prashashan inner cover 077-3-10

��

�� !�"#�$�%��&��'��(��!��)'�"�"#��*+��$�%��,��)$��)��-�.�/�"��0��-.��1.��#��2��0�3��#��-��*�%��4��)��&,��&,��1.!��'1.��&5��5 �&��!��)��-��*�%��-��6��7*��#8)��)��-�.��&��'��(��,�9��"#��*+��%

��

��

�� !��!�""��#��$

�� !"�

��

�� !"�� #�$��%�

�&��'�()**+*)��()**,*-��()**)-.��

��%�&�'(

�/�0��1��2!34�#�

��5!��%��6��2!

��"�

78$�� 9�6��2!

��"�

��!�:��9�6��2!

��"�

��0��%��3��7��"�6��2!

3��8��;��%��3��7�

��"�

��&��! ��;0��%��3��7�

��"�

समपादक�

सघी� मप�मलप तथप सपमपन� �पसस मननपल�लपब �पसस �नदप �स��मत रमप दप�स हाद

आएदो छ । १३२ औ अददप रमप दप�स गस� �ममप �स �नदपमप मलत: �पसस,

व�यवथपस, �यदपस र सह�पससदप कनस�ग समयवननत �य� रदो असहसननपस, �यचपर, व�पयसप��द

असहभय तथप �ल�षण रदप सपथद सपयर �सद �पससदप कनमप आएदप सयीसतम अयनपरणप र

अभ�पस रलपल समत समपय� ग�रएदो छ ।

सपयर �सद �पससलपल सरदपर सतप समक सपकपादपर हस ग�त�ील मपश�म �स मप�सनछ र �ो

वथप�ी सरदपरदो रमप �सरनतर ��प�ील र दो हनछ । सपलदो स�यनपसदो दप�परनय�सस�गद

सपयर �सद �पससदो हसससरचसप भल पल तीस त दप �पसस ��प�ील र दप छसन । �सस�गद

तीसद त दो �पस�सद सकमतप तथप व�यसप��दतप अ�भल��ब गर� सपयर �सद �पससलपल सरल,

सहलभ, हच�ोग� तथप भपयदपर�तप अ�भल��ब गसहर स� आयव�दतप ावनछ । �सदप सपथद

सपयर �सद सयप यप मप सहनपर, रपसी�त र सतप �तदो �य�पसमप अ�भल��ब, आचरण र सद�तदतपमप

सहनपर, सह�पसस ल�रस, दप�रसमपासमप गहणपामद सहनपर तफर सपयर �सद �पससलपल अ सर

गरपउ�ाद यतरमपस �य�मप च हसौतीदप रमप र दो दोरोसप भपलरस (COVID-19) वतप स�पमद रोगदो

म पमपर� �स�ननण लगप�त �यप व�यवथपसमप समत समलवननत सलद कस�गदो समनय� र

स दप�र गर� सयपदो सहस�पलस, आ�थरद तथप सपमपवद रपनतरण मपफर त सम�ब सपल सह ी

सपल�दो मपगरवचनमप अअलल तहल�पउस आयव�द छ ।

अना�मप, �स �नदपमप ल तथप रचसप र उलअन गरपल�ासह भएदोमप समणर लह� लद

यगरलपल ा�ाव नन�यपा �पस गसर चप नछौ । सपथद, �नदप दप�समप �ोगापस गसहर हस समणर

रप�सयद दमरचपर� रलपल प�ारद नन�यपा �ााद आगपमी �ास रमप समत � प� रदो अमल� र

रचसपामद सह पय रदो अकप गारछौ ।

नन�यपा ।

समपाद ममणल

�यष� सची

�स.स. �ीषरद ��

१. स�यनपस दप�परनय�सय उलअनी, अकप र च हसौती

-दप�ीरप ाप पल

१

२. सपयर �सद सयपदो एनसीदरण

-गोीसपथ मदसपल�

१३

३. मपसय � ी �समपरण तथप उउम�ील दप�रसवद� �तदो �यदपस र उ�ोगय

सपलदो रप�� सम�� र रपनतरणदो समयप द

- तप दह मपर पठद

२१

४. सद�तदतप र आचपर (Morality and Ethics)

-�राचन ौणल

३३

५. सपलदो सघी� णपल�मप लपर�कण व�यवथप

-रपमलपलह सपल

५०

६. दमरचपर� समप�ोसय म र �थपथर

-लपलहरपम अ�नदपर�

५७

७. सपलमप मपसय� ी व�यवथपस

-�सपरप�ण आचप�र

६५

८. ग�रली �सयपरण दोषय �यगत र यतरमपस

-छ�य �रपल

७४

९. सपयर �सद �राय दपसहसी व�यवथप, समव�प र समपनपस एद चचपर

-��रप दोइरपलप

८९

१०. रपसी�त र �पसस

-भपगयत सपल

१०१

११. सह�पसस: सपलमप �स�पनतदो रबपस �द, व�य परमप वफह बस

-दापर दोइरपलप

११०

१२. Rights of LLDCs: An Outlook of Trade and Development

-Mina Aryal

१२८

१३. Happiness: An End Goal

-Ram Prasad Wagle

१३६

१४. Use of ICT in Administrative Reform: Prospects and Challenges

- Shailendra Giri

१४४

k|zf;g klqsf c+s !#@/1

स�वधान कायार वयनय उपलबधध, अपका र चनौतध

काशधराज दाहाल 1

"The glory of justice and the majesty of law are created not just by the Constitution-nor by the courts-nor by the officers of the law-nor by the lawyers-but by the men and women who constitute our society-who are the protectors of the law as they are themselves protected by the law."

- Robert Kennedy

१. भ�मका

स�वधान शासन र �शासनको मल कानन हो। स�वधान नाग�रकको अ�धकार �तयाभत गरको राजय सचालन समधध रा��य महतवको दसतावज हो। स�वधानल राजय सचालनका आधारभत मागर चच �नधाररर गदर। नाग�रकको हक अ�धकारको �तयाभ�ततारा राजय र जनता धचको समधलाल सा�पत गदर। आध�नक �व�ल स�वधानतारा सवधकक त वयवसाको अधधनमा राजयशि �योग गन� �राल�को �वकास गरको । �ायय स मलकमा स�वधान भए प�न शासन �राल� र नाग�रक अ�धकार �तयाभ�तका द��ल समान नन। स�वधान �नमारर गन� ��यामा प�न एकरपता दख�। स�वधानसभा, सवधा�नक सममलन, जनमतस�ह जसता ��यााट नका स�वधान लोकताचक �व�धाट नका मा�नन। क�तपय मलकका स�वधान हकमध शासनाट समत नका न।

मलकको राजनध�तक अवसा, आ�रक स�त, सामाजक नौट, धा�मरक सासकक �तक मायता, रा��य सवार जसता �व�भ� अवसा र प�रवशल स�वधानका अतवरसत �नधाररर गदर। मलकको आफन यार प�रवशलाल समोधन गर� नाएको स�वधान��त जनताको ढ� सवधकायरता र अपनतव ह । जनताका चाहना र आकाकालाल समोधन गर� जनताक सहभा�गतामा जनतालाल न �नरारयक शि मानर नाएको स�वधान जधवत ह । �व�मा रहका स�वधानका सवरपहरको अधययन गदार मलतय अम�रका लगायतका कह� मलकको स�वधानल नाग�रकको राजनध�तक अ�धकारलाल ढ� महतव �दएको, �फनलयााण, सवधणन, नव� जसता क�तपय मलकको स�वधानल आ�रक र सामाजक अ�धकारमा ढ� कत गरको, चधन, कयवा, रस जसता कह� मलकल खास राजनध�तक �वचारधाराका आधारमा स�वधान

1 माननधय अधयक, उचचसतर�य �शासन सधार कायारवयन ता अनगमन स�म�त

2/k|zf;g klqsf c+s !#@

तजरमा गरको, उप�नवशाट सवतच भएका अ��का लगायतका कह� मलकहरल भन आतम �नररयको अ�धकारलाल आतमसात गर� सोह� अनरप स�वधानमा अतवरसत समावश गरका र लायत लगायतका कह�ल भन आफनो परमपरा र �चलनलाल स�हता� गर� राजय सचालन गरका जसता �व�भ� स�वधानका सवरपहर दखन।

आध�नक मलकहरल लोकतचको आधारभत मलय मायतालाल स�वधानमा आतमसात गर� सोह� अनरप राजयसचालन गन� गर� सवधा�नक लोकतचको अवधाररालाल अवलमन गरका न। लोकतचमा जनताको सावरभौम अ�धकार स�वधान माफर त राजय सयचहरल �योग गदरन। राजयशिको �ोत जनता हन, जनताल वयि गरको जनादश र मतादशको आधारमा राजयससा सचालन हन, ��तषपधध हदल�य वयवसाका आधारभत मायतानसार आव�धक, सवच, ��तषपधध �नवारचनको ��यााट राजयससाल वधता �ा� गन�, शिको पक क�करर, शि सतलन र �नयचर, स�वधानको अतम वयााया गन� अ�धकारयि सकम र सवतच यायपा�लका, काननध राजय, मानव अ�धकारको �तयाभ�त जसता आधारभत �स�ातहरलाल आतमसात गरको स�वधान न आध�नक लोकताचक स�वधान भ� मा�नएको । लोकतचमा जनताको जधवन, सवतचता, समानता, �ातकतव र अवसरमा समानता र समयायको वयवसाको स�न�तता ह भ� काररल लोकतचलाल उतकक � राजनध�तक �राल� मा�नद आएको ।

आज �व�का क�तपय लोकताचक भ�नएका मलकका स�वधानहर प�न �व�भ� काररल असफल भएका न। यसर� असफल हनको माय काररमा स�वधान आफ सवतय कायारवयन हन नभल कायारवयन गन� पकहर न कायार वयनमा उदा�सन हदा, स�वधानको वयवसा अनरप वयवहारमा कायर नगदार, असल शासन �दन नसकदा, सक�रर सवारमा कत भल कायर गनर पगदा, ��ाचार र अ�नय�मततालाल रोकाम र �नयचर गनर असमर हदा, राजय सयचहरल जनतामा ‘समाटर सवा’ �वाह गनर नसकदा, आ�रक �वकास, राजनध�तक ससकार, लोकताचक ससकक �तको �वकास नहदा, �व�धको शासन मोजम कायर गन� �राल�को �वकास गनर नसकदा जसता �व�भ� अवसा र काररहर दखएका न। स�वधानको सव�चचता र काननध शासनको मायता अनरप राजय वयवसा सचालन गनर नसकदा क�तपय नवो�दत लोकताचक मलकहर स�टको भ वर�ाट मि हन सकका नन। स�वधान �नमाररमा जनताको वयापक सहभा�गता र स�वधानका अतरवसत लोकताचक मलय मायता अनरप भएको स�वधानको सवच अभयासाट न स�वधानल ग�तशधलता �ा� गदर। कन प�न स�वधान आफमा परर हदन। यसलाल परर र सफल नाउन भनको सवस अभयासाट न हो । अम�रक� स�वधान �नमारता जफसरन भदन–

'...No society can make a perpetual constitution, or even a perpetual law. The earth belongs always to the living generation, they may manage it then, and what proceeds from it, as they please, during their usufruct. They are masters too of their own person, and consequently may govern them as they please'...

(Larry J. Sabato, A More Perfect Constitution, 2008. p.7)


सन १७८९मा सवधा�नक सममलनाट नाइएको अम�रकाको स�वधान समय सापक कह� सशोधन हद सवस र सवच अभयास, या�यक वयााया र तयसको पालनाका आधारमा सफल स�वधानको रपमा अम�रक� समाजमा सा�पत । �व�को प�हलो �लखत स�वधान सको �न�मस सवधकायर हनगर� नाउन तयसला अम�रकाको �नमत प�न चनौतधक �वषय �यो। ता�प उनधहरल लायतको सवधा�नक अभयास र �चलनाट �ा� अनभव र आफनो प�रवश र यार समतको अधययन र अनभवका आधारमा अम�रक� समाजमा यायको सापना, मलकको आत�रक शात र वा� सरका, नाग�रक अ�धकारको सरकर गन� उ�शयल स�वधानको सव�चचताको अधधनमा लोकतचको ससागत सदढ�करर गन� ल�य �लल सोह� अनरपका अतरवसतहर स�वधानमा समावश गरको दख। स�वधान सवयम प�न प�रवतरनशधल ह भ� �स�ातका आधारमा स�वधान सशोधनका समधमा �वशष ��याहर स�वधानमा न उललख गरको भए प�न अय सामाय कानन जसतो जनसक अवसामा प�न स�वधान सशोधन गनर नस�कन �स�ात समावश गरको दख। �वगत ४० वषरमा ३ हजार भदा ढ� सशोधनका �सतावहर अम�रक� क�समा पश भएको दखए प�न ६ वटा �सतावमाच राजय तहमा पठाएको, तयसमा प�न १९७८ दख कन सशोधन भएको दख�।-"Amendments : Thousands Proposed, Few Ratified." Congressional Quarterly weekly, 2004 P. 533, Quoted in Larry J. Sabato, (2008), P. 8). यसर� अमर�क� स�वधान जधवत भइरा�मा �ग�तको �वचार��त ��त� भल कायर गन� ससकार न हो भ� मा�नएको । यसत अनभवहर अय मलकको प�न दखएको । स�वधानलाल मा� र सोह� अनरपको वयवहर गन� ससकक �तको कारर स�वधान जधवत ह ।

कन प�न स�वधान हल �वचार र �व�वधता भएको समाजमा सको चाहना, आकाका र चासोलाल सोह� अनरप स�वधानमा समोधन गनर क�ठन हन हदा राजनध�तक सहम�त र समौतााट न स�वधानमा सशोधन गन� अतवरसतहर ट�याउन पदार सका �नमत सवरसवधकायर हन सकदन। �व�मान अवसामा गनरसकन अ�धकतम उतकक �तम आधारभत मायताहरलालर समोधन गर� तयसका आधारमा सवच अभयास र सशासनको रा�ो नजर सा�पत गद� कायर गन� ससकारको �वकासल न स�वधान ग�तशधल हन सकद। लामो सवधा�नक इ�तहास भएका मलकहरको अभयासल यस करालाल सा�पत गरको । सवस अभयासाट न स�वधानलाल ग�तशधल नाउन कायर गनर पदर।

२. स�वधानका �स�ातहर र कायार वयनको स�त

नपालमा �व.स. २००७ सालको प�रवतरन भदा प�हलदख न राजनध�तक दलहरल स�वधानसभााट स�वधान नाउन माग गद� आएकोमा २००७ सालमा �जातचको सापना भएको घोषरा गदार स�वधानसभााट स�वधान नाउन राजनध�तक ��त�ता वयि भएको भए प�न ततकाल स�वधानसभााट स�वधान नाउन कायर नहदा मलकमा �व�भ� सवरपका स�वधानहरको अभयास गनर प�गयो। अततय मलकमा भएको ऐ�तहा�सक जनआदोलन र सश� सघषरको प�रराम २०६३ सालमा राजनध�तक शिहरल स�वधानसभााट लोकताचक स�वधान नाउन �वषयमा सहम�त नाल सोह� अनरप


�नवारचनको ��यााट स�वधानसभा गठन ग�रयो। प�हलो स�वधानसभा स�वधान जार� गनर असफल भए प�न अततय दो�ो स�वधानसभाल २०७२ असोज ३ गत स�वधान जार� गर यो। स�वधानसभााट जार� भएको नपालको स�वधानल समतामलक समाजको �नमारर गन� सकलप गद� सघधय लोकताचक गरतचातमक शासन वयवसाको माधयमतारा �दगो शात, सशासन, �वकास र समक��को आकाका परा गन� ��त�ता वयि गरको ।

स�वधानल जनताको ��तषपधारतमक हदल�य लोकताचक शासन �राल�, नाग�रक सवतचता, मौ�लक अ�धकार, मानव अ�धकार, वा�लग मता�धकार, आव�धक �नवारचन, परर �स सवतचता, सवतच �नषपक र सकम यायपा�लका, काननध राजयको अवधाररा लगायतका लोकताचक मलय र मायतामा आधा�रत समाजवाद��त ��त� रह� समक� रा� �नमारर गन� �स�ातलाल आतमसात गरको । स�वधानल रा��य �हतलाल प�रभाषा गद� रा��हत ��तकलको आचरर र कायर कानन मोजम दाणनधय हन वयवसा गरको ।

स�वधानल आधारभत मानव अ�धकारका अतवरसतहरलाल मौ�लक हकको रपमा �तयाभत गरको । मौ�लक हकको �चलनका ला�ग सवधा�नक उपचारको हकको स�न�तता गरको । यसगर� स�वधानल नाग�रक कतरवयको वयवसा गरको । स�वधानल राजयका �नद�शक �स�ात, नध�त ता दा�यतव समधध �वशष वयवसा गरको । राजयका �नद�शक �स�ात, नध�त र दा�यतवको �ग�तशधल कायारवयन भए नभएको अनगमन र मलया�न गनर काननतरा सघधय ससदमा एक स�म�तको वयवसा गरको ।

स�वधानल राजयशि सघ, �दश र सानधय तह गर� तधन तहमा �वभाजन गर� तहगत रपमा �योग गनर पाउन अ�धकारका �वषयहर धारा ५७ मोजम स�वधानको अनसचधमा तो�कएको । सघ, �दश र सानधय तहल पालना र सरकर गनरपन� समान �क�समका �वषयहरलाल धारा ५६ को उपधारा (६) ल �न�दर� गरको । सघ, �दश र सानधय तह धचको समध सहका�रता, सहअसततव र समवयको �स�ातमा आधा�रत हन वयवसा ग�रएको । सघ र �दश धच ता �दश–�दश धच उतप� राजनध�तक �ववाद समाधान गनर अतर �दश प�रषदको वयवसा । स�वधानल सघ, �दश र सानधय तह धच समवय कायम गनर सघधय ससदल आवशयक कानन नाउन वयवसा गरको । स�वधान मोजम तहगत धचको अतरसमधलाल �लयो नाइरा� सोह� अनरप �वधा�यक�, या�यक,

�शास�नक लगायतका �वषयहरमा सहयोगको �वशष वयवसाहर अपनाउनपन� ह ।

नपालको शासक�य सवरप हलवादमा आधा�रत हदल�य ��तषपधारतमक सघधय लोकताचक गरतचातमक ससद�य शासन �राल� हन वयवसालाल स�वधानल अपनाएको । �म�त सवरपको �नवारचन �राल�का माधयमतारा ससा सचालनको ला�ग ��त�न�धतव ा� �स�ातलाल अवलमन गरको । समावशता स�वधानको महतवपरर पकको रपमा रहको । एक�कक त सवरपको याय�राल�का


सा काननतारा तो�कएका कह� �ववादहर सानधय तहको या�यक स�म�ततारा �नरपर हन वयवसा । तधन तहको अदालतध �कखला रहको �नय�मत अदालतको सरचना स�हत �वश��कक त अदालतको सापना र गठन गनर स�कन वयवसा रहको ।

स�वधानल अ�गामध प�रवतरन गर� समक� मलक �नमारर गन� उ�शय �लए अनरपका वयवसाहर स�वधानमा समावश न। मलकको अरतचको वतरमान स�तलाल हदार स�वधान �दस क�तपय आ�रक र सामाजक हकहर कायार वयन गनर क�ठन हन अवसा दखए प�न सवधा�नक ��त�तालाल कायारवयन गनर राजयलाल ढ� जममवार नाउन अ�भ�ाय समतल यसता वयवसाहर राखएको भ� दख। स�वधानमा �कटानध वयवसा नगन� हो भन सामाजक यायको �स�ातलाल वयवहारमा रपातरर गनर राजय सयचहरल उदा�सनता दखाउन सकन अवसालाल मधयनजर गर� �ग�तशधल वयवहार महसस गराउन अरमा यस वयवसालाल �लनपन� ह । स�वधान �दस आ�रक, सामजक हकलाल वयवहारमा रपातरर गनर राजयको कमता अ�भवक�� लगायत सशासनको अनभ�त हन �क�समको काम कारवाह�ाट राजनध�तक दढ इचाशि स�हतको कायरवयवहाराट न ल�य �ा�ध सहज हन सकद।

स�वधान जार� हनासा स�वधान कायार वयनमा ततकाल गनरपन� कामका �नमत स�मरकाल�न �वशष वयवसा गर� आवशयक ऐन काननको �नमारर, सरकार गठनको �वशष वयवसा, �नवारचन गन� �त� �म�तको सधमा �नधाररर स�वधानमा न तोक� तयस मोजम सरकार गठन र �नवारचनको माधयमतारा सघधय राजनध�तक इकाइहर गठन भल स�वधान कायारवयनको माय चररमा रहको । स�वधान मोजम राजनध�तक र �शास�नक इकालहर गठन भएका न। सघ, �दश र सानधय तहल �वधा�यक� र कायरका�ररध अ�धकार �योग गरका न । यसत आ�रक र �वकासका कायरमा स�रक भएका न। स�वधानल गरको अपका अनरपको प�ररामको अनभ�त गनर भन अ धर कायर गनरपन� अवसा । स�वधानको कायार वयनको सदभरमा सवधा�नक मागर चच अनरप काम गन� ससकक �तको �वकासाट न सवधा�नक अपका परा हन सकद।

३. उपलबधध, अपका र चनौतध

स�वधान जार� हनासा कन प�न मलकमा ततकाल स चाहना र आकाकाहर सवतयपरा भइहालन हदनन। तर प�न कायरवयवहार स�वधानको मागर चच अनरप सवस �क�समल रा�ो परमपरा र नजर सा�पत गन� �क�समल गनर सकमा न स�वधानको ल�य �ा� गनर सहज ह । �व�का सम�त राजयहर प�न स�वधान �ासा ततकाल समक� भएका होइनन। अठार� शताबद�मा अम�रकामा �वभद र असमानता भएक कारर गकहय�समत भोगन पर यो। जमरनधल स�वधानसभामाफर त नाएको लोकताचक स�वधानलाल प�रवरतनकार� शिहरल सह�रपमा कायारवयन गनर नसकदा मलकल स�ट वयहोनर पर यो। �ास धर पटक स�वधान �नमाररको �योगशाला �नर�ो। अय मलकहरल प�न यसत समसया भोगन


परको उदाहररहर दख। स�वधानको सह� रपमा कायारवयन गर� समाजलाल अ�गामध पमा रपातरर गनर सकका मलकहरल न समक�ता �ा� गरका न। यस पक�भ�ममा स�वधानसभाल नाएको नपालको स�वधान कायारवयनको माय चररमा । यस अव�धमा दहायका कह� उपलबधहर हा�सल भएका न–

• स�वधानल तोकको समयसधमा �भच सघ, �दश र सानधय तहको �नवारचन समप� भल सघधय �राल� कायार वयनमा आएको । सघधय �राल� नपालको �नमत नया भएकाल �ारमभमा सघ, �दश र सानधय तह धचको अतरसमध, समवय र कायरसमपादनमा तादातमयताका समधमा कह� समसया भए प�न यसता कह� असमदार� र समसयाहर लफल र सवादतारा स�वधान �भचाट समाधान गनर स�कन �कक �तक दखएको । सघधयताको कारर समावशताको �स�ात अनसार राजयका राजनध�तक इकाइहरमा म�हला लगायत �व�भ� वगर समदायको ��त�न�धतव स�न�त भएको ।

• राजनध�तक शि र दलहरको �नवारचनको ��यामा भएको सहभा�गताल स�वधान��तको सवधकायरता ढको । तयसत सरकार र �व�भ� समह धचको वातार, लफल र सहम�तल स�वधान��तको सवधकायरता ढाउन तफर �व�भ� �यास भएको दख। स�वधान प�रवतरनशधल भएकाल सवादाट राजनध�तक समसयाहर समाधान गनर स�कन अवसरहर स�वधानमा रहको । समान �वचार रा� राजनध�तक दल र शिहरधच एक�कररको कायर �ारमभ भएको ।

• �नवारचनको ��यातारा हमतको सरकार सा�पत भएको । क�र दल �तहाल मत �ा� गरको सघधय सरकारल काम गनरसकन पयार� अवसर र आधार तयार भएको । स�वधानक सव�चचताको अधधनमा रह� �दश र सानधय सरकारहरको ��याशधलताल स�वधानको महतव ढाएको । यसत सानधय तहमा अ�धकारको �नकपरतारा सानधय जनताल आफनो नजकम सानधय सरकारको अनभ�त गनर सकन अवसा �कजना भएको । सानधय तहको साया��तको सवधकायरता र सानधय तहलाल �ा� अ�धकारको �योगल �वगतको वयवसा भदा फरक सरकारको अनभ�त सानधय जनताल गनर सकको अवसा ।

• स�वधानल तोकको समयसधमा �भच यायपा�लकाको पनरसरचना भएको । यसत महतवपरर सवधा�नक �नकायको गठन भल तध �नकायहर कायररत रहको अवसा । कह� आयोगहर लाल पररता �दनपन� आवशयकता ।

• ‘समक� नपाल, सखध नपाल�’ को द�घरकाल�न सोच स�हतको प� योजनाको आधारपच तयार भएको ।प� योजनाल तय गरका ल�यहर परा गन� कायर �न�य न कह� चनौतधपरर भए प�न स�वधानल अपका गरको समाज �नमाररमा योजनाका तध ल�यहर परा गनरपन� न ह ।

• सावरज�नक �शासनको पनरसरचना अतगरत सगठन सरचनाको �नमारर र कमरचार� समायोजनको कायर समप� भएको । अ जनमखध र न�तजामखध �शासनका रपमा कमरचार� �शासनलाल रपातरर गनर आवशयक ।


• स�वधानल तोकको �म�त�भच मौ�लक हक कायारवयन गन� आधारभत मौ�लक हकसग समधत काननहर �नमारर भएका न। यसत अय क�तपय आवशयक काननहर तजरमा भएका न। मलक� अपराध (स�हता) ऐन, मलक� दवानध (स�हता) ऐन समधध काननहर लाग भएका न।

