faktorit të politikës dhe qeverisë,
sipas të anketuarve, nuk ka diferenca të theksuara mes pyetjeve me përjashtim të pyetjes lidhur me
imazhin e vendit tek institucionet e huaja si dhe marrëveshja e qeverisë me organizata
ndërkombëtare që rregullojnë arsimin. Duke veçuar këto dy pyetjet e fundit, frekuencat nuk kanë
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
68
nuanca dalluese mes pyetjeve. Thënë ndryshe, të anketuarit vlerësojnë gati në të njëjtën mënyrë
pyetjet e listuara. Më konkretisht, rreth 75 për qind e të anketuarve shprehen se pyetjet e paraqitura
japin ndikojnë shumë ose plotësisht në performancën e institucioneve të arsimit të lartë. Nga ana
tjetër qëndrojnë rreth 15 për qind e të anketuarve të cilët mendojnë se pyetjet përkatëse japin një
ndikim të dobët në performancën e IAL-ës në Shqipëri. Veçojmë këtu, ashtu siç u përmend më
sipër, imazhin e vendit dhe marrëveshjet e qeverisë për të cilat vërehet një masë më e madhe e të
anketuarve të cilët qëndrojnë asnjanës në vlerësimin mbi ndikimin e elementit përkatës në
performancën e IAL-ës. Ndryshe nga elementët e tjerë ku vërehej një masë prej jo më shumë se 16
për qind e të anketuarve, për këto dy të fundit konstatohet se ka një rritje deri në nivelin 25 për qind
ose 1 në katër të anketuar. Kjo sjell uljen e pjesës së atyre që deklarojnë se elementi përkatës ka
ndikim të madh në performancën e IAL.
Figura 12.Frekuencat e pyetjeve të faktorit të politikës dhe qeverisë.
Në të njëjtën mënyrë vijon vështrimi edhe për pyetjet e faktorit potencial të legjislacionit dhe
rregulloreve. Nga rezultatet e anketimit vihet re se elementi i “ligjit për arsimin e lartë” dallon
qartë nga elementët e tjerë, pasi pjesa dërmuese e të anketuarve (84 për qind) deklarojnë se ka
shumë ose plotësisht ndikim mbi preformancën e institucioneve të arsimit të lartë, kundrejt vetëm
6 për qind që mendojnë se ky ligj ndikon pak. Ky rezultat shtron shumë në mënyrë të qartë
përgjigjen se ligji i ri për arsimin e lartë ndikon në mënyrë të padiskutueshme në administrimin dhe
performancën e arsimit të lartë, duke larguar në këtë mënyrë çdo hije dyshimi apo paqartësie lidhur
me atë se ky ligj shpreh ndikim të rëndësishëm në institucionet e arsimit të lartë apo jo. Për më tej,
pyetjet e paraqitura nuk paraqesin ndonjë “sjellje” të veçantë krahasuar mes tyre. Duhet theksuar
se për këto pyetje pjesa e atyre që deklarojnë se ka ndikim të madh apo të plotë janë më shumë se
11%
9%
8%
10%
11%
5%
10%
11%
16%
23%
25%
14%
50%
55%
48%
49%
42%
45%
25%
20%
26%
15%
20%
34%
0% 25% 50% 75% 100%
B Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen
B Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes
B Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së
B Imazhi i vendit tek institucionet e huaja
B Marrëveshje e qeverisë me organizata
ndërkombëtare që rregullojnë arsimin
B Politika nxitëse për arritje shkencore të veçanta
Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
69
gjysma në secilin rast. Procedurat burokratike paraqiten si elementi që shpreh ndikimin më të dobët
brenda grupit të pyetjeve mbi legjislacionin dhe rregulloret në performancën e institucioneve të
arsimit të lartë sipas të anketuarve.
Figura 13. Frekuencate pyetjeve të faktorit të legjislacionit dhe rregulloreve.
Pyetjet e faktorit potencial të kohezionit social janë grupi tjetër i elementëve që marrim në
shqyrtim. Nga vështrimi i rezultateve të grumbulluara bie në sy se elementi “qëndrimi i IAL-ës ndaj
vlerave” dhe “qëndrimi ndaj punës” janë elementët më të vlerësuar në këtë grup. Për këto dy pyetje
pak më shumë se 3 në 4 të anketuar janë shprehur se kanë ndikim të madh ose shumë të madh në
performancën e institucioneve të arsimit të lartë, ku pjesa e atyre që shprehen se ka ndikim shumë
të lartë është mbi 27 dhe 31 për qind përkatësisht. Kjo nënkupton se gjatë analizës më të thelluar
në vijim këto dy pyetje do të luajnë rol me rëndësi në faktorin potencial të kohezionit social.
Figura 14.Frekuencat e pyetjeve të faktorit të kohezionit social
6%
8%
7%
9%
11%
10%
25%
22%
22%
23%
51%
45%
46%
42%
42%
33%
17%
20%
23%
18%
0% 25% 50% 75% 100%
C Ligji për arsimi e lartë
C Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të
Arsimit të Lartë
C Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit
Shkencor dhe Inovacionit
C Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të
IAL-së
C Procedurat burokratike
Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht
6%
6%
10%
6%
7%
14%
11%
34%
33%
31%
54%
52%
39%
42%
47%
27%
31%
17%
19%
14%
0% 25% 50% 75% 100%
D Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave
D Qëndrimi ndaj punës
D Socializimi i IAL-së me problemet që prekin
komunitete të ndryshme
D Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve
publike
D Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë
publike
Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
70
Më tej, tre pyetjet e tjera sjellin ngjyrim të ngjashëm mes tyre, ku pjesa e atyre që deklarojnë se
ushtrojnë ndikim të madh ose shumë të madh është nga 56 për qind për rastin e “socializimit të
IAL me problemet që prekin komunitetin” deri në 61 për qind për “angazhimin në zgjidhjen e
problemeve me natyrë publike”. Ashtu si në rastin e faktorëve që u trajtuan më sipër, edhe për këtë
dimension kemi një numër të ulët të të anketuarve që mendojnë se këto elementë përcjellin ndikim
të dobët ose aspak ndikim në performancën e IAL në vendin tonë.
Në vazhdim trajtohen frekuencat e faktorit potencial të laboratorit dhe ekonomisë didaktike.
“Zotërimi i laboratorëve” figuron si elementi më i vlerësuar në këtë grup, ku rreth 86 për qind e të
anketuarve gjykojnë se ndikon shumë ose plotësisht në performancën e IAL dhe vetëm 4 për qind
shprehen se ndikon pak. Vlerësimi pëson ulje kur shohim elementin e “zotërimit të laboratorëve të
certifikuar”, për të cilin rreth 82 për qind mendojnë se ndikon shumë ose plotësisht, duke
nënkuptuar kështu se ky element është i rëndësishëm por më i rëndësishëm është zotërimi i
laboratorëve qoftë edhe jo të certifikuar. Vlerësimi pëson ulje edhe më tej për rastin e elementëve
të shfrytëzimit të laboratorëve dhe ekonomive didaktike. Bie në sy gjithashtu se në krahasim me
laboratorët në fakultet, ekonomitë didaktike në zotërim të IAL-ës vlerësohen më pak.
Figura 15.Frekuencat e pyetjeve të faktorit të laboratorit dhe ekonomisë didaktike
Në dallim me faktorët potencial që u përshkruan më sipër, elementët e aspektit mjedisor paraqesin
një larmi në këndvështrimin e të anketuarve. Kështu për tre pyetjet e para vlerësimi i dhënë është
jo më i lartë se 45 për qind si “shumë” ose “plotësisht”, nga ana tjetër pjesa e atyre që shprehen
“pak” ose “aspak” ndikim në performancën e IAL janë gati 1 në 4 të intervistuar (ose rreth 25 për
qind). Kjo nënkupton se për “afërsinë e IAL me qendrën e qytetit”, “afërsia e IAL me kryeqytetin”
dhe “afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë” janë, sipas të anketuarve, elementë që shprehin jo një
ndikim të lartë në performancën e IAL në Shqipëri. Nga ana tjetër “kampusi i IAL-ës dhe mjediset
4%
7%
8%
7%
8%
10%
11%
19%
23%
22%
57%
48%
40%
42%
42%
29%
34%
28%
25%
24%
0% 25% 50% 75% 100%
E Zotërimi i laboratorëve
E Zotërimi i laboratorëve të certifikuar
E Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të
ardhurave
E Zotërimi i një ekonomie didaktike
E Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për
realizimin e të ardhurave
Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
71
përreth” dhe sidomos “godina e përshtatshme për zhvillimin e punës” figurojnë në elementë që
ndikojnë shumë në performancën e IAL, sipas të anketuarve.
Figura 16. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të aspektit mjedisor
Sa i takon elementëve të faktorit potencial të organizimit të IAL-ës bie në sy se “madhësia e
administratës” merr vlerësimin më të ulët krahasuar me elementët e tjerë në këtë grup përderisa ata
që e vlerësojnë për “shumë” dhe “plotësisht” janë në total 50 për qind e të anketuarve, përkatësisht
40 dhe 10 për qind. Nga ana tjetër “marrëdhënia mes eprorit dhe vartësit” figuron si elementi që
merr vëmendjen më të madhe në aspektin e vlerësimit. Ndërkohë “stafi ndihmës i pakualifikuar
mjaftueshëm” dhe “delegimi i detyrave” nuk paraqesin dallim të rëndësishëm mes tyre.
Figura 17.Frekuencat e pyetjeve të faktorit organizimit të IAL-ës
Për elementët e faktorit pretendent të performancës së IAL vërehet një masë e madhe e të rënit
dakord lidhur me mbështetjen e pohimit se këto elementë janë të rëndësishëm për performancën e
institucioneve të arsimit të lartë. Kjo bie në sy nga fakti se pjesa dërrmuese e vlerësimit të shprehur
9%
8%
10%
22%
16%
18%
8%
4%
32%
32%
39%
21%
8%
31%
36%
27%
52%
50%
8%
9%
5%
17%
36%
0% 25% 50% 75% 100%
F Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit
F Afërsia e IAL-së me kryeqytetin
F Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë
F Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth
F Godina të përshtatshme për kryerjen e punës
Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht
7%
6%
6%
41%
12%
17%
22%
40%
66%
51%
52%
10%
20%
20%
20%
0% 25% 50% 75% 100%
G Madhësia e administratës
G Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit
G Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm
G Delegimi i detyrave
Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
72
është pro një lidhjeje me fortësi të lartë mes këtyre elementëve dhe vetë performancës së IAL.
Elementi i vizionit të qartë të IAL-ës për të ardhmen është më i vlerësuari në krahasim me elementët
e tjerë të këtij faktori. Ndërkohë në anën tjetër pozicionohet elementi i ofrimit të konsulencës ndaj
të tretëve.
Figura 18. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të fokusit të IAL-ës
Faktori i radhës pretendent për të shpjeguar performancën e arsimit të lartë është ai i qasjes ndaj
donatorëve dhe mbulimi mediatik. Për këtë aspekt shihet se në përgjithësi vlerësimi i marrë nga
anketuesit është i lartë, por mund të veçojmë se elementi i “qasjes proaktive ndaj projekteve të
financuar nga të tretët” është elementi që vlerësohet më pak. Kjo nënkupton se në optikën e të
anketuarve ky element është jo aq i rëndësishëm sa elementët e tjerë të listuar në grupin e këtij
faktori pretendent.
Figura 19. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të qasjes ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik
6%
12%
21%
17%
24%
50%
58%
48%
51%
48%
42%
26%
24%
27%
21%
0% 25% 50% 75% 100%
H Vizioni i qartë i IAL-së për të ardhmen
H Profili praktikë i IAL-së
H Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të
ardhura
H Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të
projekteve kërkimore
H Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve
Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht
31%
11%
14%
13%
21%
52%
56%
53%
57%
49%
13%
28%
29%
27%
24%
0% 25% 50% 75% 100%
I Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të
tretët
I Trajnimi i stafin për thithjen e fondeve përmes
projekteve të ndryshme
I Imazhi i mirë te partnerët e huaj
I Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së
I Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut
Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
73
“Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies” së bashku me “raporti student/pedagog”
janë dy elementët më të vlerësuar kur bëhet fjalë për elementët e faktorit potencial të konkurrencës.
Të anketuarit gjykojnë se këto dy elementë shprehin ndikim të madh ose shumë të madh mbi
performancën e institucioneve të arsimit të lartë. Duhet veçuar “aftësia për të gjeneruar të ardhura
dytësore” si një element që, në krahasim me elementët e tjerë të këtij faktori, është vlerësuar më
dobët. Për këtë rreth 50 për qind e të anketuarve gjykojnë se ndikimi i këtij elementi është i madh
dhe rreth 21 për qind të tjerë shprehen se jep ndikim shumë të madh (plotësisht). Bie në sy
gjithashtu se, në ngjashmëri me faktorët e tjerë që u trajtuan më lartë, nuk ka të anketuar që jep një
vlerësim sipas të cilit elementi përkatës nuk përçon asnjë ndikim në performancën e IAL-ës.
Figura 20.Frekuencat e pyetjeve të faktorit të konkurrencës
13%
9%
23%
14%
7%
50%
53%
50%
54%
47%
35%
36%
21%
28%
45%
0% 25% 50% 75% 100%
J Aftësia thithëse e studentëve
J Raporti studentë/pedagog
J Aftësia për të gjeneruar të ardhura dytësore
J Lidhjet me partnerë ndërkombëtarë
J Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies
Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
74
IV.2 REZULTATE TË ANALIZËS FAKTORIALE
Meqë përmbajtja e pyetësorit kishte 49 pyetje, që është një numër relativisht i madh për t’i integruar
njëherësh në një analizë faktoriale, atëherë është parë e arsyeshme që ato të ndahen në dy pjesë:
• 26 pyetjet që kompozojnë faktorët potencial të performancës, siç janë:
o politika dhe qeveria;
o aspekte të legjislacionit dhe rregulloret;
o zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike;
o aspektet mjedisore;
o raportet me konkurrentët.
• 23 pyetjet që kompozojnë faktorët potencial të performancës, siç janë:
o kohezionit social;
o organizimi i institucionit të arsimit të lartë;
o fokusi i institucionit të arsimit të lartë;
o qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik;
o pavarësia e institucionit të arsimit të lartë.
Ndarja e pyetjeve në dy grupe ndjek logjikën e grupimit të faktorëve të mundshëm të performancës
së Institucioneve të Arsimit të Lartë sipas një kriteri të caktuar. Ky kriter është aftësia e kontrollit
të faktorit. Sipas këtij kriteri, IAL-ja nuk mund të kontrollojnë të gjithë faktorët e mundshëm të
performancës. 26 pyetjet e para janë kompozues të faktorëve të mundshëm të performancës që
IAL-ja nuk mund t’i kontrollojë.Këto faktorë janë: politika dhe qeveria, aspekte të legjislacionit
dhe rregulloret, zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike, aspektet mjedisore, dhe
raportet me konkurrentët. Dhe, 23 pyetjet e tjera të pyetësorit që kompozojnë faktorët potencial
apo të mundshëm të performancës së IAL-së të cilët institucioni mund t’i kontrollojë. Këto pyetje
lidhen me faktorët si: kohezionit social, organizimi i institucionit të arsimit të lartë, pavarësia e
institucionit të arsimit të lartë, fokusi i institucionit të arsimit të lartë, qasja ndaj donatorëve dhe
mbulimi mediatik, dhe autonomia.
IV.2.1 Analiza faktoriale për faktorët e pakontrollueshëm
Në këtë çështje është bërë analiza faktoriale e 26 pyetjeve që lidhen me faktorë e
pakontrollueshëm nga Institucionet e Arsimit të Lartë. Këto pyetje kompozojnë faktorët e
mundshëm të performancës së IAL-së dhe janë:
• politika dhe qeveria me 6 pyetjet përkatëse:
o Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen;
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
75
o Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes;
o Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së;
o Imazhi i vendit tek institucionet e huaja;
o Marrëveshje e qeverisë me organizata ndërkombëtare që rregullojnë arsimin;
o Politika nxitëse për arritje shkencore të veçanta.
• aspekte të legjislacionit dhe rregulloret me 5 pyetjet përkatëse:
o Ligji për arsimi e lartë;
o Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë;
o Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit;
o Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së;
o Procedurat burokratike.
• zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike me 5 pyetjet përkatëse
o Zotërimi i laboratorëve;
o Zotërimi i laboratorëve të certifikuar;
o Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave;
o Zotërimi i një ekonomie didaktike;
o Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave.
• aspektet mjedisore me 5 pyetjet përkatëse:
o Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit;
o Afërsia e IAL-së me kryeqytetin;
o Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë;
o Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth;
o Godina të përshtatshme për kryerjen e punës.
• raportet me konkurrentët me 5 pyetjet përkatëse:
o Aftësia thithëse e studentëve;
o Raporti studentë/pedagog;
o Aftësia për të gjeneruar të ardhura dytësore;
o Lidhjet me partnerë ndërkombëtarë;
o Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies.
26 pyetjet e mësipërme janë menduar se matin faktorët e mundshëm të mësipërm të performancës
së IAL-ve në Shqipëri. Zbatimi i analizës faktoriale do i japë përgjigje problemit nëse ky
kategorizim është me vend apo jo. A do të rezultojnë vërtetë 5 faktorë? A të gjitha pyetjet e
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
76
mësipërme do të ngarkojnë në secilin faktor që është menduar që në fillim, apo realiteti na jep
ndonjë kompozim tjetër? Këto pyetje i sqaron analiza faktoriale.
Gjatë procesit të gjetjes së zgjidhjes së duhur, e cila duhet të respektojë edhe supozimet bazë të
metodës, u pa e arsyeshme që të largoheshin 7 pyetje, të cilat janë:
• Marrëveshje e qeverisë me organizata ndërkombëtare që rregullojnë arsimin;
• Politika nxitëse për arritje shkencore të veçanta;
• Procedurat burokratike;
• Zotërimi i laboratorëve;
• Godina të përshtatshme për kryerjen e punës;
• Aftësia për të gjeneruar të ardhura dytësore;
• Lidhjet me partnerë ndërkombëtarë.
Në këtë mënyrë, rezultatet e analizës faktoriale të për pyetjet që kompozojnë faktorët e
pakontrollueshëm mbështeten në 19 pyetje. Në vijim diskutohen vetëm rezultatet e analizës
faktoriale, e cila mbështet mbi 19 pyetjet e faktorëve të mundshëm të performancës së IAL-ve në
Shqipëri.
Nga gjërate para që raportohen nga analiza faktoriale është matrica e korrelacionit të faktorëve me
njëri-tjetrin. Kësaj matrice i llogaritet përcaktori i saj (|R| = 5.473E-5),3 i cili shpesh herë përdoret
për të gjykuar lidhur me multikolinaritetin mes pyetjeve.4Meqë përcaktori i analizës faktoriale
rezulton më i madh se 0.00001, atëherë matrica e korrelacioneve nuk paraqet problem lidhur me
multikolinaritetin. Mosprania e multikolinaritetin në matricën e korrelacioneve tregon për
plotësimin e një nga supozimeve bazë lidhur me analizën faktoriale: matrica e korrelacioneve nuk
duhet të vuaj nga multokolinaritetit.
Siç është parashtruara edhe te kapitulli “Metodat dhe procedurat e kërkimit”, analiza faktoriale
supozohet të zbatohet mbi një zgjedhje të përshtatshme, prej së cilës të dalin rezultate të vlefshme.
Treguesi KMO dhe ai i sfericitetit raportojnë lidhur me përshtatshmërinë e zgjedhjes. Në rastin e
zgjedhjes së përdorur për të vlerësuar faktorët e pakontrolluar të performancës së IAL-ve në
Shqipëri. Tabela më poshtë raporton vlerën e treguesit KMO për këtë zgjedhje. Vlera e treguesit
Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) rezulton të jetë 0.823, e cila tregon se zgjedhja apo mostra është
cilësore. Si rrjedhojë mund të vijohet me analizën faktoriale. Për më shumë, testi i Bartlett i
3 Kujtoj se, 5.473E-5 = 0.00005473. 4 Në aneksin “Analiza faktoriale për faktorët e pakontrollueshëm përmes SPSS 23” gjenden rezultatet e analizës, ashtu
siç i nxjerr programi SPSS.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
77
sfericitetit për këtë rast rezulton të jetë i rëndësishëm (Sig. = 0.000) dhe si rrjedhojë analiza
faktoriale është e përshtatshme.
Tabela 9. Treguesi KMO dhe i sfericitetit për zgjedhjen e rastit të faktorëve të pakontrollueshëm
KMO and Bartlett's Test
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. 0.823
Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 1853.045
df 171
Sig. 0.000
Tabela në vijim është një produkt i analizës faktoriale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm.