सम�मा यसर� हदार स�वधान जार� भएप�ात कह� राजनध�तक उपलबधधहर �ा� भएका न। मलतय �नवारचनको ��यााट सघधयताको �स�ात मजम सघ, �दश र सानधय तहमा राजनध�तक इकाइहरको गठन, सरचनागत ढाचाको �नमारर, �शास�नक पनरसरचना र कमरचार� समायोजन, मौ�लक हक कायारवयनसग समधत ऐन लगायतका �व�भ� काननहरको �नमारर, स�वधान��तको सवधकायरतामा अ�भवक�� जसता कराहर दखएका न। �वगतमा हमतको सरकार � नसकदा राजनध�तक समधकरर असतलन हनसकन कारर ससत कामकारवाह� गनरपन� ाधयता भएकोमा स�वधान जार� भएप�ात �नवारचनाट दल �तहाल हमत �ा� सरकारको गठनल काम गनर स�वधानतय सहज अवसरहर �ा� भएको अवसा । यस अवसामा जनताको जधवनसतर उठाउन, ग�रध �नवारर गनर, आ�रक समक�� हा�सल गनर ‘समक� नपाल, सखध नपाल�’ को अवधाररालाल लाग गनर, वयवहारमा सशासनको अनभ�त �दन, कशल राजनध�तक वयवसापन र वयवसत पाट� �राल�तारा स�वधानलाल सजव �लखतको रपमा रपातरर गर� लोकतचका लाभहर आम नाग�रकमा समया�यक �वतररको अपका आम नाग�रकल गरका न यसता चाहना र अपकाहर परा गनर दढ राजनध�तक इचाशि स�हत राजय वयवसा सल र स��य हनपन� आवशयकता ।

स�वधानल अवसर �दान गरको । �वगतका वयवसाहरल �भ�याएको �वकक �तहरलाल सधार गन� मौका । जनताको चतनाको सतर ढको । ��व�धमचध राजयवयवसा उमख । स�वधानल समय सापक हनगर� लचकता अपनाएको । स�वधान �नमारर गन� शिहरलाल न स�वधान कायारवयन गन� वधा�नकता �ा� । स�वधानको ममर र भावना अनरप काम गनर स�वधान �नमारर गन� शिहरलाल अवसर । स�वधानल आधारभत मानव अ�धकारको �तयाभ�त, सशासनको अवधाररा, लोकताचक मायता, आव�धक �नवारचन, जनताको सव�चचता, �व�धको शासन जसता �स�ातको अवलमनल शासन सचालन गन�हरलाल सवचाचार� हन सकन अवसा �दएको न। यसर� स�वधानल लोकताचक वयवसाका आधारभत मायतालाल सवधकार गरको भएप�न कायार वयनका सदभरमा �न�य न कह� चनौतधहर रहका न।

स�वधानलाल ग�तशधल नाल जनताको जधवनसतर उठाल समक� मलक �नमारर गनरका ला�ग दखएका चनौतधहर समाधान गनर राजयससा तय�तक स��य र सवदनशधल हन जरर� । यसता चनौतधहरमा मलतय सोच र कायरवयवहारमा रपातररको समसया, सघधय �राल� आफ प�न महगो र ज�टल वयवसा भएकाल अरतच �लयो हन नसकमा �शास�नक खचरमा हन ढोसर� धा� समसया, तहगत अतर समधका धच उतप� हन असमदार�, महगो �नवारचन वयवसाल पान� �भावको समसया, ग�रध


�नवाररको समसया, रोजगार�को समसया, �दगो �वकासको समसया, तहगत रपमा �भावकार� समवयको अभाव, �शास�नक ज�टलता जसता समसया र चनौतधहर रहका न। यसता समसया र चनौतधहरलाल समाधान गनर सोह� अनरपको राजनध�तक वयवसापन आवशयक ।

यस सदभरमा दहायका कायरहर समयम समप� गर� रा�ो परमपरा र अभयासको �वकास गनर पन� ह –

• २०६३ मागर ५ गतको �वसतकत शात सौतामा अत�नर�हत �स�ातका आधारमा शात ��याका ाक� कामहर समप� गर� मलकमा �दगो शात कायम गन�,

• स�वधानको अनसचधमा तो�कएको सघ, �दश र सानधय तहको साा अ�धकारको �वषयलाल तहगत रपमा सप� �वभाजन गनर समयम सघधय ऐन नाउन पन�, यस ऐनल तहगत अतरसमध, समवय र परामशरको ��यालाल समोधन गन� वयवसा गनरपन�, साा सचधका �वषयमा रा��य नध�त, आधारभत मापदाण र रा��य खाकाहर सघल �नधाररर गन�, सघ खासगर� रा��य महतव र अतरार��य �वषयमा कत भल काम गन�, �दशल �दशसतर�य काममा कत भल सघ र सानधय तहलाल समवय गन� कायरमा आफनो भ�मकालाल ढ� स��य नाउन,

सानधय तहल सानधय �वकास र ‘समाटर सवा �वाह’को भ�मका �नवारह गन� कायर गनरपन� तहगत रपमा तधन तहको जममवार� स�वधानको ममर, भावना र वयवसा अनरप तहगत सरकारल सोह� अनरप �योग गन�,

• �नवारचन न लोकतचको आधारशला एवम शासन गन� वधता �ा� गन� माधयम भएकाल �नवारचन आव�धक, ��तसपधार, समावशध र �न�त हनपदर। �नवारचनमा मतदाताको वयापक सहभा�गता हन वयवसाका सा �नवारचनलाल सवच, सवतच र मयार�दत नाल जनताको मतादश �ा� गनर सोह� अनरपको कानन �राल�, �नवारचन सचालन गन� सयच र �नवारचन समधध गनासो सनध समयम �नराकरर गन� �भावकार� वयवसा र �राल�को �वकास गनर सशासनका �नमत आवशयक ह । �नवारचनमा हन असवस र अनावशयक अनतपादक खचरको ��तसपधारलाल रोकन राजनध�तक दलहरलाल �नवारचनमा �ा� गरका मतको आधारमा �नवारचन खचर राजयकोषाट �दन प��तको �वकास गनर सकमा �नवारचनमा दखएका �वकक �तहरमा सधार हन सकन दख। यसगर� लोकताचक मलकहरल मतदाताको �नवारचन ��यामा वयापक सहभा�गताका �नमत अवलमन गरको “मा�को कन प�न उममतारलाल मत न�दन” भ� NOTA �राल�लाल हा�ो सदभरमा प�न लाग गनर पन� आवशयकता । यस वयवसाको अवलमनल �नवारचन व�हषकार गनर नपन� अवसा �कजना भल समाजमा रा�ो �व भएका योगय वयिहरलाल �नवारचनमा उममतार नाउन सहयोग पर याउन सकन ह ,

• राजयका कामकारवाह�लाल काननध राजयको �स�ात अनरप �नगरानध गन� कामका �नमत समतका कायर गनर ससद र ससद�य स�म�तहरलाल ढ� �भावकार� नाउन सोह� अनरप आवशयक पवारधारको वयवसा, �ोत साधनको उपलबधता, कमता अ�भवक��, ससद र ससद�य


स�म�तहरल स�वधान र काननको अ�धकार�भच रह� आदश र �नद�शन गन� �राल�को �वकास र ससद र ससद�य स�म�तल �दएको �नद�शनको पालना, कन प�न �वषयमा कानन नाउदा समाजमा तयसल पान� �भावका समधमा वयापक अधययन, अनसधान र �व�षरका आधारमा कानन नाउन �राल�को �वकास गन� र नका काननहरको �भावकार� कायारवयन गन�, समय समयमा कायारवयनको समधका स�हतको आव�धक ��तवदन सरकारका तफर ाट ससदमा �सतत गन� �राल�को �वकास गन�,

• यायमा आम नाग�रकको सहज पहच नाउन र यायपा�लकााट स�वधानल अपका गर अनरप स�वधानको सरकर गनर र नाग�रक हकको �चलन शध�, सलभ र गरसतर�य रपमा �दान गनर �व�मान �नयि वयवसामा सधार गर� यायपा�लकाको काम कारवाह��त जनआसा अ�भवक�� हन �क�समाट कायर गन� �राल�को �वकास गन�,

• ��ाचारको रोकाम र �नयचर गन� �नयामक �नकायहरको �भावका�रता सशासनका �नमत आवशयक । यसका �नमत ‘अन चत कायर’ का समधमा अनसधान गन� काननध वयवसाको अभाव भएकाल यसलाल अ�वलम काननतारा समोधन गनरपन� र �व�मान ��ाचार समधध काननलाल सयि रा� सघधय ��ाचार �वर�को महासध अनकल नाउन,

��ाचारको रोकाम र �नयचर गन� सरचनाहरलाल ढ� सल, सकम र �भावकार� नाल �दश र सानधय तहमा समत ��ाचार हन न�दन तत–तत तहल समत सशासनमचध कानन नाल आत�रक अनगमन र �नगरानध �राल�लाल ढ� �भावकार� नाउन,

• सशासनका �नमत सावरज�नक �शासनलाल जनमखध र प�रराममखध हनपदर। सवा �वाहलाल चसत र �भावकार� नाउन एउट ाना म�नाट सवा �वाह गन� �राल�को �वकास गनरका सा सवा �वाह गन� जममवार� पाएका कमरचार�हरको वक स �वकास �नजहरल समपादन गरको सवा �वाहको स�त, वहन गरको कायरसमपादनको मलया�न जसता आधारमा गन� �राल�को �वकास आवशयक । यसगर� सघधय �स�ात अनसार �शासनको सगठन सरचना र कमरचार� दरद�को पनरावलोकन गर� �शास�नक पनरसरचनातारा सवा �वाहलाल चसत र �भावकार� नाउन, स�वधान र कानन मोजम �दश र सानधय तहमा हसतातरर हन �वभाग र कायारलयहर समयम हसतातरर गन�, सावरज�नक �शासनलाल जनमखध, �वकासमखध, प�रराममखध र काननध शासन��त ��त� भल सवा�ाह��त उसरदायध नाउन उ�शय अनरप �शासन सधार आयोग स�म�तल �दएका �व�भ� स ावहरका आधारमा �व�मान अवसाको पनरावलोकन गर� दढ राजनध�तक इचाशि स�हत �शासन सधारका कायरलाल वयवहारमा रपातरर गन�,

• समया�यक रपमा आम नाग�रकल �वकासको लाभ र ��तफल �ा� गनर सकमा न लोकतच��तको �व�ास ढर जान भएकाल �तयक वषरको जठ १५ गत न सघको वा�षरक जट ससदमा पश गन� सवधा�नक वयवसा भएको, �दश र सानधय तहमा काननल जट


पश गन� असार म�हनामा न समय �नधाररर गरको भए प�न जट कायार वयन समयम नहदा ‘असार �वकास’ को �वकक �तलाल रोकन समयता�लका स�हत समयम काम समप� गन� �राल�को �वकास गनरपन�,

• �वसधय स�धयताको �स�ातलाल आतमसात गर� राजसव र �ाकक �तक �ोत साधनको ाणफाण समधमा वसतगत आधार र मापदाण तयार गर� तहगत रपमा यायोचत र समवा�यक �क�समल राजसव र �ाकक �तक �ोतको ाणफाण गन�,

• स�वधानल राजयका �नद�शक �स�ात र नध�तहर माफर त वयि गरका ��त�ताहरलाल वयवहारमा रपातरर गनर सोह� अनरपको कायर योजना स�हत समयता�लका नाल लाग गनर गराउन सकमा न स�वधानमा उललखत �नद�शक �स�ात र नध�तको सारकता रहन भएकाल सोह� अनरप कायारवयन गन� गराउन,

• सशासनका �नमत राजनध�त र �शासन सवामखध हनपदर। आचरर र वयवहार सवच र मयार�दत हनपदर। प�रवतरनलाल आतमसात गर� कायर गन� ससकारको �वकासाट न स�वधानल सफलता �ा� गनर सकन हदा स�वधानको उ�शय अनरप राजनध�त र �शासन रपातरर हनपन�,

• यायमा आम नाग�रकको पहच ढाउन, मलक� दवानध (स�हता), मलक� अपराध (स�हता) समधध काननहरलाल �भावकार� रपमा लाग गनर गराउन आवशयक पवारधारको �वकास गन�, या�यक सशासन कायम गन�, फौजदार� याय �राल�लाल भरपद� र �व�ा�सलो नाउन अनसधान, अ�भयोजन, ��तरका लगायतका �राल�मा सधार गन� र सोह� अनरपको साधन �ोतको उपलबधता र कमता �वकास गन�,

• सघधय �स�ात मोजम सघ, �दश र सानधय तहल आ–आफनो सवधा�नक दा�यतव र जममवार� परा गनर पदर। सघल ककक त सोचाट कमा न �शास�नक सगठन र सरचना ढ� खणा गन�, �दशल सघक जसतो �शास�नक सरचनाहर ‘क�प प�’ गन� र सानधय तहल प�न तयसत गन� गर� �शास�नक सरचनाहर खणा गर� खचरहर ढाउन हदन। जनतालाल क�वद मानध �शास�नक खचर कम गर� �वकासमा ढ� खचर गन� �राल�को �वकास गनर सोह� अनरपको कायर गनर पदर। सघ, �दश र सानधय सरकारल �शास�नक सगठन र सरचना भ�ा, ोलो र काममा दोहोरोपन हन �क�समल गनर सघधयताको ममर अनरप हन नभएकाल यसता �वषयहरमा जयाद गमभधर नध अनावशयक �शास�नक खचर ढाउन गर� सरचनाहर �नमारर नगन�,

• मलकमा सशासन भएन भन शासन गन� वधता गमन भएकाल �शासक�य सशासन, आ�रक अनशासन, �वसधय �राल�मा सधार, दाणह�नताको अतय गर� जवाफद�हता वहन गन� ससकक �तको �नमारर र सदाचार नध�त �नमारर गर� तयसको �भावकार� कायारवयन, अनगमन र �नगरानध गन� गराउन �राल�को �वकास गन�


• लोकतचको माधयमतारा नाग�रकको हक अ�धकारको सरकर र सव�रन गनर �वधा�यकाको स��यता, कायरपा�लकाको जवाफद�हता र यायपा�लकाको �नषपकता र �न�भरकता, खरपा�लकाको पहरदा�रता जसता भ�मकाहर आ–आफनो कचाट स��यतापवरक �नवारह गन�, सवधा�नक �नकायहरल स�वधानतारा अपकत भ�मका �नवारह गन�, सघधय �स�ात अनसार तहगत रपमा सहकायर, सादार� र सशासनको �स�ात मोजम कायर गन� ससकक �तको �वकासतारा स�वधानलाल ग�तशधल दसतावजको रपमा जधवत नाउन तधन तहका सरकारहर स�वधानल �न�दर� गरको गतवय तफर ��याशधल भल �वकास र समक��को न�तजा र प�ररामको अनभ�त �दन।

स�वधानलाल सफल नाउनका �न�मत माय चनौतध भनक ग�रध, रोजगार� समसया, ��ाचार, शका, सवाससय र यायमा आम नाग�रकको सहज पहचको समसया जसता माय चनौतधहर न। राजनध�तक दलहरको आत�रक कचगल, दल�य ससकक �तको अभाव, स�वधान �भच सन नचाहान ससकार, स�वधान कायारवयनमा दखाइन उदा�सनता, तहगत �लयो अतरसमधको �वकास जसता �वषयहरमा कह� समसया, चनौतध र असमदार�हर दखएका न। यसता समसया र चनौतधहरलाल समयम समोधन गद� जान सकन पदर ।

४. उपसहार

स�वधानल �तयाभत गरको लोकताचक वयवसा माफर त जधवन, सवतचता, सख र खसधको स�न�तता नाग�रकको अपका हो । लोकताचक वयवसाको सवस अभयासाट न नाग�रक अपका परा हन सकद। लोकताचक वयवसामा �व�ध र अतरवसत महतवपरर ह । लोकताचक ��यातारा �नवारचत जन��त�न�धहरल स�वधानसभााट जार� गरको नपालको स�वधान कायारवयनको माय चररमा । स�वधानल लोकताचक मलय मायता स�हतको काननध राजय, ��तषपधध हदल�यता, मानव अ�धकार र मौ�लक हकको �तयाभ�त, सवतच र सकम यायपा�लका, आव�धक �नवारचन, समावशता लगायतका आधारभत कराहरलाल आतमसात गरको र सघधय लोकताचक गरतचातमक शासन वयवसाको माधयमतारा समक�ता �ा� गन� स�लप गर अनरपको नध�त, �स�ात र राजयको दा�यतव �नधाररर गरको सदभरमा स�वधानको �भावकार� कायारवयन आवशयक ।

कायरसमपादनाट स�वधान��तको �व�ास अ�भवक�� गनर पदर। यसका �नमत स�वधानल माग गरका काननहर समयम तजरमा गर� �भावकार� रपमा कायार वयन गन� -Implementing_, स�वधानको उ�शय परा गनर आवशयक �व�रनातमक कायरहर गन� -Promoting_ र स�वधानलाल सापकता अनरप नाउद स�वधानको रका, ��तरका जसता सरकरातमक कायर गन� -Safeguarding_ कामहर हनपदर। स�वधानको उ�शय परा गनर राजयको कमता अ�भवक��का सा सम�त अरतचको �वकासमा कत हन सकन न अ�हलको माय आवशयकता हो। नपाललाल �वकासशधल मलकमा सतरो�तध गन� र �वकासको


��तफलको समया�यक �वतरर गन� नध�त राजयल �लएको दख। �व.स. २०७९ समममा अ�तकम �वक�सत मलकाट �वकासशधल दशमा सतरो�तध गन� र �व.स. २०८७ समममा �दगो �वकास ल�य हा�सल गद� उचच मधयमसतर भएको मलकमा सतरो�तध हन गर� तयार ग�रएको द�घरकाल�न सोचको ल�य परा गन� कायर �न�यन चनौतधपरर । तर प�न यस ल�यलाल परा गनर दढताका सा लागन पन� ह । स�वधानल मागर चच माच �दन सकद, �� र �ववक त �योगकतारमा न �नभरर हन हदा राजनध�तक वयवसापनलाल चसत नाल मलकमा सशासनको अनभ�त �दन राजयका �नकाय र सयचहर सशासन मचध कायर गनर ��याशधल हनपदर। स�वधानल प�रवतरनशधलताका गरलाल आतमसात गर� लचकताको �स�ातलाल सवधकार गरको अवसामा स�वधानक ��यााट राजनध�तक �वमतधहर टगयाउन �राल�को �वकास गनर सकमा सवधा�नक लोकतचको ससागत सदढ�करर हन सकद। स�वधानको ममर, भावना र उ�शय अनरप सवस अभयास �ारमभाट हनपदर। स�वधानका कन �वषयमा लफल र वहस हन सकद। स�वधान सशोधन न नहन भ� होइन। तर �न�हत सवार परा गनर स�वधानलाल कमजोर नाउन र दरपयोग गन� कायर भन गनर हदन। स�वधानलाल सम�त रा� �नमाररको आधार नाउन �क�समको कायर वयवहार हनपदर। स�वधानलाल जधवत नाउन भनको कायर समपादन र वयवहाराट हो कन प�न स�वधान आफमा परर हदन, पररता भन सवच र सवस अभयासाट न हन हो।

स�वधानल लोकताचक मागर �सतत गरको । लोकतचको मागर�भच रह� आफना ��याकलाप दलहरल सचालन गन�, राजयवयवसा स�वधानको लकत उ�शय परा गनर ��याशधल हन, नाग�रक समाजल पहरदार� गन�, जनताल सरकारका काम कारवाह�को मलयाकन गर� रहन, आव�धक �नवारचनको ��यामा सहभागध भल �ववकको मत वयि गन� जसता कायर ाट न लोकताच �राल� जधवत � सकद।

अतमा,

• 'That government is, or ought to be, instituted for the common benefit, protection and security of the people, nation or community, of all the various modes and forms of government, that of best which is capable of producing the greatest degree of happiness and safety...; and, whenever any government shall be found inadequate or contrary to these purposes, a majority of the community hath an indubitable, inalienable, and indefeasible right to reform, alter, or abolish it, in such manner as shall be judged most conductive to the public weal.'

-Section 3, Article I, Bill of Rights, of the Virginia Constitution of 1776 • 'The future is not some place we are going to but one we are creating. The paths to it are not

found but made, and the activity of making them changes both the maker and the destination' -John schaar (1993)


सावरज�नक सवाको एजसधकरर

गोपधना मनाल� 1

2

१. पक�भ�म

असधको दशक सावरज�नक �शासनका �वधामा चा�रक लाङको उतकषर अव�ध र�ो। सावरज�नक �शासनलाल कसर� �भावकार� नाल गमाउद गएको जन�व�ासलाल पनआजरन गनर स�क र आध�नक राजयको धता प�� गनर स�क भ� सदभरमा अवधाररा, खोज, अनसधान, आ�वसकार र �योग समत यस अव�धमा हनपगयो। सावरज�नक सगठनमा दखएको कमरचार�तचधय कायरशल�का �वर� यध �यास लकत �ए, ता �क सवाद र चाखअनरप सवा�ाह��त �तयक उसरदायध नाउन स�कयोस। दशकको शर�तर ालनध भएको नया दकरपध आदोलन सरकारको कायरकच समत घटाउन क�त �यो। यसको �नषकषरमा परमपरागत �शास�नक सगठनलाल प�रमाजरन गर� सध�मत वयवसापक�य सवायसता स�हत एजसध ढाचा स�ालन गन� ‘पायो�नयर’ यो सयि अ�धराजय वलायत ‘नकस सटप एजसध’को �योगमाफर त।

परमपरागत सावरज�नक सगठनहर कायरसमपादनका सदभरमा आफना सवा�ाह��त �तयक समधमा रहदनन। सवरसाधारर (Principal) र सवा�दायक (Agent) धच �तयक समध �वकासका ला�ग एजसध �स�ातको �वकास भएको हो, जहा Principal ��त Agent �तयक जवाफदह� रहन। सावरज�नक सवा र �नजध कचाट �दइन सवामा मौ�लक रपमा �भ�ता रहकाल Principal-Agent Relation सधानर �शास�नक सवाको एजसधकररको अवधाररा �वकास भएको हो। एजसध मलत: करार�य समधको सयच हो, नाग�रक सवा र सत��का ला�ग यसको �वकास ग�रएको हो। यो मलतय सवा �दायक �नकायलाल सरकार� सरचनााट सध�मत सवायसता �दल न�तजा क�त गन� �व�ध हो।

2 सचव, नपाल सरकार


२. अर र अवधाररा �वकास

सावरज�नक सवाको एजसधकरर सवा �दायक �नकायलाल सरकार� सरचनााट सध�मत सवायसता �दल न�तजा क�त गन� �व�ध हो। सवा �वतरर �राल� सधारका ला�ग परमपरागत सगठनलाल कमरचार�तचधय सवरप र शल�ाट सधार गर� सध�मत सवायसता �दइ स�ालन गन� �व�ध न �शास�नक सवाको एजसधकरर हो। एजसधहर सरकार� सवा �दान गनर �वशषधकक त कमरचार�, सावरज�नक जट र सवतच कायरशल� अवलमवन गन� �नकाय हन (Agency is a administrative body that is formally separated from ministerial level, department and carryout public tasks at a national level on a permanent basis, is staffed by public servant, is financed mainly by state budget and is subject to public legal procedures)। एजसधकररलाल �शास�नक �वक�कररका रपमा प�न �लन ग�र। यसका दल भाग न (क) आत�रक �वक�करर र (ख) ा� �वक�करर (सध�मत सवायसता स�हतको कायर �व�नयोजन)। �शास�नक एजसधकरर ा� �वक�कररको रपमा रह, जहा सवा�दायक ससा सवायसताको उपयोग गर� काननध वयिको रपमा रहन। मलत: सावरज�नक सवा वा �शासनको एजसधकरर कमरचार�तचमा�को �वकलपका ला�ग अघ सा�रएको �व�ध प�न हो, जसल सावरज�नक सवालाल नाग�रक��त �तयक �हरशधल र उसरदायध नाउ भ� मायता राख।

एजसधहर कमरचार�तचधय शल�भदा पक क वयापारमचध (Business-like) शल�ाट स�ा�लत ह न। यसका कमरचार� वयवसापन, �वसधय �राल� र वयवसापन सवायसता रह। तर यसको सतर भन एजसधकररको माचा अनसार फरक हन गदर। �शासक�य सगठनका तलनामा पदसोपान शक�ला र औपचा�रकता कम ह । वयवसापन राजन�तक �भावाट प�न अपकाकक त पर न ह । नध�त तजरमा, अनगमन ता मलयाकन गन� र नध�त कायारवयन गन� एक हन हदन भ� मायताका आधारमा कायारवयन गन� �नकायलाल नध�त �नकायाट �ाल एजसधकररको सवरप �दइएको हो।

एजसधकक त सगठन�भच मायतय तधन सारभत च�रच रहन गदर:

• प�हलो, यसको सगठन सरचना मचालयाट ��एको ह (It is structurally disaggregated from

a ministry) यसल सावरज�नक कायर न समपादन गदर (It carryout public tasks)

• यसको वयवसापन परमपरागत कमरचार�तचधय शल�ाट नभ वयापारमचध अवधारराट ग�रएको ह (Its operates under more businesslike conditions than traditional government bureaucracy)

नया सावरज�नक वयवसापनको अवधाररा न एजसधकररको अभयासलाल पर याउन कारकका रपमा दखएको । नया सावरज�नक वयवसापनको एक �वशषताका रपमा रहको एजसधकरर (Distributed

Governance) मा तधन ततव �ए:


• प�हलो सरचनाको �भिधकरर गर� कायरमलक सगठन खणा गन� (Structural disaggregation or Creation of Task Specific Organization .)

• दो�ो, कायरसमपादन समौता गर� ल�य �कटानध गन� र यसका आधारमा कायरसमपादन अनगमन र ��तवदन गन� (Performance contracting-some form of target Setting, monitoring and reporting.)

• त�ो, वयवसापनलाल �नयमनभदा प�न लचकता �दल कायरसमपादन सग तयसको आव�धकरर गन� (Deregulation (more properly regulation) of contract over personnel, finance & other management matter.)