Ajo raporton lidhur me variancën totale të shpjeguar nga komponentët, faktorët e nxjerrë nga
analiza faktoriale, sipas metodës së komponentit kryesor. Siç vihet re, vlera e vet (eigenvalue) më
e vogël mes atyre që janë më të mëdha se 1, është te komponenti 5. Kjo do të thotë se, nëse ndiqet
parimi i vlerave të veta, atëherë duhet të pranohen 5 komponentë. Kjo është një gjetje me rëndësi,
pasi tregon se 19 pyetjet grupohen në 5 komponent të ndryshëm, ose ngarkojnë 5 komponentë të
ndryshëm. Po të kujtojmë, 19 pyetjet e pyetësorit që përfshihen në këtë analizë ishin menduar të
matnin 5 faktorët potencial të performancës së IAL-së në Shqipëri. Kështu, logjika fillestare ishte
mbështetur në 5 faktorë potencial (të mundshëm) të performancës së IAL-së dhe nga ana tjetër
analiza faktoriale dëshmon se realisht ekzistojnë 5 faktorë (komponentë). Problem i mprehtë është
fakti se nëse elementët që ngarkojnë komponentin e nxjerrë nga analiza faktoriale, përkon me
grupin ku ishte menduar në fillim. Pra, a ka një konsistencë mes logjikës fillestare të elementit që
kompozon faktorin potencial me elementin që ngarkon komponentin e nxjerrë nga analiza
faktoriale. Ky diskutim bëhet në çështjet vijuese.
Tabela vijuese raporton informacion edhe për variancën e shpjeguar nga komponentët e nxjerrë.
Ajo është e kompozuar në atë mënyrë që të raportojë për përqindjen e variancës së shpjeguar para
dhe pas procedurës rrotulluese. Në këtë mënyrë, shihet se komponenti i parë para procedurës së
rrotullimit shpjegonte 30.887% të variancës totale, ndërkohë që pas zbatimit të rrotullimit ky
komponent shpjegon 16.683% të variancës totale. Ky është i vetmi komponent që e ul përqindjen
e shpjegimit të variancës totale me 14.204% (= 30.887% - 16.683%). Për të vijuar më tej,
komponenti i dytë e rrit shpjegimin e variancës nga para në pas zbatimit të procedurës rrotulluese
me 1.573% (= 14.072% - 12.499%). Komponenti i tretë e rrit shpjegimin e variancës totale me 3%
(= 13.712% - 10.712%) falë zbatimit të procedurës rrotulluese. Rritja më e madhe e totalit të
shpjegimit të variancës e reflekton komponenti i katërt, konkretisht me 5.755% (= 13.303% -
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
78
7.548%). Edhe komponenti i fundit e rrit shpjegimin e variancës falë zbatimit të procedurës
rrotulluese, 3.875% (= 10.830% - 6.955%). Po të mblidhen shumat e përqindjes së variancës së
shpjegimit të 5 komponentëve pas zbatimit të procedurës rrotulluese merret përqindja 68.6%. Kjo
nënkupton se 5 komponentët e nxjerrë prej analizës faktoriale shpjegojnë 68.6% të variancës totale.
Kjo përqindje shpjegimi është e konsiderueshme.
Tabela 10. Shpjegimi i variancës totale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm
Total Variance Explained
Component
Initial Eigenvalues
Extraction Sums of Squared
Loadings
Rotation Sums of Squared
Loadings
Total
% of
Variance
Cumulative
% Total
% of
Variance
Cumulative
% Total
% of
Variance
Cumulative
%
1 5.868 30.887 30.887 5.868 30.887 30.887 3.170 16.683 16.683
2 2.375 12.499 43.386 2.375 12.499 43.386 2.674 14.072 30.755
3 2.035 10.712 54.098 2.035 10.712 54.098 2.605 13.712 44.467
4 1.434 7.548 61.645 1.434 7.548 61.645 2.528 13.303 57.770
5 1.321 6.955 68.600 1.321 6.955 68.600 2.058 10.830 68.600
6 .825 4.340 72.940
7 .711 3.743 76.683
8 .635 3.340 80.023
9 .567 2.983 83.006
10 .498 2.620 85.626
11 .473 2.489 88.116
12 .463 2.439 90.555
13 .392 2.063 92.618
14 .359 1.891 94.509
15 .277 1.459 95.968
16 .240 1.264 97.232
17 .216 1.135 98.366
18 .202 1.064 99.430
19 .108 .570 100.000
Extraction Method: Principal Component Analysis.
Një argument më shumë lidhur me faktin se pse duhen pranuar 5 komponentë është edhe analiza e
grafikut të vlerave të veta (eigenvalue) të komponentëve. Sipas kësaj analize, paraqiten në grafik
vlerat e veta të komponentëve nga më e madhja te më e vogla sipas komponentëve. Këto vlera të
paraqitura në grafik bashkohen me një vijë. Konsideruar këtë analizë, duhet të pranohen ato
komponentë që janë në të majtë të pikës thyese (infleksionit). Nëse shihet me kujdes grafiku, te
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
79
komponenti numër 5 vihet re një thyerje e madhe e ecurisë së vijës bashkuese të vlerave të veta.
Kjo thyerje përkthehet si një pikë infleksioni. Prania e kësaj pike infleksioni te komponenti 5 tregon
se në analizën faktoriale duhet të mbahen 5 komponentë.
Figura 21. Paraqitja grafike e vlerave të veta (eigenvalue) për rastin e faktorëve të
pakontrollueshëm
Në tabelën në vijim jepet matrica e komponentëve dhe ngarkesave të elementëve para zbatimit të
rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm. Kjo matricë shkon paralel me tabelën e
mësipërme, ku pasqyrohej varianca totale e shpjeguar nga komponentët. Ajo tabelë ka edhe
përqindjen e variancës së shpjeguar para rrotullimit. Ajo zonë e tabelës shkon paralel me ngarkesat
e elementëve që janë te tabela e mëposhtme. Në përgjithësi, kjo tabelë nuk paraqet interes për
kërkimin, pasi ajo është vetëm për të krahasuar elementët që ngarkojnë te komponentët përpara
zbatimit të procedurës rrotulluese. Gjithsesi, ajo që vihet re është se thuajse të gjithë elementët
ngarkojnë komponentin e parë. Kjo shpjegon faktin se pse komponenti i parë shpjegonte 30.887%
të variancës totale. Më tej, nuk kuptohet qartësisht se cilët element ngarkojnë në mënyrë të
rëndësishme një komponent të caktuar. Kjo e vështirëson analizën dhe si pasojë nuk mund të
kuptohet se mbi cilin komponent ngarkon një element i caktuar. Si rrjedhim, është shumë e vështirë
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
80
për t’i grupuar elementët në një grup të caktuar, për sa kohë i njëjti element mund të ngarkojë
njëherësh disa komponentë. Këtë problem synon ta evitojë procedura rrotulluese. Nëse zbatohet
një procedurë rrotulluese, synohet që elementët të dallohen se te cili komponent ngarkojnë, në
mënyrë të qartë.
Tabela 11. Matrica e komponentëve para rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm
Component Matrixa
Component
1 2 3 4 5
Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .710 -.368 -.328
Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .693 -.374 .352 -.318
Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .672 -.480
Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .666
Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .659 -.515
Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .645 -.435
Zotërimi i një ekonomie didaktike .643 -.368 .425
Aftësia thithëse e studentëve .603 .431
Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .548
Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .521 .399 -.460 .344
Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .504 .305 -.432
Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .501 .343
Ligji për arsimi e lartë .495 -.404 -.352
Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .328 .711 .364
Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .696 .401
Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .392 .583 .349
Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .442 -.588 .302
Raporti studentë/pedagog .509 .641
Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .518 .536
Extraction Method: Principal Component Analysis.
a. 5 components extracted.
Problemi i hasur më lartë zgjidhet përmes aplikimit të procedurës rrotulluese. Rrotullimi i zbatuar
për këtë analizë faktoriale është VARIMAX. Kjo procedurë rrotulluese bën pjesë në grupin e
rrotullimit ortogonal. Kujtoj se paralel me këtë lloj rrotullimi ekziston edhe rrotullimi oblik. Për
më shumë në këtë çështje, referohu kapitullit të “Metodave dhe procedurave të kërkimit”, te çështja
Analiza faktoriale.
Tabela në vijim paraqet ngarkesat e elementëve mbi 5 komponentët pas zbatimit të procedurës së
rrotullimit ortogonal varimax. Kolona e parë jep emërtimin e pyetjeve të pyetësorit, pra janë
elementët që ngarkojnë komponentët. Emërtimin e tyre e paraprin një kod, i cili është kombinim i
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
81
një shkronje me një numër. Ky kod buron nga pyetësori. Kjo nënkupton se nëse kodi është E5,
atëherë ky element pozicionohet i pesti te grupi i pyetjeve E. Kodi është integruar në tabelë për të
lehtësuar krahasimin mes elementëve (pyetjeve) që mendohej se krijonin një faktor (faktori
potencial) dhe elementëve që kompozojnë faktorin e nxjerrë prej analizës faktoriale. Kolonat e tjera
raportojnë ngarkesën e elementit përkatës te një komponent. Në tabelë janë vendosur vetëm
ngarkesat të cilat e tejkalojnë pragun prej 0.30. ngarkesat më të vogla se 0.30 janë fshirë nga tabela,
në mënyrë automatike nga programi kompjuterik.
Tabela 12. Matrica e komponentëve pas rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm
Vihet re se 5 komponentët ngarkohen të gjithë, në mënyrë të qartë, nga elementët e tyre me më
shumë se 0.30. Po ashtu, shihet se elementët nuk ngarkojnë njëkohësisht dy ose më shumë
komponentë me më shumë se 0.30. Kjo tregon se procedura e rrotullimit varimax ka bërë të mundur
që elementët që shkojë së bashku të ngarkojnë në mënyrë të rëndësishme vetëm mbi një
Rotated Component Matrixa
Component
1 2 3 4 5
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve E5_Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .895 E4_Zotërimi i një ekonomie didaktike .868 E3_Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .864 E2_Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .636
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë C2_Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .839 C3_Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .831 C4_Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .721 C1_Ligji për arsimi e lartë .687
Qëndrueshmëria e politikave B1_Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .849 B3_Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .833 B2_Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .762 B4_Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .572
Aspekte gjeografike F1_Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .866 F2_Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .856 F3_Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .794 F4_Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .536
Raporti studentë/pedagog
J2_Raporti studentë/pedagog .828
J5_Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .754
J1_Aftësia thithëse e studentëve .702
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 5 iterations.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
82
komponent. Në krahasim me matricën e ngarkesave para zbatimit të procedurës së rrotullimit, kjo
matricë reflekton një zgjidhje të qartë.
Komponenti i parë i nxjerrë nga analiza e komponentit kryesor pas zbatimit të procedurës
rrotulluese varimax ngarkohet nga 4 elementë:
• E5_Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave;
• E4_Zotërimi i një ekonomie didaktike;
• E3_Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave;
• E2_Zotërimi i laboratorëve të certifikuar.
Të katërt elementët bënin pjesë te pyetjet e grupit E të pyetësorit, i cili ishte titulluar “laboratorët
dhe ekonomia didaktike”. Kjo tregon se përgjigjet e marra për pyetjet e grupit E të pyetësorit matin
të njëjtën gjë (ngarkojnë një komponent të përbashkët). Në këtë mënyrë, gjykohet se ky grup
elementësh është në konsistencë me linjën logjike kur janë grupuar në një seksion në pyetësor. Por
ka një ndryshim, renditja e elementëve. Pavarësisht se elementi “E2_Zotërimi i laboratorëve të
certifikuar” është renditur në pyetësor përpara elementëve (pyetjeve) të tjera (E5, E4, E3). Pra
renditja që është bërë në pyetësor nuk është në konsistencë me renditjen që nxjerr analiza e
komponentit kryesor. Kjo nënkupton se, në realitet elementi E2 nuk është aq i rëndësishëm sa ishte
menduar në fillim, ndaj analiza faktoriale e nxjerr si elementin e katërt që ngarkon te komponenti
i parë.
Një problem delikat në këtë pikë lidhet me emërtimin e komponentit. Teorikisht sugjerohet që
titulli i komponentit të jetë një term që i nënkupton të gjithë elementët që e ngarkojnë. Parim tjetër
që duhet konsideruar në këto raste është se emërtimi i komponentit mund të jetë edhe titulli i
elementit që e ngarkon më shumë atë. Sipas këtij parimi emërtimi i komponentit të parë mund të
jetë emri i elementit të parë, që në këtë rast është “Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për
realizimin e të ardhurave”. Parimi i dytë përdoret më shumë kur ekziston një diferencë mes
ngarkesave të elementëve. Në të shumtën e rasteve kërkohet që të përdoret parimi i parë, pasi ai
përfaqëson të gjithë elementët që e ngarkojnë atë komponentë. Në teori gjendet shpesh edhe një
kombinim i parimit të parë me atë të dytin. Në mbështetje të kësaj, komponenti i parë do titullohet
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve. Për kontrast, ky komponent
ishte menduar të titullohej “laboratorët dhe ekonomia didaktike”. Ky është titulli që përligj si
parimin e parë, ashtu edhe atë të dytin. Është pikërisht ky komponent që shpjegonte variancën më
të madhe mes 5 komponentëve.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
83
Komponenti i dytë i nxjerrë prej analizës faktoriale është titulluar Funksionimi i agjencive të
arsimit të lartë. Këtë komponent e ngarkojnë 4 elementë, të cilët janë:
• C2_Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë;
• C3_Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit;
• C4_Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së;
• C1_Ligji për arsimi e lartë.
Fillimisht ky grup pyetjesh u titullua “legjislacioni dhe rregulloret”, mirëpo kur u zbatua analiza
faktoriale me rrotullimin varimax, u pa e arsyeshme që të ndryshohet titulli. Kjo vjen si rrjedhojë
e faktit se realisht janë pyetjet C2 dhe C3 ato që udhëheqin grupin. Ky komponent listohet si i dyti
për nga madhësia e variancës që shpjegon.
Komponenti i tretë titullohet Qëndrueshmëria e politikave. Ai është ngarkuar nga elementë që
bëjnë pjesë te grupi B i pyetësorit. Konkretisht, elementët që e ngarkojnë këtë komponent janë:
• B1_Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen;
• B3_Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së;
• B2_Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes;
• B4_Imazhi i vendit tek institucionet e huaja.
Komponenti i katërt i faktorëve të pakontrollueshëm është titulluar Aspekte gjeografike, pasi edhe
elementët që e kompozojnë atë kanë të bëjnë pikërisht me këtë gjë, konkretisht:
• F1_Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit;
• F2_Afërsia e IAL-së me kryeqytetin;
• F3_Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë;
• F4_Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth.
Komponenti i fundit që nxjerr analiza faktoriale e faktorëve të pakontrollueshëm nga Institucionet
e Arsimit të Lartë në Shqipëri titullohet Raporti studentë/pedagog, pasi atë e ngarkojnë 3
elementë, të cilët janë:
• J2_Raporti studentë/pedagog;
• J5_Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies;
• J1_Aftësia thithëse e studentëve.
Ky komponent ishte menduar të kompozohej me më shumë pyetje, mirëpo gjatë gjatjes së zgjidhjes
së përshtatshme, u pa e arsyeshme që disa pyetje (elementë), që ishin në pyetësor (J3 dhe J4) të
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
84
largohen. Largimi i tyre kontribuonte në mënyrë përmbajtësore në zgjidhjen e saktë të problemit,
duke respektuar edhe supozimet bazë të saj. Në pyetësor, gjatë analizës logjike të faktorëve
potencial, seksioni me pyetjet J u titullua “raporti me konkurrentët”.
Si përfundim, 19 elementët (pyetjet) që u përfshinë në analizën faktoriale grupohen në pesë
komponentë që nuk mund të kontrollohen prej Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri,
qartësisht të ndryshëm në njëri-tjetri.Këto faktorë janë: Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë
didaktike dhe laboratorëve, Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë, Qëndrueshmëria e
politikave, Aspekte gjeografike, dhe Raporti studentë/pedagog.
Për më shumë, renditja e faktorëve potencial në pyetësor krahasuar renditjen e faktorëve
(komponentëve) të nxjerrë prej analizës faktoriale nuk është e njëjtë. Tabela më poshtë synon të vë
në pah pikërisht këtë dallim.
Tabela 13. Renditja e komponentëve si ishte menduar dhe si e nxjerr analiza faktoriale për
faktorët e pakontrollueshëm
Komponenti Renditja në fillim Renditja nga analiza
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe
laboratorëve 3 1
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë 2 2
Qëndrueshmëria e politikave 1 3
Aspekte gjeografike 4 4
Raporti studentë/pedagog 5 5
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
85
IV.2.2 Analiza faktoriale për faktorët e kontrollueshëm
Kujtojmë se pyetësori kishte 49 pyetje (elementë), të cilët synonin të matnin dimensionet e
performancës së Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri. Meqë numri i elementëve është i
madh për t’u përfshirë vetëm në një analizë faktoriale, atëherë u gjykua e arsyeshme që elementët
të ndaheshin në dy pjesë. Kriteri ndarës është pikërisht aftësia e IAL-së për të kontrolluar faktorin
potencial të performancës së tyre. Në këtë çështje është bërë analiza faktoriale e 23 pyetjeve që
lidhen me faktorë e kontrollueshëm nga Institucionet e Arsimit të Lartë. Këto pyetje kompozojnë
faktorë e mundshëm të performancës së IAL-së dhe janë:
• kohezionit social me 5 pyetjet përkatëse:
o Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave;
o Qëndrimi ndaj punës;
o Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme;
o Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike;
o Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike.
• organizimi i institucionit të arsimit të lartë me 4 pyetjet:
o Madhësia e administratës
o Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit
o Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm
o Delegimi i detyrave
• fokusi i institucionit të arsimit të lartë me 5 pyetjet përkatëse:
o Vizioni i qartë i IAL-së për të ardhmen;
o Profili praktikë i IAL-së;
o Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura;
o Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore;
o Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve.
• qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik me 5 pyetjet:
o Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët;
o Trajnimi i stafin për thithjen e fondeve përmes projekteve të ndryshme;
o Imazhi i mirë te partnerët e huaj;
o Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së;
o Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut.
• pavarësia e institucionit të arsimit të lartë me 4 pyetjet përkatëse:
o Autonomia organizative (struktura organizative);
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
86
o Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij);
o Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse);
o Autonomia financiare.
23 pyetjet e mësipërme janë menduar se matin faktorët e mundshëm të mësipërm të performancës
së IAL-ve në Shqipëri. Zbatimi i analizës faktoriale do i japë përgjigje problemit nëse ky
kategorizim është me vend apo jo. A do të rezultojnë vërtetë 5 faktorë? A të gjitha pyetjet e
mësipërme do të ngarkojnë në secilin faktor që është menduar që në fillim, apo realiteti na jep
ndonjë kompozim të ri? Këto pyetje i sqaron analiza faktoriale.
Gjatë procesit të gjetjes së zgjidhjes së duhur, e cila duhet të respektojë edhe supozimet bazë të
metodës, u pa e arsyeshme që të largoheshin 4 pyetje, të cilat janë:
• Delegimi i detyrave;
• Vizioni i qartë i IAL-së për të ardhmen;
• Profili praktikë i IAL-së;
• Trajnimi i stafin për thithjen e fondeve përmes projekteve të ndryshme.
Në këtë mënyrë, rezultatet e analizës faktoriale për pyetjet që kompozojnë faktorët e
kontrollueshëm mbështeten në 19 pyetje.5 Në vijim diskutohen vetëm rezultatet e analizës
faktoriale, e cila mbështet mbi 19 pyetjet e faktorëve të mundshëm të performancës së IAL-ve në
Shqipëri, të cilët mund të kontrollohen.6
Nga gjërat e para që raportohen nga analiza faktoriale është matrica e korrelacionit të faktorëve me
njëri-tjetrin. Kësaj matrice i llogaritet përcaktori i saj (|R| = 9.688E-5),7 i cili shpesh herë përdoret
për të gjykuar lidhur me multikolinaritetin mes pyetjeve. Meqë përcaktori i analizës faktoriale
rezulton më i madh se 0.00001, atëherë matrica e korrelacioneve nuk paraqet problem lidhur me
multikolinaritetin. Mosprania e multikolinaritetin në matricën e korrelacioneve tregon për
plotësimin e një nga supozimeve bazë lidhur me analizën faktoriale: matrica e korrelacioneve nuk
duhet të vuaj nga multokolinaritetit.
Siç është parashtruara edhe te kapitulli “Metodat dhe procedurat e kërkimit”, analiza faktoriale
supozohet të zbatohet mbi një zgjedhje të përshtatshme, prej së cilës të dalin rezultate të vlefshme.