सावरज�नक सगठनल समपादन गद� आएका कामलाल मचालयको �वभागधय सधमााट पर लगध �वशषधकक त ससाका रपमा सवायसता �दइ स�ालन गन� काम न �शास�नक एजसधकरर हो। सवा �दायक र नध�त �नमाररका ससाहर �ा� हनप र भ� नया सावरज�नक वयवसापनको मायताका सा सवाको एजसधकररलाल महतव �दइद आएको । अक� अरमा यो सवालाल �ाहकमखध नाउन अवलमवन ग�रएको जार सयच हो। एजसधकररको अवधाररालाल �नमन कराल ल पर याएको :

• नया सावरज�नक वयवसापनका �स�ातहर • सावरज�नक सवामा यरोपधय अवधारराको �भाव • सावरज�नक कचको ढदो ज�टलता (भ�ापन) का कारर वयावसा�यक रपमा कायरस�ालन गनरपन� ाधयता

• सवा�ाह�को असत�� र नया सवादको चाहना • कायरमा सयम ता लागत��तको ढदो सवदनशधलता • �शासन�भचको आत�रक माग �क स र अ�सरता �वकास • �वशष अवसामा अधरसवायस �नकायको औचतय • फशन वा �नयम काननको कणा �नयमनाट पर रहन �क स ।

सवरसाधाररल दल �कारको सवा पाउन गदरन, प�हलो �नजध तवराट र दो�ो उसल �सजरना गरको नाग�रक �हतकार� ससा राजयाट। �नजध तौराट सवा �क� ज�त सजलो , राजयाट �ा� हन सवामा पहच, चयन सवतचता, उपलवधता, सतर�यता र सवा �लन �दनधचको समध अपकत रपमा रा�ो दखदन। यध काररल सावरज�नक सवा दरह द गएको । राजय नाग�रक �हतकार� गठ� भएकोल उसाट �ा� हन सवा न अनभत तहको, सहज, सतर�य र समयम �ा� हनपन� �यो। सवरसाधाररक आदश (मत) र साधन (कर) ाट स�ा�लत राजय सवा �कन दरह भरहको ? सगठनको भ�ापन, कमरचार�को अकमरायता, ञ�टलो कायर�व�ध र उचच सवालागत न यसका �मख कारक दखए। सवा�ाह�–सवा�दायक (��सधपल–एजाट) समध सौहादर दखएन। क गर सवा समध सधानर स�क भ� सदभरमा लायतध �धानमचध जोहन मजरल कह� �नकायमा पर�कर सवरप ‘नकस सटप एजसध’ लाल उपयोगमा लयाए। बयवसापकलाल �मख कायरकार� अ�धकक तका रपमा


�लइयो, उपलवध करार ग�रयो र कायरस�ालन सवायसता �दइयो। यो �व�ध �योगाट दखएका आशालागदा न�तजालाल �वसतार गर� अय �नकायमा प�न एजसध मोणल �योग ग�रयो। सन १९९१ ाट २००० मा आइपगदा नपगद लायतध �नजामतध सवाल समपादन गन� क�रव ७६ ��तशत काम एजसध मोणलाट �वतरर गनर ा�लयो। अय यरोपधय मलक, अम�रका, अ��लया, अ��का हद गोलाधरका सव कनामा राजय सवाको एजसधकररको �योग हन ालयो।

क कसता सवा एजसधकरर गनर स�क ?

यसको एकल उसर न। सामायतय राजयका �मख सवाहर एजसधकक त हन सकदनन। राजयका �मख सवाहर भ�ाल यध पाच सवाहर पदरन, जसको वयवसापन गनर न राजयको �सजरना ग�रएको �यो:

• राजयइचा �नधारररसग समधत कामहर (नध�त, �नयम र कानन �नमाररका कामहर)।

• सरका (जधवन, सवतचता, सावरभौमससा र समपसको सरकाका कामहर)।

• वदशक समध (सध, अ�भसध, कटनध�त र य� समधध कामहर)।

• म ा ता �वस (म ा �नसकासन र करारोपर समधध कामहर)।

• याय �नरपर (�व�भ� चाख, �ववादको �नरपर गर� याय �दन कामहर)।

अय कायरहर, जसको दायरा अ�तन ठलो , सभावना र �वश�ताका आधारमा एजसधकररमा लजान स�क। साा भान धलका अनसार पाच �कारका सगठन सरचनामाफर त राजयसवा वयवसापन ग�र।

• प�हलो (‘०’टाइप) का सगठनहर यध परमपरागत �शासक�य सगठन हन। मचालय, �वभाग यसका उदाहरर हन।

• दो�ो, (टाइप ‘१’) सगठनहर: सरकार� सरचनाअतगरत सध�मत सवायसताको उपयोग गर� काननध वयिको रपमा रहन। जसतो �क नकस सटप एजसध।

• त�ो (टाइप ‘२’) सगठनहर: काननध सवायसतास�हत मचालयाट अलग राखन र सवायस ससा कहलाउन, जसतो �क लगानध वोणर नपाल।

• चौो (टाइप ‘३’) सगठन: सरकार मातहतका सध�मत शयर कमपनधका रपमा वयापार� सवा स�ालन गदरन।

• पाचौ (टाइप ‘४’) सगठन: हरा��य र कचधय सतरका सगठन यसका उदाहरर हन।

टाइप १, २ र ३ सगठनहर एजसधकररका सरचना हन भन टाइप ‘०’ र टाइप ‘४’ कमरचार�तचधय �वशषता रााद। राजयसवालाल जनमखध, �हरशधल र न�तजामखध नाउन �शास�नक सरचनालाल सध�मत सवायसतास�हत कायर �व�नयोजन गन� काम न �शासनको एजसधकरर हो।


सावरज�नक सवाको एजसधकरर एकाएक �योगमा आएको अवधाररा होइन, यसका पक�भ�ममा � कारकहर न। सावरज�नक �शासनका कचमा वयवसापनवादको �वश र �वशषतय नया सावरज�नक वयवसापनको अवधाररा �वकासप� जार ग�तशधलताका करालाल सावरज�नक सवा महतव �दन ा�लयो। यरोपधय सघको �नमाररप� यस अतगरतका सवालाल महतवका सा एजसधकरर ग�रयो, जसको �भाव ाक� �व�मा प�न पनर गयो। सरकार� कमरचार�तच��त सवरसाधाररको �वतकषरा प�न र�ो भन जनताको चतनाको सतर, लोकतचको लोक��यता र समयलाल उचच महतव �दन �वक स �वकास भयो। क�तप अवसामा कायरसमपादनका ला�ग �वशष सरचना खणा गन� �वक स प�न �ो। �शास�नक सरचना�भचाट प�न सधार र अ�सरताल महतव पायो। यध काररहरल न �रतो र सवायस सवा एजसध �सजरना गनर �व�वयापध रपमा माग ता दवाव हन गएको हो। तर त�ो �व�मा फसन, लहण र काननको कणा �नगरानधमा सन नचाहन �क स प�न कह� हदमा सवा एजसधकररका कारक हन। चाह ज होस सावरज�नक सवाको माग, �णजाइन र �वाहका ढाचामा प�रवरतन आएकाल सरकारको क�कक त अ�धकार, कायरकच र जममवार�को प�न�वरतरर ��या, कायरमलकता �वसतार, सरचनाको �रतोपना, कमरचार� वयवसापनको ढाचा प�रवतरन, सवाशतरको पनव�ध, कायरसरल�करर र सवायसता �वसतार र नध�त र �दायक �नकायको पक क�करर गनर ा�लयो। लायतका नकस सटप एजसध, अम�रकाका चाटरणर �व�ालय र सवायस कायरकार� ससा, चधनको अधरसरकार� एजसध, को�रयाको सवायस �शास�नक �नकाय यसका �वश� उदाहरर हन।

३. �कन एजसधकरर ?

सावरज�नक सवाको एजसधकरर एकाएक भएको होइन। सरकार� सगठनलाल कायरमलक र सवा�ाह�मचध नाउन सदभरमा यध �भावहर दखन ाल :

• सवा�ाह� नया सवाद र सत��को माग गनर ाल • सवा�ाह�को माग अनरप सवा सरचना प�रवतरनको दवाव पनर ालयो • सवा�ाह�को माग र दवावका कारर सरकारको �दशा�नद�श द�लयो • सवा �वाहको तौरत�रकामा सधार नलयाल नहन भयो।

राजयसवाको पनस�रचना र आ�वषकार �नरतर चलन ��या हो र �वसौ शताबद�को उसराधर ाट �वकास भएको नवउदारवाद र ए�ाइसौ शताबद�मा तध�सर रपमा �वसतार भएको नाग�रक चतनाको सतरल सवा �वतरर �राल�लाल अर �भावकार� एवम सवायस नाउन माग गर यो। सकपमा भदा सवाको एजसधकररका औचतय यध काररल दखएको हो।

• सवा गरसतर �वसतार गनर • सवा लागत घटाउन • सवाको साम�यकताका ला�ग


• �तयक जवाफद�हता कायम गनर • सागठ�नक कायरमलतामाफर त �भावका�रता ढाउन • मौ�क मलय सारकता कायम गनर • ��तसपधारतमकता र सवा�ाह� सत�� वसतार गनर • शासक�य धता �वसतारका ला�ग

• सधार, सधार, सधार वा �नरतर सधार र सवा अवषरका ला�ग।

सावरज�नक सवाको एजसधकरर लहण वा फसन होइन। यसलाल तयसक अवलमवन प�न गनर स�कदन। यसका ला�ग �वसतकत सावधानध चा�ह। प�हलो राजन�तक चतनाको सतर र वासत�वक ��तव�ता नभ अपनाइएमा � �वकक �त आउनसक। दो�ो, सवा जारको स�तको रा�ो �व�षर आवशयक पदर । सामाजक सोचक स र सवा�ाह� ससकक �तल सा �दन पदर। कायरसमपादन सचक सापना नगर� सवालाल एजसधकरर गनर हदन। एजसधको कमता र कायरसमपादन �राल� प�न महतवपरर ह । �राल��भच सधारको ततपरता सध दखन पदर। आवशयक पवारधारहर �वकास भएको हनपदर। यध पवरशतरहर परा नभएमा सा�पत �राल� प�न भतकन तर नया �राल� सापना नहन स�त दखन पग, जन अलप�वक�सत मलकहरमा दखद आएको ।

४. नपालमा सावरज�नक सवाको एजसधकरर

नपाल प�न सावरज�नक सवा एजसधकररको ��यााट अतो न। सावरज�नक ससान, तदर सगठनहर (स�म�त, कायरदल, आयोजना आ�द) सापना गर� सरकार� �शासक�य सवालाल वयवसापनको सध�मत सवायसता �दइएको �यो। यो एजसधकररको �ारमभक ढाचा �यो। जनआनदोलन भाग १ प� नको �म �नवारचत सरकारल �शासन सधारका ला�ग ��तवदन पश गनर ग�ठत उचचसतर�य �शासन सधार आयोगल भनको �यो �क सरकार� तौराट पर यालएका सवाल जनताका अनभत आवशयकतालाल सोधन गरन, सवाहर लकत वगरमा पगन सकनन, सवाहरको गरातमक सतर सतोषजनक नन, सवाहर अतयत सध�मत सायाका जनतामा माच पगन सकका न, सवाहर पर याउन �ममा उपलवध साधनहर (मानवधय, �वसधय र सतगत) कशल उपयोग हन सकको न। औलयाइएका कमजोर� समोधन गनर सरकार� भ�मकालाल �रोलन काम भयो। �नजध कचाट समपादन हनसकन सवााट सरकारल हात कन, �नजध ता गरसरकार� कचको समभावनाको भरपर उपयोग गनर वातावरर नाउन, �व�भ� �वशषधकक त र सवायस �नकाय एवम तदर सरचना उपयोगमा लयाउन काम भए। जसतो �क �वभागधय सरचना ा�हर ससान, �ा�धकरर, ोणर, स�म�त, कोष, सवायस ससा र सादार� ससाको सापना र उपयोग गन� काम भयो। �शासक�य सरचना�भच प�न कायरसमपादन सचक, उपलवध करार, �ोतसाहन जसता एजसध उपकररहर �योगमा लयाइयो। अपकत उपलवध हा�सल नभए प�न यसल �योगको एउटा पाटो भन परा गर यो। �कनक� सधारको �व�वयापध लहराट


नपाल अतो रहनसकन सभावना �एन। फ�र सधारका नध�त सरचना र �योगमा हामध क�तपय मलकभदा अ�ग न दखन गरका ौ।

५. एजसधकररका �नधाररक ततवहर:

• कायर सवायसता (Autonomy)

• �नयचर र �दशावोधको माचा (Steering & control)

• सगठनातमक प�हचान (Organizational Identification)

• सगठन ससकक �त (Organizational Culture)

• उपलवधको सतर (Organizational Performance)

एजसधकरर सवा वयवसापन समसयाको एकल समाधान होइन। यसका पायो�नयर मलकहरमा प�न सवाससय, कक �ष जार�करर सवामा �म�त उपलवध दखएको भन शहर� सवा र खानपानधमा �नमन उपलवध। धरोर सवा कचमा जहा एजसधकररका ला�ग आवशयक पवरशतरहर परा भएका न, तयहा माच कह� रा�ा उपलवध दखएका न। नपालक करा गन� हो भन स�ालनका द��मा खानपानध, सामदा�यक �व�ालयमा रा� उपलवध दखएको , कोष ता वोणर, ससान �राल�मा �म�त र �वकास स�म�त र सवायस ससाहरमा यन न�तजा दखएको । सवा एजसधकररका ला�ग सवायसता, �व�रन र �नयचर, सागठ�नक प�हचान, कायरससकक �त, उपलवधको �दशरन र द�रलो �नयमनल पवरशतरका रपमा काम गदरन। हा�ा सदभरमा एजसधकररलाल हालसोल सपोटर वा �रजकसन होइन �क ा�नएका सवा �वतरर �नकायलाल एजसध मोणलमा लजान प सवायसता �दनपदर (जसतो �क ससान, �वकास वोणर, कोष र सवा उतपादक सरकार� �नकाय)। कायर �राल�को �नकपर गर� सवा लागत घटाउन सदभरमा सानधय सरकारका वणा ता सवा कलाल कायरमलक नाउन स�क। तयसत हलाक जसतो सामाजक �व�ासको सरचनालाल हउ�शयधय सवा काउटरको एजसधमा लजान स�क। �वभागधय कायरसगठनमा उपलवध वयवसापन �राल� सवल नाइ आत�रक एजसधकरर गनर स�क। तर �योग र पर�करका रपमा माच सवा वयवसापनलाल �गजोलन भन हदन।

६. नपालमा अवलमवन ग�रएका एजसधकरर मोणलहर :

• सावरज�नक ससान (सरकार� ससानहर) • सवायस ससाहर (�ा�धकरर, �वशष जममवार�का ससाहर) • सरकार� कमपनध (�मा कमपनध, ट�लकम, कक �ष �वकास व क �ल.) • �वकास स�म�त (तरकार� �वकास स�म�त, �सचाल �वकास स�म�त) • ोणरहर (सहकार� ोणर, लगानध ोणर, उपतयका खानपानध वोणर) • �वशषजता मलक कोष (नगर �वकास, ग�रध �नवारर, सवरोजगार कोष)


• सवा वयवसापन क (वयवसापन स�म�त, �नमारर स�म�त, कक �ष क) • सयि स�ालन उप�मका सरचनाहर (सा�नसाका ससाहर) • वयवसापन करार वा कायरसमपादन करार (बयिगत र ससागत) • आत�रक जार�कररको सध�मत �योग • कायरसमपादान करारमाफर त �मख कायरकार�लाल न न�तजा जवाफदह� नाउन �चलनको शरवात।

७. उपसहार

एजसधकरर सवा वयवसापन समसयाको एकल समाधान होइन। यसका पायो�नयर मलकहरमा प�न सवाससय, कक �ष जार�करर सवामा �म�त उपलवध दखएको भन शहर� सवा र खानपानधमा �नमन उपलवध। धरोर सवा कचमा जहा एजसधकररका ला�ग आवशयक पवरशतरहर परा भएका न, तयहा माच कह� रा�ा उपलवध दखएका न। नपालक करा गन� हो भन स�ालनका द��मा खानपानध, सामदा�यक �व�ालयमा रा� उपलवध दखएको , कोष ता वोणर, ससान �राल�मा �म�त र �वकास स�म�त र सवायस ससाहरमा यन न�तजा दखएको । सवा एजसधकररका ला�ग सवायसता, �व�रन र �नयचर, सागठ�नक प�हचान, कायरससकक �त, उपलवधको �दशरन र द�रलो �नयमनल पवरशतरका रपमा काम गदरन। हा�ा सदभरमा एजसधकररलाल होलसोल सपोटर वा बलाइाण �रजकसन होइन �क ा�नएका सवा �वतरर �नकायलाल एजसध मोणलमा लजान प सवायसता �दनपदर (जसतो �क ससान, �वकास वोणर, कोष र सवा उतपादक सरकार� �नकाय)। कायर�राल�को �नकपर गर� सवा लागत घटाउन सदभरमा सानधय सरकारका वणा ता सवा कलाल कायरमलक नाउन स�क। तयसत हलाक जसतो सामाजक �व�ासको सरचनालाल हउ�शयधय सवा काउटरको एजसधमा लजान स�क। �वभागधय कायरसगठनमा उपलवध वयवसापन �राल� सवल नाइ आत�रक एजसधकरर गनर स�क। तर �योग र पर�करका रपमा माच सवा वयवसापनलाल �गजोलन भन हदन।

सदभर साम�ध

१. गोपधना मनाल�, �वकास, वयवसापन र वयावसा�यकता, ऐ�यर �काशन, २०७४ २. PAR, Public Administration Review, Vol 74, iss 4, 2014

३. Overman, Sjors, and Sandra van Thiel, Agencification and Public sector Performance, Public Managemnet Rive, 18 (4), 2016


मानव पजध �नमारर ता उ�मशधल कायरससकक �तको �वकास र उपयोगय नपालको रा��य समक�� र रपातररको समवाहक

�ताप कमार पाठक 2

3

१. �वषय �वश

“समक� नपाल, सखध नपाल�” मलमच स�हतको द�घरकाल�न सोचका सा राजयल पौ योजनाको आधारपच नपाल सरकाराट सावरज�नक भसकको । यसमा समक� नपालको रा��य ल�यका रपमा मानवधय पजध �नमारर र समभावनाको परर उपयोगलाल �लइएको र यसाट न सखध नपाल�को प�रकलपना ग�रएको । यसका ला�ग आधारपचल सामाजक आ�रक रपातररको माय समवाहकमा “गरसतर�य मानव पजध �नमारर, उ�मशधल कायरससकक �त �वकास र समभावनाको परर उपयोग” लाल आतमसात गरको । नपालको स�वधानल �तयक नाग�रकलाल आधारभत शका, रोजगार�, सामाजक सरका र आधारभत सवाससय सवा पाउन अ�धकार स�न�त ग�रसकको ।

�व�मा हाल आएर सवस र तदरसत, द�घर आय भएको, धनसमपस कमाउन सकन ता सखध मानवका ला�ग धयान कत हद गएको । यसका ला�ग जान र सधपको �वकास र �वसतार, शका र ता�लमको वयवसा, सदढ मानव सवाससय, जनसायाको उचत वयवसापन जसता �वषयलाल �ा�मकता �दल मानव पजध �नमाररमा जोण �दन �वक स ढद गएको । सन २०१७ मा �काशत The Global Human

Capital Report ल भ�वषयको कायरका ला�ग सकम र सससकक त मानव ��तभाको तयार�लाल माय सरोकारका रपमा अगा�ण लयाएको । यसका अनसार

“The world is endowed with a vast wealth of human talent. The ingenuity and creativity at our collective disposal provides us with the means not only to address the great challenges of our time but also, critically, to build a future that is more inclusive and human centric. All too often, however, human potential is not realized, held back either by inequality or an unrealistic and outdated faith on the part of policymakers that investment in small sub-sections of highly skilled labour alone can drive sustainable, inclusive growth.”

3 पवर सचव, नपाल सरकार


२. मानव पजधय रा��य समक��का ला�ग ग�तशधल आधार

मानव पजधको अवधाररा सवर�म �व�मा सन १८९७ मा Irving Fisher नामक �वतानल अरशा�धय द��कोरल ��तपादन गरको पाइ जसमा उनल मानवको सधप र उतपादन कमतालाल मानव पजधको आधारका रपमा �सतत गरका न। Oxford English Dictionary का अनसार मानव पजधलाल “the

skills the labor force possesses and is regarded as a resource or asset” का रपमा वयााया गरको । मानव पजधको अवधारराल स मानव�म र कमतालाल समान रपमा हद�न। यसका अनसार मानव पजधको गरातमकता अ�भवक��का ला�ग शका, अनभव ता कमतालाल आ�रक उपाजरनका सा मलक र समाजको समक��मा योगदान गनरसकन नाउन जरर� ह र यसका ला�ग योजनाव� रपमा लगानधको आवशयकता पदर।

मानव पजध भौ�तक, मनोवयवहा�रक, न�तक र वौ��क पजधको सयोजत रप हो। मानव पजधका महतवपरर ततवमा मानव जान र सधपको �वकास, सो को उपयोग र उतपादनमा योगदान गन� कमता, ��तसपधारतमकताका ला�ग नवधकरर, नव�वतरन र सकजनातमकता ता न�तक सकदढता र ससकारगत सवलता रहका न। मानव पजधल वसत र सवा उतपादन गन� मानवधय कमता स�न�त गदर जसमा उतपादनमलक सधप, उ�शयमलक शका, काम र उतपादनको ससकार अगालको ह । यसलाल सकारातमक र अरपरर त�रकाल ��याशधल तलयाउन उतपादनशधलता, उ�मशधलता, सकजनातमकता, न�तकता, वयावसा�यकता जसता मानवधय पजधगत सकमताको आवशयकता पदर। यसमा वयिगत ता साम�हक ��मसा र �ववकको उचत सयोजनको खाचो रहको ह । मानव पजधलाल आ�रक उपाजरन कमता, रा��नमाररमा योगदान गन� कमता, सामाजक उसरदा�यतव वहन गन� कमता, न�तक ता भावनातमक कमता, आ�दल �नधाररर गदर।

मानव अरशा�का �व��वायात �वतान Amartya Sen ल मानव पजधको कचमा कमताको द��कोर (Capability Approach) को ��तपादन गरका न। यसका माय अवधाररामा सधप र दकताका आधारमा ��याशधलता स�न�त गन�, उपयोगका आधारमा न�तजा र लाभ हा�सल गन� कमता ता मानवको वयिगत र साम�हक ल�य हा�सल गन� मलय र सामसयर समा�हत रहका न। यसल मानव पजधलाल साधनका रपमा माच न�लल कमताको उपयोग गर� मानव पजधको प�रराम र लाभलाल आतमसात गनरपन� करामा जोण �दएको ।

The Global Human Capital Report, 2017 का अनसार मानव पजधका आधारभत ततवका रपमा मानवको �वकासका ला�ग महतवपरर पक उललख गरको । �यनमा (क) मानव पजध �नमाररका लगानध कमता ढाउन, (ख) मानव ससाधनको सधप र दकताको नवधकरर र �वकासका ला�ग शका र ता�लमको अ�धकतम उपयोग गन�, ता (ग) कामको उतपादकतव अ�भवक�� गन� �वशष र गहन सधप एवम अनभवध ता सधप �ा� जय� नाग�रकको सधप र दकताको उपयोग र �वकास गन� करा उललख गरको ।


उि ��तवदनल यो प�न उजागर गरको �क मानव ��तभाको �वकासका ला�ग सम� जधवनच�का चररमा शका र रोजगार�मा ग�रन लगानधल न मानव पजधको सव�रन गदर। यस ��तवदनल भनको य

“By ‘human capital’ we mean the knowledge and skills people possess that enable them to create value in the global economic system. Human capital is not defined solely through formal education and skilling. It can be enhanced over time, growing through use—and depreciating through lack of use—across people’s lifetimes. The Global Human Capital Index featured in this report thus treats human capital as a dynamic rather than fixed concept.”

“Because human capital is critical not only to the productivity of society but also the functioning of its political, social and civic institutions, understanding its current state and capacity is valuable to a wide variety of stakeholders.”