Treguesi KMO dhe ai i sfericitetit raportojnë lidhur me përshtatshmërinë e zgjedhjes. Në rastin e
5 Për rastësi është numër i njëjtë si me analizën faktoriale të faktorëve të pakontrollueshëm. 6 Në aneksin “Analiza faktoriale për faktorët e kontrollueshëm përmes SPSS 23” gjenden rezultatet e analizës, ashtu
siç i nxjerr programi SPSS. 7 Kujtoj se, 9.688E-5 = 0.00009688.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
87
zgjedhjes së përdorur për të vlerësuar faktorët e pakontrolluar të performancës së IAL-ve në
Shqipëri. Tabela më poshtë raporton vlerën e treguesit KMO për këtë zgjedhje. Vlera e treguesit
Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) rezulton të jetë 0.854, e cila tregon se zgjedhja apo mostra është
cilësore. Si rrjedhojë mund të vijohet me analizën faktoriale. Për më shumë, testi i Bartlett i
sfericitetit për këtë rast rezulton të jetë i rëndësishëm (Sig. = 0.000) dhe si rrjedhojë analiza
faktoriale është e përshtatshme.
Tabela 14. Treguesi KMO dhe i sfericitetit për zgjedhjen e rastit të faktorëve të kontrollueshëm
KMO and Bartlett's Test
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. .854
Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 1745.200
Df 171
Sig. .000
Tabela në vijim është një produkt i analizës faktoriale për rastin e faktorëve të kontrollueshëm. Ajo
raporton lidhur me variancën totale të shpjeguar nga komponentët, faktorët e nxjerrë nga analiza
faktoriale, sipas metodës së komponentit kryesor. Siç vihet re, vlera e vet (eigenvalue) më e vogël
mes atyre që janë më të mëdha se 1, është pikërisht te komponenti 5, e njëjta me rastin e faktorëve
të pakontrollueshëm. Kjo do të thotë se, nëse ndiqet parimi i vlerave të veta, atëherë duhet të
pranohen 5 komponentë. Kjo është një gjetje me rëndësi, pasi tregon se 19 pyetjet grupohen në 5
komponent të ndryshëm, ose ngarkojnë 5 komponentë të ndryshëm. Po të kujtojmë, 19 pyetjet e
pyetësorit që përfshihen në këtë analizë ishin menduar të matnin 5 faktorët potencial të
performancës së IAL-së në Shqipëri, të cilët ishin të kontrollueshëm. Kështu, logjika fillestare ishte
mbështetur në 5 faktorë potencial (të mundshëm) të performancës së IAL-së dhe nga ana tjetër
analiza faktoriale dëshmon se realisht ekzistojnë 5 faktorë (komponentë).
Tabela e mëposhtme raporton informacion edhe për variancën e shpjeguar nga komponentët e
nxjerrë. Ajo është e kompozuar në atë mënyrë që të raportojë për përqindjen e variancës së
shpjeguar para dhe pas procedurës rrotulluese. Në këtë mënyrë, shihet se komponenti i parë para
procedurës së rrotullimit shpjegonte 31.276% të variancës totale, ndërkohë që pas zbatimit të
rrotullimit ky komponent shpjegon 17.023% të variancës totale. Ky është i vetmi komponent që e
ul përqindjen e shpjegimit të variancës totale me 14.253% (= 31.276% - 17.023%). Për të vijuar
më tej, komponenti i dytë e rrit shumë pak shpjegimin e variancës nga para në pas zbatimit të
procedurës rrotulluese me 0.120% (= 15.638% - 15.518%). Komponenti i tretë e rrit shumë
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
88
shpjegimin e variancës totale me 3.652% (= 13.134% - 9.482%) falë zbatimit të procedurës
rrotulluese. Rritja më e madhe e totalit të shpjegimit të variancës e reflekton komponenti i katërt,
konkretisht me 6.742% (= 12.745% - 6.003%). Edhe komponenti i fundit e rrit shpjegimin e
variancës falë zbatimit të procedurës rrotulluese, 3.741% (= 9.170% - 5.429%). Po të mblidhen
shumat e përqindjes së variancës së shpjegimit të 5 komponentëve pas zbatimit të procedurës
rrotulluese merret përqindja 67.709%, e cila është e njëjta me përqindjen e shpjegimit para zbatimit
të procedurës rrotulluese. Kjo nënkupton se 5 komponentët e nxjerrë prej analizës faktoriale
shpjegojnë 67.709% të variancës totale. Kjo përqindje shpjegimi është e konsiderueshme.
Tabela 15. Shpjegimi i variancës totale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm
Total Variance Explained
Component
Initial Eigenvalues
Extraction Sums of Squared
Loadings
Rotation Sums of Squared
Loadings
Total
% of
Variance
Cumulative
% Total
% of
Variance
Cumulative
% Total
% of
Variance
Cumulative
%
1 5.942 31.276 31.276 5.942 31.276 31.276 3.234 17.023 17.023
2 2.949 15.518 46.794 2.949 15.518 46.794 2.971 15.638 32.661
3 1.802 9.482 56.277 1.802 9.482 56.277 2.495 13.134 45.795
4 1.141 6.003 62.280 1.141 6.003 62.280 2.421 12.745 58.540
5 1.032 5.429 67.709 1.032 5.429 67.709 1.742 9.170 67.709
6 .880 4.630 72.339
7 .771 4.060 76.398
8 .614 3.234 79.632
9 .543 2.859 82.491
10 .488 2.569 85.060
11 .446 2.347 87.407
12 .414 2.177 89.584
13 .364 1.917 91.501
14 .335 1.765 93.266
15 .299 1.575 94.841
16 .285 1.499 96.340
17 .253 1.329 97.669
18 .241 1.267 98.936
19 .202 1.064 100.000
Extraction Method: Principal Component Analysis.
Një argument më shumë lidhur me faktin se pse duhen pranuar 5 komponentë është edhe analiza e
grafikut të vlerave të veta (eigenvalue) të komponentëve. Sipas kësaj analize, paraqiten në grafik
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
89
vlerat e veta të komponentëve nga më e madhja te më e vogla sipas komponentëve. Këto vlera të
paraqitura në grafik bashkohen me një vijë. Konsideruar këtë analizë, duhet të pranohen ato
komponentë që janë në të majtë të pikës thyese (infleksionit). Nëse shihet me kujdes grafiku, te
komponenti numër 5 vihet re një thyerje e ecurisë së vijës bashkuese të vlerave të veta. Kjo thyerje
përkthehet si një pikë infleksioni. Prania e kësaj pike infleksioni te komponenti 5 tregon se në këtë
analizë faktoriale duhet të mbahen 5 komponentë.
Figura 22. Paraqitja grafike e vlerave të veta (eigenvalue) për rastin e faktorëve të
kontrollueshëm
Në tabelën në vijim jepet matrica e komponentëve dhe ngarkesave të elementëve para zbatimit të
rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm. Kjo matricë shkon paralel me tabelën e
mësipërme, ku pasqyrohej varianca totale e shpjeguar nga komponentët. Ajo tabelë ka edhe
përqindjen e variancës së shpjeguar para rrotullimit. Ajo zonë e tabelës shkon paralel me ngarkesat
e elementëve që janë te tabela e mëposhtme. Në përgjithësi, kjo tabelë nuk paraqet interes për
kërkimin, pasi ajo është vetëm për të krahasuar elementët që ngarkojnë te komponentët përpara
zbatimit të procedurës rrotulluese. Gjithsesi, ajo që vihet re është se thuajse të gjithë elementët
ngarkojnë komponentin e parë. Kjo shpjegon faktin se pse komponenti i parë shpjegonte 31.276%
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
90
të variancës totale. Më tej, nuk kuptohet qartësisht se cilët element ngarkojnë në mënyrë të
rëndësishme një komponent të caktuar. Kjo e vështirëson analizën dhe si pasojë nuk mund të
kuptohet se mbi cilin komponent ngarkon një element i caktuar. Si rrjedhim, është shumë e vështirë
për t’i grupuar elementët në një grup të caktuar, për sa kohë i njëjti element mund të ngarkojë
njëherësh disa komponentë. Këtë problem synon ta evitojë procedura rrotulluese. Nëse zbatohet
një procedurë rrotulluese, synohet që elementët të dallohen se te cili komponent ngarkojnë, në
mënyrë të qartë.
Tabela 16. Matrica e komponentëve para rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm
Component Matrixa
Component
1 2 3 4 5
Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .708
Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .698 -.406
Imazhi i mirë te partnerët e huaj .692 .400
Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .674 .403 -.323
Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .669 -.432
Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .656 -.506
Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .650 .309 -.412
Qëndrimi ndaj punës .647 -.407
Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .620 -.489
Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .615 -.489
Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .608 .322 -.373
Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .595 -.362
Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .588 .423 .319
Madhësia e administratës .525 .358 .427
Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .853
Autonomia organizative (struktura organizative) .852
Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .835
Autonomia financiare .831
Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .358 .367 .414
Extraction Method: Principal Component Analysis.
a. 5 components extracted.
Problemi i hasur më lartë zgjidhet përmes aplikimit të procedurës rrotulluese. Rrotullimi i zbatuar
për këtë analizë faktoriale është VARIMAX. Kjo procedurë rrotulluese bën pjesë në grupin e
rrotullimit ortogonal. Kujtoj se paralel me këtë lloj rrotullimi ekziston edhe rrotullimi oblik. Për
më shumë në këtë çështje, referohu kapitullit të “Metodave dhe procedurave të kërkimit”, te çështja
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
91
Analiza faktoriale.
Tabela në vijim paraqet ngarkesat e elementëve mbi 5 komponentët pas zbatimit të procedurës së
rrotullimit ortogonal varimax. Kolona e parë jep emërtimin e pyetjeve të pyetësorit, pra janë
elementët që ngarkojnë komponentët. Emërtimin e tyre e paraprin një kod, i cili është kombinim i
një shkronje me një numër. Ky kod buron nga pyetësori. Kjo nënkupton se nëse kodi është E5,
atëherë ky element pozicionohet i pesti te grupi i pyetjeve E. Kodi është integruar në tabelë për të
lehtësuar krahasimin mes elementëve (pyetjeve) që mendohej se krijonin një faktor (faktori
potencial) dhe elementëve që kompozojnë faktorin e nxjerrë prej analizës faktoriale. Kolonat e tjera
raportojnë ngarkesën e elementit përkatës te një komponent. Në tabelë janë vendosur vetëm
ngarkesat të cilat e tejkalojnë pragun prej 0.30. ngarkesat më të vogla se 0.30 janë fshirë nga tabela,
në mënyrë automatike nga programi kompjuterik.
Tabela 17. Matrica e komponentëve pas rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm
Rotated Component Matrixa
Component
1 2 3 4 5
Angazhimi publik D5_Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .821 D4_Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .770 D3_Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .764 D1_Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .745 D2_Qëndrimi ndaj punës .713 .302
Autonomia K3_Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .856 K1_Autonomia organizative (struktura organizative) .856 K2_Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .853 K4_Autonomia financiare .846
Fokusi i IAL-së H4_Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .778 H5_Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .763 H3_Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .727 I1_Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .560 .372
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik I4_Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .813 I3_Imazhi i mirë te partnerët e huaj .302 .776 I5_Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .766
Organizimi i IAL-së G2_Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .709
G1_Madhësia e administratës .708
G3_Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .649
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 5 iterations.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
92
Vihet re se 5 komponentët ngarkohen të gjithë, në mënyrë të qartë, nga elementët e tyre me më
shumë se 0.30. Po ashtu, përveç tre elementëve, shihet se të tjerët nuk ngarkojnë njëkohësisht dy
ose më shumë komponentë me më shumë se 0.30. Tre elementët që ngarkojnë më shumë se 0.30
më shumë se një komponent janë:
• D2_Qëndrimi ndaj punës, i cili ngarkon njëkohësisht edhe komponentin e parë që ka të bëjë
me angazhimin publik, edhe komponentin e katërt që ka të bëjë me ekspozimin dhe
mbulimin mediatik. Meqë ngarkesa më e madhe e tij është te komponenti i parë, atëherë ai
llogaritet si kompozues i tij. Po ashtu, meqë diferenca mes dy ngarkesave të tij është më e
madhe se 0.20, atëherë mbajtja e këtij elementi nuk shkel supozimet e analizës faktoriale.
• I1_Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët, i cili ngarkon njëherësh edhe
komponentin e tretë, edhe komponentin e katërt. Meqë ngarkesave e tij është më e madhe
te komponenti i tretë, atëherë ky element llogaritet si kompozues i tij.
• I3_Imazhi i mirë te partnerët e huaj, i cili ngarkon si komponentin tre, ashtu edhe
komponentin katër. Ngarkesa e tij është më e madhe te komponenti 4 dhe për këtë arsye ai
është kanalizuar si kompozues i tij.
Kjo tregon se procedura e rrotullimit varimax ka bërë të mundur që elementët që shkojë së bashku
të ngarkojnë në mënyrë të rëndësishme vetëm mbi një komponent. Në krahasim me matricën e
ngarkesave para zbatimit të procedurës së rrotullimit, kjo matricë reflekton një zgjidhje të qartë.
Komponenti i parë i nxjerrë nga analiza e komponentit kryesor pas zbatimit të procedurës
rrotulluese varimax ngarkohet nga 5 elementë:
• D5_Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike;
• D4_Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike;
• D3_Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme;
• D1_Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave;
• D2_Qëndrimi ndaj punës.
Të pesë elementët bënin pjesë te pyetjet e grupit D të pyetësorit, i cili ishte titulluar “kohezioni
social”. Kjo tregon se përgjigjet e marra për pyetjet e grupit D të pyetësorit matin të njëjtën gjë
(ngarkojnë një komponent të përbashkët). Në këtë mënyrë, gjykohet se ky grup elementësh është
në konsistencë me linjën logjike kur janë grupuar në një seksion në pyetësor. Por ka një ndryshim,
renditja e elementëve. Pavarësisht se elementi “D1_Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave” është renditur
në pyetësor përpara elementëve (pyetjeve) të tjera (D2, D3, D4 dhe D5), ai rezulton të jeni i katërit.
Pra renditja që është bërë në pyetësor nuk është në konsistencë me renditjen që nxjerr analiza e
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
93
komponentit kryesor. Kjo nënkupton se, në realitet elementi D1 nuk është aq i rëndësishëm sa ishte
menduar në fillim, ndaj analiza faktoriale e nxjerr si elementin e katërt që ngarkon te komponenti
i parë. Ky komponent titullohet Angazhimi publik, i cili përfshin të 5 elementët që e kompozojnë
atë.
Komponenti i dytë i nxjerrë nga analizës faktoriale është titulluar Autonomia. Këtë komponent e
ngarkojnë 4 elementë, të cilët janë:
• K3_Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse);
• K1_Autonomia organizative (struktura organizative);
• K2_Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij);
• K4_Autonomia financiare.
Ky komponent listohet si i dyti për nga madhësia e variancës që shpjegon. Interesant është fakti se
ky komponent nuk listohet si komponenti i parë i performancës së Institucioneve të Arsimit të Lartë
në Shqipëri.
Komponenti i tretë i faktorëve të kontrollueshëm është titulluar Fokusi i IAL-së, pasi edhe
elementët që e kompozojnë atë kanë të bëjnë pikërisht me fokusimin e aktivitetit të IAL-së,
konkretisht:
• H4_Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore;
• H5_Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve;
• H3_Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura;
• I1_Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët.
E veçanta e këtij komponenti është se atë e ngarkon një element (pyetje), e cila ishte menduar se
do të ngarkonte një faktor tjerët. Po flitet për elementin “I1_Qasja proaktive ndaj projekteve të
financuar nga të tretët”. Po të thellohemi në analizë, arsyetimi logjik na sugjeron që ky element të
ketë lidhje edhe me elementët H4, H5 dhe H3. Ata synojnë të matin thuajse të njëjtën gjë.
Komponenti i katërt titullohet Ekspozimi dhe mbulimi mediatik dhe ngarkohet nga 3 elementët
(pyetjet), të cilat janë:
• I4_Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së;
• I3_Imazhi i mirë te partnerët e huaj;
• I5_Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
94
Komponenti i fundit që nxjerr analiza faktoriale e faktorëve të kontrollueshëm nga Institucionet e
Arsimit të Lartë në Shqipëri titullohet Organizimi i IAL-së, pasi atë e ngarkojnë 3 elementë, të
cilët janë:
• G2_Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit;
• G1_Madhësia e administratës;
• G3_Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm.
Në përmbledhje, 19 elementët (pyetjet) që u përfshinë në analizën faktoriale grupohen në pesë
komponentë që mund të kontrollohen prej Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri, qartësisht
të ndryshëm në njëri-tjetri. Këto faktorë janë: Angazhimi publik, Autonomia, Fokusi i IAL-së,
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik dhe Organizimi i IAL-së.
Për më shumë, renditja e faktorëve potencial në pyetësor krahasuar renditjen e faktorëve
(komponentëve) të nxjerrë prej analizës faktoriale nuk është e njëjtë. Tabela më poshtë vë në pah
pikërisht këtë dallim.
Tabela 18. Renditja e komponentëve si ishte menduar dhe si e nxjerr analiza faktoriale për
faktorët e kontrollueshëm
Komponenti Renditja në fillim Renditja nga analiza
Angazhimi publik 1 1
Autonomia 5 2
Fokusi i IAL-së 3 3
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik 4 4
Organizimi i IAL-së 2 5
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
95
IV.3 ANALIZA E BESUESHMËRISË PËR VARIABLAT LATENTË
Analiza faktoriale nxjerr komponentët, faktorët, apo të njohur ndryshe si variablat latentë.8 Mirëpo,
ajo nuk ka kapacitetin për të vendosur nëse elementët që kompozojnë variablin latent kanë
konsistencë me njëri-tjetrin apo jo. Diskutimi te kapitulli i “Metodave dhe procedurave të
kërkimit”, te çështja “Analiza e besueshmërisë” i referohet pikërisht këtij rasti. Tashmë, dimë që
variablat latentë të krijuar nga analiza faktoriale kompozohen nga disa elementë. Përpara se të
interpretohen komponentët, kërkohet që të kontrollohet nëse këto elementë kanë konsistencë të
brendshme apo jo. Siç edhe kuptohet, analiza e besueshmërisë pason analizën faktoriale.
Në tabelën në vijim paraqitet analiza e besueshmërisë për 5 variablat latentë të krijuar nga analiza
faktoriale e faktorëve të pakontrollueshëm.9 Ajo tabelë është kompozuar në mënyrë të tillë që të
përmbledh informacion sa më të plotë nga analiza faktoriale dhe nga analiza e besueshmërisë.
Kështu, ajo është kompozuar me katër kolona:
• komponentët (variabli latent) dhe elementët e tij. Këtu shkruhet emri i komponentit dhe
elementët të cilët e kompozojnë atë.
• ngarkesa e elementëve te komponenti. Te kjo kolonë jepen ngarkesat e secilit element mbi
komponentin e tij. Vlerat janë mare prej analizës faktoriale.
• përqindja e variancës së shpjeguar nga komponenti (variabli latent). Kjo kolonë raporton
përqindjen e variancës së shpjeguar nga komponenti përkatës pas zbatimit të procedurës së
rrotullimit varimax.
• testi i besueshmërisë në nivel faktori, dhe testi i besueshmërisë nëse një element largohet
nga grupi. Kolona e fundit përmbledh dy teste të besueshmërisë matur me testin Cronbach’s
alpha:
o testin e besueshmërisë së konsistencës së brendshme të elementëve që kompozojnë
variablin latent (komponentin);
o testin e besueshmërisë së konsistencës së brendshme të elementëve që kompozojnë
variablin latent, nëse elementi përkatës largohen nga grupi. Ky test përdoret si
analizues i ndjeshmërisë së besueshmërisë së elementëve të komponentit.
Në këtë fazë të analizës, me interes është interpretimi i vlerave të testit të besueshmërisë, i cili është
vendosur në kolonën e fundit.
8 Variablat latentë janë variablat të cilët nuk vëzhgohen drejtpërdrejtë, pra janë variabla të pavëzhgueshëm. 9 Rezultatet e plota të analizës faktoriale gjenden tek Aneksi “Testet e besueshmërisë”.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
96
Elementët që kompozojnë variablin latent Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe
laboratorëve e kanë koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.890. Meqë kjo vlerë është
më e madhe se 0.8 dhe më e vogël se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve
që kompozojnë këtë variabël latent është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve
që kompozojnë variablin latent është e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të
brendshme. Për më shumë, testi i besueshmërisë është zbatuar në atë mënyrë që të japi edhe vlerën
e Cronbach’s Alpha të elementëve nëse ndonjë prej tyre largohet nga grupi. Kështu, numri 0.827
që i përkon elementit “Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave”
tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse
largohet ai element. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent,
është përkrah elementit “Zotërimi i laboratorëve të certifikuar”. Ajo tregon se nëse ky element
largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do të jetë 0.911, duke
çuar në një rritje modeste të saj kur është i gjithë grupi (0.021 = 0.911 – 0.890).
Tabela 19. Përmbledhje e rezultateve të analizës faktoriale dhe asaj të besueshmërisë për
faktorët e pakontrollueshëm
Komponentët dhe elementët Ngarkesa % e
Variancës Cronbach's
Alpha
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve 16.68 .890
Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .895 .827
Zotërimi i një ekonomie didaktike .868 .849
Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .864 .836
Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .636 .911
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë 14.07 .836
Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .839 .749
Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .831 .745
Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .721 .808
Ligji për arsimi e lartë .687 .848
Qëndrueshmëria e politikave 13.71 .801
Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .849 .688
Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .833 .743
Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .762 .743
Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .572 .815
Aspekte gjeografike 13.30 .797
Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .866 .696
Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .856 .718
Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .794 .734
Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .536 .820
Raporti studentë/pedagog 10.83 .743
Raporti studentë/pedagog .828 .624
Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .754 .682
Aftësia thithëse e studentëve .702 .666
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
97
Me të njëjtën logjikë vazhdohet edhe me komponentët e tjerë të mbetur. Kështu, elementët që
kompozojnë variablin latent Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë e kanë koeficientin e
Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.836. Meqë kjo vlerë është më e madhe se 0.8 dhe më e vogël
se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që kompozojnë këtë variabël latent
është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent është
e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Për më shumë, numri 0.745
që i përkon elementit “Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit”
tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse
largohet ai element. Largimi i këtij elementi nga grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë
nga të gjithë elementët e tjerë të grupit. Kjo përkthehet se ky element kontribuon më shumë nga të
gjithë në rritjen e konsistencës së brendshme mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re,
vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Ligji për arsimi e
lartë”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e
elementëve të mbetur do të jetë 0.848, duke e përmirësuar shumë pak konsistencën aktuale të gjithë
grupit (nga 0.836 në 0.848).
Variabli latent Qëndrueshmëria e politikave kompozohet nga elementët që e kanë koeficientin e
Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.801. Meqë kjo vlerë është më e madhe se 0.8 dhe më e vogël
se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që kompozojnë këtë variabël latent
është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent është
e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Numri 0.688 që i përkon
elementit “Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen” tregon pikërisht vlerën e
Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse ai element largohet. Meqë
ky element reflekton vlerën më të vogël të testit, atëherë kjo do të thotë se ai kontribuon më shumë
nga të gjithë sa i përket konsistencës së brendshme të grupit. Për kontrast, vlera më e madhe e këtij
testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Imazhi i vendit tek institucionet e huaja”.
Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve
të mbetur do të jetë 0.815, duke ndikuar shumë pak mbi konsistencën aktuale të grupit (rritja është
0.014 = 0.815 – 0.815).
Me të njëjtën logjikë veprohet edhe me elementët që kompozojnë variablin latent Aspekte
gjeografike,tëcilëte kanë koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.797. Meqë kjo vlerë
është më e madhe se 0.7 dhe më e vogël se 0.8, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e
elementëve që kompozojnë këtë variabël latent është e pranueshme. Meqë testi tregon se
konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent është e pranueshme, atëherë variabli i
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
98
krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Për më tepër, numri 0.696që i përkon elementit
“Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve
që kompozojnë variablin latent, nëse ai element largohet. Largimi i tij nga grupi e ul konsistencën
e brendshme më shumë nga të gjithë elementët e tjerë të grupit. Kjo do me thënë se ky element
kontribuon më shumë nga të gjithë në rritjen e konsistencës së brendshme mes elementëve të grupit.
Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah
elementit “Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga
grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do të jetë 0.820, duke e përmirësuar
konsistencën nga e pranueshme në të mirë (nga 0.797 në 0.820).
Variabli latent Raporti studentë/pedagogkompozohet nga elementët që e kanë koeficientin e
Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.743. Meqë kjo vlerë është më e madhe se 0.7 dhe më e vogël
se 0.8, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që kompozojnë këtë variabël latent
është e pranueshme. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin
latent është e pranueshme, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Më tej,
numri 0.624 që i përkon elementit “Raporti studentë/pedagog” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s
Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse ai element largohet. Largimi i tij nga
grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë nga të gjithë elementët e tjerë të grupit. Kjo
përkthehet se, ky element kontribuon më shumë nga të gjithë në rritjen e konsistencës së brendshme
mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël
latent, është përkrah elementit “Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies”. Ajo tregon
se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do
të jetë 0.682, duke çuar në përkeqësim të konsistencën nga e pranueshme në të diskutueshme (nga
0.743 në 0.682).
Në vijim paraqitet tabelën në me analizën e besueshmërisë për 5 variablat latentë të krijuar nga
analiza faktoriale e faktorëve të kontrollueshëm.10
Elementët që kompozojnë variablin latent Angazhimi publik e kanë koeficientin e Cronbach’s
Alpha të barabartë me 0.859. Meqë kjo vlerë është më e madhe se 0.8 dhe më e vogël se 0.9, atëherë
dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që kompozojnë këtë variabël latent është e mirë.
Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent është e mirë,
atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Për më shumë, testi i besueshmërisë
është zbatuar në atë mënyrë që të japi edhe vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve nëse ndonjë
10 Rezultatet e plota të për këtë test gjendet te Aneksi me titull “Testet e besueshmërisë”.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
99
prej tyre largohet nga grupi. Kështu, numri 0.814që i përkon elementit “Angazhimi në zgjidhjen e
problemeve me natyrë publike” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që
kompozojnë variablin latent, nëse largohet ai element. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e
këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Qëndrimi ndaj punës”. Ajo tregon se
nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do të
jetë 0.840, duke çuar në përkeqësim të saj kur është i gjithë grupi (nga 0.859 në 0.840).
Tabela 20. Përmbledhje e rezultateve të analizës faktoriale dhe asaj të besueshmërisë për
faktorët e kontrollueshëm
Komponentët dhe elementët Ngarkesa % e
Variancës Cronbach's
Alpha
Angazhimi publik 17.023 .859 Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .821 .814
Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .770 .832
Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .764 .834
Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .745 .828
Qëndrimi ndaj punës .713 .840 Autonomia 15.638 .877
Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .856 .838 Autonomia organizative (struktura organizative) .856 .842 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .853 .846 Autonomia financiare .846 .843
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik 13.134 .806
Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .778 .709
Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .763 .754
Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .727 .777
Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .560 .784
Fokusi i IAL-së 12.745 .830
Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .813 .734
Imazhi i mirë te partnerët e huaj .776 .752
Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .766 .815
Organizimi i IAL-së 9.170 .550
Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .709 .347
Madhësia e administratës .708 .396
Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .649 .635
Me të njëjtën logjikë vazhdohet edhe me komponentët e tjerë. Kështu, elementët që kompozojnë
variablin latent Autonomia e kanë koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.877. Meqë
kjo vlerë është më e madhe se 0.8 dhe më e vogël se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca
e elementëve që kompozojnë këtë variabël latent është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca
mes elementëve që kompozojnë variablin latent është e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton
besueshmëri të brendshme. Për më shumë, numri 0.838që i përkon elementit “Autonomia
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
100
akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse)” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s
Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse largohet ai element. Largimi i këtij
elementi nga grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë nga të gjithë elementët e tjerë të
grupit. Kjo përkthehet se ky element kontribuon më shumë nga të gjithë në rritjen e konsistencës
së brendshme mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për
këtë variabël latent, është përkrah elementit “Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe
rekrutim i tij)”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme
e elementëve të mbetur do të jetë 0.846, duke e përkeqësuar konsistencën aktuale të gjithë grupit
(nga 0.877në 0.846).
Variabli latent Ekspozimi dhe mbulimi mediatik kompozohet nga elementët që e kanë
koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.806. Meqë kjo vlerë është më e madhe se 0.8
dhe më e vogël se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që kompozojnë
këtë variabël latent është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë
variablin latent është e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Numri
0.709që i përkon elementit “Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore”
tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse ai
element largohet. Meqë ky element reflekton vlerën më të vogël të testit, atëherë kjo do të thotë se
ai kontribuon më shumë nga të gjithë sa i përket konsistencës së brendshme të grupit. Për kontrast,
vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Qasja proaktive
ndaj projekteve të financuar nga të tretët”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë
konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do të jetë 0.784, duke çuar në përkeqësimin e
konsistencën aktuale të grupit (nga 0.806në 0.784).
Me të njëjtën logjikë veprohet edhe me elementët që kompozojnë variablin latent Fokusi i IAL-
së,tëcilëte kanë koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.830. Meqë kjo vlerë është më e
madhe se 0.8 dhe më e vogël se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që
kompozojnë këtë variabël latent është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që
kompozojnë variablin latent është e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të
brendshme. Për më tepër, numri 0.734që i përkon elementit “Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve
të IAL-së” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë vlariblin
latent, nëse ai element largohet. Largimi i tij nga grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë
nga të gjithë elementët e tjerë të grupit. Kjo do me thënë se ky element kontribuon më shumë nga
të gjithë në rritjen e konsistencës së brendshme mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re,
vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Mbulimi mediatik
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
101
dhe politika e marketingut”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca
e brendshme e elementëve të mbetur do të jetë 0.815, duke e përkeqësuar konsistencën (nga 0.830
në 0.815).
Variabli latent Organizimi i IAL-së kompozohet nga elementët që e kanë koeficientin e
Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.550. Meqë kjo vlerë është më e madhe se 0.5 dhe më e vogël
se 0.6, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që kompozojnë këtë variabël latent
është e dobët. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent
është e pranueshme, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Më tej, numri
0.347që i përkon elementit “Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit” tregon pikërisht vlerën e
Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse ai element largohet. Largimi
i tij nga grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë nga të gjithë elementët e tjerë të grupit.
Kjo përkthehet se, ky element kontribuon më shumë nga të gjithë në rritjen e konsistencës së
brendshme mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për
këtë variabël latent, është përkrah elementit “Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm”. Ajo
tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të
mbetur do të jetë 0.635, duke çuar në përmirësim të konsistencën nga e dobët në të diskutueshme
(nga 0.550 në 0.635).
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
102
IV.4 REZULTATET E ANALIZËS DISKRIMINUESE
Analiza faktoriale bën të mundur reduktimin e faktorëve dhe ndërtimin e komponentëve. Për rastin
tonë është me interes të shikohet nëse ka diferenca mes rezultateve që i përkasin sektorit privat dhe
atij publik sa i përket vlerësimit të tyre lidhur me performancës. Në këtë kontekst figura më poshtë
na vjen në ndihmë. Secili dimension ose komponent i krijuar nga analiza faktoriale duhet parë në
mënyrë të veçuar nga të tjerët. Kështu rezultatet tregojnë se mes sektorit publik dhe atij privat nuk
ka dallime lidhur me komponentin e qëndrueshmërisë së politikave. Më tej, për komponentin e
angazhimit publik si dhe ekspozimi dhe mbulimi mediatik reflektojnë dallime të vogla sa i takon
këtij trajtimi. Një dallim i vogël por që bie në sy vërehet te rasti i komponentit që merr në
konsideratë raportin student-pedagog, organizimi i IAL, ekonomia didaktike si dhe aspektet
gjeografike.
Gjetjet tregojnë se në këndvështrimin e institucionit (privat - publik) këto komponentë janë entitete
që i identifikojnë secilin prej tyre. Me rëndësi është të theksohet se nga analiza rezulton që fokusi
i IAL-ës, funksionimi i agjencive të institucioneve të arsimit të lartë dhe sidomos autonomia
përbëjnë komponentë që vënë në dukje dallimin mes një institucioni publik të arsimit të lartë
kundrejt atij privat. Kjo nënkupton se një institucion publik dallon nga ai privat në komponentët si
autonomia, funksionimi i agjencive të IAL-ës si dhe fokusi i universitetit. Në vëzhgimin e kryer
vihet re gjithashtu se mes personelit akademik dhe atij ndihmës ka dallime të konsiderueshme për
komponentët e listuar. Në këtë kontekst, diferenca më e dukshme bie në sy te autonomia e
institucionit, raporti student-pedagog, ekonomia didaktike dhe organizimi i institucionit.
Figura 23. Ilustrimi grafik i diferencave mes kategorive të institucioneve dhe të stafit në gjykimin
lidhur me ndikimin e faktorëve mbi performancën e IAL-së
Qëndrueshmëria e politikaveAngazhimi publik
Ekspozimi dhe mbulimi mediatikRaporti studentë/pedagog
Organizimi i IAL-së
Ekonomia didaktikeAspekte gjeografike
Fokusi i IAL-së
Agjencitë e IALAutonomia
Akademik Ndihmës Publik Privat
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
103
Në të njëjtën mënyrë u trajtua edhe përvoja në punë. Këtu hipoteza është se ka diferenca të qarta
mes vlerësimeve që japin ata me përvojë të madhe kundrejt të tjerëve. Rezultatet tregojnë se dallimi
qëndron në shumë komponentë. Së pari, duhet nënvizuar se përvoja në punë paraqet diferenca të
rëndësishme në vlerësimet e mbledhura. Kjo është e vërtetë për të gjithë komponentët e listuar me
përjashtim të komponentit të aspekteve gjeografike dhe angazhimit publik, ku rezultatet tregojnë
se ka një konvergjencë në vlerësimet e dhëna.
Figura 24. Ilustrimi grafik i diferencave mes viteve të eksperiencës së stafit në gjykimin e
ndikimit të faktorëve të mësipërm mbi performancën e IAL-ve në Shqipëri
Siç është shpjeguar te kapitulli “Metodat dhe procedurat e kërkimit”, analiza diskriminuese është
teknika statistikore e përshtatshme për testimin e hipotezave nëse mesataret e grupit të një seti
variablave të pavarur për dy apo më shumë grupe janë të barabarta.11
Në vijim jepen rezultatet e analizës diskriminuese me bazë llojin e informacionit dhe perceptimit
nëse reforma e arsimit të lartë do të sjelli përmirësim në performancën e IAL-ve në Shqipëri. Të
dy pyetjet i kanë përgjigjet kategorike. Pyetja e parë është formuluar kështu:
• [A3] Ju lutem, tregoni se në cilën kategori jeni i punësuar.
o [0] Institucion i Arsimit të Lartë Publik
o [1] Institucion i Arsimit të Lartë Privat.
11 Për më shumë lidhur me këtë analizë referohu çështjes “Analiza diskriminuese” te kapitulli “Metodat dhe procedurat
e kërkimit”.
Organizimi i IAL-së
Agjencitë e IAL
Fokusi i IAL-së
Ekonomia didaktike
Raporti studentë/pedagog
Aspekte gjeografike
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik
Qëndrueshmëria e politikave
Angazhimi publik
Autonomia
1-5 vite 6-15 vite mbi 15 vite
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
104
Pyetja e dytë është formuluar kështu:
• [A7] A mendoni se reforma në arsimin e lartë do të sjelli një përmirësim në performancën
e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri?
o [0] Jo
o [1] Po.
IV.4.1 Diskriminimi në bazë të llojit të institucionit
Në këtë pjesë diskutohen rezultatet e analizës diskriminuese kur në fokus është lloji i institucionit,
i cili mund të jetë Institucion i Arsimit të Lartë Publik ose Institucion i Arsimit të Lartë Privat.
Synimi është për të parë se cilët janë diferencat në vlerësime lidhur me faktorët e nxjerrë prej
analizës faktoriale.12
Produkti i parë i analizës diskriminuese është një tabelë me titull “Analysis Case Processing
Summary”, e cila synon të japi informacion lidhur me numrin e rasteve të vlefshme, të përjashtuar
dhe totalin e tyre (kjo e shoqëruar edhe me përqindje). Siç edhe tabela e tregon, të gjitha rastet e
disponueshme janë përfshirë në analizë. si rrjedhojë, asnjë nga rastet e marra në studim nuk është
përjashtuar nga kjo analizë. Numri total i rasteve të kësaj analize është 197, që përfaqëson njëherësh
edhe përqindjen 100%. Meqë nuk është larguar asnjë rast nga analiza, atëherë edhe përqindjet e
zërave në krah të “Excluded” janë 0%.
Tabela e mëposhtme merr rëndësi sidomos kur baza e të dhënave nuk është e ndërtuar mirë dhe që
nuk reflekton seriozitet gjatë hartimit të saj. Një arsye për largimin e një rasti nga kjo analizë mund
të letë edhe mungesa e përgjigjes për njërën nga pyetjet që integrohet në analizë.
Tabela 21. Përmbledhje e rasteve të analizuara për rastin e analizës diskriminuese me bazë llojin
e institucionit
Analysis Case Processing Summary
Unweighted Cases N Percent
Valid 197 100.0 Excluded Missing or out-of-range group codes 0 .0
At least one missing discriminating variable 0 .0 Both missing or out-of-range group codes and at least one missing discriminating variable
0 .0
Total 0 .0 Total 197 100.0
12 Rezultatet e plota për këtë analizë gjenden në Aneksin me titull “Rezultatet e analizës diskriminuese për llojin e
institucionit”.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
105
Tabela më poshtë përmbledh testet mbi barazinë e mesatareve të grupeve të variablit të llojeve të
institucioneve, të cilët janë institucione publike dhe private. Pyetja që shtrohet është: A janë të
barabarta mesataret e variablave për të dy llojet e institucioneve?
Përgjigjen e kësaj pyetje mund ta hetojmë përmes disa statistikave që gjenden te tabela në vijim.
Kolona e parë e kësaj tabele liston faktorët e nxjerrë prej dy analizave faktoriale dhe dy variabla të
ekstra: kategoria e stafit dhe përvoja e punës.13 Kolona e dytë tregon vlerën e statistikës së Lambdas
së Wilksit. Vlerat e mëdha të kësaj statistike tregojnë se,hipoteza bazë se mesataret e dy grupeve
në analizë janë të barabarta duhet pranuar. Nëse vlerat e saj janë të vogla, atëherë ajo hipotezë bie
poshtë dhe pranohet se mes grupeve ka diferencë në mesatare. Kolona me titull “F” është një tjetër
statistikë, e cila synon të japi më shumë informacion lidhur me hipotezën e ngritur. Interpretimi i
saj shkon në kahun e kundërt të statistikës së Lambdas së Wilksit. Nëse rezulton se F-ja është e
vogël, atëherë duhet të pranohet hipoteza që pohon barazinë e mesatareve të dy grupeve. Nëse ajo
është më e madhe, atëherë duhet të pranohet hipoteza që pohon diferencën në mesataren e dy
grupeve. Kolona me titull “df1” dhe “df2” japin shkallët e lirisë, ndërkohë që kolona e fundit me
titull “Sig.” Tregon në shkallë probabilitare nëse duhet pranuar hipoteza bazë apo alternative lidhur
me barazinë e mesatareve të dy grupeve.14 Nëse vlera në këtë kolonë është më e madhe, atëherë
gjykohet se hipoteza bazë qëndron. Nëse vlera probabilitare e Sig. është më e vogël se 0.05 ose
5%, atëherë hipoteza alternative pranohet për sigurinë statistikore prej 95%.
Duke u kthyer te rasti në studim, sa më sipër, testi raporton se vetëm 4 faktorë pranojnë hipotezën
alternative, e cila pohon ekzistencën e diferencave në mesataren e grupeve që krijohen nga llojet e
institucioneve. Ato faktorë janë:
• Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë;
• Autonomia;
• Kategoria e stafit, dhe
• Përvoja e punës.
Kjo të thotë se mesatarja e faktorët e mësipërm është statistikisht e ndryshme për dy kategoritë e
llojeve të institucioneve. Pra, mesatarja e tyre për institucionet publike është statistikisht e
ndryshme nga institucionet private. Faktori i përvojës së punës edhe pritej të rezultonte i tillë, pasi
është e qartë se stafi që punon për institucionet publike të ketë më shumë përvojë pune. Kjo vjen
13 Kategoria e stafit është një variabël kategorik, ndërsa përvoja e punës është një variabël raport (scale). 14 Në këtë rast, hipoteza bazë është: (H0) mesatarja e dy grupeve është e barabartë, ndërkohë që hipoteza alternative
është: (Ha) mesatarja e dy grupeve nuk është e barabartë.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
106
nga fakti se institucionet publike kanë më shumë vite aktiviteti se sa homologët e tyre privat.
Interesante është fakti lidhur me tre faktorët e tjerë, të cilët kanë rezultuar me diferenca statistikisht
të ndryshme për secilin grup të llojeve të institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri.
Tabela 22. Testi i barazisë së mesatares së grupeve të llojit të institucionit
Tests of Equality of Group Means
Wilks' Lambda F df1 df2 Sig.