समक� समाज आ�रक, सामाजक ता सासकक �तक रपमा सवल र सदढ ह । आ�रक रपमा समक� समाज �नमाररका ला�ग उतपादनशधल मानव पजध र मानव उतपादकतवको अप�रहायरता ह । सामाजक रपमा सदढ र समक� समाजका ला�ग सवस, शकत, ससकारयि ता समावशध मानव पजधको महतवपरर भ�मका रह। तयसगर� सासकक �तक रपमा समक� समाजको सापना कामको ससकार, �मको सममान गन� ससकक �त, �दगो �वकासमखध द��कोर र न�तक गरको सव�रनाट माच समभव ह । सम�मा भ�पदार �तयक मानवल आफनो वयिगत ता वयावसा�यक �वकासको आवशयकता परा गन� र सो ाट �सजरत सामसयरको उपयोग गन� अवसरल न समक� समाजको �नमारर ह ।

३. मानवधय पजधको �व�वयापध �वक स

The Global Human Capital Report, 2017 का अनसार ��व�धको कचमा आएको प�रवतरन र यसको �मजारमा परको �भावको मलयाकन गन� हो भन �व�मा मानव पजधका ला�ग कसर� लगानध ग�रएको र सका ला�ग सामाजक समप�ता र आ�रक समक��मा यसको क कसतो योगदान रहको भ� �वषयमा �व�षर जरर� रहको । यसल शका �राल� र रोजगार�का ला�ग आवशयक पन� सधप र दकता धचको खाणल ढद गएको ता ढदो माचामा ��व�धमा भएको �वकास ता आ�रक कचमा आएको प�रवतरनल यो खाणललाल न फरा�कलो तलयाएको करालाल उजागर गरको ।

मानव पजधका समधमा �व�वयापध �वक सको �व�षर गन� हो भ� महतवपरर �वषय हामध साम सप� रपमा दखन। हालका �दनमा ज�त वयावसा�यक उ�मशधलताको महतव ढद गएको तयो भदा ढ� सामाजक उ�मशधलता (Social Entrepreneurship) ल मानव पजधलाल सामाजक�करर गनर र वयावसा�यक सामाजक जवाफद�हता (Corporate Social Responsibility) अ�भवक�� गद� सोको सामाजक वधता सव�रन गनर तयसक महतवपरर भ�मका �नवारह गद� आएको । यसल मानव पजधको कचमा नया आयाम पको जसल आ�रक �वकास, वयावसा�यक �व�रन र सामाजक रपातररधच तादातमयता कायम गद� समक��मा एक�कक त रपमा योगदान गनर सकारातमक वातावरर �नमारर गरको


। नाग�रक समाजको सशिधकररको माधयमाट मानव पजधको सामाजक वधता (Legitimacy) हा�सल गन� करामा यस �वक सको योगदान महतवपरर रहको पाइएको । सन २०१८ मा �काशत Global Human Capital Trends Survey का अनसार सामाजक उ�मशधलता �वसतार भएको जसल वातावररधय ता सामाजक कचका सरोकारवालाको सजाललाल सममान र सहयोग गद� आयमा वक�� र लाभ �ा� गन� �वक समा उललाय ढोसर� भएको ।

�वकासको कलयारकार� अवधाररा (Welfare Approach) हद आवशयकताको प�रप�तरमा आधा�रत द��कोर (Needs-based Approach) ाट अघ ढ� हाल �वकासमा मानव अ�धकारको द��कोर (Rights-based Approach) कायारवयनमा आइसकको । मानव �वकासको अ�धकारमखध द��कोरल मानव पजधलाल मानव अ�धकारको �ा�धको महतवपरर आधारका रपमा सा�पत गन� �म च�लरहको । सयि रा�सघल सन नबको दशकमा शर गरको मानव �वकास ��तवदनहरल मानव �वकासलाल मायतया चार पकाट मलयाकन गरको । �यनमा मानव कमताको �वसतार गन�, मानवका ला�ग नौटका कचलाल फरा�कलो तलयाउन, मानव सवतचतालाल सदढ तलयाउन र मानव अ�धकारको �ा�ध स�न�त गन� �वषय माय रपमा �व�षरका पक रहका न। यसल न मानव �वकासका आधारभत सतमभका रपमा समानता, सशिधकरर, उतपादनशधलता र �दगोपनालाल सा�पत गरको । मानव अ�धकारमखध द��कोरल मानव पजधको �वकास, उपयोग र सशिधकररका ला�ग �व�वयापध मापदाण कायम गन� ता राजयको दा�यतव र जवाफद�हता �नधाररर गन� जसता �वषयलाल समा�हत गरको ।

�व�मा �म र रोजगार�लाल मयार�दत नाउन अ�भयानको नतकतव गन� �व�वयापध सगठनका रपमा भ�मका खलद आएको अतरा��य �म सगठनल मानव पजधलाल मयार�दत कामको �स�ात (Decent

Work Principle) का आधारमा �ववचना गन� �राल� सा�पत गरको र यसका सदसय रा�हरलाल �म र रोजगार�का कचमा मयार�दत कामको �व�रन हनगर� आआफनो नध�त, सरचना र प��तमा रपातरर गनर �ोतसाहन ग�ररहको । यस �स�ातल मानव पजधको �वकास र उपयोगमा ��मक र कामदारको अ�धकारको स�न�तता (Rights at work), रोजगार�मा उ��त (Advancement in

Employment), सामाजक सरकर (Social Protection) र सामाजक समवाद (Social Dialogue) लाल कायारवयनमा लयाउन मागर�शसत गरको । यसको फलसवरप �म ता रोजगारसमधध नध�तगत ता काननध वयवसामा मयार�दत कामको �स�ात अनकल हनगर� मानव पजधसमधध वयवसा समयानकल प�रमाजरन र सधारको �यास हद रहको अवसा �व�मान ।

�व�मा �वसता�रत सचना ता स�ार ��व�धको �वकास ता उपयोगको �वक सल मानव पजधको कचमा �ात न लयाएको दख। यसल उतपादनका कचमा मानव पजधको �तयक �मको उपयोगलाल �वसा�पत गर� मानव पजधको ��मसाको उपयोग हनगर� परमपरागत मानव �मलाल �वसा�पत गन� �म ढदो रपमा रहको । �व�तधय शासन (e-Governance), �व�तधय वयापार वयवसाय (e-

Commerce), �व�तधय मानव ससाधन वयवसापन (e-HRM), �व�तधय �सकाइ (e-Learning) जसता


�यासल मानव पजधलाल वयावसा�यक कायर��याको पनस�रचनागत सधार (Business Process

Reengineering) को माधयमाट कायरकमता र �भावकार� सवा �वाहका ला�ग सकम तलयाउन र मानव पजधको ��तसपधारतमक कमता अ�भवक�� गद� जान करामा जोण �दन �वक स �ढरहको । सन २०१९ मा ग�रएको Global Human Capital Trends Survey का अनसार Artificial Intelligence (AI) ,

मनोवयवहार समव� ��व�ध (Cognitive Technologies) एवम याचक�करर (Automation) का कारर मानवको �सकाइ ता उतपादनशधलतामा नव�वतरन आवशयक दखएको । यसका अनसार अवका �दनमा वकलपक �मशि, कामाट महाकाम (Super job) मा जोण, नतकतव �वकास, कमरचार�को अनभवको साटो मानवधय अनभव, समह ग�तशधलतामा आधा�रत कायरसमपादनको �वक समा जोण,

कायरसमपादनमा आधा�रत �ोतसाहन �व�धको अवलमवन, ��तभाको खोजध र उपयोग, कायरजधवनका स चररमा �वशषधकक त �सकाइमा जोण �दन जसता पकमा �वशष धयान �दन पन� करा उललख ग�रएको ।

अरवयवसाको �व�वयापधकरर र �म कचको उदार�कक त जार वयवसाल मानव पजधको ग�तशधलतालाल नया आयाम �दान गरको । यसल अलप�वक�सत मलकाट अदक मानव पजध �वक�सत �म जारमा �नयारत हन र �वक�सत मलकाट दक मानव पजधको �नयारत अलप�वक�सत मलकमा हन �म ढको । यस �वक सलाल मानव पजधको शोषर हन काररका रपमा प�न �लन स�क। सा यसलाल अ�तयक आ�रक औप�नवशकताको शरआतका रपमा �लइएको र अदषय रपमा हन वयापार घाटाको माय काररका रपमा समत। यसल गदार अलप�वक�सत मलकका मानव पजधलाल दक र ��तसपधारतमक तलयाउन राजयल आफनो नध�तगत ता सरचनागत कमता सदढ गद� उचच �ा�मकता स�हत लगानध �वाह गनर अप�रहायर दखएको । यसका सा �व�षरमा आधा�रत अरवयवसााट औ�ो�गक �व�रन र आयमलक रोजगार�मा क�� गन� र �व�षराट �ा� आयलाल पनलरगानध गर� सवदशमान �मजारको गरातमक �वसतार ता मानव पजधको �वकास र उपयोग गनरपन� चनौतध मायरपमा पदा भएको ।

�व�मा शका, सवाससय ता मानवजधवनका ला�ग अतयावशयक सवा ता वसतको उपलबध एवम मानवजधवनको शार��रक, मान�सक ता मनोवयवहा�रक गरसतर�यता �व�रन गन� �व�भ� �यासका कारर मानवको ाचन उमरमा उललाय ढोसर� हद गएको जसाट लाभाश (Longevity Dividend) मा वक�� समत भएको । ढ� ाचको काररल हन लाभल मानव सवाससयका सा सामाजक ता आ�रक फाइदाको �वल समभावना रहको । यसल गदार �मशि यि जनशिको उपलबधतामा वयापकता आउनका सा ढ� उमरका मानवको उपयोगका ला�ग कचगत वयापकताको सह� प�हचान गन� र सोका ला�ग उपयि ररनध�तगत कमता हा�सल गनरपन� चनौ�त �ढरहको । यसका सा जनसाायक सरचनामा आएको प�रवतरनल आ�रक रपमा सकम मानव पजधको ग�तशधलतामा �भाव परको । यस प�रवतरनल मानवको ाचन उमरमा उललाय ढोसर� हद गएको र यवाको जनसायाको तलनामा सधपयि अनभवध �ौढावसाको जनसायाको अनपात ढद गएको । यसल गदार मानव


पजधको ग�तशधल उपयोगाट न मलकको आ�रक समक�� हा�सल हन यारलाल आतमसात गर� मानव पजधको �वकास र प�रचालनसमधध कमतामा सारभत प�रवतरनको आवशयकता दखएको ।

४. गरसतर�य मानव पजधय अवधाररा र औचतय

मानव पजधका आधारभत पकका �वषयमा मा�का अनचदमा वररन ग�रस�कएको । मानव पजधको गरसतर�यतालाल मायतया चार गरल वयााया गन� गरको पाइएको । �यनमा दहायका गरातमक �वशषता समावश भएका ह न।

(क) मलकको आ�रक ता सामाजक रपातररमा मानव पजधको योगदानको सतर (ख) उ�मशधल समाजको सापनामा मानव पजधको भ�मका (ग) मानव पजधको उपयोगतारा आयमलक रोजगार� सकजना र अरपरर उपयोग

(घ) उतपादनशधलता र वयवसाय वक��मा मानव पजधको उपयो�गता र योगदान

मानव �वकासको उपयि सरचनाको सफल कायारवयनाट न मानव पजधको गरसतर�यता कायम ह । सवस, उ�मका ला�ग जान र सधप भएको, उ�मशधल कायरससकक �त भएको मानव पजधाट न �म उतपादकतव अ�भवक�� र आ�रक सामाजक समक�� समभव ह । तयसर गरसतर�य मानव पजधका समधमा मायतया दहायका आयाम महतवपरर रहका नय

(क) प�हलोमा मानव कमताको आयाम हो जसअतगरत गरसतर�य र उतपादनमखध शका, सवाससय र तदरसतध, आयमलक रोजगार� जसता गर र �वशषता समावश भएको ह ।

(ख) दो�ोमा राजनध�तक, नाग�रक ता मानव अ�धकारसमधध आयाम पदर जसमा आफनो �वषयमा �नररय गनरसकन, �भावकार� रपमा सहभागध हन सकन र आ�रक रपमा योगदान गनरसकन सामसयर पदरन।


(ग) त�ो आयाममा आ�रक योगदानको आयाम पदर जसमा वयावसा�यक कमताका सा उ�मशधलताको उपयोग गर� उतपादन गन� र आय आजरन गनर सकन ता वयिगत, समदाय,

समाज र मलकको आ�रक समक��मा योगदान गनर सकन सकमता पदर। (घ) सा अक� महतवपरर पकका रपमा न�तक सवलताको आयाम पदर जसमा �तयक वयि

न�तक रपमा सवल र सकम हन र सभय र सससकक त समाजको �नमाररमा स��य भ�मका �नवारह गनरसकन कमता पदर।

पौ योजनाको आधारपचल आतमसात गरको �दगो आ�रक �वकास र समक��स�हतको रपातररको समवाहकका रपमा मानव पजधलाल सा�पत गनर र यसाट मलकको रपातरर र समक��मा अपकत योगदान हा�सल गनर मानव पजध �नमाररलाल गरसतर�य तलयाउन आवशयक ह । यसका ला�ग गरसतर�य शका, न�तकता र कामको ससकारको �वकास, उतपादनशधलता, उ�मशधलता र कमता, भौ�तक ता मान�सक सवाससय र तदरसतध हा�सल हन कमता एवम सकजनशधलता र नव�वतरनधय सकमता हा�सल हन जरर� ।

५.उ�मशधल कायर ससकक �त र मानव पजध

आध�नक समाज उ�मशधलतामा आधा�रत ह जसमा स वयिमा कामगन� ससकार र भावना ता उत�ररा हन, कामको सममान गन� �वक स, कामको सह� मलयाकन गन� ता नया नया �व�ध र शल�को उपयोग गर� उतपादनशधलता अ�भवक�� गन� गर ह न। तयसगर� उ�मशधल कायरससकक �तमा जोखम वहन गन�, सकजनातमकता र नव�वतरनधय कमता हन, उतपादनको मलय र मायता रहन, कायरसमपादनको ससकार हन, �म र ��को सममान, पशागत सधप र दकताका आधारमा न�तजा ता उपलबध हा�सल गन�, �वकासमलक �वक स, उचच मनोवल र आतम �व�ास कायम रहन ता जोखम वहन गनरसकन र �नरतर सधार गद� जान जसता �वश�धकक त कमता �व�मान रहको ह । मानव पजधलाल गरसतर�य तलयाउनका ला�ग मानव �वकासका स पकमा उ�मशधल गरलाल एक�कक त गनर आवशयक ह जसाट मानव पजधको प�रराममखध उपयोग हन गइ मलकको आ�रक समक��मा अपकत योगदान पगन जा।

६. मानव पजधको �वकास र स (Intelligence)

स भ�ाल तकर र वयाायाका आधारमा कन �वषय वा समसयालाल सम� रपमा झन, तसयको सयोजन गन�, जान र �वचारको �योग गन�, �व�षर गन�, �ववकशधल तवरल समसयाको समाधान गन� वा �वषयवसतको यक�न गन� मानवको वौ��क कमतालाल जनाउद। मानवधय एवम सागठ�नक द��कोराट �तयक वयिल अनभवाट �सकन, समसयालाल सकारातमक रपमा �लल समाधान गन�, स �क�समका अवसालाल �हर गर� सह� रपमा ��याशधल हन सामसयरलाल न स का रपमा �लइएको


। स ल वातावररसगको मानवधय र सागठ�नक समधलाल सकजनातमक, �हरशधल र समधर तलयाउन ता आइपरका समसयालाल नवधन र कारगर उपायस�हत समाधान गन� मनोवयवहा�रक कमता हो। मानव पजधको �वकासका ला�ग �व�भ� �कारका स को अप�रहायरता रह । �वतान Robert

J. Sternberg ल सफल स (Intelligence of Success) Triarchic Theory का रपमा (Analytical

Intelligence) �सतत गरका न। यसमा वयिको �व�षर गनर सकन स (Analytical

Intelligence) सकजनातमक स (Creative Intelligence) र वयवहा�रक स (Practical

Intelligence) का रपमा �सतत गरका न।

स समधध �व�भ� �वधाको �व�षर र वयाायाका आधारमा यसलाल वहपकधय र वहआया�मक त�रकाल वररन गनर स�क। �यनमा खासगर� ��सग समधत स (Wisdom Intelligence) जसमा �कक �त र मानवसग समधत स �कारका अवसाको ��मसापरर तवरल वासत�वकता झन,

�व�षर गन�, उपयि उपायको नौट गन�, तयसाट पन� सकारातमक र नकारातमक पकको �ववचना गन� र अ�धकतम रपमा सकारातमक न�तजा लयाउनका ला�ग �य� गन� ौ��क र �ववकशधल सामसयर पदर। तयसगर� चा�र�चक स (Character Intelligence) जसमा न�तकताका आधारमा वयिको जान, सधप र वयवहारलाल �नद� शत गन� र उचच न�तक च�रचका आधारमा वयिगत, सामाजक र सागठ�नक ग�तशधलता हा�सल गन� सामसयर �न�हत रहको ह । यसको अक� महतवपरर आयामका रपमा सामाजक स (Social Intelligence) रहको जसल नतकतवलाल सामाजक रपमा जागकत,

सामाजक पकहरको �ववचना गन� कमता, सकारातमक न�तजाको �वाह गन� कमता, सामाजक प�रवतरनका ला�ग अ�भ��रत हन सकमता, सामाजक �वकास सग समधत मलय र मायताको समव�रन गन� सामसयर जसता पक महतवपरर रहका न। तयसगर� आधयातमक स (Spiritual Intelligence)

लाल समत महतवपरर आयामका रपमा �लइएको । यसमा वयिल आफनो जधवनको अरलाल रा�ोसग झन र जधवनको उ�शय �ा�धका �ममा आइपन� र आइपरका �व�भ� �क�समका समसया ता तत समाधानका ला�ग आधयातमक जान, सधप र सचनाको �व�षर गन� उपयोग गन� ता वयिगत अहमको वयवसापन गन� सकमता रााद।

वौ��क स (Intellectual Intelligence) समत महतवपरर पकका रपमा रहको जसमा वयिल आफनो जान र सधपको �योग गर� तकर र काररको �व�षरका आधारमा कन प�न �वषयमा �नषकषरमा पगन कमता राखको ह । यसल वयिलाल �व�भ� �क�समका जान र सधपको �वकास गन� उत�ररा �दान गदर। तयसगर� नव�वतरनातमक स (Innovative Intelligence) सकजनशधलता, �व�षरातमक कमता ता वयावहा�रकताको सयोजनाट नव�वतरनातमक स को अवसा �व�मान ह जसल ��तसपधारतमक ��याशधलतालाल जागरक तलयाल नवधनतातफर उमख नाउद। यसमा �व�भ� वसत, जान वा अवसाको समानताको �व�षर र तलना गन�, फरक ढगाट हन� वा चनौतध �दन, नया करा जोडन वा मलय अ�भवक�� गन�, समहमा राखध �व�षर गन�, नावट वा सवरपमा प�रवतरन गन�, जसता


सकजनशधल कमताको �योग गन� सामसयर पदरन। मनोवगातमक स (Emotional Intelligence) ल वयिलाल आफनो सवगका वारमा जानकार� रा�, झन, �नयचरमा रा� र उ�शय हा�सल गनरका ला�ग गर�ाह� रपमा उपयोग गन� मनोवयवहा�रक कमता �दान गदर। यसमा कायरसमपादन सकमताका ला�ग भावनातमक सवगको उपयोग गन�, कायरसमपादन एव सामाजक समधको वयवसापन गन�, मान�सक र शार��रक सवाससय �व�रन गन� ता जधवन जउन कला हा�सल गन�, तनाव र ततको वयवसापन गन�, उतानशधलता �व�रन गन�, आ�द सकमता पदरन।

७. गरसतर�य मानव पजध �नमाररका समभावना र सोको उपयोगका त�रका

मानव पजध �नमाररका ला�ग मलकको समक��मा अरपरर त�रकाल योगदान गनर सकन सकम मानवको �ा�धका ला�ग जान, सधप, वयावसा�यक दकता र उ�मशधल कायर ससकक �तको �वकास गन� र सोको ला�ग आवशयक नध�तगत वयवसा, सरचनागत वयवसा, लगानध एवम �व�ध र प��तको �नमारर गनर पन� �वषय समावश भएको ह । उ�मशधल कायर ससकक �त भएको गरसतर�य मानव पजधको �वकास र प�रचालन गन� समभावना र सो को उपयोगका वारमा गहन रपमा सोच नाउन, ररनध�तगत कमता अ�भवक�� गन�, सकम सरचना �नमारर गन�, उपयि �व�ध र प��तको �नमारर र स�ालन गन�, सकारातमक सोच र मनोवयवहारको �वकास गन� ता वयापक रपमा सहकायर र सादार� �नमारर गन� लगायत �नरतर सधार �व�धको अवलमवन गनर पन� ह ।

नपालमा गरसतर�य मानव पजधको �वकास र उ�मशधल कायरससकक �तको �वकासका ला�ग समभावना �शसत रहका न। चाल आ�रक षरदख न कायार वयनमा आइसकको प� योजनाल मलकको आ�रक समक�� र सखध समाजको ला�ग प�रवतरनको समवाहकका रपमा गरसतर�य मानव पजधको �वकास, उपयोग र योगदानको �वषयलाल आतमसात ग�रसकको । यस अतगरत गरसतर�य र रोजगार मलक शका, आधारभत सवाससय सवा, रोजगार� �व�रन, मानव सधप र दकताको �वकास ता उ�मशधलता �व�रनको �वषय �मख �ा�मकतामा रहका न। यसाट मलकको सवरतोमखध समक��का ला�ग मानव पजधको �वकास र प�रचालन गन� राजयको ��तव�ता रहको सप� ह । �व�म�मा अतरार��य �वकासको योजनाव� �यासमा मानव �वकासका ला�ग �व�वयापध अ�भयानलाल �ा�मकतामा राखएको । यस ��यामा नपालको स��य सहभा�गता रहन ��तव�तासमत वयि ग�रस�कएको जसका ला�ग अतरार��य समदायको सहयोग र सदभाव �ा� गन� �वल समभावना रहको ।

�दगो �वकास ल�य २०३० ल �दगो मानव �वकासको अवधाररालाल आतमसात गर� “कोह� प�न टन हदन (Leaving no one behind)” को मलमचस�हत कायारवयनमा स रा�लाल एउट ातामा लयाइसकको । नपालल यसका समधमा रा��य ररनध�तपच तयार गर� परर कायार वयनका ला�ग आफनो ��तव�ता जाहर ग�रसकको ।


�व�वयापधकरर र आ�रक उदार�करर एवम उदार �मजारल नपालमा गरसतर�य मानव पजधको �वकास गनरका ला�ग पयार� अवसर �दान गरको । नपालको �मशिको माग �व� �म जारमा ढद जानल हालको अदक नपाल� कामदारलाल गरसतर�य मानव पजधका रपमा रपातरर गर� �व� �म जारमा नपाल� �मशिको सरकत, दकतामा आधा�रत र द�रलो उपस�त जनाउनका ला�ग समभावना दखाएको । यसाट हालको ��तवयि यन �व�षर, �म असरका र शोषर, आध�नक उतपादन ��व�ध हा�सल गन� यन अवसर जसता नकारातमक अवसा ाट गरसतर�य र सरकत रपमा �व� �मजारमा आफनो स�त सदढ तलयाउनका ला�ग ररनध�तगत ता सरचनागत तयार� गनर मागर �शसत गरको ।

नपालको स�वधानल शका, सवाससय, रोजगार�, सामाजक सरका, सामाजक याय र समावशध मानव �वकासलाल नाग�रकका अ�धकारका रपमा सा�पत ग�रसकको र यध अ�धकारको प�रप�तरका ला�ग राजय सयचलाल जवाफदह� तलयाइसकको अवसा । सघधय शासन �राल�ल क�कक त शासन �राल�लाल �दश ता सानधय तहमा सरकारको उपस�त हनगर� शासनको पनस�रचना ग�रसकको । पवारधार �नमाररको वयापक आवशयकता, मानव �वकासका सवाको वयापकता, आ�रक समक��का कचगत �वसतार, सामाजक �वकासको ढदो जममवार� र जवाफद�हता सघधय सरचनाल सकजना गरको र यसल तधन तहमा गरसतर�य मानव पजध �नमारर गर� मलकको तहगत समक�� हा�सल गन� समभावनालाल �वल तलयाएको ।

गरसतर�य मानव पजध �नमारर, प�रचालन र सधारका ला�ग �व�भ� द��कोर राजयल अवलमवन गनरपन� ह । �यनमा ररनध�तक �ा�मकताको द��कोर, कभत लगानधको द��कोर, प�रचालन र उपयोगको द��कोर, ��तभा �ोतसाहनस�हत कायरउत�ररा र मनोवलको �वकासको द��कोर, रोजगारमलक शका र उ�मशधल कायर ससकक �तको �वकासको द��कोर, �भावकार� अनगमन र मलयाकनस�हत �नरतर सधार प��तको द��कोर र सहकायर र सादार� �व�रनको द��कोर अवलमवन गनर अप�रहायर दखएको । गरसतर�य मानव पजधको �वकास र उ�मशधल कायर ससकक �तको �वकासका समभावनाको परर उपयोगका ला�ग दहायका पकमा धयान �दन जरर� दखय

(क) गरसतर�य मानव पजध �नमारर र प�रचालनलाल रा��य �ा�मकताका रपमा समावश गर� सो समधध द�घरकाल�न योजना, कचगत नध�त ता ररनध�त �नमारर गर� कायारवयन गन�।

(ख) गरसतर�य मानव पजधको �वषयलाल सम�धगत आ�रक नध�त, �दशको आ�रक नध�त ता सानधय तहको आ�रक नध�तका स कचगत कायरनध�त र योजनामा मल�वाह�करर गन�।

(ग) मलक� �ा�मकताका आधारमा स तहमा गरसतर�य मानव पजधको �वकासका ला�ग लगानध समधध �वशष ररनध�त �नमारर गर� सोका आधारमा योजना, कायर�म र जटको स�न�तता गन�। यसमा �नजध ता वयावसा�यक कच र नाग�रक समाजलाल समत आआफनो लगानधमा


गरसतर�य मानव पजध �नमारर र उ�मशधल कायर ससकक �तको �वकासको �वषय �ा�मकताका सा समावश गर� कायारवयन गनर ��रत गन�।

(घ) वतरमानमा मायरपमा जान �व�रन गन� शका �राल�लाल रोजगारमलक, वयावसा�यक, �ा�व�धक र उतपादनमलक शका �राल�मा रपातरर गर� उ�मशधलता �वकाससग शका �राल�लाल सामजसययि नाउन।

(ङ) स नाग�रकको आधारभत सवाससय र तदरसतध �व�रन गर� गरसतर�य मानव पजधको सतर हा�सल गनर सवाससय ससाहरको पवारधार, जनशि, सवास�वधा, �वसधय साधनको वयवसापन,

अनगमन र मलयाकन कमतामा मापदाण मोजम हनगर� सधार गन�।

(च) गरसतर�य मानव पजधको महतवपरर आवशयकताका रपमा रहको उतपादनशधल ससकक �त स�हतको समाज �नमारर गनर र नाग�रक तहमा उ�मशधलता �वकास गनर अ�भयानमलक कायर�म सचालन गन�। यसमा उ�मशधल कायर ससकक �त समधध सचना, शका र स�ारको कायरनध�त नाल खासगर� यवावगरलाल लकत गर� सचतना र जागरर अ�भयान स�ालन गन�।

() उ�मशधल कायरससकक �तको �वकासका ला�ग आवशयक पन� न�तक शकालाल �व�ालयसतर दखन समावश गर� न�तकतामा आधा�रत कायरससकक �तको �वकास गनर अ�नवायर वयवसा गन�।

(ज) मलकको शका �राल�लाल उ�मशधलतामचध तलयाउनका ला�ग शकक ��त�ान र उ�ोग वयवसायधच तादातमयता कायम गन� गर� समवय, सामजसय र सहकायर गन� वातावरर �नमारर गन�।

() उदार�कक त �व� �मजारलाल गरसतर�य मानव पजध अनकल उपयोग गनर र नपालको वदशक रोजगार�लाल सरकत, गरसतर�य, दकतामा आधा�रत नाउन स अदक कामदारलाल कमतधमा प�न रोजगारमलक सधप र ��व�धयि तलयाउन गर� कायरगत उपाय अवलमवन गन�।

(ञ) राजनध�तक कचमा उ�मशधलता �व�रन गनर सहकायर र सादार�मा �वशष कायर�म स�ालन गन�।

(ट) सम�धगत ता कचगत तहमा गरसतर�य मानव पजधको योजना, �वकास, प�रचालन र सधारको कायरमा नतकतव �दन र वयवसापन गन� गर� रा��य योजना आयोगमा मानव पजधसमधध �वशष सयच सापना गन�। सावरज�नक कचमा गरसतर�य मानव पजधको नध�तगत ता योजनागत वयवसापनका ला�ग हालको सघधय मा�मलासमत हन� गर� ससागत वयवसा ग�रएको सामाय �शासन मचालयलाल मानव ससाधन मचालयका रपमा �वकास गन�। तयसगर� सावरज�नक कचमा कायरसमपादन वयवसापन �राल�लाल अ�नवायर रपमा कायारवयनमा लयाउन।

(ठ) गरसतर�य मानव पजधको �वकास, प�रचालन र �नरतर सधारका ला�ग स सरोकारवालाहर सग वयापक रपमा सहकायर र सादार� �नमारर गन�।


८. गरसतर�य मानव पजध �नमाररय कसको भ�मका र जममवार�

मानव पजध �नमारर खासगर� तधन तहमा ग�र। प�हलोमा सरकारल सकारातमक वातावरर �नमारर,

सहकायर र सादार� �व�रन, उपयि नध�तगत वयवसा, ररनध�तक योजना �नमारर, मानव पजध �नमाररका ला�ग पयार� लगानधको वयवसा र �व�रन सकम र जवाफदह� ससागत वयवसा गनरपन� ह जसाट मलकमा उतपादकतव, रोजगार� र समक��धच अरपरर समध कायम गनर स�क। यसका ला�ग सरकारल हालको साधारर सामाय जान �दन शकामखध शका प��तलाल उतपादनमा कत हन �ा�व�धक र वयावसा�यक शका प��तमा रपातरर गनर आवशयक ह । वयावसा�यक समाजल उतपादनशधल रोजगार�मा आधा�रत शका, ता�लम र उ�मशधलता �व�रन गनरका ला�ग �ा�व�धक ता �वसधय सवा �दान गनरका सा �नजध कचसगको सहकायरमा मानव पजध �नमाररका ला�ग लगानध गन� कमता हा�सल गनर आवशयक ह । तयसगर� नाग�रक समाजल रोजगारमलक ता �ा�व�धक शका �लन सलाल �ोतसाहन �दन र उ�मशधलता �व�रनको ला�ग अ�भयानमलक कायर�म स�ालन गर� सचतना �वकास र वयवहार प�रवतरनमा योगदान गनरपन� ह ।

सदभर साम�ध

१. नपालको स�वधान।

२. रा��य योजना आयोग, प� योजनाको आधारपच (आ.. २०७५।७६ दख २०८०।८१ समम) ३. Baron, A. and Armstrong, M. (2007). Human Capital Management: achieving value through

people, London. ४. Barry, M. and Yvonne Du Plessis (2007), Emotional Intelligence: A Key Human Resource

Management Competence for Project Managers in the 21st Century.