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .998 .339 1 195 .561
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .969 6.259 1 195 .013
Qëndrueshmëria e politikave 1.000 .006 1 195 .937
Aspekte gjeografike .998 .352 1 195 .553
Raporti studentë/pedagog .999 .263 1 195 .609
Angazhimi publik 1.000 .091 1 195 .763
Autonomia .436 252.546 1 195 .000
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .999 .099 1 195 .754
Fokusi i IAL-së .992 1.636 1 195 .202
Organizimi i IAL-së .998 .328 1 195 .567
Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .951 10.084 1 195 .002
Përvojë pune .851 34.112 1 195 .000
Në vijim të logjikës së ndjekur më lartë, interpretohen edhe variablat e tjerë, ku vlera Sig. e tyre ka
rezultuar më e madhe se vlera kritike probabilitare prej 0.05 ose 5%. Të gjithë faktorët që plotësojnë
këtë gjë, janë faktorë që i kanë mesataret e veta statistikisht të barabarta në grupet e llojeve të
institucionit. Në këtë grup futen të gjithë faktorët, përveç atyre të katërve të mësipërm. Kështu,
faktorët janë:
• Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve;
• Qëndrueshmëria e politikave;
• Aspekte gjeografike;
• Raporti studentë/pedagog;
• Angazhimi publik;
• Ekspozimi dhe mbulimi mediatik;
• Fokusi i IAL-së;
• Organizimi i IAL-së.
Për të vazhduar më tej analizën diskriminuese, kërkohet që të testohet edhe nëse faktorët e
mësipërm i diskriminojnë grupet. Ky test kontrollohet përmes të njëjtës statistikë “Lambda e
Wilksit”, vetëm se, ndryshe nga testi i mësipërm që testonte diferencën në mesataren e grupeve për
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
107
çdo faktorë, këtu testohet i gjithë funksioni diskriminues. Tabela e mëposhtme informon mbi këtë
test. Meqenëse vlera e Sig. është shumë e vogël (thuajse 0), atëherë dilet në përfundim se
statistikisht faktorët i diskriminojnë grupet e llojeve të institucioneve.
Tabela 23. Testi i lambdës së Wilksit për llojet e institucionit
Wilks' Lambda
Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.
1 .220 286.290 12 .000
Lind pyetja se, sa është shkalla e peshës së secilit faktor në mënyrë që të maksimizohet
diskriminimi i grupeve të llojeve të institucioneve? Kjo pyetje analizohet përmes një tabela që e
gjeneron automatikisht programi kompjuterik statistikor SPSS 23. Kjo tabelë jepet më poshtë.
Faktorët janë renditur sipas kahut të peshës së tyre në maksimizimin e diskriminimit të llojeve të
institucioneve. Kështu, faktorët: Autonomia, Kategoria e stafit, Përvoja e punës, Funksionimi i
agjencive të arsimit të lartë, Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve e
kështu me radhë, japin kontributin më të madh në diskriminimin e llojeve të institucioneve. Peshën
më të vogël në këtë funksion e kanë faktorët që e kanë vlerën pranë zeros, siç janë: Fokusi i IAL-
së, Raporti studentë/pedagog, Aspekte gjeografike e kështu me radhë. Pesha e secilit faktor
raportohet në kolonën e dytë të tabelës së mëposhtme. Pra, ekstremet e kolonës përfaqësojnë
faktorët që e kanë peshën e diskriminimit të llojeve të institucioneve më të madhe se faktorët që
gjenden në zonën e mesit të tabelës.
Tabela 24.Pesha e secilit faktor në maksimizimin e diskriminimit të llojeve të institucioneve
Standardized Canonical Discriminant Function Coefficients
Function
1
Autonomia 1.335
Përvojë pune .212
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .163
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .091
Qëndrueshmëria e politikave .075
Aspekte gjeografike .056
Raporti studentë/pedagog .028
Fokusi i IAL-së -.009
Angazhimi public -.076
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.095
Organizimi i IAL-së -.103
Kategoria e stafit -1.078
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
108
Mirëpo, sa mirë modeli diskriminues e parashikon nëse një person punon për institucionin e arsimit
publik apo privat? Kësaj pyetje i jep përgjigje tabela e klasifikimit të rezultateve të llojeve të
institucioneve nga origjina (fillim) në destinacion (të parashikuar, fund). Tabela e mëposhtme
ilustron në numra absolut, por edhe në vlera relative se sa mirë modeli diskriminues e parashikon
nëse një person punon për një institucion të arsimit të lartë publik apo privat. Sipas llogaritjeve
rezulton se, 90.6% e personave që punojnë për institucionet e arsimit privat janë klasifikuar saktë,
ndërkohë që 9.4% e tyre janë klasifikuar gabim. Nga ana tjetër, vetëm 2.1% e personave që punojnë
për institucionet e arsimit të lartë publik janë klasifikuar gabim, ndërkohë që 97.9% e tyre janë
klasifikuar saktë. Klasifikimi i saktë nënkupton se si në origjinë, ashtu edhe në destinacion, ato
persona janë në të njëjtin grup. Për më shumë raporton tabela në vijim. Në përmbledhje, 95.9% e
rasteve të grupuar në fillim janë klasifikuar saktë.
Tabela 25. Klasifikimi i rezultateve për rastin e llojeve të institucioneve
Classification Resultsa
Lloji i institucionit: publik, privat
Predicted Group Membership
Total Privat Publik
Original Count Privat 48 5 53
Publik 3 141 144
% Privat 90.6 9.4 100.0
Publik 2.1 97.9 100.0
a. 95.9% of original grouped cases correctly classified.
IV.4.2 Diskriminimi në bazë të “Reforma çon në përmirësimin e performancës”
Në këtë pjesë diskutohen rezultatet e analizës diskriminuese kur në fokus është pyetja A mendoni
se reforma në arsimin e lartë do të sjelli një përmirësim në performancën e Institucioneve të Arsimit
të Lartë në Shqipëri?, e cila ka si përgjigje [0] Jo dhe [1] Po. Synimi është për të parë se cilët janë
diferencat në vlerësime lidhur me faktorët e nxjerrë prej analizës faktoriale.15
Produkti i parë i analizës diskriminuese është një tabelë me titull “Analysis Case Processing
Summary”, e cila synon të japi informacion lidhur me numrin e rasteve të vlefshme, të përjashtuar
dhe totalin e tyre (kjo e shoqëruar edhe me përqindje). Siç edhe tabela e tregon, të gjitha rastet e
disponueshme janë përfshirë në analizë. si rrjedhojë, asnjë nga rastet e marra në studim nuk është
përjashtuar nga kjo analizë. Numri total i rasteve të kësaj analize është 197, që përfaqëson njëherësh
15 Rezultatet e plota për këtë analizë gjenden në Aneksin me titull “Rezultatet e analizës diskriminuese për pyetjen
A7”.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
109
edhe përqindjen 100%. Meqë nuk është larguar asnjë rast nga analiza, atëherë edhe përqindjet e
zërave në krah të “Excluded” janë 0%.
Tabela 26. Përmbledhje e rasteve të analizuara për rastin e analizës diskriminuese me bazë
reforma çon në performancën e IAL-së
Analysis Case Processing Summary
Unweighted Cases N Percent
Valid 197 100.0 Excluded Missing or out-of-range group codes 0 .0
At least one missing discriminating variable 0 .0 Both missing or out-of-range group codes and at least one missing discriminating variable
0 .0
Total 0 .0 Total 197 100.0
Tabela më poshtë përmbledh testet mbi barazinë e mesatareve të grupeve të variablit të A7, të cilët
janë [0] Jo dhe [1] Po. Pyetja që shtrohet është: A mendoni se reforma në arsimin e lartë do të sjelli
një përmirësim në performancën e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri?
Përgjigjen e kësaj pyetje mund ta studiojmë përmes disa statistikave që gjenden te tabela në vijim.
Testi raporton se vetëm 3 faktorë pranojnë hipotezën alternative, e cila pohon ekzistencën e
diferencave në mesataren e grupeve që krijohen nga pyetja A7. Ato faktorë janë:
• Aspekte gjeografike;
• Angazhimi publik,dhe
• Kategoria e stafit.
Tabela 27. Testi i barazisë së mesatares së grupeve të reformës që çon në performancën e IAL-së
Tests of Equality of Group Means
Wilks' Lambda F df1 df2 Sig.
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve 1.000 .001 1 195 .972
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .994 1.210 1 195 .273
Qëndrueshmëria e politikave .999 .188 1 195 .665
Aspekte gjeografike .983 3.373 1 195 .068
Raporti studentë/pedagog .999 .103 1 195 .749
Angazhimi public .963 7.396 1 195 .007
Autonomia .998 .330 1 195 .566
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .999 .249 1 195 .618
Fokusi i IAL-së 1.000 .007 1 195 .936
Organizimi i IAL-së .999 .115 1 195 .734
Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .970 6.131 1 195 .014
Përvojë pune .998 .459 1 195 .499
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
110
Kjo të thotë se mesatarja e faktorët e mësipërm janë statistikisht të ndryshme për dy kategoritë e
reformës që çon në performancë të IAL-së. Pra, mesatarja e tyre për personat që gjykojnë se
reforma nuk çon në përmirësim të performancës së IAL-ve është statistikisht e ndryshme nga ata
që gjykojnë se reforma çon në përmirësimin e performancës së tyre. Pra janë vetëm 3 faktorë që
kanë mesatare të ndryshme mes dy grupeve të krijuar në këtë rast.
Në vijim të logjikës së ndjekur më lartë, interpretohen edhe variablat e tjerë, ku vlera Sig. e tyre ka
rezultuar më e madhe se vlera kritike probabilitare prej 0.10 ose 10%. Të gjithë faktorët që
plotësojnë këtë gjë, janë faktorë që i kanë mesataret e veta statistikisht të barabarta në grupet e
reformës që çon në performancën e IAL-së. Në këtë grup futen të gjithë faktorët, përveç atyre të
treve të mësipërm. Kështu, faktorët janë:
• Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve;
• Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë;
• Qëndrueshmëria e politikave;
• Raporti studentë/pedagog;
• Autonomia;
• Ekspozimi dhe mbulimi mediatik;
• Fokusi i IAL-së;
• Organizimi i IAL-së;
• Përvojë pune.
Për procedurë, kërkohet që të testohet edhe nëse faktorët e mësipërm i diskriminojnë grupet. Ky
test kontrollohet përmes të njëjtës statistikë “Lambda e Wilksit”, vetëm se, ndryshe nga testi i
mësipërm që testonte diferencën në mesataren e grupeve për çdo faktorë, këtu testohet i gjithë
funksioni diskriminues. Tabela e mëposhtme informon mbi këtë test. Meqenëse vlera e Sig. është
më e vogël se 0.10 ose 10%, atëherë dilet në përfundim se statistikisht faktorët i diskriminojnë
grupet që krijohen nga pyetja e lidhur me reformën që çon në performancën e IAL-ve.
Tabela 28. Testi i lambdës së Wilksit për pyetjen A7
Wilks' Lambda
Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.
1 .905 18.857 12 .092
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
111
Lind pyetja se, sa është korrelacioni i secilit faktor të pavarur me funksionin diskriminues të
standartizuar? Kjo pyetje analizohet përmes një tabela që e gjeneron automatikisht programi
kompjuterik statistikor SPSS 23. Kjo tabelë jepet më poshtë. Faktorët janë renditur sipas fortësisë
së lidhjes korrelative.
Tabela 29.Korrelacioni i faktorëve me funksionin diskriminues të standartizuar
Structure Matrix
Function
1
Angazhimi public -.601
Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .547
Aspekte gjeografike -.406
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.243
Përvojë pune -.150
Autonomia .127
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.110
Qëndrueshmëria e politikave .096
Organizimi i IAL-së .075
Raporti studentë/pedagog -.071
Fokusi i IAL-së .018
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .008
Pooled within-groups correlations between discriminating variables and standardized canonical discriminant functions Variables ordered by absolute size of correlation within function.
Kështu, faktorët Angazhimi publik, Kategoria e stafit: akademik, ndihmës, Aspekte gjeografikee
kështu me radhë, kanë lidhjen më të fortë me funksionin diskriminues të standartizuar kur merret
për bazë pyetja A7. Lidhjen më të dobët me këtë funksion e kanë faktorët që e kanë vlerën pranë
zeros, siç janë: Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve, Fokusi i IAL-së,
Raporti studentë/pedagog e kështu me radhë. Drejtimi dhe fortësia korrelative e secilit faktorë
raportohet në kolonën e dytë të tabelës së mëposhtme.
Mirëpo, sa mirë modeli diskriminues e parashikon nëse një person gjykon se reforma në arsimin e
lartë çon apo jo në përmirësimin e performancës së IAL-ve në Shqipëri? Kësaj pyetje i jep përgjigje
tabela e klasifikimit të rezultateve nga origjina (fillim) në destinacion (të parashikuar, fund).
Tabela e më poshtë ilustron në numra absolut, por edhe në vlera relative, se sa mirë modeli
diskriminues e parashikon nëse një person gjykon se reforma e arsimit të lartë çon apo jo në
përmirësimin e performancës së IAL-ve në Shqipëri. Sipas llogaritjeve rezulton se, 66.7% e
personave që gjykojnë se reforma e arsimit të lartë nuk çon në përmirësimin e performancës së
arsimit të lartë janë klasifikuar saktë, ndërkohë që 33.3% e tyre janë klasifikuar gabim.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
112
Tabela 30. Klasifikimi i rezultateve për rastin e pyetjes A7
Classification Resultsa
Reforma çon në përmirësim
Predicted Group Membership
Total Jo Po
Original Count Jo 22 11 33
Po 56 108 164
% Jo 66.7 33.3 100.0
Po 34.1 65.9 100.0
a. 66.0% of original grouped cases correctly classified.
Nga ana tjetër, vetëm 34.1% e personave që gjykojnë se reforma e arsimit të lartë çon në
përmirësimin e performancës së arsimit të lartë janë klasifikuar gabim, ndërkohë që 65.9% e tyre
janë klasifikuar saktë. Klasifikimi i saktë nënkupton se si në origjinë, ashtu edhe në destinacion,
ato persona janë në të njëjtin grup. Për më shumë raporton tabela më lartë. Në përmbledhje, 66% e
rasteve të grupuar në fillim janë klasifikuar saktë.16
16 Kjo llogaritet kështu: 0.660 = (22 raste + 108 raste) / 197 raste, pra 66.0%.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
113
IV.5 PËRMBLEDHJE E GJETJEVE DHE BALLAFAQIMI ME PYETJET
KËRKIMORE DHE HIPOTEZAT E KËRKIMIT
Në këtë çështje diskutohen gjetjet e kërkimit, duke i ballafaquar ata me pyetjet e studimit të cilat
janë ngritur në fillim. Përveç pyetjeve të kërkimit, në këtë kërkim janë formuluar edhe hipotezat e
kërkimit. Thuajse se të gjitha pyetjet e studimit e marrin përgjigjen nga analiza përshkruese dhe
analiza faktoriale, ndërkohë që hipotezat e kërkimit kontrollohen kryesisht përmes analizës
diskriminuese. Në vijim bëhet pikërisht ky diskutim, sipas pyetjeve dhe hipotezave të kërkimit.
114
Formulimi Përgjigja Analiza e kryer
Pyet
jet
e st
ud
imit
Cilët janë faktorët që mund të matin performancën e
institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri?
Në bazë të analizës faktoriale dhe analizës së
besueshmërisë këto faktorë janë:
• Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë
didaktike dhe laboratorëve
• Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë
• Qëndrueshmëria e politikave
• Aspekte gjeografike
• Raporti studentë/pedagog
• Angazhimi publik
• Autonomia
• Fokusi i IAL-së
• Ekspozimi dhe mbulimi mediatik
• Organizimi i IAL-së
Analiza përshkruese
Analiza grafike
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Analiza diskriminuese
Cili është faktori me më ndikim mbi performancën e
IAL-ve në Shqipëri sipas gjykimit të drejtuesve të
IAL-ve?
Dy faktorët më të rëndësishëm të performancës së
IAL-së, drejtuesit e tyre perceptojnë:
• Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë
didaktike dhe laboratorëve
• Angazhimi publik
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
A ndikohet performanca e institucioneve të arsimit të
lartë nga politika dhe qeveria?
Po. Analiza faktoriale dëshmon se faktori
qëndrueshmëria e politikave është dimension i
veçantë i performancës së IAL-ve në Shqipëri, pasi
për nga rëndësia ai listohet si faktori i tretë në radhë
në grupin e faktorëve të pakontrollueshëm.
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
115
A ndikon legjislacioni dhe rregulloret e ndryshme në
ecurinë e mirë të institucioneve të arsimit të lartë?
Po. Analiza faktoriale e faktorëve të
pakontrollueshëm tregon se ky komponentë listohet
si i dyti për nga shpjegimi i variancës totale.
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
A perceptohet kohezioni social sidimension i
performancës së IAL-ve?
Po. Kohezioni social ishte faktori potencial i
performancës, ndërkohë që pas analizës faktoriale
sugjeron që të titullohet angazhimi publik i IAL-ve.
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
A e rrit performancën e institucionit të arsimit të lartë
zotërimi prej tyre i laboratorëve dhe i ekonomisë
didaktike?
Ky është faktori që shpjegon pjesën më të madhe të
variancës totale të analizës faktoriale të faktorëve të
pakontrollueshëm.
Analiza grafike
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Si ndikon pavarësia e institucionit të arsimit të lartë në
performancën e tyre?
Ky faktorë rezulton të jetë i rëndësishëm, por jo i
pari.
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Si ndikon fokusimi i institucionit të arsimit të lartë në
performancën tyre?
Ky është faktori i parë i performancës së IAL-ve
pas autonomisë.
Analiza grafike
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
A varet performanca e institucioneve të arsimit të lartë
nga qasja e tij kundrejt donatorëve dhe mbulimi
mediatik?
Po. Analizat tregojnë se drejtuesit e IAL-ve e
perceptojnë ekspozimin dhe mbulimi mediatik si një
faktor të performancës së institucionit.
Analiza grafike
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Si përcillen efektet e raporteve me konkurrentët në
performancën e institucioneve të arsimit të lartë?
Po. Analizat tregojnë se drejtuesit e IAL-ve e
perceptojnë atë si një faktor të performancës së
institucionit.
Analiza grafike
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Hip
ote
zat Mes institucioneve të arsimit publik dhe atyre privatë,
ekziston një diferencë në gjykimin e drejtuesve të tyre
lidhur me faktorët e performancës së tyre.
Po. Analizat tregojnë se mes dy llojeve të
institucioneve ka diferenca statistikisht të
rëndësishme.
Analiza përshkruese
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Analiza diskriminuese
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
116
Gjykimi mbi autonominë e IAL-ve dallon mes llojeve
të institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri.
Po. Analiza diskriminuese sjellin evidenca të
mjaftueshme për ta konfirmuar këtë hipotezë.
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Analiza diskriminuese
Aspekte gjeografike si faktor i performancës së IAL-
ve i diskriminon llojet e IAL-ve.
Analiza diskriminuese përfundon duke konfirmuar
këtë hipotezë.
Analiza grafike
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Analiza diskriminuese
Angazhimi publik si faktorë i performancës së IAL-së,
perceptohet ndryshe nga nivelet drejtuese sipas llojeve
të IAL-së.
Jo. Kjo hipotezë nuk konfirmohet. Kjo tregon se ky
faktorë perceptohet njësoj për të dy llojet e
institucioneve.
Analiza përshkruese
Analiza grafike
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Analiza diskriminuese
Kategoria e stafit si faktor i performancës së IAL-ve, i
diskriminon llojet e IAL-ve.
Po. Analiza diskriminuese sjell prova statistikisht të
rëndësishme për pranimin e kësaj hipoteze.
Analiza përshkruese
Analiza grafike
Analiza faktoriale
Analiza e besueshmërisë
Analiza diskriminuese
117
KAPITULLI V
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME TË
STUDIMIT
V.1 PËRFUNDIME MBI PROBLEMIN E KËRKIMIT
Arsimi i lartë është një investim shumë i rëndësishëm në zhvillimin e kapitalit human dhe
konsiderohet me të drejtë motorri i zhvillimit në ekonominë e re botërore. Masa e financimit në
Arsimin e lartë kontribuon në rritjen e cilësisë së kapitalit njerëzor dhe në rritjen ekonomike
nëpërmjet kanaleve private dhe publike. Mekanizmat e finacimit përbëjnë një nga instrumentat
kryesore për nxitjen dhe rritjen e outputit shoqërore duke ndikuar direkt mirëqënien e përgjithshme.
Kontributi i arsimit të lartë në nxitjen ekonomike është sinjifikativ, i cili mund të jetë i formave
dhe rrugëve të ndryshme.
Autorë të ndryshëm theksojmë se një vlerësim i plotë i efektit të arsimit në mirëqenien sociale
kërkon lëvizjen përtej këtyre efekteve të bazuara në tregun e arsimit. Siç kemi treguar, lista e
efekteve potenciale të arsimit që nuk janë pasqyruar në vlerësimet e kthimit të tregut, është e gjerë,
dhe përfshin dy efekte jo tregtare që janë private (duke e parë nga këndvështrimi individual) dhe
efektet sociale, që përfshijnë mallrat publike ose “përhapjen” e efekteve të arsimit. Pavarësisht nga
madhësia e tyre, këto efekte janë të rëndësishme për përcaktimin e nivelit optimal të investimeve
sociale (dhe të sektorit publik) në arsim.