न�तकता र आचार (Morality and Ethics)

शरद च पौणल 3

4

१. पक�भमध

यातायात र सचारका साधनल �वगत शताबद� दख मा�नसको ग�तशलता ढको । मा�नस, वसत र सवाको अतरसधमा वारपारल �व�वयापधकररलाल ढाल रहको । वढदो ग�तशलता र �व�वयापधकररल फरक मलय मयता, ससकार र ससकक �त भएका मा�नस वधचको समध अप�रहायर र सघन भएको । फरक फरक मलय मायता वधचको अतर��याल तध�ता पाएको । �वजान र ��व�धको कचमा भएको नव�वतरनल सा�पत मलय मायता भतकएका, कय र जोखममा परका न। नया मलय मायता आवशयक भएको । नाग�रक अनशासनको ला�ग प�हल दख अनसरर ग�रएका मापदाण �वसा�पत वा प�रवतरन भएका न। मानवधय र सामाजक समसया समाधानमा राजयको ढदो सलगनताल परमपरागत मलय मायता नयावाट �वसा�पत भएका न, हद न। वयिगत र साम�हक वयवहार �नयमन गन� कायर चनौतपरर द गएको । फ�र, मा�नसको वयवहार वयिगत माच नभएर समहगत � �म प�न ढ� रहको । साम�हक कायरको प�रमारमा माच वक�� भएको न समहको आकार र सायामा प�न अभतपवर वक�� भल रहको । समहगत वयवहारलाल �नद� शत गन� कायर प ज�टल द गएको ।

सामाजक स�ालको वकहद म�ल अ�भवयिको �कक �तमा वयापक प�रवतरन लयाएको । गोपनधयता र पारदशरताको नया प�रभाषा आवशयक भएको । सवय �नयमनको भार गरौ हद गएको । सवा�ाह�को वयिगत सचना उपयोग गरर ठला ��व�ध कमपनध आफना सवा�ाह�को वयवहारलाल �नयचर गनर ला�ग परका न। यस �कारको नरम शिको �भाव �नयमनको खाका सतहमा आउन सकको न। �नजध कचको ढदो आ�रक ग�तशलताल मा�नसको सावरज�नक र �नजध कच वधचको आउन जान �वक सलाल ढाएर सावरज�नक जममवार�मा त�को अवसा सकजना गरको । यसलाल �चन �नतात जरर� । पवर �नधार�रत मापदाणल माच सावरज�नक जधवनको �व�वधतालाल समटन

4 पवर सचव, नपाल सरकार


नसकन अवसा �नमारर भल रहको । मा�नसको आ�रक सामाजक ग�तशलतासग वयवहार �नयमनको ससागत वयवसाल तादामयता रा� गाररो हद गएको ।अक� �तर एउट मा�नसल �व�वध भ�मका �नवारह गन� अवसा आएको । यध भ�मका वधच सधमा कोन� र समानता खोजन काम चनौतधपरर द गएको ।

सामाजक �ारध भएकोल एक मा�नसल गन� �नररय र वयवहारल अक� मा�नसको �नररय र वयवहारलाल असर गदर। अ�नय�मत कचमा र �नय�मत कचको प�न क�तपय अवसामा उसल गन� �नररय र वयवहार वयिगत मलय मायताल �नधाररर गदर। तयस गर� उपसत हन आउन आ�रक सामाजक र राजनध�तक कचका चनौ�तको ततकाल सामना प�न वयिगत मलय मायता र �स�ात र वयवहारवाट गनर पदर। वा� �नयमन महतवपरर हदा हद प�न सव�नयमनको कच �वसतार भल रहको । वयिको सव�नयमन न�तकता र आचारवाट �भा�वत ह । वतरमानमा उपसत र भ�वषयमा आउन न�तक ज�टलतालाल चनर दशरनको सहारा चा�ह। न�तकता र आचारल माच अतम दाशर�नक वयााया �दन सकद । न�तकता र आचारको �वषय यसकारर वतरमान समयमा महतवपरर हद गएको । सावरज�नक �हत न �धान रहन सावरज�नक कचमा त न�तकता र आचारको योगदानवाट �कजना हन सदाचारको महतव न ढ� ।

२. न�तकता

न�तकता अारत Morality �धक शवद Mor वाट उतपस भएको हो। �धकमा Mor को अर सामाजक परमपरा एव ससकक �त ह । यस अरमा न�तकता भनको सामाजक परमपरा र ससकक �तका मलय मायतामा आधा�रत �स�ात व । औपचा�रक प�रभाषा गदार कन करा ठ�क र वठ�क �ाउन वयिल उपयोग गन� �स�ात र मलय न न�तकता हो। न�तकता भनको ठ�क र वठ�क वारको वयिगत �व�ास हो। एक �क�समल भ� हो भन अलम�लएको अवसामा वयिको वयवहारलाल �दशा �दन कमपास हो। न�तकताल खाल� कन करा ठ�क वा वठ�क �ाउन काम माच गद�न, वयिल क गदर भ� कराको भ�वषयवारध प�न गदर। न�तकता खास गरर कन वयिको वयिगत �नजध जधवनमा उसल दखाउन आ�रक करोवारको �व�सनधयता, �नयम काननको पालना र इमादा�रता, सतय �न�ा र यौन समधध �वषयमा वयि वयि वधचको समधमा क कसतो ? सवधकायर मापदाणको अनसरर गदर भ� करासग समधत ह ।

न�तकता भ� करा वयिको �भचवाट आउ न�क अरको वा� �भावमा। “�महल यह� ठ�क दख� भ� भनाल यसत वयिगत �स�ात र मलयमा आधा�रत ह । न�तकताको कायारवयन अर कसल गन� होइन, वयि सवयल गन� हो। न�तकताल वयिगत वयवहारमा एकरपता लयाउ। वयिल सवयसवध रपमा कायारवयन गन� भएकोल न न�तकताको सतर कन दल वयि र एक वयिमा प�न फरक समयमा फरक फरक ह । न�तकताको सतर स मा�नसमा वरावर हदन।


न�तकताको उतपसको वारमा फरक फरक धाररा पाइ। कोह� मा�नस न�तकतालाल भगवानको भाषा भदन। उनधहर वयि माफर त भगवानको भाषा न�तकताको रपमा वा�हर आउ भदन। यसको �वप�रत वजा�नक �वचारमा �व�ास गन� जमात न�तकता यसत स वयिगत गर जधव कोष �भच रहको �ण एन एको �हससाको उतोधन शवाय कह� होइन भदन। एकर� मा�नस यसलाल मानवधय चतनाको अधारभत च�रच मादन भन कोह� सामाज�ककररको �भाव वा वाधयता भदन।

३. आचार

यो शबद लया�टन Ethikos वाट उतपस भएको हो। लया�टनमा यसको अर च�रच भ� व । यसर� आचार वयिको च�रचसग समधत ह । आचार कन करा ठ�क वा वठ�क क हो भनध �नधाररर गनर वयिल उपयोग गन� मागरदशरक �स�ात हो। आचार असल वा खराव आचरर सग समवधत । असलपन भएको आचरर रा�ो र कम भएको वा खरावपन भएको आचरर नरा�ो ह । आचारमा रा�ो ठह�रन वयिल असलपन भएको आचारर दखाउन पदर। आचार न�तकताका �स�ात र मलय मायता, वयवसा�यक मलय मायता, आव� ससाको मलय मायता र सामाजक मलय मायतावाट �नधाररर भएको ह । आचारल मा�नसलाल �नररय गनर र असल जधवनयापन गन� कायरमा महतवपरर �भाव पादर। वकहत अरमा आचारल �वरोधाभाषपरर न�तकता -Moral Dilemmas_,असल जधवनयापन, अ�धकार र जममवार� ता क असल ? र क खराव ? भ� करा समटको ह ।

यो वयिगत भदा प�न साम�हक मलय मायतासग समधत ह । च�कतसक गरको वयवसा�यक आचार इज�नयर सग �मलदन। आचारका मापदाणको पालनाल वयि वा समहको वयवहार असल ह खराव हदन भ� मायता राखएको ह । यस अरमा आचारको सार भनको असल जधवन यापनका मागरदशरक �स�ात र मलय मायताको अनसरर गन� हो। वासतवमा आचार वयि र समाजको �हतसग समवधत ह ।

धर मा�नसका स ��याकलाप खसध �ा�धमा क�त ह । यसर� �न�त खसधको ला�ग ग�रन मानवधय कायरको असलपन वा खरावपनको द��कोरवाट ग�रन वयवसत अधययन न आचार हन आउ। आचार जममवार�सग समधत ह , जममवार� नभएको करामा आचारको उपादयता कमजोर ह । अारत वयिगत जममवार� �भचको मानवधय वयवहार असल वा खराव क हो ? भनध ाहा पाउन वसतगत व ाइ न आचार हो। �वसतकत रपमा भदा आचार भनको समाजल आफनो वयवहार, नौट र कायरको मागर दशरनको ला�ग उपयोग गन� �स�ात हो।आचार सावरज�नक �शासनसग प�न घ�न� रपमा समधत ह । आचार एक सावरज�नक �शासकल रा�ो वयवहार गनर क करामा धयान �दन प र ? भ� करामा क�त भएको ह ।

आचारका कह� �वषशताहर न। आचारको मापदाण सदावहार हदन समय र सान अनसार फरक पदरन।अारत आचारका मापदाण ग�तशल ह न। यारमा आचार समाजक �राल�को उतपादन


हो। आचारको प�रभाषामा पालना गन�को योगदान रहको हदन, अरल न प�रभा�षत गरको ह । आचारको कायारवयन प�न अरल न गदर। आचार काननध र वयवसा�यक मागरदशरनल �नधाररर गरको ह । कतधपय अवसामा आचारका मापदाण न�तकताको मापदाणसग �वरोधाभाषमा रहका ह न। उदाहररको ला�ग जयानमारालाल वचाउन काम न�तक द��कोरवाट कन प�न हालतमा ठ�क होइन तर व�कलको पशवर आचररल यसलाल ��तधत गद�न।

आचारका तधन हागा न। प�हलो क गनर ह र क गनर हदन भ� �ववरर भएको �ववररातमक आचार -Descriptive Ethics_, दो�ो, असल वा खराव कायर �ाउन सतर वा वयाायातमक आचार -Normative or Prescriptive_ र त�ो आचारको उतपस र अवधारराको वारमा अधययन गन� मटा आचार -Meta Ethics_। तयस गर� �वश� कायर कच अनसारको �योगातमक आचारलाल -Applied Ethics_ चौो हागा सरह मा� ग�र।

४. न�तकता र आचार वधचको फरक

न�तकता ठ�क वा वठ�क ठहर याउन वयिगत �स�ात वा मलय मायतासग समधत भन आचार असल वा खराव च�रचसग समधत । यह� अतरनध�हत फरकको आधारमा न�तकता र आचारको तलना दहाय वमोजम गनर स�क।

�.स. न�तकता आचार

१ ठ�क वा वठ�क वारको वयिगत �व�ास न�तकता हो।

क असल वा क खराव �ाउन म�त गन� मागर दशरक �स�ात आचार हो।

२ न�तकता सामाय �स�ात हो। आचार Ethikos शबदवाट उतपस भएको हो।

३

सामाजक र सासकक �त मलय मायताल न�तकता �नधाररर गरको ह ।

वयिगत, काननध र पशवर मलय मायताल आचार �नधाररर गरको ह ।

४ न�तकता अ�धकाश अवसामा वयिगत ह ।

समह वा साम�हक ह , समहसग समधत ह ।

५.आचारका �स�ात

आचारको वयााया गनर मायतय तधन �स�ात �चलनमा न।


५.१ स�गर �स�ात -Virtue Theory_

यो �स�ातल कमर वा वयवहारभदा प�न वयिगत गरलाल महतव �द।वयिगत गरमा आधा�रत यो �स�ातको ��तपादन इशापवर तधन सय वषर अगा�णका कलटो (इप ४२८–३३७) र ए�रसटोटल (इप ३८४–३२२) गरका �ए। उनधहर मानवमा �व�मान गरल न कमर असल वा खराव भनध �नधाररर गदर भदन। उनधहर आचार कमर भदा मा�नसका गरमा खोजन पदर भदन। यो �स�ातल �न�त गर भएको वयिल माच आचारयि कमर गनर सकद भ� मायता रााद। यो �स�ातल जान -Prudence_, याय -Justice_, सयम -Temperance_ र तागत -Courage_ चार गरलाल �दवयसदगर -Cardinal Virtue_ माद। यध चार गर जन वयिमा ह उसल न असल कमर गनर सकद र जसमा यध गर हदनन तयसको कमर प�न असल हन सकदन भ� मायता यस �स�ातका अनयायध राादन।

यध चार सदगरलाल यसर� प�रभा�षत गनर स�क। कन समयमा कन कायर ठ�क हो ? भनध �ाउन सकन कमता जान हो ।पवार�ह �वह�न अवसा वा �नषपकता याय हो। सव�नयचर अवा आवग मा� �नयचर गरर �ववकको �योग सयम हो। सहनशलता र कन करा चलायमान गराउन सकन कमता तागत हो।

५.२ कतरवय र दा�यतव �स�ात -Deontological Theory_

यो �स�ातको ��तपादन इमानएल काटल (ल स १७२४–१८०४) गरका �ए। यो �स�ातल आचारको पर�कर गनरको ला�ग कमर गन� कतार वा प�रराम भदा कसर� कमर ग�रयो भ� करामा जोण �द। यसल मनखसध ग�रएको होइन �क कतरवय वा द�यतवको रपमा ग�रएको कामको माच आचार पर�कर गनर पदर भ� करामा जोण �द। आफनो कतरवय क हो ? र यो �नवारह गदार अरको अ�धकार ��तको दा�यतव क ह ? भ� करामा धयान �दएर �नररय गनर पदर। फ�र, कतरवय र दा�यतव माच भएर प�न हदन, ग�रएको कमर �नयम कानन �भच परको हन पदर। वासतवमा काट तकर �स�ातका -Theory of Rationality_ ��तपादक �ए। उनल तकर मा आधा�रत �नररयलाल माच ठ�क �नररयको सजा �द। तकर लाल जोण �दन काटल �नयम कानन नाउन कामलाल तकर यि काम मादन। �नयम काननको प�र�ध �भच ग�रएको काम माच कतरवयसग समवधत ह । तयसकारर उनको �वचारमा �नयम कानन अनसार भएको काम माच तकर परर ह । यो �स�ातल रा�ो आचार �भच पनर कानन वमोजम कतरवय र दा�यतवमा परर माच पयार� हदन तयो कमर गदारको मनशाय प�न ठ�क हन पन� करामा जोण �द।


५.३ प�ररतधवाद �स�ात -Teleological Theory_

यो �स�ात इगलस दाशर�नक ज�रमध वामको (ल स१७४८–१८३२) उपयो�गतावाद -Utilitarianism_ मा आधा�रत । यो �स�ातल कसको वयवहार ठ�क वा न ? भ� कराको �नकययल वयवहारको प�ररतधवाट गनर पदर भद। तयसतो वयवहार ठ�क ह जसल अतमा रा�ो न�तजा लयाउ। यो �स�ातल पाच वा माधयमलाल महतव �ददन, खाल� वयवहारको प�ररतधलाल माच जोण �द। मतलव अतल माधयमको औचतय सा�पत -End

justify the means_ गदर भ� मायता रााद।

यो �स�ातल खसध �ा� गन� मानवको एकमाच अ�भ� हो भद प�ररामको असलपन खसध ढाउन र पधणा कम गन� वयवहारमा ढ� ह भद। अारत धरको �हतगन� र धरको खसध ढाउन वयवहार रा�ो आचारमा पदर। अ�धकाश सावरज�नक �नररयहर खसध र �पणाको �हसाव �कताववाट गन� ग�र।सावरज�नक �नररयको आचारको पर�कर तयसल �कजना गन� �हत र लयाउन खसधको प�रमारको आधारमा गनर पदर भद यो �स�ातल।

प�ररतधवाद �स�ात �भच खाल� सख र पधणाको लखाजोखा गन� -Hedonistic_ वामको उपयो�गतावाद माच आउदन। यस �भच अर �क�समका प�ररतधको पर�कर गन� �व�ध प�न न। �वशष गर� राजयल गन� लोककलयारका कायरलाल ठ�क ठहर याउन राजय प�ररतधवाद -State consequentialism_, अरलाल वाहक गर� आफनो सवारको ला�ग माच ग�रन कायर भएको कमजोर आचारको (Ethical Egoism) र आफलाल वाहक गर� अरको �हतको ला�ग माच कायर गन� आचार सघन भएको (Ethical Altruism) लाल प�न यो वगरमा राखर पर�कर गनर स�क।

५.४. मटा आचारका �स�ात -Meta Ethical Theory_

मटा आचारल, आचारका अवधारराको मलयाकन गदर, यो कमर वा वयवहारसग समवधत हदन। यसल आचारलाल दाशर�नक ततव �दान गदर। यो �स�ात �वशष गर� आचार सवतच रपमा रहको ह वा आचार �दमागको मनोवजा�नक ��कयाको उपज माच हो भ� �वषयसग समधत । यस �भच आचार शवदको प�रभाषासग समधत शवदार �स�ात -Semantic

Theory) आचारको मापदाण मा�को �व�ाससग समधत आधारभत �स�ात -Substantive

Theory) र आचार जान �नषकषरको -Inference_ रपमा �ा� ह भ� औचतय �स�ात -Justification Theory) रहका न।

शवदार �स�ात �भच प�न आचारको वाकयल �नररय वा �वचार �द र यसको �व�षर गरर साचो वा ठो क हो ? ठहर याउन स�क भ� सजानातमक -cognitive_ र आचारको वाकयल


�नररय वा �वचार �दन सकदन, तयसकारर यसवाट साचो वा ठो ठहर याउन स�कदन भ� असजानातमक -non cognitive_ आचार गर� दल मत रहका ह न।

५.५. �योगातमक आचार -Applied Ethics_

�योगातमक आचार खास खास �ववादासपद न�तक म�ासग समधत । यो तयसतो वला ज�टल ह जव सव �नररयका �वकलपहर उसक गरौ ह न। असाधय रोगमा मनर पाउन इचामरर र गभरपतनको �वषयलाल यस�कारका �ववादासपद न�तक म�ाको रपमा �लन स�क। यसता �ववादासपद �वषयमा न�तक �स�ातसग समधत जानको म�त �लन कायरलाल �योगातमक आचार भ�न। �वशष गर� दहायका �वषयमा न�तक �स�ातको जानल �ववाद �नरपरमा म�त गदर।

१. ज�वक आचार: जधव र औषधध �वजानका ज�टल न�तक म�ासग समधत २. वयवसाय आचार: सग�ठत कचको वयवसा�यक �वषयका न�तक म�ासग समवधत ३. सगठनातक आचार: साम�हक कायर गन� समहका सदसय वधचको कायरसमधसग

समधत ४. याचक आचार: कक �चम �व�ताका ज�टल न�तक �वषयका म�ासग समधत

५. स�नक आचार: वल �योग �वषयका ज�टल न�तक म�ासग समधत ६. राजनध�तक आचार: राजनध�तक काम र तयो काम गन� राजनध�तजको कायर वारका ज�टल

न�तकतासग समधत ७. सावरज�नक कच आचार: सावरज�नक अ�धकार�लाल आफनो कतरवय ��त �नद�शत गन�

न�तकताका �वषयसग समधत

६. आचार �नधाररर (Determination of Ethics_

आचार कन प�न मा�नसको वयवहार ठ�क वा न ? भ� कराको �नधाररर गन� ततव हो। कन प�न वयवहार ठ�क वा वठ�क क हो ? भ� कराको �नधारररको ला�ग तधन चजमा धयान �दन पदर। प�हलो हो वसत, दो�ो हो अत, र त�ो हो, प�रवश। मा�नसल आफनो इचा अनसार मन, वचन र कमरल कन चज समपादन गनरको ला�ग वा नगनरको ला�ग नौट गदर तयो प�हलो �नरारयक ततव हो। अारत �वषयको �कक �त, खराव �वषयको नौट असल आचारयि नौट हन सकदन। अक� ततव अत, कतारको मनसायसग समधत । क उ�शयको ला�ग कन काम नौट ग�रयो ? वा काम ग�रयो भ� कराल तयो वयवहार असल आचारमा प र पद�न भ� कराको �नधाररर गदर। गलत मनसाय राखर गनर खोजएको वा ग�रएको वयवहार आचारमा ठ�क हन सकदन। मानवधय कायर वा न�तकताको �वषय भदा फरक रहर प�रवशल आचारलाल महतवपरर रपमा �भा�वत गदर। प�रवशल आचारको �वषय वसतलाल न उलटपलट गर� �दन सकद भन कन कायरको असलपन र खरावपनको माचा तल


मा� पा�र�दन प�न सकद। प�रवशलाल पारख नग�रकन खाल� वसत र मनशायमा आधा�रत भएर माच आचारको �नधाररर परर हन सकदन। तयस कारर कन प�न मानवधय वयवहार आचारको �हसावल असल हन आचारका मलय मायताहर �कक �त, मनशाय र प�रवश गर� �तन ततवमा असल ठह�रन पदर। कन प�न मानवधय वयवहारमा यध �तन चजको माचाको �हसाव �कताव गरर तयो वयवहारको आचार �नधाररर गनर पदर। यध �तन ततवमा ज�त ढ� असलपन ह तयो वयवहार उसन ढ� असल ह ।

७. आचारको प�रराम -Consequence of Ethics_

कन वयवहार समप� भल सक प� उतपादन हन न�तजाल लयाउन �भाव प�रराम हो मनसाय त खाल� माधयम माच हो, प�रराम चाह� न�तजाको �भाव हो। कन वयवहारको गरसतर तयो वयवहारल �कजना गन� प�रराममा रहको असलपनल �नधाररर गदर। प�रराममा असलपन धर कायरको गरसतर प�न रा�ो ह कम गरसतर प�न कम न ह । आचारको प�ररामको वयााया गनर प �स�ात ��तपादन भएको । वमको उपयो�गतावादल कन कायरको प�रराममा क क�त सख र क�त पधणा रहको ? भ� कराल प�ररामको गरसतर �नधाररर गदर भद। यसमा प�ररामको असलपनलाल सख र पधणासग जो�णएको ह । अारत धर सख �दन वा पधणा कम गन� प�रराम रा�ो आचारमा पदर भन कम गन� कमजोरमा। रसोल सवतचतालाल न�तकता र आचारसग जोणका न। उनल जन न�तकता र आचारका मलय मायताल मानवधय सवतचता ढाउ तयो प�रराम न रा�ो ह भदन। काट जसता माधयम �स�ातका पकपातध प�ररामभदा प�न माधयमलाल जोण �दन। उनधहर �नयम काननको प�र�ध�भच रहर ग�रएको कायरल माच असल प�रराम �द भदन। कोसन र ह�लगर त ससारमा न�तकता र आचार भ� चज न न खाल� गनर हन र नहन कायर माच रहको ह भद गनर हन कायरवाट प�रराम प�न असल आउ भदन।

८. नाग�रक सवामा आचारको महतव

मा�नसको असल जधवनको ला�ग न�तकता र आचारको महतव । न�तकता वयिगत जधवनसग ढ� सरोकार राा भन आचार मायतय साम�हक वयवहारसग समध रााद। यध दवको काम वयिगत वयवहारलाल अनशा�सत राखर असलपन ढाउन न हो। सरकार� अ�धकार सामाजक �हतको ला�ग समाज �दस अ�धकार हो। औपचा�रक र तयो प�न एका�धकारको अ�धकार �योग गन� नाग�रक सवाका अ�धकार�को वयवहारलाल ढ� माचामा असलपन भएको सावरज�नक �हतमा �नद� शत गनर सकदा माच समाजको अपका परा ह । सावरज�नक अ�धकार�को वयवहारलाल अनशासनमा रा� �नयम काननको वयवसा ग�रएको ह । तर, सदावहार सावरज�नक सवार र �नजध सवारको तनावमा रहन सावरज�नक अ�धकार�को वयवहारलाल काननध वयवसाल माच अनशा�सत रा� स�कदन। फ�र, समहमा काम गन� अ�धकार�लाल अनशा�सत रा� वयिगत न�तकता वाहक प�न साम�हक आचारको जररत पदर। यसर� सावरज�नक अ�धकार�लाल अनशा�सत रा� �नयम काननको अलवा न�तकतामा �दइन जोण र आचार


समधध वयवसाल प�न महतवपरर भ�मका खलको ह । आचारल सावरज�नक अ�धकार�को वयवहारलाल असल नाल रा� दहाय वमोजमको भ�मका खलको ह ।

कायरसमपादनको �ममा �तयक सावरज�नक अ�धकार� वयिगत र सावरज�नक �हत कन नौट गन� ?