Efektet e arsimit,përfshijnë marrëdhënie afatgjata të tilla, si:
• lidhje e mundshme pozitive midis një individi të arsimuar dhe arsimit të marrë nga fëmijët
e tij;
• lidhje e mundshme pozitive midis një individi të arsimuar dhe statusit shëndetësor të një
prej anëtarëve të familjes së tij Michael (1982), McMahon (2000), Greenwood (1997) etj.;
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
118
• marrëdhënie e mundshme pozitive midis arsimit dhe efikasitetit në zgjedhjet e bëra, të tilla
si zgjedhjet e konsumit (efikasiteti i të cilave kontribuon në një mirëqenie të ngjashme me
kontributin e të ardhurave të parave);
• marrëdhënie pozitive në mes arsimit dhe zgjedhjet lidhur me fertilitetin;
• një marrëdhënie në mes nivelin e tyre të arsimit, lindjes së fëmijëve jashtë martese, dhe
pjesëmarrjes në aktivitete kriminale.
Edukimi shihet si një sektor që përcakton zhvillimin ekonomik dhe mirëqenien e një vendi. Vendet
me zhvillim mesatar shpenzojnë rreth 4% të GDP-së në edukim. Për kontrast, Shqipëria shpenzon
diçka më pak se 3% të GDP-së, duke u renditur si vendi që shpenzon më pak për edukimin në
Evropë. Arsimi i lartë në Shqipëri është relativisht i ri. Universiteti i parë është hapur në vitin 1951.
Aktualisht numërohen 38 institucione të arsimit të lartë, nga të cilat 15 janë publik. Shpenzimet
qeveritare mesatare dedikuar arsimit të lartë janë rreth 0.5% e GDP-së. Kjo është një përqindje
shumë e vogël kur krahasohet me vendet e zhvilluara. Grafiku në vijim ilustron përqindjet e
shpenzimeve të vendeve të caktuara ndaj GDP-së.
Figura 25. Shpenzime mesatare për nivelet e arsimit ndaj totalit të GDP-së në disa vende të
Evropës dhe në Shqipëri
Është me interes të studiohet se cilët janë përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit
të lartë në Shqipëri. Ky është edhe qëllimi i këtij studimi.
Që të arrihet qëllimi i studimit, fillimisht është kërkuar një reflektim lidhur me termin
“performancë”. Çfarë është performanca? Si mund të matet ajo? A mund të flitet për performancë
5.924.82 4.36
5.025.54
2.50
2.41
2.162.04
1.961.75
0.50
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Danimarka Norvegjia Finlanda Suedia Qipro Shqipëria
Arsimi fillorë & i mesëm Arsimi i lartë
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
119
edhe për Institucionet e Arsimit të Lartë? A ka vend për ndonjë përshtatje të përkufizimit klasik të
termit, kur i referohemi Institucioneve të Arsimit të Lartë?
Kur i referohemi termit klasik të performancës, përkufizimi i tij lidhet ngushtë me outputin e krijuar
nga një individ apo ndërmarrje. Në botën e biznesit, termi performancë lidhet me prodhimin, kostot
dhe fitimin. Në të shumtën e rasteve, performanca e bizneseve përcaktohet nga fitimi i realizuar
nga aktiviteti i tyre. Pra, bizneset që kanë qëllim fitimin, performancën e vet e matin përmes raportit
input-output apo nga madhësia e fitimit të realizuar.
Ky përkufizim i termit performancë nuk i përshtatet Institucioneve të Arsimit të Lartë, pasi këto të
fundit nuk janë njësi fitimprurëse. Rrjedhimisht edhe termi performancë duhet të përshtatet. Nga
pikëpamja logjike, por edhe nga teoria, sugjerohet që performana e arsimit të lartë të matet nga disa
faktorë potencial, të cilët janë: politika dhe qeveria; aspekte të legjislacionit dhe rregulloret;
kohezioni social; zotërimi i laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike; aspektet mjedisore; organizimi
i institucionit të arsimit të lartë; pavarësia e institucionit të arsimit të lartë; fokusi i institucionit të
arsimit të lartë; qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik; raportet me konkurrentët. Të gjithë
këto faktorë konsiderohen si dimensione të performancës së Institucioneve të arsimit të lartë.
Qëllimi i këtij studimi është që të sjellë prova se cilët nga faktorët e mësipërm perceptohen
nga drejtuesit e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri si faktorë kyç të performancës
së institucionet të tyre.
Pas evidentimit të dimensioneve të performancës së institucioneve të arsimit të lartë është hartuar
një pyetësorë, i cili u është shpërndarë elektronikisht drejtuesve akademik (rektori, dekani, shefi i
departamentit, pedagog) dhe jo akademik (drejtues joakademik: kancelari i universitetit, kancelari
i fakultetit, shefi i zyrës së financës e të ngjashëm) të IAL-ve në Shqipëri. Nga ky proces
shpërndarje të pyetësorit janë marrë 197 përgjigje të vlefshme për analizë. ky numër është
relativisht i lartë dhe mund të konsiderohet si i mjaftueshëm për realizimin e analizave të mëtejshme
dhe përgjithësimin e rezultateve.17 U vu re se, 27% e tyre janë plotësuar nga drejtues të
Institucioneve të Arsimit të Lartë Privat dhe 73% nga ato publike. Për më shumë, 30% e totalit të
përgjigjeve të vlefshme vijnë nga staf drejtues ndihmës dhe 70% e totalit vijnë nga stafi drejtues
akademik.
17 Për këtë janë bërë edhe teste gjatë analizës. Ato konfirmojnë pritshmërinë se përmasa e zgjedhjes është e kënaqshme
dhe, si rrjedhojë, prej saj mund të nxirren rezultate të vlefshme.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
120
Meqë natyra e këtij kërkimi është cilësor, atëherë edhe metodat do të jenë të tilla. Kështu, në këtë
kërkim janë përdorur tre metoda për të hetuar këtë fenomen: analiza përshkruese, analiza faktoriale,
analiza e besueshmërisë dhe analiza diskriminante. Analiza përshkruese është hapi i parë i analizës
së të dhënave. Ajo raporton informacionin lidhur me peshat e kategorive të pyetjeve të veçanta, me
mesataret e vlerave të marra nga pyetësori. Një peshë të veçantë e zë paraqitja grafike e përgjigjeve
për secilin grup pyetjes që matin performancën e IAL-ve.18
Analiza faktoriale bën të mundur grupimin e pyetjeve që kanë të njëjtën sjellje, duke reduktuar në
këtë mënyrë numrin e dimensioneve. Analiza faktoriale arrin që zbulojë konstruktet e variablave
të pavëzhgueshëm. A përkojnë konstruktet e zbuluara nga kjo analizë me faktorët potencial të
parashtruar nga logjika? Analiza e hollësishme tregon se mes faktorëve potencial dhe variablave të
pavëzhguar nuk ka diferenca të konsiderueshme.
Një pikë kritike është edhe ndarja e pyetjeve në dy grupe. Ajo ndjek logjikën e grupimit të faktorëve
të mundshëm të performancës së Institucioneve të Arsimit të Lartë sipas një kriteri të caktuar. Ky
kriter është aftësia e kontrollit të faktorit. Sipas këtij kriteri, IAL-ja nuk mund të kontrollojnë të
gjithë faktorët e mundshëm të performancës. Pyetjet që kompozojnëfaktorëte mundshëm të
performancës së IAL-sëqë nuk mund t’i kontrollojë janë ato që lidhen me faktorët potencial, të tillë
si: politika dhe qeveria, aspekte të legjislacionit dhe rregulloret, zotërimin e laboratorëve dhe i
ekonomisë didaktike, aspektet mjedisore, dhe raportet me konkurrentët. Pyetjet e tjera të pyetësorit
që kompozojnë faktorët potencial apo të mundshëm të performancës së IAL-së, të cilët institucioni
mund t’i kontrollojëlidhen me faktorët si: kohezionit social, organizimi i institucionit të arsimit të
lartë, pavarësia e institucionit të arsimit të lartë, fokusi i institucionit të arsimit të lartë, qasja ndaj
donatorëve dhe mbulimi mediatik, dhe autonomia. Kjo analizë zë një pjesë të konsiderueshme të
rezultateve empirike të kërkimit.
Skema e mëposhtmeilustron gjetjet e analizës fakturiale, sipas dy grupeve të faktorëve që
përcaktojnë perofrmancën e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri. Aty kuptohen dy grupet
e faktorëve: të pakontrollueshëm dhe të kontrollueshëm nga IAL-ja. Çdo shigjetë përfaqëson një
faktor të analizës faktoriale, të cilat shënjojnë mbi Performancën e Institucioneve të Arsimit të
Lartë. Sa më e gjatë të jetë shigjeta, aq më e madh është edhe përqindja e shpjegimit të variacionit
të performancës dhe e kundërta.
18 Për më shumë, referohu pjesës IV.1 Statistika përshkruese.
121
FAKTORËT E PAKONTROLLUESHËM
NGA INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË
FAKTORËT E KONTROLLUESHËM
NGA INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË
PE
RF
OR
MA
NC
A E
IN
ST
ITU
CIO
NE
VE
TË
AR
SIM
IT T
Ë L
AR
TË
Figura 26. Kuadrikonceptual i modifikuar
Zotërimi & shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë
Qëndrueshmëria e politikave
Aspektet gjeografike
Raporti studentë/ pedagog
Angazhimi publik
Autonomia
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik
Fokusi i IAL-së
Organizimi i IAL-së
122
Në këtë mënyrë, kuptohet se, faktori Zotërimi & shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe
laboratorëve është ai që shpjegon përqindjen më të madhe të variacionit të perofrmancës që buron
nga grupi i faktorëve të pakontrollueshëm, ndërkohë që faktori Raporti studentë/ pedagog
kontribuon më pak.
Me të njëjtën logjikë mund të interpretohet edhe pjesa e poshtme e figurës. Analiza faktoriale
përforcon idenë se Angazhimi publik i IAL-së përbën faktorin më kryesor të performancës së
institucionit, pasi ai shpjegon përqindjen më të madhe të variacionit. Për kontrast, faktori
Organizimi i IAL-së renditet si kontribuuesi më i vogël në shpjegimin e variacionit total.
Analiza e besueshmërisë kontrollon shkallën e besueshmërisë së pyetjeve që ngarkojnë të njëjtin
variabël latent. Testet e zbatuara për këtë analizë tregojnë se faktorët e nxjerrë prej analizës
faktoriale janë të besueshëm. Më saktë, konstruktet e secilit faktor janë të besueshëm.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
123
V.2 IMPLIKIME MBI POLITIKAT
Cilat janë rekomandimet e këtij kërkimi? A ka implikime politike që burojnë nga rezultatet e
kërkimit? Një pjesë e mirë e analizës empirike synon të përcjelli rekomandime për aktorët e
Institucioneve të Arsimit të Lartë.
Me interes politik është evidentimi i diferencave mes Institucioneve të Arsimit të Lartë publik dhe
privat. Për këtë është zbatuar analiza diskriminuese, e cila synon të kapë diferencat e mundshme
mes Institucioneve të Arsimit të Lartë privat dhe publik sa i perkës përcaktimit të performancës
nga drejtuesit e tyre, qoftë stafi akademik, qoftë stafi ndihmës. Rezultatet treguan se, përjashtuar
faktorin e Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë dhe Autonomisë, të gjithë faktorët e tjerë
nuk kanë diferenca ndërmjet perceptimit tëdrejtuesve të IAL-ve publike dhe private për
performancës e tyre. Kjo gjetje përkthehet në një implikim të fortë politik. Nëse politikëbërësit
përpiqen të hartojnë një politikë të caktuar lidhur me arsimin e lartë, e cila prek edhe performancën
e Institucioneve të Arsimit të Lartë, atëherë ajo nuk duhet të ideohet e ndryshme për llojet e
institucioneve. Në thelb, përmes rezultateve të analizës diskriminuese, provohet me rëndësi
statistikore se perceptimi i drejtuesve të Institucioneve të Arsimit të Lartë për performancën e
institucionet të tyre nuk ka diferenca mes atyre që punojnë në institucione publike dhe atyre private.
Pyetja që shtrohet është: A mendoni se reforma në arsimin e lartë do të sjelli një përmirësim në
performancën e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri?, e cila ka si përgjigje [0] Jo dhe [1]
Po.
Përgjigjen e kësaj pyetje u studiua përmes analizës diskriminuese. Testet statistikore raportojnë se
vetëm tre faktorë pranojnë hipotezën alternative, e cila pohon ekzistencën e diferencave në
mesataren e grupeve që krijohen nga pyetja e mësipërme. Ato faktorë janë:
• Aspekte gjeografike;
• Angazhimi publik,dhe
• Kategoria e stafit.
Kjo të thotë se mesatarja e faktorëve të mësipërm janë statistikisht të ndryshme për dy kategoritë e
reformës që çon në performancë të IAL-së. Pra, mesatarja e tyre për personat që gjykojnë se
reforma nuk çon në përmirësim të performancës së IAL-ve është statistikisht e ndryshme nga ata
që gjykojnë se reforma çon në përmirësimin e performancës së tyre. Pra janë vetëm tre faktorë që
kanë mesatare të ndryshme mes dy grupeve të krijuar në këtë rast.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
124
Këto diferenca burojnë nga faktorët e Aspekteve gjeografike, Angazhimit publik dhe Kategoria
e stafit. Kjo do me thënë se perceptimi i drejtuesve të IAL-ve për performancën e institucionti ku
janë angazhuar është i ndryshëm për faktorët e mësipërm, kur konsiderohet pyetja që lidhet me
reformën nëse çon në performancë të IAL-së.
Është shumë interesant që faktori që lidhet me angazhimin publik të ketë diferenca lidhur me
pyetjen e mësipërme. Logjika sugjeron se, drejtuesit që presin që reforma në arsimin e lartë të
përcjelli impulse pozitive në performancën e arsimit të lartë, kanë perceptim më të lartë për lidhjen
e faktorit të Angazhimit publik me performancën e IAL-së. Ata që e perceptojnë ndikimin e
angazhimit publik të IAL-së në nivele të ulta mbi performancën e IAL-ve, gjykojnë se reforma e
arsimit të lartë nuk çon në përmirësimin e mëtejshëm të performancës së tyre.
Laboratorët dhe ekonomia didaktike rezulton faktor i rëndësishëm për performancën e
institucionit të arsimit të lartë, jo vetëm kaq por analiza tregon se ai është faktori që jep kontributin
më të lartë krahasuar me faktorët e tjerë të shqyrtuar. Ky rezultat rend të tregojë se është mirë të
“mëshohet” theksi i duhur te mbështetja e dijes teorike me anë të përvetësimit të aftësive
praktike. Jeta akademike nuk mund të konceptohet pa aspektin teorik të njohurive, mirëpo suksesi
i vërtetë i një institucioni të arsimit të lartë varet ngushtësisht nga fakti nëse përqafohet elementi i
zbatimit të këtyre njohurive. Ngritja dhe mbështetja e ekonomive didaktike si dhe ajo e laboratorëve
në institucionet e arsimit të lartë në Shqipëri përbën pa diskutim një mundësi për të pasur
performancë më të lartë si institucion arsimor, si dhe diplomimin e ekspertëve me dije sa më të
konsoliduara. Prandaj, në këtë këndvështrim, ky kërkim argumenton se financimi nga ana e
aktorëve përkatës për zotërimin dhe shfrytëzimin e ekonomisë didaktike dhe laboratorëve përçon
ndikim të një niveli të lartë në performancën e IAL-ës. Ndër aktorët e ndryshëm që mund të
përmendet janë: ministria e linjës, sektori privat etj. Ministria mund të marrë rolin e një financuesi
të projekteve të kësaj natyre, por jo vetëm kaq. Ajo mund të luaj pjesën e saj sa i takon hartimit të
politikave që “ushqejnë” projekte të tilla si dhe sa i takon kanalizimit të financimeve. Duke mos
lënë pa përmendur kontributin e saj lidhur me vendosjen e kontakteve si dhe mbështetjen e
marrëveshjeve me të tretët. Më tej, aktor i veçantë është sfera e biznesit. Drejtuesit e universiteteve,
të ndikuar edhe nga ligji mbi arsimin e lartë, këshillohen të përqendrojnë politikat e tyre në gjetjen
e mundësive për zotërimin dhe shfrytëzimin e ekonomive didaktike dhe laboratorëve. Aktualisht
ndër të tjera universitetet shqiptare ofrojnë dije teknike në degët e bujqësisë, inxhinierisë,
mjekësisë, kontabilitetit dhe fushës bankare etj. Këto degë duhet mbështeten dhe të hapen të tjera
e të zhvillohen në të njëjtën mënyrë - aspekti teknik i dijes.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
125
Studimi argumenton se Angazhimi publik i institucionit është shumë i rëndësishme në lidhje me
performancën e këtij të fundit. Angazhimi publik e afron universitetin më shumë me publikun e
gjerë dhe shoqërinë. Përfshirja e akademikëve të universiteteve në diskutimet dhe çështjet me
interes shoqëror, siç është për shembull debati për çështjet e bujqësisë, për çështjen ekologjike, të
trashëgimisë kulturore, të fushës politike, të mjekësisë, të ekonomisë etj., përbën një kontribut jo
vetëm në lidhje me ndihmën sa i takon zgjidhjes së problemit përkatës por njëherësh edhe
përcjelljen e mesazhit të qartë për vlerat e institucionit që përfaqëson. Prania e profesionistëve të
shkollës së lartë në çështjet dhe diskutimet e ditës e bën më të prekshëm rolin dhe reputacionin e
institucionin e arsimit të lartë. Në këtë prizëm, ky studim i udhëzon drejtuesit e institucioneve të
arsimit të lartë krijojnë mundësi dhe nxitje në mënyrë të atillë që profesionistët e tij të përfshihen
në aktivitete të ngjashme, ku të shpalosin aftësitë e tyre profesionale dhe të përçojnë vlerat e cilësitë
akademike të institucionit.
Paralelisht me këtë duhet konsideruar nga ekipi drejtues i fakulteteve ekspozimi i institucionit ndaj
të tretëve dhe qasja proaktive ndaj projekteve të përbashkëta. Kjo gjen mbështetje të fuqishme tek
analiza empirike, e cila sugjeron se faktori ekspozimi dhe mbulimi mediatik i institucioneve të
tilla shton mundësitë për të rritur performancën e tyre. Në ditët e sotme, kur teknologjia e
informacionit po avancon me ritme të shpejta, informimi i drejtë dhe prania virtuale e institucionit
përkthehet si një element kyç i performancës. Në këtë kontekst, drejtuesit e këtyre institucioneve
sugjerohen që gjatë aktivitetit të tyre të synojnë një prani sa më të madhe në media tradicionale dhe
bashkëkohore (rrjete sociale, bloge etj.).
Zbatimi i një kërkimi siç është bërë te studimi i publikuar nga Alzoubi dhe Emeagwali(2016),
mund të përbëjë dritare për kërkime të ardhshme. Kujtojmë se këta studiues kanë përdorur metodën
e analizës faktoriale konfirmuese, e cila në përgjithësi nënkupton zgjatim të analizave të zbatuara
në këtë disertacion. Modelet e ekuacioneve strukturorë përfaqësojnë metodën me të cilën mund të
kryhet analiza faktoriale konfirmuese. Një formë e tillë kërkimi do hidhte dritë më shumë mbi
lidhjet e faktorëve të nxjerrë nga analiza faktoriale.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
126
BIBLIOGRAFIA
Ablo, E., & Reinikka, R. (a.d.). Do budgets realy matter? Evidence from public spending on
education and health in Uganda. Working paper.
Alzoubi, A. M., & Emeagwali, O. L. (2016). Do generic strategies impact performance in higher
educational institutions? A SEM-based investigation. Business and Economic Horizons,
12(2), 42-52.
Arcalean, C., & Schiopu, I. (2010). Inequality and Education Funding: Theory and Evidence
form the US School Districts. CAEPR Working Paper #009. Gjetur në
http://ssrn.com/abstract=1722167
Arora, A., Experton, W., & Johnstone, D. (1998). The Financing and Management of Higher
Education: A Status Report on Worldwide Reforms. World Bank. Gjetur në
http://www.worldbank.org/html/extdr/educ/postbasc.htm
Barr, N., & Carwford, I. (1998). The Dearing Report and the Government’s Response: A
Critique. The Political Quarterly, 69(1), 72-84.
Barro, R. (2013). Education and Economic Growth. Annals of Economics and Finance, 14-2(A),
277-304.
Beath, J. A.-T. (2005). University funding systems and their impact on research and teaching: A
general framework. Gjetur në papers.ssrn.com
Beath, J., Owen, R., Poyago-Theotoky, J., & Ulph, D. (2003). Optimal Incentives for Income-
Generation in Universities: The Rule of Thumb for the Compton Tax. International
Journal of Industrial Organization, 21(9), 1301-1322.
Beblavy, M., Mederly, P., & Sicakova-Beblava, E. (2010). Innovations in financing Higher
Education in Slovakia. Në Innovations in Financing Public Services (fv. 160-183).
Palgrave Macmillan UK.
Becker, G. (1975). Front matter, Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis, with
Special Reference to Education. Në NBER, Human Capital: A theoretical and empirical
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
127
analysis, with special reference to education (fv. 22-0). NBER. Gjetur në
http://www.nber.org/chapters/c3730
Boroah, V. (1994). Modelling Institutional Behavior: A Microeconomic Analysis of University
Management. Public Choice, 81, 101-124.
Cenaj, D., & Çera, E. (2017). Performance determinants of the higher education institutions in
Albania: public vs. private. Albanian economy and society across the risks and
challenges. Proceedings of the Eighth International Conference for Risk (fv. 195-206).
Lefkada: Albanian Center for Risk. Gjetur në http://qshr.org/performance-determinants-
of-the-higher-education-institutions-in-albania-public-vs-private/
Cenaj, D., & Çera, G. (2017). The Performance Determinants of the Higher Education
Institutions in Albania. Albanian Journal of Agricultural Sciences, 16(1), 1-6.
Chapman, B. (1997). Conceptual Issues and the Australian Experience with Income Contingent
Charges for Higher Education. The Economic Journal, 107(442), 738-751.
Collins, M. (2012). Financial advice: A substitute for financial literacy? Financial Services
Review, 21, 307-322.
Coltfelter, C. (1999). The familiar but curious economics of Higher Education: Introduction to a
Symposium. Journal of Economic Perspectives, 13, 3-12.
De Fraja, G., & Iossa, E. (2002). Competition among Universities and the Emergence of the Elite
Institution. Bulletin of Economic Research, 54(3), 275-294.
Del Rey, E. (2001). Teaching versus Research: A Model of State University Competition.
Journal of Urban Economics, 49, 356-373.
Dougherty, K., & Reddy, V. (2011). The Impacts of State Performance Funding Systems on
Higher Education Institutions: Research Literature Review and Policy Recommendations.
New York: CCRC Working Paper No. 37.
Enders, J. (2004). higher education, internationalisation, and the nation-state: Recent
developments and challenges to governance theory. Higher Education, 47, 361-382.
Eurostat. (a.d.). EDUCATION AND TRAINING. Gjetur March 2017, nga European
Commission/Eurostat/Education and training/Data/Main tables:
http://ec.europa.eu/eurostat/web/education-and-training/data/main-tables
Eurostat. (a.d.). Educational expenditure statistics. Gjetur March 2017, nga Statistics Explained:
http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-
explained/index.php/Educational_expenditure_statistics
Eurostat. (a.d.). Tertiary education statistics. Gjetur March 2017, nga Statistics Explanined:
http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Tertiary_education_statistics
Field, A. (2009). Discovering Statistics Using SPSS. London: SAGE Publications Ltd.
García-Peñalosa, C., & Wälde, K. (2000). Efficiency and Equity Effects of Subsidies to Higher
Education. Oxford Economic Papers, 52, 702-722.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
128
Gary-Bobo, J., & Trannoy, A. (2004). Efficient Tuition Fees, Examinations, and Subsidies. Gjetur
në CESIfO Working Paper, No. 1189.
Greenaway, D., & Haynes, M. (2003). Funding higher education in the UK: The role of fees and
loans. The Economic Journal, 113, 150-166.
Greenaway, D., & Haynes, M. (2003). Funding Higher Education in the UK: The Role of Fees
and Loans. The Economic Journal, 113, 150-166.
Greenwood, D. (1997). New Developments in the Intergenerational Impact of Education.
International Journal of Educational Research, 27(6), 503-11.
Habibulah, M., Rouf, A., & Rana, M. (2012). Perception of Factors Affecting the Quality of
Higher Education: A Study on Selected Private Universities in Bangladesh. International
Journal of Information, Business and Management, 4(2), 3-12.
Hair, J. F., Black, W. C., Babin, B. J., & Anderson, R. E. (2010). Multivariate Data Analysis
(bot. i Seventh edition). New York: Pearson Prentice Hall.
Hanushek, E., & Wossmann, L. (2007). The Role of Education Quality in Economic Growth.
World Bank Policy Research Working Paper 4122.
Hare, P. (2002). Why do Academics work? Institutions and Incentives. Herriot-Watt University.
Hare, P. G., & Lugachyov, M. (1997). Higher Education in Transition to a Market Economy: A
case study. Edinburgh: Centre for Economic Reform and Transformation Discussion
Paper No. 97/17. Gjetur në http://www.hw.ac.uk/ecoWWW/cert/certhp.htm
Hoti, U. (2014). Aspekte të autonomisë financiare të Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri
dhe vende të tjera. Gjetur në Universiteti "Aleksandër Moisiu" Durrës.
Johnes, G., & Johnes, J. (2004). International Handbook on the Economics of Education. Edward
Elgar.
Johnstone, B. (1998). The Financing and Management of Higher Education: A Status Report on
Worldwide Reforms. UNESCO World Conference on Higher Education (fv. 1-33). Paris:
World Bank. Gjetur në http://www.worldbank.org/html/extdr/educ/postbasc.htm
Kaiser, F., Raymond, F., Koelman, J., & Vught, F. v. (1992). Public Expenditure on Higher
Education. A Comparative Study in Member States of the European Community. Higher
Education Policy Series, 18.
Kmnitz, A. (2004). Funding, Competition and Quality in Higher Education. University of
Manheim.
Kule, D. (a.d.). Ndikimi i Arsimit të Lartë në Rritjen Ekonomike: Rasti i Shqipërisë. Gjetur në
http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2015/09/Doktoratura-Ditjona-
Kule-Fakulteti-Ekonomise-Departamenti-i-Ekonomiksit.pdf
Ligj. (2015). Ligji Nr. 80/2015. Për Arsimin e Lartë dhe kërkimin Shkencor në Institucionet e
Arsimit të Lartë në Republikën e Shqipërisë. Gjetur në Fletorja Zyrtare.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
129
Marginson, S., & Wende, M. v. (2007). Globalisation and Higher Educaton. Paris: OECD
Education Working Papers. doi:http://dx.doi.org/10.1787/173831738240
McMahon, W. (2000). Education and development: Measuring the social benefits. Clarendon
Press.
Michael, R. (1982). Measuring non-monetary benefits of education: A survey. Në W. McMahon,
& T. Geske, Financing education: overcoming inefficiency and inequity. Urbana:
University of Illinois Press.
Mincer, J. (1962). On-the-job training: Costs, returns, and some implications. Journal of political
Economy, 70(5), 50-79.
Naylor, R., & Smith, J. (2004). Determinants of educational success in higher education. Në G. J.
Johnes, International Handbook on the Economics of Education (fv. 415-461). MPG
Books.
Strehl, F., Relsinger, S., & Kalatschan, M. (2006). Funding systems and their effects on Higher
Education System. OECD.
Tabachnick, B. G., & Fidell, L. S. (2007). Using Multivariate Statistics (bot. i Fifth edition).
Boston: Pearson Education. Inc.
Teferra, D., & Altbach, P. G. (2004). African higher education: Challenges for the 21st century.
Higher Education, 47, 21-50.
Wachtel, P. (1975). The effect of school quality on achievement, attainment levels, and lifetime
earnings. Explorations in Economic Research, 2(4), 502-536.
Zusman, A. (2005). Challenges facing higher education in the twenty-first century. American
higher education in the twenty-first century: Social, political, and economic challenges, 2,
115-160.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
130
ANEKSE
PYETËSORI
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
131
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
132
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
133
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
134
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
135
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
136
ANALIZA FAKTORIALE PËR FAKTORËT E PAKONTROLLUESHËM PËRMES SPSS 23
Factor Analysis Correlation Matrixa
Qën
drue
shm
ëria
pol
itike
dhe
viz
ioni
për
të
ardh
men
Qën
drue
shm
ëria
e p
oliti
kave
dhe
viji
mi i
qeve
risje
s
Qën
drim
i i q
ever
isë
ndaj
IAL-
së
Imaz
hi i
vend
it te
k in
stitu
cion
et e
hua
ja
Ligj
i për
ars
imi e
lart
ë
Fun
ksio
nim
i i A
gjen
cisë
Kom
bëta
re të
Fin
anci
mit
të A
rsim
it të
Lar
të
Fun
ksio
nim
i i A
gjen
cisë
Kom
bëta
re të
Kër
kim
it S
hken
cor
dhe
Inov
acio
nit
Rre
gulla
str
ikte
për
fina
ncim
in e
akt
ivite
tit
bazë
të IA
L-së
Zot
ërim
i i la
bora
torë
ve të
cer
tifik
uar
Shf
rytë
zim
i i d
uhur
i la
bora
torë
ve p
ër
real
izim
in e
të a
rdhu
rave
Zot
ërim
i i n
jë e
kono
mie
did
aktik
e
Shf
rytë
zim
i i d
uhur
i ek
onom
isë
dida
ktik
e
për
real
izim
in e
të a
rdhu
rave
Afë
rsia
e IA
L-së
me
qend
rën
e qy
tetit
Afë
rsia
e IA
L-së
me
krye
qyte
tin
Afë
rsia
me
vend
et fq
inje
të S
hqip
ëris
ë
Kam
pusi
i IA
L-së
dhe
mje
dise
t për
reth
Aftë
sia
thith
ëse
e st
uden
tëve
Rap
orti
stud
entë
/ped
agog
Për
qafim
i i m
etod
ave
bash
këko
hore
të
mës
imdh
ënie
s
Cor
rela
tion
Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen 1.00 .694 .599 .423 .241 .235 .241 .202 .227 .184 .089 .130 .204 .140 .237 .289 .212 .233 .217
Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .694 1.00 .484 .339 .208 .292 .286 .247 .190 .197 .148 .208 .173 .154 .165 .182 .182 .207 .142
Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .599 .484 1.00 .455 .345 .237 .223 .155 .223 .227 .040 .100 .061 -.007 .087 .158 .255 .135 .022
Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .423 .339 .455 1.00 .291 .331 .298 .253 .301 .247 .200 .234 .261 .094 .228 .246 .289 .201 .169
Ligji për arsimi e lartë .241 .208 .345 .291 1.00 .476 .488 .418 .221 .194 .096 .157 .043 .042 .079 .132 .290 .250 .154
Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .235 .292 .237 .331 .476 1.00 .772 .589 .352 .406 .283 .358 .083 .027 .185 .189 .239 .203 .225
Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .241 .286 .223 .298 .488 .772 1.00 .593 .342 .392 .305 .384 .055 .005 .144 .235 .261 .282 .277
Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .202 .247 .155 .253 .418 .589 .593 1.00 .355 .382 .391 .407 .161 .097 .167 .141 .312 .237 .292
Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .227 .190 .223 .301 .221 .352 .342 .355 1.00 .659 .490 .514 .068 .082 .145 .299 .391 .311 .351
Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .184 .197 .227 .247 .194 .406 .392 .382 .659 1.00 .690 .777 .038 -.014 .169 .325 .386 .198 .306
Zotërimi i një ekonomie didaktike .089 .148 .040 .200 .096 .283 .305 .391 .490 .690 1.00 .865 .103 .051 .161 .265 .353 .279 .342
Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .130 .208 .100 .234 .157 .358 .384 .407 .514 .777 .865 1.00 .079 .030 .206 .264 .365 .245 .300
Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .204 .173 .061 .261 .043 .083 .055 .161 .068 .038 .103 .079 1.00 .678 .592 .380 .160 .176 .110
Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .140 .154 -.007 .094 .042 .027 .005 .097 .082 -.014 .051 .030 .678 1.00 .537 .357 .107 .064 .072
Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .237 .165 .087 .228 .079 .185 .144 .167 .145 .169 .161 .206 .592 .537 1.00 .397 .151 .077 .119
Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .289 .182 .158 .246 .132 .189 .235 .141 .299 .325 .265 .264 .380 .357 .397 1.00 .269 .223 .246
Aftësia thithëse e studentëve .212 .182 .255 .289 .290 .239 .261 .312 .391 .386 .353 .365 .160 .107 .151 .269 1.00 .517 .456
Raporti studentë/pedagog .233 .207 .135 .201 .250 .203 .282 .237 .311 .198 .279 .245 .176 .064 .077 .223 .517 1.00 .503
Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .217 .142 .022 .169 .154 .225 .277 .292 .351 .306 .342 .300 .110 .072 .119 .246 .456 .503 1.00
a. Determinant = 5.473E-5
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
137
KMO and Bartlett's Test
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. .823 Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 1853.045
df 171
Sig. .000
Communalities
Initial Extraction
Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen 1.000 .773 Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes 1.000 .627 Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së 1.000 .718 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja 1.000 .451 Ligji për arsimi e lartë 1.000 .578 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë 1.000 .791 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit 1.000 .781 Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së 1.000 .642 Zotërimi i laboratorëve të certifikuar 1.000 .559 Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave 1.000 .824 Zotërimi i një ekonomie didaktike 1.000 .807 Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave 1.000 .856 Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit 1.000 .771 Afërsia e IAL-së me kryeqytetin 1.000 .737 Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë 1.000 .672 Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth 1.000 .450 Aftësia thithëse e studentëve 1.000 .625 Raporti studentë/pedagog 1.000 .729 Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies 1.000 .642
Extraction Method: Principal Component Analysis.
Total Variance Explained
Component
Initial Eigenvalues Extraction Sums of Squared
Loadings Rotation Sums of Squared
Loadings
Total % of
Variance Cumulative
% Total % of
Variance Cumulative
% Total % of
Variance Cumulative
%
1 5.868 30.887 30.887 5.868 30.887 30.887 3.170 16.683 16.683 2 2.375 12.499 43.386 2.375 12.499 43.386 2.674 14.072 30.755 3 2.035 10.712 54.098 2.035 10.712 54.098 2.605 13.712 44.467 4 1.434 7.548 61.645 1.434 7.548 61.645 2.528 13.303 57.770 5 1.321 6.955 68.600 1.321 6.955 68.600 2.058 10.830 68.600 6 .825 4.340 72.940
7 .711 3.743 76.683
8 .635 3.340 80.023
9 .567 2.983 83.006
10 .498 2.620 85.626
11 .473 2.489 88.116
12 .463 2.439 90.555
13 .392 2.063 92.618
14 .359 1.891 94.509
15 .277 1.459 95.968
16 .240 1.264 97.232
17 .216 1.135 98.366
18 .202 1.064 99.430
19 .108 .570 100.000
Extraction Method: Principal Component Analysis.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
138
Component Matrixa
Component
1 2 3 4 5
Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .710 -.368 -.328 Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .693 -.374 .352 -.318 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .672 -.480
Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .666
Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .659 -.515
Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .645 -.435
Zotërimi i një ekonomie didaktike .643 -.368 .425
Aftësia thithëse e studentëve .603 .431 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .548
Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .521 .399 -.460 .344
Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .504 .305 -.432
Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .501 .343
Ligji për arsimi e lartë .495 -.404 -.352
Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .328 .711 .364
Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .696 .401
Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .392 .583 .349
Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .442 -.588 .302
Raporti studentë/pedagog .509 .641 Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .518 .536
Extraction Method: Principal Component Analysis. a. 5 components extracted.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
139
Rotated Component Matrixa
Component
1 2 3 4 5
Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .895 Zotërimi i një ekonomie didaktike .868 Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .864 Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .636 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .839 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .831 Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .721 Ligji për arsimi e lartë .687 Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .849 Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .833 Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .762 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .572 Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .866 Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .856 Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .794 Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .536 Raporti studentë/pedagog .828
Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .754
Aftësia thithëse e studentëve .702
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 5 iterations.
Component Transformation Matrix
Component 1 2 3 4 5
1 .571 .507 .423 .288 .394 2 -.457 -.185 .375 .782 -.075 3 .444 -.343 -.647 .501 .126 4 .223 -.761 .446 -.231 .345 5 -.467 .110 -.251 -.046 .839
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.
Component Score Coefficient Matrix
Component
1 2 3 4 5
Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen -.033 -.100 .375 -.008 .006 Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes -.001 -.053 .333 -.014 -.060 Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së -.015 -.056 .384 -.091 -.061 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .003 .008 .217 .020 -.025 Ligji për arsimi e lartë -.162 .318 .010 -.036 .057 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë -.029 .383 -.050 .002 -.113 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit -.043 .373 -.063 -.015 -.048 Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së -.008 .317 -.099 .026 -.029 Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .202 -.049 .033 -.030 .045 Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .330 -.053 .024 -.039 -.100 Zotërimi i një ekonomie didaktike .333 -.084 -.056 .000 -.036 Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .345 -.053 -.028 -.008 -.097 Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit -.063 -.003 -.035 .363 .010 Afërsia e IAL-së me kryeqytetin -.058 .001 -.063 .370 -.019 Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .022 .020 -.024 .333 -.106 Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .063 -.069 .029 .195 .040 Aftësia thithëse e studentëve -.023 -.056 .001 -.024 .382 Raporti studentë/pedagog -.125 -.032 -.031 -.034 .502 Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies -.045 -.038 -.080 -.019 .438
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
140
Component Score Covariance Matrix
Component 1 2 3 4 5
1 1.000 .000 .000 .000 .000 2 .000 1.000 .000 .000 .000 3 .000 .000 1.000 .000 .000 4 .000 .000 .000 1.000 .000 5 .000 .000 .000 .000 1.000
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
141
ANALIZA FAKTORIALE PËR FAKTORËT E KONTROLLUESHËM PËRMES SPSS 23
Factor Analysis Correlation Matrixa
Qën
drim
i i IA
L-së
nda
j vle
rave
Qën
drim
i nda
j pun
ës
Soc
ializ
imi i
IAL-
së m
e pr
oble
met
që
prek
in k
omun
itete
të n
drys
hme
Për
fshi
rja d
he p
ozic
ioni
mi n
ë
disk
utim
e të
çës
htje
ve p
ublik
e
Ang
azhi
mi n
ë zg
jidhj
en e
prob
lem
eve
me
naty
rë p
ublik
e
Mad
hësi
a e
adm
inis
trat
ës
Mar
rëdh
ënie
mes
epr
orit
dhe
vart
ësit
Sta
fi nd
ihm
ës i
paku
alifi
kuar
mja
ftues
hëm
Për
qend
rimi t
ek a
ktiv
itete
t që
mun
d
të g
jene
rojn
ë të
ard
hura
Ada
ptim
i i p
unës
kër
kim
ore
sipa
s
naty
rave
të p
roje
ktev
e kë
rkim
ore
Ofr
imi i
kon
sule
ncës
pro
fesi
onal
e
ndaj
të tr
etëv
e
Qas
ja p
roak
tive
ndaj
pro
jekt
eve
të
finan
cuar
nga
të tr
etët
Imaz
hi i
mirë
te p
artn
erët
e h
uaj
Eks
pozi
mi/d
emon
strim
i i
kapa
cite
teve
të IA
L-së
Mbu
limi m
edia
tik d
he p
oliti
ka e
mar
ketin
gut
Aut
onom
ia o
rgan
izat
ive
(str
uktu
ra
orga
niza
tive)
Aut
onom
ia e
per
sone
lit (
shpë
rblim
i i
pers
onel
it dh
e re
krut
im i
tij)
Aut
onom
ia a
kade
mik
e (k
ufiz
ime
që
stra
tegj
itë e
min
istr
ive
përk
atës
e)
Aut
onom
ia fi
nanc
iare
Cor
rela
tion
Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave 1.00 .743 .492 .470 .534 .325 .363 .179 .271 .348 .258 .321 .307 .348 .282 -.017 -.057 -.017 -.024
Qëndrimi ndaj punës .743 1.00 .475 .420 .476 .248 .292 .261 .270 .314 .215 .285 .312 .328 .358 -.150 -.105 -.112 -.136
Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .492 .475 1.00 .565 .622 .288 .269 .157 .249 .267 .238 .402 .280 .229 .259 -.047 -.057 -.027 -.078
Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .470 .420 .565 1.00 .711 .284 .267 .160 .315 .347 .268 .312 .243 .205 .263 .028 .054 .062 .016
Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .534 .476 .622 .711 1.00 .268 .279 .107 .299 .358 .259 .382 .280 .250 .303 .056 -.008 .038 -.020
Madhësia e administratës .325 .248 .288 .284 .268 1.00 .482 .213 .253 .285 .238 .346 .282 .323 .247 .058 -.029 -.038 -.067
Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .363 .292 .269 .267 .279 .482 1.00 .271 .331 .258 .272 .361 .441 .393 .299 -.049 -.108 -.117 -.115
Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .179 .261 .157 .160 .107 .213 .271 1.00 .163 .179 .226 .228 .198 .219 .177 -.038 -.033 -.040 -.058
Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .271 .270 .249 .315 .299 .253 .331 .163 1.00 .602 .458 .391 .334 .343 .347 .088 .002 .016 -.007
Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve .348 .314 .267 .347 .358 .285 .258 .179 .602 1.00 .590 .525 .485 .472 .418 .046 -.068 -.009 -.080
Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .258 .215 .238 .268 .259 .238 .272 .226 .458 .590 1.00 .503 .421 .382 .355 -.002 -.087 -.021 -.088
Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .321 .285 .402 .312 .382 .346 .361 .228 .391 .525 .503 1.00 .537 .448 .466 -.040 -.116 -.077 -.145
Imazhi i mirë te partnerët e huaj .307 .312 .280 .243 .280 .282 .441 .198 .334 .485 .421 .537 1.00 .689 .581 .016 .078 -.043 -.077
Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .348 .328 .229 .205 .250 .323 .393 .219 .343 .472 .382 .448 .689 1.00 .609 -.034 .076 -.079 -.090
Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .282 .358 .259 .263 .303 .247 .299 .177 .347 .418 .355 .466 .581 .609 1.00 -.071 .002 -.184 -.107
Autonomia organizative (struktura organizative) -.017 -.150 -.047 .028 .056 .058 -.049 -.038 .088 .046 -.002 -.040 .016 -.034 -.071 1.00 .613 .655 .653
Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) -.057 -.105 -.057 .054 -.008 -.029 -.108 -.033 .002 -.068 -.087 -.116 .078 .076 .002 .613 1.00 .658 .632
Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive) -.017 -.112 -.027 .062 .038 -.038 -.117 -.040 .016 -.009 -.021 -.077 -.043 -.079 -.184 .655 .658 1.00 .631
Autonomia financiare -.024 -.136 -.078 .016 -.020 -.067 -.115 -.058 -.007 -.080 -.088 -.145 -.077 -.090 -.107 .653 .632 .631 1.00
a. Determinant = 9.688E-5
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
142
KMO and Bartlett's Test
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. .854 Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 1745.200
df 171
Sig. .000
Communalities
Initial Extraction
Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave 1.000 .672 Qëndrimi ndaj punës 1.000 .658 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme 1.000 .633 Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike 1.000 .681 Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike 1.000 .746 Madhësia e administratës 1.000 .589 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit 1.000 .638 Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm 1.000 .439 Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura 1.000 .607 Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore 1.000 .742 Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve 1.000 .657 Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët 1.000 .572 Imazhi i mirë te partnerët e huaj 1.000 .755 Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së 1.000 .778 Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut 1.000 .697 Autonomia organizative (struktura organizative) 1.000 .748 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) 1.000 .775 Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) 1.000 .751 Autonomia financiare 1.000 .726
Extraction Method: Principal Component Analysis.