भ� तनावमा रहका ह न ।य��प, कतरवयको रपमा उसल सावरज�नक �हत न नौट गनर पदर। उसलाल �ा� अ�धकार वयिगत सवार �व�रन वा सावरज�नक �हत �व�रनको ला�ग उपयोग गनर स�क। साम�हक वा वयवसा�यक आचारल �नजलाल वयिगत �हत��त उमख हन न�दल सावरज�नक �हत �व�रनमा लागन सघाउ।

सावरज�नक सवा वा वसत �वाहको �ममा सावरज�नक अ�धकार� असाधय धर र फरक फरक च�रच भएका सरोकारवालासग अतर��यामा रहका ह न। फरक फरक सरोकारवालासग फरक फरक ढगल वयवहार गनर पन� ह । �व�वधतायि सरोकारवालासगको अत��र यालाल �नद� शत गनर स�कएन भन अ�धकार� सावरज�नक समधको अकठरोमा पनर सकदन। अत�कर यालाल �नद� शत नगदार कसतो वयवहार असल हो ? भ� करामा अ�धकार� अलम�लन सकदन। आचार माफर त अ�धकार�को अत��र यालाल मागरदशरन गनर स�कन हदा सावरज�नक अ�धकार�लाल अकठरो पन� अवसा पाउन स�क।

कन प�न सावरज�नक �नकायमा �नवारचत, �नयि र योगयता �राल�वाट आएका गर� तधन �क�समका अ�धकार� कायररत ह न। स�ातक रपमा नध�त �नमाररको कायर �नवारचत अ�धकार�को ह । योगयता �राल� वा राजनध�तक �नयिवाट आउन सावरज�नक अ�धकार� स�ातक रपमा नभए प�न वयवहा�रक रपमा नध�त �नमाररको भ�मकामा सलगन भएका ह न। �वषशतय तहगत �कखलाका मा�लला अ�धकार� नध�त �नमाररमा �तयक सलगन भएका ह न। आफनो दा�यतव �भच नपन� कायरमा सलगन हन पदार सावरज�नक अ�धकार�ल आफनो भ�मकालाल आफनो सवार �व�रन तफर ढलकाउन सकदन। अ�नवारचत अ�धकार�ल �नवारचत पदा�धकार�ल गन� काम गदार हन सकन �वचलन आचार�ारा वयवसत गरर रोकन स�क।

औपचा�रक अ�धकार �योग गन� अ�धकार�हरलाल �ा� अ�धकारलाल आफनो वा आफत वा आफना नजकका मा�नसको �हतमा पवार�ाह�ढगल �योग गनर स�क। यसलाल सवारको �दको अवसा भ�न। सवारको �दको यो अवसालाल आचार समवधध वयवसा�ारा �चन स�क।

नाग�रक सवाका अ�धकार�ल कानन वमोजम काम गनर पदर। �तयक काननल क काम गनर ह ? र क गनर हदन ? भनर प�हल न �नधाररर गरको ह । तर, यसतो काननध वयवसाल माच अ�धकार�को वयवहारलाल �नयमन गनर स�कदन �कन क� यसतो वयवसा क�हलय पयार� हन हदन। यो काननध अपररतालाल समहगत र वयवसा�यक आचार माफर त �नयमन गनर स�क।


नाग�रक सवा वयि वयिको सम�ध रप माच होइन, ग�तशल समह प�न हो। यसल कायरसमपादनको ला�ग आफन अनौपचा�रक मलय मायता नाउन काम प�न गदर। यसतो समहलाल समहगत र पशागत आचारको माधयमवाट आफन मलय मायता भएको पशवर समह नाउदा कायरसमपादन र हसतकपलाल कमजोर पन� काम �भावकार� नाउन स�क। यसल समहको कायरगत सवायससा चाउद परर जवाफदह� नाउन प�न म�त गदर।

राजनध�तक तहमा सरकार खाल� ोलन काम माच गदर। यारमा नध�त कायर वयन गन� काम सावरज�नक �शासनको हो। तयसकारर सरकारको वध नाग�रक सवाल �नधाररर गदर। रा�ो र पयार� आचार समधध वयवसाल नाग�रक सवाको सतर मा� उठाउन म�त गदर। सतर�य नाग�रक सवाल अततय सरकारको �व�सनधयता र उसका ग�त�व�ध ��त जनताको भरोसा ढाउन म�त गदर। यसल सरकारको वधा�नकता �व�रन गदर।

शिको वयापार ग�रन ��ाचार एक ज�टल �क�समको अपराध हो। यो समय वा सान �वशषमा सध�मत समसया होइन, सवरका�लक र सावरभौ�मक समसया हो। ��ाचार वयवहार �वचलनवाट उतप� ह । पवर �नधार�रत अनशासनका शतर पालना नगदार ��ाचार ह । एक र� मा�नस त ��ाचार भनको न�तक र आचारमा सखलनको प�ररतध माच हो भदन। यस अरमा न�तकता र आचारको पालनाल ��ाचार र अ�नय�मतता घटाउन म�त गदर। �वशष गर� पवार�हपरर वयवहार वा सवारको त�वाट उतप� हन ��ाचारजय ग�त�व�धको �नयचर सावरज�नक अ�धकार�मा न�तकता र आचारको �व�रनवाट �भावकार� रपमा हा�सल गनर स�क।

��ाचार �नयचर पसा र �महनतको लगानध माग गन� उ�म हो, �वना लगानध ��ाचार �नयचर हन सकदन। फ�र, पसा माच खचर गरर यसलाल �न�म�ा� नाउन प�न स�कदन। सरको अवसामा �भावकार� भए प�न एउटा सतर प� लगानधको ��तफल घटर जान ह । �व�भ� �ा�मकता भएका �वकासशल दशका सरकारहर ज�हल प�न खचरको दवावमा रहका ह न। न�तकता र आचारमा जोण �दन भनको वयवहार प�रवतरन गन� हो। वयिगत फाइदा माग गन� र �दन तयार हन दवको वयवहार न�तकता र आचारको शका र �व�रनवाट प�रवतरन गनर स�क। न�तकता र आचारयि वयवहारमा जोण �ददा वयिगत फाइदा आप�तर गन� �नजध कच र माग गन� सावरज�नक अ�धकार� दव तफर को ��ाचारजय ग�त�व�ध घटाउन स�क। ��तरोधातमक र उपचारातमक भदा वयवहार प�रवतरन ��ाचार �नयचरको स भदा �भावकार� उपाय हो। सावरज�नक अ�धकार� र नाग�रकमा न�तकता र आचार �व�रन गनर सकन हो भन अतयत कम लगानधमा धर ��ाचार रोकन स�क। यस अरमा न�तकता र आचारको �व�रन ��ाचार �नयचरको ससतो साधन हो।


११. असल आचारका माय ततव

आचारका मापदाणमा कमरचार�को वयवहारलाल असल वनाउन आवशयक �वषय माच समावश गरर हदन। यसलाल �भावकार� नाउन समा�व� �वषयवसतको प�रभाषा, सवा�मतव, जवाफद�हता, �कक या, उसरदा�यतव र वा� �नगरानध आ�द जसता ततवमा प�न रा�ो धयान पर यारउन पदर। �वशष गर� नाग�रक सवामा आचार वयवसापनलाल �भावकार� नाउन दहायका �स�ातलाल पालना ग�रएको हन पदर।

(क) नाग�रक सवालाल वयवसत गनर सरचना ग�रएको आचार समधध वयवसा सप� र सरल हन पदर। �ववररातमक आचार ज�त न वयापक भए प�न यसल कायर समपादनको �ममा आल पन� सव ��हरको उसर �दन सकदन। तयसकारर आचारका मापदाणमा �ववररातमक र वयाायातमक दव खाण समावश हन पदर। वयाायातमक खाणल �ववररातमक खाणमा समावश नभएको �वषयमा अ�धकार�लाल मागरदशरन गनर सघाउ।

(ख) आचारका मापदाणल नाग�रक सवाका कमरचार�को आचारयि वयवहारलाल मागरदशरन गरको हन पदर भन यसतो मापदाण पालनालाल �भावकार� नाउन मापदाणहर काननध खाका �भच समा�हत हन पदर।

(ग) आचारको वयवसा �लयो उसरदा�यतव �राल��भच समा�व� ग�रएको हन पदर। मापदाण उलघन भएको अवसामा कारवाह� गनर अ�धकार र जममवार� सप� ग�रएको हन पदर। नाग�रक सवामा कायररत कमरचार�को आचारको आकलन गनर �नय�मत सपर�वकरको वयवसा हन पदर।

(घ) खराव वा आचारको उलघनको अवसामा कारवाह� गनर उपयि �कक या र पयार� अ�धकार रहको हन पदर। कन प�न नाग�रक सवाको कमरचार�ल खराव गरको अवसामा आफनो अ�धकार र दा�यतवको वारमा जानकार हन पदर।

(ङ) आचारका मापदाण कायारवयनको ला�ग उचच राजनध�तक ��तव�ता आवशयक ह । उचच तहका कमरचार�ल आचारयि वयवहार दखाउन, कायारवयन र �व�रन गनर पदर।

(च) आचार कायार वयनको ला�ग ग�रन �नररय �कक या खला र पारदशध हन पदर। जसल �नररय र �कक याको वा� �नगरानध र �व�षरलाल सघाउन सकोस।

() सावरज�नक �शासनको नध�त, �नयम कानन र �कक याहर समा आचारलाल �व�रन गनर पदर। आचारका मापदाणको �व�रनमा नाग�रक सवा �राल� �भचका सव सयचल काम गनर पदर। समपरर नाग�रक सवा �राल� र मानव ससाधन वयवसापनल आचारको �व�रन गनर पदर कन एक वा दल एकाल वा शाखाल माच गरर हदन।

(ज) आचारका मापदाणमा �नजध कच र सावरज�नक कच धचको अतर��याको ला�ग सप� मागरदशरन आवशयक पदर।


१२. आचारका औजार

�व�भ� दश र दश �भचका ससाहरको आचार समधध वयवसालाल �नयालदा नाग�रक सवामा आचार समधध वयवसा कायारवयनको ला�ग आचार स�हता, कायरसचालन स�हता वा आचरर समधध वयवसा, आचारको मागरदशरन आ�द नामका औजारहर �योग भलरहको दख। नपालमा आचार समधध वयवसा नाग�रक सवा समधध ऐन र �नयममा वयवसत । नपालका याय�धशको हकमा भन याय�धश भलाल �नमारर गरको औपचा�रक ह�सयत नभएको आचार स�हता । नाममा वयापक अतर दखए प�न यध सव औजारको उ�शय भनको आचारलाल सतर�यकरर गन�सग समधत ।

आचारमा मापदाणको कायारवयनमा दल �क�समको वयवसा दख। एउटा हो काननध रपमा कायारवयन योगय अारत दात स�हतको र अक� हो, दात नभएको खाल� मागरशरन गन� माच। प�हलो औजार प�न दल �क�समको दख। आचारको उलघनलाल अपरा�धकरर गर� फौजदार� अ�भयोग सरह काननध �कक या परा गरर दाण ज�रवाना गन� र अक� हो �शास�नक अनशासन�हनताको रपमा कायररत सगठनल माच कारवाह� माच गन� �वभागधय कारवाह�को वयवसा। अम�रकामा प�हलो �क�समको वयवसा दख भन वलायत �ास आ�द दशमा प�ललो वयवसा �योगमा रहको दख। नपालमा नाग�रक सवाका एक समहको ला�ग �वभागधय कारवाह� हन वयवसा दख भन कन समह �वशष गर� याया�धशको हकमा खाल� न�तक वधनको रपमा रहको पाइ।

१३. नपालको �नजामतध सवामा आचारको वयवसा

नपालको नाग�रक सवाको ठलो �हससा �नजामतध सवाका कमरचार�को ला�ग आचारको वयापक वयवसा भएको दख। �नजामतध सवा प�रचालनको काननध औजार �नजामतध सवा ऐन, २०४९ को प�रचद–

७ मा आचरर (आचार) समधध �वसतकत वयवसा ग�रएको । ऐनको दफा (४१) दख दफा (५५) सममगर� १९ वटा ग�त�व�धलाल आचररको रपमा सम�टएको । यध वयवसाहर �नय�मतता र समय पालना, अनशासन र आजापालन, राजनध�तक �भाव र सहभा�गता, सरकारको आलोचना, गोकयता, दान, चदा र उपहार, वयापार वयवसायमा सलगनता, चनाव वा �दशरन वा हणतालमा सहभा�गता, नक, धनार वा घराउ, सरकारको ��त�न�धतव, पशवर सगठनको सदसयता, समपस �ववरर, यातना र अय आचरर समधध वयवसासग समधत । यो �ववररातमक आचारमा ९ वटा कतरवय अारत गनर पन� र १० वटा �नष�धत अारत गनर नहन आचरर न।

ऐनमा आवशयकता अनसार आचरर समवधध �नयम नाउन स�कन र यसर� नको �नयम ऐन सरह हन वयवसा समत ग�रएको । यस अतरगत सरकारल २०६५ सालमा �नजामतध सवाका कमरचार�को आचरर समधध �नयमावल�, २०६५ नाएको �यो। यो �नयमावल�मा प १५ ग�त�व�धलाल आचाररको मापदाण नाइएको । यो �नयमावल�को प�रचद–२ मा ७ वटा कायारलयगत आचरर उललख ग�रएको भन प�रचद – ३ मा ८ वटा पशागत आचरर समधध वयवसा ।


कायारलयगत आचररमा वयापार र वारजयमा सलगनता, वयिगत सवार, प�रचय पच र पोशाक,

राजनध�तक तटसता, पारदशरता, सवा �वाह र गनासो वयवसापन जसता �वषयहर समावश ग�रएको । पशागत आचररमा काननको जान र पालना, पशागत मयारदा, कमता �वकास, लजाजतको पशागत शतर, गरसतर�य कायरसमपादन, पशागत मागरदशरन, �नद�शन र आ�रक अनशासन र आचारको पालना जसता �वषयहर कतरवयको रपमा समावश ग�रएको । दव �रका आचारलाल ��तवध भदा कतरवयको रपमा उललख भएको । पशागत वगरका आचार �ववररातमक भए प�न कायारलयगत आचारका कह� �वषय वयाायातमक वा मापदाणको रपमा रहका न।

यध ३४ वटा आचारका वयवसा वाहक प�न ऐनको दफा (५५) मा �नजामतध सवा �भचका समहगत र पदगत आचरर समधध वयवसा गनर स�कन करा उललख भएको । �नजामतध सवा अतरगत रहका तधस भदा वढ� समहलाल द��गत गदार �नजामतध सवामा आचार समधध वयवसा �वसतार हन सकन दख। यो वाहक प�न पशागत समहका कमरचार�ल पशागत आचारको पालना गनर पन� करा �नयमावल�मा न उललख ग�रएको । यसल नपालको �नजामतध कमरचार�ल वयापक आचार समधध मापदाणको सधमा �भच सर वयवहार गनर पन� दख।

�नजामतध सवाको आचार समधध वयवसा कायार वयन योगय अारत दात भएको वयवसा हो। तर, यो �शास�नक कारवाह�मा माच सध�मत । �नजामतध सवा ऐनको दफा (५९) मा �नजामतध कमरचार�ल आचरर समधध वयवसा उलघन गरको अवसामा सजाय गन� वयवसा । यसतो सजायमा सचत गराउन, दल तलव वक�� वा दल वषरसमम वढवा रो�ा गन� दख अय सावरज�नक सवाको ला�ग समत अयोगय ठह�रन गर� वखारसत गन� सममको वयवसा ग�रएको ।

�नजामतध सवाको आचार मलतय �ववररातमक दख। यसतो गनर पन� र गनर नहन कामको �ववरर ज�त लामो वनाए प�न परर हदन। तयसकारर आचार समधध वयवसामा वयाायातमक खाणलाल समावश गन� �चलन धर दशमा । अस�लयाको नाग�रक सवाको आचार स�हताको मा�ललो खाण वयाायातमक र तललो खाण �ववररातमक । वयाायातमक खाणल कायरसमपादनको �ममा आल परका तर �ववररातमक खाणमा नपरका �वषयमा कमरचार�लाल आचारयि वयवहार गनर �नद�शन गदर। आचार समधध वयवसा कायरसमपादनको �ममा आवशयक पन� हो। तयो ला ऐन �नयम,

इजाजतका शतर र तयो प�न वगला वगल कागजात पलटाएर �नराकरर गनर सजलो हदन। समपरर आचारको ए�ककक त �ववरर तयार गर� उपयोग गन� �चलन �नजामतध सवामा न। आ�धकाश कमरचार� ठ�क काम न आचार हो भ� आफन सकचत प�रभाषावाट कायर गदरन। तयसकारर आचार स�हता सजल रा� र हनर �मलन दसतावजमा राादा उपयोगध ह ।

अक� महतवपरर करा आचारको कायारवयन वयवसा हो। कायर वयन गनर न�सकन वा नग�रन आचारको पालना कमजोर ह । �नजामतध सवामा आचारको उलघनल अनशासनातमक कारवाह�को रपमा


�वभागधय सजायको माग गदर। नपालको �नजामतध सवामा सजाय समधध वयवसाको कायारवयन एकदम कमजोर । अनशासन उलघनमा कमरचार�लाल सजाय गनर सपर�वकक चाहादनन। सजायको ला�ग वयवसत लमवतान कायर�व�ध प�न एक कारर हो �हचकचाहटको। लामो र �टलो �कक या र चो भएर शचता मोलन पन� हनाल सपर�वकक कारवाह�को ला�ग तयार हदनन, वर सरवालाल सजायको रपमा उपयोग गनर तयार ह न। यसतो �वक सल वयापक वयवसा हदा हद प�न आचारको पालना कमजोर � गएको ।

�नजामतध सवाको आचारमा समावश भएका �वषय हदार कतधपय एकदम ससाना र सामाय समय पालना, �नय�मतता, पोशाक जसता एक कमरचार�ल सवतय पालना गनर पन� �वषय प�न दख। तयस गर� दान, चदा र उपहारलाल �नषध ग�रएको तर प�रभा�षत ग�रएको न। प�रभाषा नगदार दरासय रा� सपर�वककलाल कारवाह� गनर सहज वहाना � सकद। फ�र, दान, चदा र उपहार मागर माच आउदन नमा�गकन प�न सवा�ाह�ल �दन सकदन। कतधपय अवसामा यसलाल असवधकार गन� अवसर प�न कमरचार�लाल �ा� हदन। यस अवसामा क गन� ? भनर आचार समधध वयवसाल मागरदशरन गरको न। तयसत कतरवय पालनाको अवसामा आफनो सवार भएको वा आफत वा साधसग सरोकार भएको �वषयमा हन सकन सवारको �दलाल कसर� वयवसापन गन� ? भ� करा प�न आचारमा राखएको दखदन। �वना सवधकक �त वयापार वयवसाय गनर रो�कएको तर प�हल दखन वपापार वयवसाय गरकाल सवा �रवश गर वा �व�भ� काररल वयापार वयवसाय �ा� भएको अवसामा क गन� ?

भ� करा प�न आचारमा सम�टएको दखदन।

सामाजक स�ाल सावरज�नक कचको ला�ग प�न सचारको �भावकार� साधन द गएको सदभरमा सामाजक स�ालको �योगको �वषयमा प�न �नजामतध सवाको आचार समधध मौन । यसलाल वयवसत गनर जरर� । �जातचका आधारभत मलय मायतालाल मलजल गनर कमरचार�को कतरवय हन आउ तर, यसलाल राजनध�तसग जोणर वजरत ग�रएको । तयस गर� रा��य सरकासग समवधत सवदनशल वा आ�रक वा अय महतवपरर �नयामक पदमा वसर �नवकस भएका कमरचार�ल �नजध वा अर वा� कचमा काम गन� �वषय प�न आचारमा सम�टएको न।यसल आफलाल �ा� अ�धकार भ�वषयको पदको ला�ग उपयोग गन� जोखम रह। तयस गर� आचार वयवसाल नाग�रक सवा र पशवर समहका क�तपय अतर�न�हत समानता, मानव�धकार, उसरदा�यतव जसता मलय मायतालाल प�न समटन सकको न। आचार स�हता तयस प�न ग�तशल �वषय भएकोल अतरा��य रपमा सा�पत मयता र रा��य आवशयकताको आधारमा �नय�मत रपमा प�रमाजरन गर� रहन पदर। �वगत १० वषरमा यसमा कन प�रमाजरन भएको पाइदन। यसल कमरचार�को आचार शासक�य ग�त�व�धको �ा�मकतामा पनर नसकको �सट ह । यसल आचार स�हता ��त राजनध�तक ��तव�ता कमजोर रहको दखाउ। कमजोर ��तव�ताल वयवहार प�रवतरन गराउन सकदन।


नाग�रक सवा वकहद शासक�य वयवसाको एक �हससा माच हो। यसलाल माच न�तक र आचारयि नाउन अभयासल शासक�य वयवहारमा सधार आउदन। उलटो खरावध सरवा हन भएकोल अतको खरावध नाग�रक सवामा प�न �वा�हत हन सक। नाग�रक सवामा जसत राजनध�तक र या�यक कचमा प�न आचारको दरकार ह । नाग�रक �शासनको शषरसानमा सन राजनध�तज, सावरभौम अ�धकार �योग गन� �वधा�यका र कायरपा�लका र �वधा�यकालाल �नयचर गन� यायपा�लका प�न न�तकता र आचार समधध वयवसामा वा�धन पदर। यध कचमा आचारलाल सवचक नाएर नाग�रक सवावाट माच असल वयवहार अपका गनर ठ�क हदन। उचच पदमा सन र �ारपालको भ�मका �नवारह गन�को न�तकता र आचार न ढ� महतवपरर ह । फ�र, कन प�न कचमा आचारको वयवसा माच पयार� हदन यसलाल परसकार दाणको माधयमवाट �व�रन प�न गनर पदर।

सम�मा शासक�य वयवसा कन प�न समाजको राजनध�तक र सामाजक ससकक �तको उपज हो। सामाजक मलय मायताल शासक�य वयवसाको न�तक र आचारको पक�भमध तयार गदर। आफ न�तकवान र आचारयि वयवहार गन�ल माच अरवाट प�न तयसत वयवहारको अपका गनर �मलद,

सकद। न�तकता र आचारलाल महतव �दन समाजल माच आफनो शासक�य वयवसा सचालकवाट मा�ललो सतरको न�तकता र आचारको अपका गनर सकद, कमजोर समाजल खास धयान �ददन। वकहसर रपमा समाजल न न�तकता र आचारको समव�रन र �व�रन गन� हो। परमपरागत मलय मायता सखलन हद गएको तर, नया सा�पत भल नसकको नपाल� समाजको ला�ग न�तक र आचरर समधध शका र यसको अनशररलाल �ोतसा�हत गनर जरर� । न�तकता �व�रन गन� कामको नतकतव गन� काम समाजका अगवाहरको हो। समाज र शाशक�य वयवसामा न�तकता र आचारलाल जोण �दन र �व�रन गदार माच नाग�रक, कमरचार� र सावरज�नक जधवनमा रहका सको वयवहारलाल असल नाउन म�त पगद। यसवाट अततय नाग�रक सवाको न�तकता र आचारको ससकक �तको जगनार गनर स�क।

१३. �नषकषर

�वगत २०० वषरमा �व�मा सकजना भएका �व�भ� हसतकपल आध�नक सामाजक मलय मायतामा अभतपवर प�रवतरन भएको । ठ�क वठ�क असल खरावको �वभद गनर अकठरो पद� गएको । यस पक�भमधमा समाजलाल असल वयवहारको ला�ग �कस गराउन कायर चनौ�तपरर हद गएको । वयिगत र साम�हक तहमा ठ�क र असल वयवहारको ला�ग दाशर�नक र वयवहारगत आधार �दान गन� न�तकता र आचारको भ�मका यस अरमा वतरमानमा प महतवपरर द गएको । समाजको सा सावरज�नक जधवनमा ढद गएको ज�टलताल यो कचमा न�तकता र आचारको माग प�हल भदा ढद गएको । सावरज�नक जधवनलाल सह� र असल नाउन �वगत दल दशक दख रा��य र अतरा��य रपमा �यास भल रहका न। नपाल प�न यसमा सहभागध भल रहको ।


शासक�य वयवसाका तधन अग मधय कायरका�ररधको माय हात नाग�रक सवा, धर र एका�धकारको अ�धकार �योग गन� �नकाय हो। सावरज�नक �हत एक माच कतरवय भएको नाग�रक सवाका कमरचार�लाल यसवाट �वच�लत हन �दन हदन। नाग�रक सवाका कमरचार�लाल सावरज�नक �हतको कतरवयमा कद�कक त भल असल वयवहार गनरको ला�ग आचारका मापदाणहर �नधाररर गर� कायारवयनको समत वयवसा ग�रएको ह । �वशषतय सवा�ाह�को अपका, सावरज�नक �शासनको �ा�मक कतरवय र मलय ता पशागत वा वयवसा�यक मलयलाल �वषय सत नाएर काननध खाकामा �सतत ग�रएको कायारवयनयोगय आचारका मापदाणलाल रा�ो वयवसा ठहर याइ। तर, अनभवल आचारको सरचना गदार �न�त �स�ातको (�वषय, �कक या र पालन) अनसरर गदार माच आचारको पालना �भावकार� हन दखाएको । न�तकता र आचारमा सन कायर रा�ो भए प�न कठ�न ह । यसको ला�ग मलय चकाउन पन� ह । तयसकारर अनगमन र कायारवयन �भावकार� नभएको आचार हासधको दखाउन दात वाहक कह� हदन।

नपालको नाग�रक सवाको सव भदा ठलो समहमा आव� �नजामतध सवामा कायररत कमरचार�ल आचारको वयापक खाका �भच सर वयवहार गनर पदर। ��ाचार र अ�नय�मतता रोकन, कामलाल दक र �भावकार� नाउन ता उसरदा�यतव �राल� �लयो नाउन आचारलाल उपयोग गन� हो भन आचारको �वषयवसतलाल समसाम�यक नाउद �वक�सत मायता अनरप प�रमाजरन गन� र कायारवयनलाल �भावकार� नाउन �नतात आवशयक । पालना कमाजोर रहको वतरमान अवसाको �नरतरताल कमरचार�को वयवहार ठ�क र असल नाउन स�कदन। फ�र, एकाक� रपमा �नजामतध सवालाल माच आचारको वयवसा �भच समटर सशासन हा�सल हन सकदन, उलट अतवाट यसमा �वकक �त �वाह हन खतरा रह। शासक�य वयवसाका राजनध�तक र या�यक �नकायलाल प�न �भावकार� आचारको वयवसा �भच समटन पदर।

न�तकता र आचारलाल महतव �दन ससकक �त, चाह तयो औपचा�रक सरकार� सरचना �भच होस वा वा�हर होस, नदासमम न�तकता र आचारलाल �व�रन गनर स�कदन। कन प�न मलकको शासक�य वयवसा समाजको परावतरन वाहक कह� नहन भएकोल नपाल� समाजलाल प�न शका र चतना माफर त उचच न�तकता र आचारमा रहन र सोह� अनसारको वयवहार अरवाट अपका गन� सतरमा पर याउन आवशयक । यसल माच सम� सावरज�नक सवालाल आचारयि नाउन स�क। यसवाट सवतय नाग�रक सवा र तयो �भचको �नजामतध सवा प�न उचच आचारयि � दवाव सकजना हन ।

सदभर सम�ध

१. Sandel, Michael J,"Justice: What's The Right Thing To Do", Penguin Books,London, England, 2009

२. Thomson JAK.translated, "The Ethics of Aristotle: The Nicomachean Ethics", Penguin Books, Middlesex, England, 1979


३. Das, Gurcharan., "The Difficulty of Being Good: on the Subtle Art of Dharma", Penguin Books, New Delhi, India, 2012

४. Kahneman, Daniel, "Thinking Fast and Slow", Penguin Books, London, England, 2011 ५. "Promoting Ethics in Public Service", ST/ESA/PAD/SER.E/8, Department of Economic and

Social Affairs, Division of Public Economics and Public Administration, United Nations, New York, 2000

६. Dmochowski, Mariusz.,Jurczuk,Anneta.andSeczepankowski,Robert, "Ethics in Public Administration", http://www.wsap.edu.pl/wsap/files/StronyZakladkiDownload/file/Ethics%20in%20Public%20Administration%20-%20eng..pdf

७. "Public Sector Ethics", in Amundsen, Inge and Andrade Vicent Pinto De edited Compendium for Teaching at the Catholic University of Angola,CHR. Michael Institute, Luanda and Bergen, January 2009

८. �नजामतध सवा ऐन,२०४९, नपाल ऐन स�ह खाण ४ ,कानन �कताव वयवसा स�म�त, काठमााणौ, नपाल, २०७५

९. �नजामतध सवा �नयमावल�, २०५०

१०. �नजामतध सवाका कमरचार�को आचरर समधध �नयमावल�, २०६५

http://www.wsap.edu.pl/wsap/files/StronyZakladkiDownload/file/Ethics%20in%20Public%20Administration%20-%20eng..pdf

http://www.wsap.edu.pl/wsap/files/StronyZakladkiDownload/file/Ethics%20in%20Public%20Administration%20-%20eng..pdf


नपालको सघधय �राल�मा लखापर�कर वयवसा

रामा नपाल4

5

१. �षय �वश

नपालको राजनध�तक इ�तहासमा गरतच, सघधय �राल�, समानपा�तक र समावशध ��त�न�धतवलाल उललाय प�रवतरनको रपमा �लइएको । यसतो प�रवतरनको सफल र �भावकार� वयवसापन चनौतधको रपमा दखएको । यसल राजनध�तक र �शास�नक नतकतवल यध प�रवतरनको वयवसापनमा �वशष धयान �दन पन� आवशयकता ।

�वसल हामध सवमा गमभधर रपमा �भाव पारको ह । तयसल �वसधय कारोारको सवचता, पारदशधता र जवाफदह�मा धरको चासो रहको ह । सदढ ता सकम �वसधय वयवसापनल सरकार ��त जन�व�ास आजरन गनरमा महतवपरर योगदान पर याउन सकद। दशको सव�चच लखापर�कर ससा एउटा तयसतो ससा हो जसल सरकार� �नकायहर र सावरज�नक ससाहरको आय वयय ता उपयोगको सवतच, �नषपक र वयवसत रपमा पर�कर गर� वयवसत सधारका ला�ग �मारमा आधा�रत रहर �व�सनधय ��तवदन उपलवध गराउ। यो ससाको भ�मकालाल वकहत र अरपरर नाउन पाच दशक भदा प�हल दख कायरमलक लखापर�करको अवधाररा अगाणध लयाइएको । यसल गदार लोकताचक मलकहरमा लखापर�करको ��तवदनलाल सधारको ाटो दखाउन भरपद� माधयमको रपमा �लइएको पाल।

यस लखमा सघधय �राल�मा लखापर�करको वयवसा कसर� �मलाउन र लखापर�करलाल �भावकार� नाउन क गनर पलार भ� �षयमा सकपमा चचार गन� �यास ग�रएको ।

२. लखापर�करको औचतय

हामधल लखापर�करको वयवसा कसर� गन� भ� करा गनर पवर यसको औचतय क हो, यसाट हन उपलवधार झन र सरोकारवालालाल ाउन जरर� ह । यो करा माच यसको ला�ग उपयि

5 पवर नायव महालखा पर�कक, नपाल सरकार


सगठनातमक सरचना तयार गनर, कायरसमपादनका ला�ग आवशयक �ोत साधनको वयवसा गनर र कामको स�मका सह� तर�कााट गनर र यसलाल जममवार र जवाफदह�परर नाउन धयान जान। अया लखापर�करलाल हटाउन नस�कन ोको रपमा न र यसको �भावकार�ता यन हन। नपालमा अ�हल हामध यसत स�तमा �। �कनभन लखापर�करको औचतय ारको ाल अपयार� । तयसल गदार लखापर�करलाल ो मा� र यसको ��तवदन उपर समयमा लफल गर� �नषकषरमा पर याउन काममा धयान गएको न। लखापर�ककको ��तवदन उपर लफल गर� सरकारलाल �नद�शन �दन जममवार� पाएको सावरज�नक लखा स�म�तल समयमा लफल नगर� कयौता रहदा �वसधय सवयवसापन कायम गन� काममा �ढलाल भएको । यसका सा ��तवदनको साद�भरकतामा प�न ��तकल असर परको । सघधय �राल� अपनाइए प� शासक�य अ�धकार पाएका �दश र सानधय तहका अ�धकार�ल लखापर�करको औचतयलाल आतमासात नगरमा अनशासनह�नता ढद जान।

लखापर�करको औचतयको �ममा झन पन� माय �षयहर �नमन न।

(क) राजय �राल� �व�ास र �व�धमा आधा�रत ह । राजयका कायरहर �व�धसममत न भ� कराको प�� एक �नषपक र सवतच �नकायल पर�करको �न�त �कक या अपनाएर गनरपन� ह । यो काम सव�चच लखापर�कर ससाल गदर। लखापर�करल सरकारको आ�रक वयवसाको यार चचर गदर। यस अरमा लखापर�करलाल जनता र सरकार धच �व�ासको ातावरर �सजरना गन� सयचको रपमा �लन स�क।

(ख) सरकारल जनताल �तरको करको रकम खचर गरर राजय सचालन गरको ह । सरकारल �ा� गन� ा� सहयोग (ऋर ता अनदान) प�न जनताको �हतका ला�ग �दइएको ह । ऋर भिानधको दा�यतव प�न अततय जनताम ह । तयसल आत�रक रपमा सकलन भएको र ा� �ोताट �ा� रकम जनताको �हतमा लगाउन, �ा� रकम र खचरको �ववरर जनतालाल उपलवध गराउन सरकारको वधा�नक दा�यतव ह । यसतो �ववररको �व�सनधयता पर�कर गराउन अ�धकार जनतामा ह । लोकताचक मलकहरमा सव�चच लखापर�कर ससाल यो काम �व�धसममत ढगाट गदर। यो ससालाल कामको योजना तयार गन�, पर�कर �व�ध �नधाररर गन� र पर�कराट दखएका वयहोरा ��तवदनमा समावश गन� सवतचता हन पदर। सवतच रपमा कायरसमपादन गन� ातावरर नभएमा लखापर�कर ��तको जन�व�ासमा रास आउ।

(ग) सधार �नरतर च�ल रहन �कक या हो। यसको ला�ग कहा क कराको कमध , क गदार तयसको प�तर हन सकद भ� करामा स ाव �दन �वजता हा�सल गरको ससा चा�ह। यस मधय आ�रक वयवसापन �षयमा स ाव �दन काम सव�चच लखापर�कर ससााट ह ।

(घ) यो ससाल सावरज�नक कोषका दक, �भावकार� र न�तक रपमा उपयोग गनरका सा �वसधय वयवसापनलाल सदढ गनर ��रत गदर। यसको मलया�न प�न सावरज�नक �वसधय


वयवसापनलाल औचतयपरर नाउन, �वसधय अनशासन कायम गनर, जवाफदह�ता र पारदशधता �व�रन र तयसलाल �नरतरता �दन गरको योगदानको आधारमा ग�र।

३. लखापर�करको सवधा�नक ता काननध वयवसा

नपालको स�वधानल वयवसा गरका सवधा�नक अगहर मधयको परानो अग महालखा पर�कक हो। नपालको स�वधानको धारा २४१ (१) महालखा पर�ककको काम कतरवय र अ�धकारमा नपालको सघ,

�दश र सानधय तहका कायारलयहरको लखापर�कर कानन वमोजम �मतवय�यता, कायरदकता, �भावकार�ता र औचतय समतको �वचार गर� हन उललख । सानधय सरकार स�ालन ऐन, २०७४ को दफा ७७ मा सानधय तहको लखापर�कर �षयमा �नमन वयहोरा उललख भएको ।

(क) सानधय तहल आफनो आय ता वययको अतम लखापर�कर महालखा पर�ककाट गराउन पन�।

(ख) सानधय तहल कानन मोजम आफनो आय र वययको आत�रक लखापर�कर गराउन पन�।

(ग) उपदफा (२) मोजम आत�रक लखापर�करल औलयाएका क�फयत समधत अ�धकार�ल अतम लखापर�कर हन अगाव समपर�कर गराउन पन�।

(घ) उपदफा (२) मोजम ग�रएको आत�रक लखापर�करको एक ��त अतम लखापर�करका ला�ग ख�टन णोर वा महालखापर�ककल तोकको वयि वा �नकायलाल उपलवध गराउन पन�।

(ङ) लखापर�कर ऐन, २०७५ मा �दशको लखापर�कर ��तवदन पश गन� �षयमा दफा १९ (४) र (५) मा भ�नएको ।

(च) महालखा पर�ककल �तयक �दशको काम कारवाह�को समधमा अलग अलग वा�षरक ��तवदन तयार गर� समधत �दश �मख समक पश गनर सकन।

() उपदफा (४) मोजम पश गरको ��तवदन मायमचध माफर त �दश सभामा पश हन।

तयसत सानधय तहको लखापर�कर �षयमा दफा २० मा �नमन वयवसा ।

(क) �तयक गाउपा�लका र नगरपा�लकाल महालखा पर�ककाट लखापर�कर गराउन पन�।

(ख) महालखा पर�ककल �तयक गाउपा�लका र नगरपा�लकाको लखापर�कर समप� गर� सक प� अलग अलग लखापर�कर ��तवदन जार� गनर सकन।

(ग) उपदफा (२) मोजम महालखा पर�ककल जार� गरको ��तवदन समधत गाउपा�लका वा नगरपा�लकाल सानधय तहल �च�लत कानन मोजम गाउसभा वा नगरसभामा पश गर� लफल गनर पन�।


सानधय सवायस शासन ऐन, २०५५ मोजम सा�वक गाउ �वकास स�म�तको अतम लखापर�कर गाउ �वकास स�म�ताट ग�ठत लखास�म�तको �सफा�रसमा जलला �वकास स�म�तल सवधकक त गरको लखापर�ककाट र नगरपा�लकाको आय वययको अतम लखापर�कर लखा स�म�तको �सफा�रसमा नगर प�रषदाट नौट भएका दतारवाल लखापर�ककाट हद आएको �यो। नपालको स�वधानमोजम महालखापर�ककल लखापर�कर गन� वयवसाको कायारवयन गनरपन� भएकाल यस कायारलयको काधमा जममवार� �पन गएको । यसको वयवसापन �दगो र �भावकार� रपल गनर �नमन दल कराहरमा �वशष धयान �दन पन� भएको ।

(क) �नय�मत रपमा स�वधान र कानन मोजम �वसधय र �नय�मतताको लखापर�कर गन�, (ख) कायरसमपादन सतरमा सधार गनर खास खास कचको कायरमलक लखापर�कर गन�।

महालखा पर�ककको कायारलयल २०७४ असोज २९ दख लाग हन गर� सानधय तहको लखापर�कर समधध �नद� शका, २०७४ जार� गरको । यो �यासलाल �शसनधय मा� स�क। अनभव र अय दशल सा�पत गरको असल अभयासको आधारमा यसलाल प�रमाजरन गद� जान जरर� ।

४. वरजको स�तको सरसर� समधका

सवधा�नक वयवसा अनसार २०७३/७४ दख न सानधय तहको लखापर�कर महालखा पर�ककको कायारलयाट गन� गर� �ारमभक कायर शर ग�रयो। मचालयसग सहम�त गर� सा�वकका गाउ �वकास स�म�त र नगरपा�लकाको २०७२/७३ को लखापर�कर सा�वक मोजम गन� वयवसा मचालयल �मलाउन �नररय भएको �यो।

महालखा पर�ककल �दश मचालय र �नकायहरको लखापर�कर ारमा यसको प�� तवदन २०७५ मा उललख भएको दख। यसमा उललख भएका वयहोराहरलाल साराशमा �सतत ग�रएको ।

जट ७ अर ५ करोण ४० लाख भएकोमा कल खचर २ अर ४२ करोण ६१ लाख (३४.३९ ��तशत) माच रहको दख। तयसमधय प�न पजधगत खचर १ अर ६५ लाख माच । अतरसरकार� �वस वयवसा ऐन अनसार �दश सरकारल लगाउन पाउन कर र गर कर उठाउन �षयमा कन �सताव गरको पाइएन भनको । तयसत ख�रद समधध �कक या परा नगर� सो ख�रद गरको, ��भ� कायर�महरको उ�घाटनमा �मतवय�यतालाल ायाल नराखध खचर गरको, अवासत�वक खचर गरको, �नवारचन कच �कास कायर�ममा �कक या नपर याल पशक� �दएको, आधार नपर याल अनदान �दएको, �व�ध नपर याल परामशर खचर लखको, समारोहका ला�ग �मतवययध र औचतयपरर हन नसकको, पदा�धकार�को स�वधामा अतर दखएको, समपसको एक�कक त �ववरर नराखको जसता गमभधर �कक �तका कमजोर� औलयाइएका न। सात �दशका ६८ कायारलयको र २ अर ६२ करोण ५५ लाख ८ हजारको लखापर�कर भएकोमा पशक� समत जममा वरज १९ करोण ५१ लाख ७१ हजार (७.४३ ��तशत) ।


नपालमा सघधय �राल� लाग भइ �नवारचन भल �दश र सानधय तह गठन भल सक प� महालखा पर�ककल पश गरका दल वा�षरक ��तवदनहर (पचप�� २०७४ र प�� २०७५) मा औलयाइएका वदाहरलाल हदार �ारमभक कराहरको समत वयवसापन हन नसकको दख। यसमा गमभधर भल �दश र सानधय तहको वयवसापनमा सधार लयाउन नसकमा जन �व�ासमा सखलन आउन। माय दाहरलाल तलनातमक रपमा �सतत ग�रएको ।

५. पचप�ौ वा�षरक ��तवदन, २०७४

लखापर�कराट मायतय आयोजना कायारवयन नगरको, समपस हसतातरर नभएको, �ल भपारइ नराखध खचर गरको, �सता पश नभएको, �हना�मना मसयौट गरको, �क समायोजन नगरकाल �हसा ट�ो लागन नसकको, झन नआएको सामाजक सरका भसा रकम �फतार नगरको, आत�रक आय असल गनर नसकको, भिानध �ददा क�ध गनर पन� रकम क�ध नगरको, नभएको कामको भिानध गरको, पष�ाल गर ढ� रकमको ोलपच सवधकक त गरको, �शास�नक खचर ढ� लखको, कर धजक जार� नगर� कारोार गरको, नकसापास र �नमारर समप�को अ�भलख वयवसत नरहको, ढ� भिानध गरको, ढ� मलय वक�� दएको आ�द दखएको ।

६. प�� वा�षरक ��तवदन, २०७५

लखापर�कराट मलतय सानधय तहको जट अनमान ता कायर�म, कायर�म सवधकक �त, वा�षरक ख�रद योजना र गरयोजना, खचर वयवसापन, सो ख�रद, कायर�म ता खचरलाल सावरज�नक�करर, ठ�ा दोवसत, उपभोिा स�म�त माफर त सामान ख�रद, सव कयाकट, पदा�धकार� पसक�, असमधत कायरमा भिानध, �ल भपारइ गर खचर, सशतर अनदान सघधय स�त कोषमा दाखला, अाणा रकम �व�नयोजन, दोहोरो खचर भिानध, �नमारर कायरको अधरोपना, �वतरर मखध खचर, आनपा�तक क�ध, अ��म कर ता दाखला, ज�टल �कक �तको कायर र उपभोिा स�म�त, प वययभार र नोकसानध, आत�रक आय ता राजसव, आयोजना हसतातरर, ठक भसा, �ोतसाहन पा�र��मक, पदा�धकार� स�वधा, ढ� �नकासा, कमरचार�कलयार कोष, सवार� साधन ख�रद, गत वषरको भिानध, रकमातर, मलय अ�भवक�� कर, णोजरभाणा ता लधन, अनदान, उठन ाक� रकम, खचर ता �वतरर, लगानध, घट� जममवार�, �ोतको स�न�तता, नमस ता नापध, पवर�नधार�रत क�तप�तर, आत�रक ऋर, नध�त कायारवयनको अवसा, ठ�ा ापत असल�, हाल रकम असल�, लगायतका �वषयमा सधार हनपन� दखएको ।

आ�रक �शासनलाल वयवसत र मयार�दत नाउन धर महनत गनर पन� आवशयकता सप� दखएको । �ारमभक षरहरमा कह� स�मरकाल�न कमजोर� दखन सवाभा�वक । तर कह� वरजल आ�रक कारोार गदार सामाय �ववक माच पर याएको भएमा तयसलाल रोकन स�कनमा तयसतफर ायाल नराखको सप� दखएको । यसको ला�ग मायतय तधन कायरहर ग�रन अ�त जरर� ।


(क) आ�रक वयवसापनमा सधारका ला�ग यसमा �तयक र अ�तयक रपमा सलगन रहनहरलाल कमता अ�भक�� कायर�ममा सहभागध नाउन,

(ख) आत�रक �नयचर �राल� सा�पत गर� यसको दढतापवरक कायारवयन गन�, (ग) लखापर�कर ��तवदनमा उललख भएका वयहोरा उपर कारवाह� गर� लयाएको सधारको

मलया�न गर� तयसको आधारमा �ोतसाहन �दन वयवसा गन�।

महालखा पर�ककको ५५ औ र ५६ औ ��तवदनमा सानधय तहको लखापर�करको तलनातमक स�त �नमन अनसार ।

�.स. �ववरर ��तवदन २०७४ ��तवदन २०७५

१. लखापर�कर ग�रएको सानधय तह साया ७३८ ७४७

२. लखापर�कर रकम (र. हजारमा) १८०३१२७२४ ५७१५११३५३७

३. वरज रकम (र हजारमा) १४२४५९५९ २४१४१५७४

४. वरज मधय

(क) असल गनरपन� ७०२३५३

(ख) अ�नय�मत ७४६९४६३

(ग) पशक� ६०७४१४३ ६६०४०४८

शटवय: प�� तवदन २०७५ मा २०७४ मा जसतो असल गनर पन� र अ�नय�मत वरज क�त हो भ� नखलालएकाल पशक� ाक� ाहक अय रकम र १७ अर ५३ करोण ७५ लाख २६ हजारलाल यसतो रकम रहको मा� पन� दखयो। महालखा पर�ककल प�न वरज वगधकररमा एकरपता कायम गनर सोचन पन� दख।

महालखा पर�ककको ��तवदन, २०७५ अनसार अ�ाव�धक वरज ाक� ३ खर ७७ अर ४७ करोण ६५ लाख दख। तयसमधय सघधय सरकार� कायारलयको �हससा २ खर ८६ अर १३ लाख (७५.७६%), सग�ठत ससा, स�म�त ता अयको ५ अर २८ करोण ७७ लाख (१४.६४ ��तशत) र �दश ता सानधय तहको वरज ाक� ३६ अर १८ करोण ७५ लाख (९.६० ��तशत) रहको ।

७. लखापर�करका ला�ग सगठनातमक वयवसा

सावरज�नक महतवका वा �कक �तका कन प�न कायर दक र �भावकार� ढगाट समपादन गनर सदढ र सल सगठन र ससागत पवारधार आवशयक ह । नध�त रा�ो (आदशर) भए प�न कायार वयनको माय आधार सप� र सदढ नभएमा न�तजा हा�सल गनर नस�कन हदा ससालाल चलायमान र �भावकार� नाउन �नमन ततवहर हन पदर।


क. उपयि सगठनातमक सवरप ख. अ�धकार र कतरवयको सप� �कटान

ग. सकम जनशिको बयवसा घ. सचालन कायर�व�ध ता �कक याको �नधाररर

ङ. उपयि �ोतसाहन र दाण �राल� च. सप� अतर�नकायगत कायर समवध र समवय . वयावहा�रक कायरसमपादन ��तवदन �राल� ज. सपर�वकर, अनगमन ता मलया�न बयवसा

अ�हल समम महालखा पर�ककल काट णोर खटाइ �न�त अव�ध जललाहरमा रहर तयहा भएका �नकायहरको लखापर�कर गद� आइरहको । तर क तयह� तर�कााट सध� लखापर�कर गर� रहन उपयि होला। तयसलाल सोचदा �दश सतरमा �ादशक कायारलय सापना गनर आवशयक दख। तयसत सव सानधय तहको लखापर�कर आफल गन� वा दतारवाल लखापर�ककलाल सहायकको रपमा �नयि गर� उनधहरलाल �शकत गरर �न�त आधारमा पा�र��मक तोक� उनधहरको माधयमाट गन� र आफनो आकारलाल धर ठलो ननाउन भ� �� प�न उठन सक। तयसत समपर�कर उपयि रपमा भए नभएको कराको वयवसत अनगमन गन� �षयमा प�न सोचन जरर� ।

८. उपसहार

आ�रक कचमा सदाचार सल राजय �राल�को प�हलो पवर शतर हो। यसको अभावमा राजय �राल� ��त जन�व�ासमा रास आउन र आ�रक सामाजक वयवसा खल�लन ाल। अ�हल हामध सल राजय �नमाररको आधारशधला तयार गन� महतवपरर जममवार�मा �। तर यसका ला�ग जन �क�समको ��त�ता दखन पन� हो तयो दखएको न। जन ��त�न�धमा आ�रक अनशासन ��त सचतता र जममवार� ोध नभएमा कमरचार�को �यास माच उपलवधध �वह�न हन भएकाल तयस �षयमा गमभधर हन आवशयक । आजसमम भएका कमध कमजोर� र अवयवसाको दोष अपजस नताल कमरचार�लाल र कमरचार�ल नतालाल दखाएर आफ पन खोजन ससकक �त सको र यसल सामाजक अनमोदन पाए जसतो भएको । तर यो स�तलाल अव �नरतरता �दन हदन। तयसल द पकल आफनो भ�मकालाल र सोह� अनसार काम गनर जरर� ।