Total Variance Explained
Component
Initial Eigenvalues Extraction Sums of Squared
Loadings Rotation Sums of Squared
Loadings
Total % of
Variance Cumulative
% Total % of
Variance Cumulative
% Total % of
Variance Cumulative
%
1 5.942 31.276 31.276 5.942 31.276 31.276 3.234 17.023 17.023 2 2.949 15.518 46.794 2.949 15.518 46.794 2.971 15.638 32.661 3 1.802 9.482 56.277 1.802 9.482 56.277 2.495 13.134 45.795 4 1.141 6.003 62.280 1.141 6.003 62.280 2.421 12.745 58.540 5 1.032 5.429 67.709 1.032 5.429 67.709 1.742 9.170 67.709 6 .880 4.630 72.339 7 .771 4.060 76.398 8 .614 3.234 79.632 9 .543 2.859 82.491 10 .488 2.569 85.060 11 .446 2.347 87.407 12 .414 2.177 89.584 13 .364 1.917 91.501 14 .335 1.765 93.266 15 .299 1.575 94.841 16 .285 1.499 96.340 17 .253 1.329 97.669 18 .241 1.267 98.936 19 .202 1.064 100.000 Extraction Method: Principal Component Analysis.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
143
Component Matrixa
Component
1 2 3 4 5
Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .708 Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .698 -.406 Imazhi i mirë te partnerët e huaj .692 .400 Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .674 .403 -.323
Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .669 -.432 Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .656 -.506 Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .650 .309 -.412
Qëndrimi ndaj punës .647 -.407 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .620 -.489 Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .615 -.489 Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .608 .322 -.373 Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .595 -.362 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .588 .423 .319
Madhësia e administratës .525 .358 .427
Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .853 Autonomia organizative (struktura organizative) .852 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .835 Autonomia financiare .831 Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .358 .367 .414
Extraction Method: Principal Component Analysis. a. 5 components extracted.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
144
Rotated Component Matrixa
Component
1 2 3 4 5
Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .821 Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .770 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .764 Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .745 Qëndrimi ndaj punës .713 .302 Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .856 Autonomia organizative (struktura organizative) .856 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .853 Autonomia financiare .846 Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .778 Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .763 Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .727 Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .560 .372 Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .813 Imazhi i mirë te partnerët e huaj .302 .776 Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .766 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .709
Madhësia e administratës .708
Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .649
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 5 iterations.
Component Transformation Matrix
Component 1 2 3 4 5
1 .591 -.105 .512 .494 .366 2 .100 .991 .084 .013 -.012 3 -.781 .041 .382 .486 .083 4 -.063 .068 -.686 .322 .646 5 -.165 .005 .338 -.646 .664
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.
Component Score Coefficient Matrix
Component
1 2 3 4 5
Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .263 .008 -.159 .046 .044 Qëndrimi ndaj punës .259 -.035 -.203 .114 .000 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .286 -.012 -.020 -.075 -.050 Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .285 .028 .069 -.144 -.071 Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .312 .016 .036 -.085 -.133 Madhësia e administratës -.038 .030 -.027 -.120 .511 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit -.056 .000 -.082 -.008 .486 Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm -.083 .011 -.040 -.107 .500 Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura -.047 .019 .397 -.146 -.004 Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore -.039 -.003 .394 -.038 -.117 Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve -.091 -.015 .414 -.098 -.025 Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët -.024 -.024 .211 .042 .007 Imazhi i mirë te partnerët e huaj -.065 .031 -.047 .393 -.033 Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së -.067 .023 -.103 .433 -.015 Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut -.009 -.013 -.070 .421 -.159 Autonomia organizative (struktura organizative) -.028 .290 .069 -.050 .065 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .002 .293 -.121 .178 -.038 Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .021 .287 .047 -.066 .012 Autonomia financiare .014 .286 -.031 .009 .010
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
145
Component Score Covariance Matrix
Component 1 2 3 4 5
1 1.000 .000 .000 .000 .000 2 .000 1.000 .000 .000 .000 3 .000 .000 1.000 .000 .000 4 .000 .000 .000 1.000 .000 5 .000 .000 .000 .000 1.000
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
146
TESTET E BESUESHMËRISË
Grupi B Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.801 4
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen
11.269 5.402 .731 .688
Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes
11.310 5.970 .629 .743
Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së 11.183 6.293 .634 .743 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja 11.467 6.842 .473 .815
Grupi C Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.836 4
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
Ligji për arsimi e lartë 11.020 7.408 .526 .848 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë
11.508 5.721 .758 .749
Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit
11.447 5.606 .765 .745
Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së
11.406 6.110 .633 .808
Grupi E Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
147
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.890 4
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
Zotërimi i laboratorëve të certifikuar 11.320 8.259 .604 .911 Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave
11.594 6.508 .818 .836
Zotërimi i një ekonomie didaktike 11.589 7.121 .783 .849 Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave
11.609 6.790 .840 .827
Grupi F Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.797 4
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit 9.934 5.725 .706 .696 Afërsia e IAL-së me kryeqytetin 9.777 5.950 .665 .718 Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë 10.010 6.214 .635 .734 Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth 9.279 7.478 .441 .820
Grupi J Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.743 3
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
Aftësia thithëse e studentëve 8.574 1.440 .563 .666 Raporti studentë/pedagog 8.538 1.393 .598 .624 Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies
8.381 1.615 .551 .682
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
148
Grupi D Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.859 5
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave 15.061 7.935 .685 .828 Qëndrimi ndaj punës 15.005 7.985 .636 .840 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme
15.462 7.587 .661 .834
Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike
15.376 7.583 .666 .832
Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike
15.421 7.459 .734 .814
Grupi G Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.550 3
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
Madhësia e administratës 7.761 1.907 .394 .396 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit 7.208 2.227 .471 .347 Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm
7.487 1.772 .276 .635
Grupi H& I Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.806 4
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
149
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
H Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura
11.503 4.282 .582 .777
H Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore
11.406 4.089 .721 .709
H Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve
11.589 4.131 .629 .754
I Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët
11.675 4.741 .565 .784
Grupi I Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.830 3
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
I Imazhi i mirë te partnerët e huaj 7.985 2.015 .703 .752 I Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së
7.990 2.122 .728 .734
I Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut
8.147 1.953 .647 .815
Grupi K Case Processing Summary
N %
Cases Valid 197 100.0
Excludeda 0 .0
Total 197 100.0
a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.
Reliability Statistics
Cronbach's Alpha N of Items
.877 4
Item-Total Statistics
Scale Mean if Item Deleted
Scale Variance if Item Deleted
Corrected Item-Total Correlation
Cronbach's Alpha if Item Deleted
Autonomia organizative (struktura organizative)
12.706 4.158 .735 .842
Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij)
12.787 4.281 .726 .846
Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse)
12.695 4.121 .745 .838
Autonomia financiare 12.751 4.147 .732 .843
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
150
REZULTATET E ANALIZËS DISKRIMINUESE PËR LLOJIN E
INSTITUCIONIT
Discriminant Analysis Case Processing Summary
Unweighted Cases N Percent
Valid 197 100.0 Excluded Missing or out-of-range group codes 0 .0
At least one missing discriminating variable 0 .0 Both missing or out-of-range group codes and at least one missing discriminating variable
0 .0
Total 0 .0 Total 197 100.0
Group Statistics
Lloji i institucionit: publik, privat Mean Std.
Deviation
Valid N (listwise)
Unweighted Weighted
Privat Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve
-.0684677 1.07639539 53 53.000
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.2899329 1.03348761 53 53.000
Qëndrueshmëria e politikave -.0093873 1.00042157 53 53.000
Aspekte gjeografike -.0698278 1.03985285 53 53.000
Raporti studentë/pedagog .0603549 1.01280787 53 53.000
Angazhimi publik -.0354693 .98041753 53 53.000
Autonomia -1.2350649 .40854384 53 53.000
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .0369475 .95933692 53 53.000
Fokusi i IAL-së -.1499682 .90781235 53 53.000
Organizimi i IAL-së -.0674252 .87640731 53 53.000
Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .8679245 .34181281 53 53.000
Përvojë pune 8.3867925 8.30004721 53 53.000
Publik Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve
.0251999 .97310510 144 144.000
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .1067114 .96933385 144 144.000
Qëndrueshmëria e politikave .0034551 1.00331534 144 144.000
Aspekte gjeografike .0257005 .98740026 144 144.000
Raporti studentë/pedagog -.0222140 .99788353 144 144.000
Angazhimi publik .0130547 1.01017695 144 144.000
Autonomia .4545725 .73246277 144 144.000
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.0135987 1.01748352 144 144.000
Fokusi i IAL-së .0551966 1.02934182 144 144.000
Organizimi i IAL-së .0248162 1.04356069 144 144.000
Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .6388889 .48199920 144 144.000
Përvojë pune 16.6875000 9.03642106 144 144.000
Total Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve
.0000000 1.00000000 197 197.000
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .0000000 1.00000000 197 197.000
Qëndrueshmëria e politikave .0000000 1.00000000 197 197.000
Aspekte gjeografike .0000000 1.00000000 197 197.000
Raporti studentë/pedagog .0000000 1.00000000 197 197.000
Angazhimi publik .0000000 1.00000000 197 197.000
Autonomia .0000000 1.00000000 197 197.000
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .0000000 1.00000000 197 197.000
Fokusi i IAL-së .0000000 1.00000000 197 197.000
Organizimi i IAL-së .0000000 1.00000000 197 197.000
Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .7005076 .45920267 197 197.000
Përvojë pune 14.4543147 9.56412003 197 197.000
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
151
Tests of Equality of Group Means
Wilks' Lambda F df1 df2 Sig.
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .998 .339 1 195 .561 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .969 6.259 1 195 .013 Qëndrueshmëria e politikave 1.000 .006 1 195 .937 Aspekte gjeografike .998 .352 1 195 .553 Raporti studentë/pedagog .999 .263 1 195 .609 Angazhimi publik 1.000 .091 1 195 .763 Autonomia .436 252.546 1 195 .000 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .999 .099 1 195 .754 Fokusi i IAL-së .992 1.636 1 195 .202 Organizimi i IAL-së .998 .328 1 195 .567 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .951 10.084 1 195 .002 Përvojë pune .851 34.112 1 195 .000
Analysis 1 Box's Test of Equality of Covariance Matrices
Log Determinants
Lloji i institucionit: publik, privat Rank Log Determinant
Privat 12 -2.491 Publik 12 -.656 Pooled within-groups 12 -.299
The ranks and natural logarithms of determinants printed are those of the group covariance matrices.
Test Results
Box's M 165.085 F Approx. 1.927
df1 78
df2 32773.816
Sig. .000
Tests null hypothesis of equal population covariance matrices.
Summary of Canonical Discriminant Functions
Eigenvalues
Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical Correlation
1 3.548a 100.0 100.0 .883
a. First 1 canonical discriminant functions were used in the analysis.
Wilks' Lambda
Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.
1 .220 286.290 12 .000
Standardized Canonical Discriminant Function Coefficients
Function
1
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .091 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .163 Qëndrueshmëria e politikave .075 Aspekte gjeografike .056 Raporti studentë/pedagog .028 Angazhimi publik -.076 Autonomia 1.335 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.095 Fokusi i IAL-së -.009 Organizimi i IAL-së -.103 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës -1.078 Përvojë pune .212
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
152
Structure Matrix
Function
1
Autonomia .604 Përvojë pune .222 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës -.121 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .095 Fokusi i IAL-së .049 Aspekte gjeografike .023 Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .022 Organizimi i IAL-së .022 Raporti studentë/pedagog -.020 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.012 Angazhimi publik .011 Qëndrueshmëria e politikave .003
Pooled within-groups correlations between discriminating variables and standardized canonical discriminant functions Variables ordered by absolute size of correlation within function.
Functions at Group Centroids
Lloji i institucionit: publik, privat
Function
1
Privat -3.089 Publik 1.137
Unstandardized canonical discriminant functions evaluated at group means
Classification Statistics
Classification Processing Summary
Processed 197 Excluded Missing or out-of-range group codes 0
At least one missing discriminating variable 0 Used in Output 197
Prior Probabilities for Groups
Lloji i institucionit: publik, privat Prior
Cases Used in Analysis
Unweighted Weighted
Privat .500 53 53.000 Publik .500 144 144.000 Total 1.000 197 197.000
Classification Resultsa
Lloji i institucionit: publik, privat
Predicted Group Membership
Total Privat Publik
Original Count Privat 48 5 53
Publik 3 141 144
% Privat 90.6 9.4 100.0
Publik 2.1 97.9 100.0
a. 95.9% of original grouped cases correctly classified.
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
153
REZULTATET E ANALIZËS DISKRIMINUESE PËR PYETJEN A7
Discriminant
Analysis Case Processing Summary
Unweighted Cases N Percent
Valid 197 100.0 Excluded Missing or out-of-range group codes 0 .0
At least one missing discriminating variable 0 .0 Both missing or out-of-range group codes and at least one missing discriminating variable
0 .0
Total 0 .0 Total 197 100.0
Group Statistics
Reforma çon në përmirësim Mean Std.
Deviation
Valid N (listwise)
Unweighted Weighted
Jo Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve
.0056103 .99132796 33 33.000
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.1746307 1.06632172 33 33.000
Qëndrueshmëria e politikave .0690964 1.21492532 33 33.000
Aspekte gjeografike -.2899430 1.11218313 33 33.000
Raporti studentë/pedagog -.0509736 .94018388 33 33.000
Angazhimi publik -.4250570 .94909261 33 33.000
Autonomia .0914650 1.19156153 33 33.000
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.0794039 1.08507664 33 33.000
Fokusi i IAL-së .0128475 1.11215827 33 33.000
Organizimi i IAL-së .0540784 1.02036302 33 33.000
Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .8787879 .33143398 33 33.000
Përvojë pune 13.4242424 8.64953143 33 33.000
Po Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve
-.0011289 1.00474749 164 164.000
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .0351391 .98580661 164 164.000
Qëndrueshmëria e politikave -.0139035 .95473425 164 164.000
Aspekte gjeografike .0583422 .96910915 164 164.000
Raporti studentë/pedagog .0102569 1.01404474 164 164.000
Angazhimi publik .0855298 .99079569 164 164.000
Autonomia -.0184045 .96004273 164 164.000
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .0159776 .98477224 164 164.000
Fokusi i IAL-së -.0025852 .97958544 164 164.000
Organizimi i IAL-së -.0108816 .99867265 164 164.000
Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .6646341 .47356420 164 164.000
Përvojë pune 14.6615854 9.74914437 164 164.000
Total Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve
.0000000 1.00000000 197 197.000
Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .0000000 1.00000000 197 197.000
Qëndrueshmëria e politikave .0000000 1.00000000 197 197.000
Aspekte gjeografike .0000000 1.00000000 197 197.000
Raporti studentë/pedagog .0000000 1.00000000 197 197.000
Angazhimi publik .0000000 1.00000000 197 197.000
Autonomia .0000000 1.00000000 197 197.000
Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .0000000 1.00000000 197 197.000
Fokusi i IAL-së .0000000 1.00000000 197 197.000
Organizimi i IAL-së .0000000 1.00000000 197 197.000
Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .7005076 .45920267 197 197.000
Përvojë pune 14.4543147 9.56412003 197 197.000
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
154
Tests of Equality of Group Means
Wilks' Lambda F df1 df2 Sig.
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve 1.000 .001 1 195 .972 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .994 1.210 1 195 .273 Qëndrueshmëria e politikave .999 .188 1 195 .665 Aspekte gjeografike .983 3.373 1 195 .068 Raporti studentë/pedagog .999 .103 1 195 .749 Angazhimi publik .963 7.396 1 195 .007 Autonomia .998 .330 1 195 .566 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .999 .249 1 195 .618 Fokusi i IAL-së 1.000 .007 1 195 .936 Organizimi i IAL-së .999 .115 1 195 .734 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .970 6.131 1 195 .014 Përvojë pune .998 .459 1 195 .499
Analysis 1
Box's Test of Equality of Covariance Matrices Log Determinants
Reforma çon në përmirësim Rank Log Determinant
Jo 12 -.439 Po 12 .889 Pooled within-groups 12 1.116
The ranks and natural logarithms of determinants printed are those of the group covariance matrices.
Test Results
Box's M 86.775 F Approx. .956
df1 78
df2 10647.393
Sig. .590
Tests null hypothesis of equal population covariance matrices.
Summary of Canonical Discriminant Functions
Eigenvalues
Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical Correlation
1 .105a 100.0 100.0 .308
a. First 1 canonical discriminant functions were used in the analysis.
Wilks' Lambda
Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.
1 .905 18.857 12 .092
Standardized Canonical Discriminant Function Coefficients
Function
1
Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .304 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.131 Qëndrueshmëria e politikave .313 Aspekte gjeografike -.265 Raporti studentë/pedagog .186 Angazhimi publik -.674 Autonomia .115 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.296 Fokusi i IAL-së .004 Organizimi i IAL-së .084 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .637 Përvojë pune -.225
Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ
155
Structure Matrix
Function
1
Angazhimi publik -.601 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .547 Aspekte gjeografike -.406 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.243 Përvojë pune -.150 Autonomia .127 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.110 Qëndrueshmëria e politikave .096 Organizimi i IAL-së .075 Raporti studentë/pedagog -.071 Fokusi i IAL-së .018 Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .008
Pooled within-groups correlations between discriminating variables and standardized canonical discriminant functions Variables ordered by absolute size of correlation within function.
Functions at Group Centroids
Reforma çon në përmirësim
Function
1
Jo .718 Po -.145
Unstandardized canonical discriminant functions evaluated at group means
Classification Statistics Classification Processing Summary
Processed 197 Excluded Missing or out-of-range group codes 0
At least one missing discriminating variable 0 Used in Output 197
Prior Probabilities for Groups
Reforma çon në përmirësim Prior
Cases Used in Analysis
Unweighted Weighted
Jo .500 33 33.000 Po .500 164 164.000 Total 1.000 197 197.000
Classification Resultsa
Reforma çon në përmirësim
Predicted Group Membership
Total Jo Po
Original Count Jo 22 11 33
Po 56 108 164
% Jo 66.7 33.3 100.0
Po 34.1 65.9 100.0
a. 66.0% of original grouped cases correctly classified.