सदभर सामा�ध

१. नपालको स�वधान

२. सानधय सरकार स�ालन ऐन, २०७४

३. लखापर�कर ऐन, २०७५

४. महालखा पर�ककको ��तवदनहर


कमरचार� समायोजनय �म र यार

ाराम अ�धकार� 6


मलक सघधय �राल�मा रपातरर भएप� सा�वकको एकातमक राजय �राल�को �शास�नक सरचनालाल सघधय

�राल� अनरप रपातरर गनरको �वकलप �एन।तयसल �नजामतध सवालाल प�न सघ, �दश र सानधय तहमा गर� तधन तहमा वयवसापन गन� कायरहर अघ ढाइए।तयस अनरप सघ, �दश र सानधय तहको ला�ग आधारभत

सगठन सरचना र दरद� सकजना गन� कायर भयो। तयह� सरचना अनरप कमरचार� समायोजनको कायर अघ

ढाएको पाइ।

नपालको स�वधानको धारा ३०२ उपधारा (२) मोजम यो स�वधान �ारमभ हदाका खत सरकार� सवामा कायररत रा�सवक कमरचार�लाल नपाल सरकारल कानन मोजम सघ, �दश र सानधय तहमा समायोजन गर� सवा �वाहको वयवसा �मलाउन सकन भ� वयवसा रहको । स�वधानको मातहतमा समायोजन ऐन, २०७४ जार� गर� सरमा कमरचार� समायोजनको �यास अघ ढाएको �यो तर सो ऐन

मोजम कमरचार� समायोजन समभव हन नदखर तयस लाको नतकतवल कमरचार� समायोजन समधध अधयादश

जार� गर� समायोजनको कायर अघ ढायो।सोह� अधयादशलाल प� ससदमा पश गर� ऐनको रपमा प�ररत

ग�रयो।सोह� मोजम समायोजनको काम मोटा मोट� स�कएको तर तयसको असरहर भन � दखएका न।

२. समायोजन �कक या

समायोजन �कक यालाल सरसतध हदार प�हल सघ, �दश र सानधय तहको ला�ग सगठन सरचना र दरद� नाइयो र तध सगठन सरचना र दरद� मोजम कमरचार�लाल ज�ताको आधारमा सघ वा �दश वा सानधय तह नौट

गन� अवसर �दइयो।यस मोजम ज� कमरचार�ल रोजक ठाउ पाए भन क�न� कमरचार�ल ाक� रहको ठाउमा जानपन� ाधयता सकजना भयो। यस �कार सरमा समायोजन गन� �योजनको ला�ग सघमा ४८,४०९ सात �दशमा 22,297 र ७६१ सानधय तहमा 66,908 दरद� सकजना भएको दख। समायोजन गन� समयमा कमरचार�को साया भन दरवद�को तलनामा कम �यो। दरद� भदा कमरचार�को साया कम

6 सह सचव, नपाल सरकार


भएकोल समायोजन स�कदा कमरचार�ल समायोजन हन चाहको तहमा ढ� कमरचार� पर कमरचार�ल नरोजको तहका अ�धकाश पदहर �रि रह।कमरचार� समायोजनको प�हलो काम स�कदा सघमा 40,202 जना, सात �दशमा 14,018 जना र सानधय तहमा 42,279 जना कमरचार� समायोजन भएको अवसा दख।

�कक याको �हसावल हदार प�हला कमरचार�को ज�ताको सचध तयार पान� काम भयो। दो�ो चररमा �न�त समय तोक� कमरचार�लाल सफटवयर माफर त नोटको अवसर �दइयो अारत फमर भन� अवसर �दइयो र अतयमा उपलबध दरद� ता कमरचार�को नोटको आधारमा कमरचार� समायोजन न�तजा �नका�लयो। सवा, समह सचालन गन� मचालय/सचवालय/आयोगलाल आ-आफनो सवाका कमरचार�को समायोजन समधध पच जार� गन� वयवसा �मलाइयो भन, रा.प. �वश� �रधका कमरचार�लाल माय सचव र रा.प. �म �रधका कमरचार�लाल भन सघधय मा�मला ता सामाय �शासन मचालयका सचवल पच �दन वयवसा भयो। तदनरप समायोजन समधध पचाचार भएको दख भन समायोजन भसकका कमरचार�लाल समायोजन भएको तहमा पदसापना गन� कायर जन हालसमम प�न समप� भएको न, सो समत सवा समह सचालन गन� मचालय माफर त हद आइरहको ।

३. समायोजनको असर

समायोजनको प�हलो असर कमरचार�मा वयापक असत�ध रहको पाइयो। सफटवयर माफर त �नशपक रपमा ग�रएको भ�नएको समायोजनको �वषयमा दश� हजार कमरचार�ल गनासो दतार गराए। तयस प� दो�ो असर अ�धकाश कमरचार� सघमा समायोजन भए। ाक� रहका मधय अ�ल धर कमरचार� सानधय तहमा समायोजन भए भन �दश सतरमा समायोजन हन कमरचार�को साया 14,018 रहयो। जसल गदार उपलबध जनशिको सत�लत �वतरर हन सकन। सघ ोलो भयो भन सवा �दान गन� सानधय तह र वयवसापन गन� अवा �वकास गन� �दश तहमा जनशिको कमधल गदार तध तहहरको काम कारवाह�मा ��तकल असर परको । तध तहल उपलबध �ोत, साधन, खचर र आफनो तहको उपस�त जनता साम दरो रपमा दखाउन सकनन। सो अवसा हाल प�न �व�मान रहको । सवधकक त दरद� र समायोजनको स�त दहाय मोजम रहको दखय

तह सवधकक त दरद� समायोजन ��तशत

सघ 48,409 40,202 83.05

�दश 22,297 14,018 62.87

सानधय 66,908 42,279 63.19

यसर� �दश सतरमा सवधकक त दरवद�को ६२ ��तशत कमरचार� समायोजन भएको दख। तर उललखत सायाका कमरचार� प�न स �दशमा हाजर हन गएनन भन क�तल �दशमा समायोजन हदा पाउन एक तह मा�को ढवा खाएर राजधनामा �दल सकका न भन क�त कमरचार� समायोजन भएको २१ �दन�भच समायोजन/पदसापना भएको तहमा हाजर हन जानपन� काननध वयवसाको ावजद


सा�वक कायररत �नकायम कायररत रहको र हालसमम प�न हाजर हन नगएको अवसा दख। तसर समायोजनको अक र कायारलयमा कमरचार�को उपस�त धचमा प�न ठल अतर रहको अवसा ।

कमरचार� सामायोजनको त�ो र णरलागदो असर कमरचार�को Morale / Motivation मा परको । यसको �मख कारर कमरचार�को समायोजनको नाममा जन चासद� कमरचार�को मनमा उबजएको र समायोजनलाल कमरचार�ल जसर� आफनो जा�गर जधवनमा एउटा �लय आएको अनभव गर तयसको ग�हरो असर कमरचार�को मन मसतकमा अ�हल प�न प�ररहको । समायोजन �व�को वा समायोजनको काररल आफनो सा�वकको भदा खराव अवसा भोगन �ववस कमरचार�ल त समायोजनलाल गाल� गन� न भए र तध कमरचार�ल तयसर� भएको समायोजन प�को जममवार�मा धयान लगाएर काम नगनरलाल अया भ� �मलन। तर रोजक ठाउमा समायोजन भएका कमरचार� र समायोजनको �ममा एक तह मा�को पद पाएका कमरचार�मा प�न कन उतसाह दखएन। यसको असर उनधहरको कायर समपादनमा प�र न रहको । अक� र अ मनोवजा�नक असर प�न समायोजन प� दखा परको । तयो क भन सा�वकमा सग एउट कायारलयमा काम गरका कमरचार�हरको सघमा समायोजन भए भन कोह� भन वाधयतावस �दश वा सानधय तहमा समायोजन हदा सघमा पन� कमरचार� privileged र तल पन� कमरचार� प�लएको अवसाको महशस हदा कमरचार� वधचमा एक �कारको �वभाजत मान�सकता दखयो भन यसर� �वभाजत भएप� उनधहर वधचमा तश वा नकरातमक ��तसपधार समत हन सकन स�त दखयो।

३. कहा कहा चकयो समायोजन ?

नपालको कमरचार� समायोजनको �कक या हदार यो �कक या परररपमा ठ�क �यो भनर दावध गनर स�कदन र आवशयकता प�न न, भल यस समायोजनमा � कमरचार�को खटाल महनत परको । मलक सघधय �राल�मा रपातरर भएप� र सा�वकको एकातमक राजय �राल�मा रहको एक�कक त जममवार� तधन तहका सरकारमा स�वधानल �वभाजन गर� सघ, �दश र सानधयतहलाल अ�धकारको सचध स�हत कायर �वभाजन गरप� �शासन सयचलाल तदअनरप रपातरर गनरको �वकलप �एन। तध �वकलपका सवल ता दवरल पक कलाल ढ� सवल �वकलप रोजन जन कसरत गनर पसय�, तयसमा भन कमध भएको महशस ग�रएको । प�हलो करा �नजामतध तफर का स कमरचार� �नजामतध सवा ऐन �नयमको माधयम�ारा नपाल सरकारसग करार ग�रएका कमरचार� हन दव पकको सहम�त �वना करार�य समधमा ��तकल असर पनर नहन �स�ातमा धयान �दन स�कएन। जसल गदार इचा �वप�रत ग�रएको समायोजन वयहोनर ाधय पा�रएका कमरचार�लाल अयाय हन गयो।

मलक सघधय �राल�मा गएप� सा�वकका कमरचार� स सघमा माच काम गर भनर पाइन अवसा �एन र �दश र सानधय तहका ला�ग प�न कमरचार�को वयवसापन गनरपसय�। तर �दश ता सानधय तहका ला�ग ततकाल आवशयक पन� जनशिको �वकलप कवल समायोजन �एन।तयसल "समायोजन सवचक तर खटाएको ठाउमा काम गन� �वषय अ�नवायर" हनगर� जनशि वयवसापन गनर स�कसयो।

यो �वषय कह� हदसमम लफल भएको प�न �यो तर ततकाल�न वयवसापकहरल यस �स�ातको


महतव नन। कमरचार�को समायोजनलाल सवचक नाउदा, कह� प कमरचार� सघमा सन इचा जाहर गदार हन। तर तध कमरचार�को पदा�धकार सघमा रहन गर� �दश वा सानधय तहमा कामगनर खटाएप� सघमा दरद� �रि हद जादा र �दश र सानधयतहको आफन Cadre आउद जादा उनधहरको सहज वयवसापन गनर स�कन �शसत सभावना हदा हद जवरजसतध समायोजन गन� नध�तल कमरचार�को मानसपटलमा सकजना भएको भय र तयसल उसको कायर समपादनमा पान� नकारातमक असरको मलय राजयल तध कमरचार� सवााट �वदा नहदासमम �त�र न रहन पन� भयो।

समायोजनको ससागत वयवसाको �हसावल प�न ाण उलटो ाटो �हणाइयो। कमरचार�लाल सघ, �दश वा सानधय तह रोजन लगाइयो तर सवा शतरसमधध कानन �न ाक� �यो। कमरचार�ल क हरर सघ, �दश वा सानधय तह रोजन ? खासगर� �दश वा सानधय तहको सवा शतर समधध वयवसापन हद कसर� वक स �वकासको सभावनाको आकलन गन� ? यो अवसामा �दश र सानधय तहमा समायोजन रोजन भनको रहको ग�हराल ाहा नपाल हाम फालन जसत �यो। तयसल कमरचार� अटसमम सघमा न समायोजन हन �य� गर जन सवाभा�वक न �यो। तधन तहको सवा शतर समधध कानन नप� माच समायोजन गन� गर� �कक या अघ ढाएको भए समायोजन �ढला हन �यो भ� तकर प�न दख। होला कह� �दन �ढला प�न हदोहो तर प कह� �दन समय �ददा प�रराम रा�ो आउन स�त कह� �दन �टो गरर �व�न भदा �नसदह रा�ो हन �यो।

समायोजन ऐन �वसापन गर� समायोजन समधध नया अधयादश लयाउन स�कसयो भन सायद अधयादश माफर त सघधय �नजामतध सवा ऐन र �दश �नजामतध सवा ऐन ता सानधय सवा समधध मापदाण समत अधयादशाट लयाउन प�न स�कसयो। यसो गनर स�कएको भए कमरचार�को नोट कह� सहज र या�यक हन �यो भन सघधय �नजामतध सवा ऐनल जन ददरशा अ�हल भो�गरहको तयो प�न हन �एन।

समायोजन �ममा प �वकक �तहर गनासो समोधनको चररहरमा दखए। कमरचार�को गनासो समायोजनका ला�ग �नवदन माग ग�रयो र ाण १५/१६ हजार गनासो समधध �नवदन (सवाससय सवा वाहक) पर भन सवाससय सवा एउटमा ाण तय�तक सायामा गनासोहर �ा� भए। तध गनासो समोधनका ला�ग उपसचव सतरको कमरचार�को नतकतवमा गनासो समोधन �सफा�रस स�म�त नाल �नवदन ान�वन ता �सफा�रशको काराह� अघ ढाएको दख, भन सो स�म�तको �सफा�रस ठ�क ठ�क क �यो भनर सो भदा मा�ललो तह वा अय पकल पर�कर न नगर� ज �सफा�रस भयो तयस आधारमा समायोजन सशोधन गन� ठल गलत भएको दख। यस चररमा न हन नहन � कायरहर भएका पाइएका न, भन समायोजनको अ�भलखलाल समत सफटवयरसग आव� नगदार समायोजनको प�ललो तसया�को समत उ�तो काटन काम यस चररमा भएको दख।यस चररमा �दश वा सानधय तहको सवधकक त दरद� भदा ढ� कमरचार� तयसता �नकायमा कमरचार�को रचध र समायोजनमा सलगन कमरचार�हरको सहायता ता �व�भ� �क�समका �लोभनमा परर काम गन� शल�का कारर भएको


पाइएको ।दरद� भदा �नक ढ� कमरचार� समायोजन गन� हो भन तयस पवर सवधकक त दरद� र सगठन सरचना को क अर? दरद� र सगठन सरचना सवधकक त �कन ग�रयो? दरद� सरचनाको मतल क? � ��हर उबजका हन भन दरद� भदा ढ� कमरचार� समायोजन गरक कारर सानधय तहल समायोजन भएका कमरचार�लाल हाजर गराएनन। हाजर नगराउन �वक स दरद� भदा ढ� समायोजन भएको करामा माच सध�मत भएन यो �म सवधकक त दरद� �भच पठाएका कमरचार� हाजर नगराउन गर� �वक�सत भयो।जसको प�रराम आज प�न � कमरचार�को जा�गर ाटोम रहको ।

समायोजनको �ममा ग�रएको र हाल प�न जार� रहको अक� गलतध समायोजन सशोधन हो।गनासो समोधनको चरर स�कएप� प�न समायोजन सशोधन जार� राादा समायोजन क�हलय नस�कन रोगको रपमा �वक�सत भएको ।

समायोजन सशोधन गनर क�हल काह� अ�नवायर प�न ह । कन �नकायमा दरद� भदा ढ� कमरचार� पर भन ढ� कमरचार�लाल अय पद �रि भएको ठाउमा �मलान गनरपदार वा कसको सवा, समह, तह/�रध ��कोल सचयाउन वा रोग लागका कमरचार�लाल Medical Board ल �सफा�रस गरको अवसामा उपचार गनर सहज हन ठाउमा पन� गर� समायोजन सशोधन गन� कायरलाल औचतयपरर न मा� स�कएला। तर कमरचार�लाल सजलो पान� नाममा एउटा कमरचार�को पटक पटक समायोजन भएको भ�टएको हदा तयसतो कायरल दगरम ठाउ वा सानधय तहहर कमरचार� �व�हन हद गइरहका न भन यो रोग �नरतर लरहन अवसा समत सकजना भएको ।

समायोजन सशोधनका �ममा सानधय तहका ला�ग �वजापन भसकको पदमा समत समायोजन सशोधन गर� पदप�तर ग�रएको पाएको ।जसल गदार लोकसवा आयोगाट सानधय तहक ला�ग �सफा�रश भएका सयौ कमरचार� हाल अलपच प�ररहका न।तयसगर� समायोजन गन� �योजनका ला�ग भनर सघ, �दश वा सानधय तहका ला�ग जन सगठन, सरचना र दरद� सकजना ग�रयो, यस �ममा प�न समायोजन/वयवसापन गनर पन� कमरचार�को साया, �क�सम, सवा, समह, उपसमह, �रध आ�दलाल धयान �दन सकको पाइदन। कवल यसत सगठन र य�त दरद� चा�ह भ� Wild Guess का आधारमा सगठन र दरद� नाइयो। जसल गदार � कमरचार�ल Space नपाउदा एकातफर समायोजन ट��एन भन, सायध कमरचार�लाल घर पठाउन नस�कन भएकोल �वना काम राजयल हाजर गराइ तल खवाउन अवसा सकजना भएको ।तधन तहमा Judicial Distraction गन� गर� साया तोक� समायोजन गनर स�कन �वकलप तफर धयान �दइएन।तयसल कमरचार�को रोजालल �ा�मकता पायो। सगठनको आवशयकता Shadow मा पय�।

४. वतरमान अवसाय

वतरमान अवसामा कमरचार� समायोजनको अवसालाल �नमन दामा चचर गनर स�कय १. कमरचार� धचमा वयापक असत�ध र गनासो


२. सघधय �नकायहर ोला र क�तपय ठाउमा सगठनको आवशयकता भदा कमरचार�को Space

का ला�ग दरद� सकजना भएको र समायोजनको �ममा हतारमा तयार भएको सगठन ता दरद� वजा�नक हन नसकको।

३. � कमरचार�हरको (जसत टाइ�प�, म�हला �वकासका कमरचार�, घरल स�म�त, दगरम कच �वकास स�म�त) समायोजन हाल समम ट��न नसकको।

४. सानधय तहका ला�ग �सफा�रस भएका � कमरचार� �सफा�रस भएको तहमा हाजर हन नसकका।

५. सा�वकका �दश र सानधय तहमा समायोजन हन ाधय भएका ३२औ, ३३औ BAT का कमरचार�हरमा वयापक असत�ध रहको। उनधहरलाल सघको दरद� लकाल जरजसतध �दश वा सानधय तहमा समायोजन ग�रएको र हाल सघका ला�ग जयाद ठलो सायामा �वजापन भएको भ� उनधहरको गनासो रहको।

६. सा�क जलला �वकास स�म�त, गा.पा/न.पा. ाट समायोजन भएका कमरचार�हरको अवकाश प� पाउन स�वधाको �वषयमा �ोत आ�दको �वषयमा अयोलता रहको।

७. खाण (6) मा उललखत कमरचार�को वक स �वकासको मागर �शसत नभएको गनासो रहको।

८. �दश मचालयको सचव र सानधय तहको �मख �शासक�य अ�धकक तको पद सघधय �नजामतध सवाको कमरचार�ाट प�तर ग�रन �वषय �ववाद र�हत हन नसकको।

९. तसया� (Data) भरपद� नभएको ।

५. अव अगा�णको ाटो :

कमरचार� समायोजनको �ममा हाल जन अवसामा प�गएको , तयस अवसााट पाणध फकर न अव �मलदन र तयसो गनर प�न हदन। तयसल अको ाटो �वगतमा भएका कमध कमजोर� हटाउद समायोजनलाल यासकय चाणो टङगयाउन प र । जसका ला�ग दहाय मोजम गनर आवशयक दख :- (क) समायोजनको ाक� काम यासकय चाणो टङगयाउन र जसका ला�ग:-

(१) समायोजन नट��एको कमरचार� ता case को सचध ततकाल तयार गन�, (२) समायोजन हन ाक� कमरचार� ता case को �वकलप प�हचान गर� �नद�शक स�म�तको वठकाट �सफा�रश गराल मचप�रषदको �नररय मोजम टङगयाउन,

दरद� हदा हद हाजर नगराल सानधय तहाट �फतार भएका कमरचार�लाल ततकाल हाजर गराउन सानधय तहलाल �नद�शन �दन । यसो गदार प�न हाजर नगराउन सानधय तहको अनदानाट �त कमरचार�ल तलव पाउन वयवसा �मलाल तध कमरचार�लाल �दश वा सघ वा अय सानधय तहको काममा लगाउन । सो रारको रकम तध सानधय तहल पाउन अनदानाट कटौ�त गन�,


टाइ�प� कमरचार�लाल समायोजनको �ममा रोजन अवसर न�दल जवरजसतध समायोजन ग�रएको पाइएकोल �नजहरलाल उनधहरको माग मोजम �दश, सानधय तह वा सघको �शासन सवाको ना.स/ख�रदार पद कायम हन गर� समायोजन सशोधन गर� ट�ो लगाउन,

�वगतमा दरद� भदा ढ� कमरचार� समायोजन गर� सानधय तहल हाजर नगराएका कमरचार�लाल अय सानधय तह वा सो मोजम सभव नभएमा �दश वा सघको पदमा समायोजन सशोधन गर� �मलान गन�,

सवा समह ता �रध वा तह मोजम दरवद� नभएका कारर समायोजन हन नसकका कमरचार�लाल �नजहरको योगयता मोजमको अय सवाको पदमा लोक सवा आयोगको सदातक परामशर �लल अय सवा समहको पदमा समायोजन सशोधन गर� �मलान गन� ।

(ख) समायोजन समधध तसया� ता अ�भलख ततकाल अधयाव�धक गन� र समायोजन प सतका �नकालन:-

समायोजन भसकका कमरचार�को अ�भलख Website मा रा� र कसको नाम ट भएमा वा �ववरर फरक परमा ७ (सात) �दन �भच आवशयक कागजात स�हत उपसत हन सचना जार� गन�,

ट भएको �ववरर Entry गन� र फरक परको �ववरर सचचाउन,

Updated �ववरर मोजम समायोजन प सतका �नकालन र समायोजन प सतकामा नाम नपन� वयिल अवकाश प� पसन वा उपदान नपाउन वयवसा गन� –

समायोजन प सतकाको खाण (क) समायोजनको इ�तहास, कानन, �व�ध, अभयास आ�दको �ववरर रहन,

खाण (ख) मा सवा अनसार समायोजन भएका कमरचार�को नाम नामसधको �ववरर रा�,

सवागत अनसचध अलग अलग �नकालन ताक� समधत सवा/समहका कमरचार�ल आफनो सवाको अनसचध राादा/हदार पगन वयवसा गन� जसल गदार समायोजन प सतका Portable र Manageable होस।

(ग) सानधय तहका ला�ग �सफा�रश भएका हाजर हन नपाएका कमरचार�को ततकाल वयवसापन गन�:- लोक सवा आयोगको �वजापन भसकप� समायोजन सशोधन भएकाहरलाल सा�वक वा अय पदमा फकारल लोक सवा आयोगाट �सफा�रश भएको तह (गा.पा./न.पा.) मा �नयि �दन र हाजर भल काम गन� वातावरर �मलाउन, वा

�मलदो पदमा अय सानधय तहमा काम गन� वातावरर �मलाउन, (म.प.मा �सताव पश गर� नध�तगत �नररय गन�)।


(घ) �शास�नक आवशयकता (Administrative Necessity) को अवसामा वाहक कमरचार�को सहजता (Comfort) को ला�ग समायोजन सशोधन गन� कायर ततकाल द गन�।

�नषकषर

कमरचार� समायोजन �ममा हामध धर अगाणध ढ�सकका ौ। यसमा धर �यास र �म�हनत समत ग�रएको ।तसर यसका समधमा �वगतमा भएका कह� कमध कमजोर�हरलाल सचयाल समायोजन कायरको साचो अरमा �वसजरन गनर अव �वलम गनर हदन। राजनध�तक रपमा ठल प�रवतरनलाल नपाल� जनताल सा �दएको अवसामा �शासन सयचमा सलगन हामधल राजनध�तक प�रवतरनसग भएको प�रवतरनलाल आतमसात गद� जनअपका अनरप कायर गर� �नजामतध सवालाल जनताको सख दखको साधका रपमा सा�पत गनर न आउन �दनमा नपालको �नजामतध सवाल अवलमन गन� ाटो हो।


१. नपालको स�वधान

२. कमरचार� समायोजन ऐन, २०७५


नपालमा मानवपजध वयवसापन

जयनारायर आचायर*

साराश

मानवपजध (Human Capital) को �वकास न आध�नक रा� �नमाररको आधारभत कायर मा�न। �व�का �वक�सत दशहरको ल�तहास हन� हो भन मानवपजध �नमाररमा लगानध गरर न समक�तको प चमको दख। तयस गर� मानव न �वकासको साधन र साधय (Means and Ends) हो भ�न। सम� मानव कलयारलाल प�तर गन� साधन प�न मानव न हो जसको �वकास माफर त यो समभव ह । तर नपालको मानव पजध �वकास तय�त सवल भएको दखदन। तयसतो हनको प� मानव सशाधनको महतव राजयतहाट आतमसा गनर नसककोल हो भ�मा द�धा न। मलकको मानव सशाधनको कहसर योजना, कायर �राल� र वयवसापनको सवालमा अ�हलसमम कन �न�त �व�ध सा�पत भल सकको दखदन।

सघधय मा�मला ता सामाय �शासन मचालयल �नजामतध कमरचार�को समधमा अपनाउन मानव सशाधन वयवसापन ता सना र �हर� सगठनल गन� भनार, �नयि, पदसापन, ता�लम र अवकासका चररलाल मानव सशाधन वयवसापन मा� हो भन वाहक अय कराको सप� सोच न सा�पत हन सकको न। अ �ा� जनशिको �वकास, उत�ररा, उपयोग, �टकाउ जसता कराको समधमा राजयका सरचना र राजनध�तक नतकतवको मनसाय र मनोदशा नध�त �नमारर गदार दखएका लफलाट �� ह ।यसाट क प�� ह भन मानव सशाधन योजनाका च�म प�न हा�ो नध�तगत धयान पगको न।6

7

सरवा, ढवा, पदसापन, परसकार, अवसर, ता�लम जसता कमरचार� �शासनका आधारभत कायरमा समत राजनध�तक दरा�ह, ��ह, द�वधा र हसतकपको वतरमान असामा मानव पजध वयवसापनको �वकास क�त �ा�मकतामा पलार यस अनमान गनर स�क। मानवपजध सगठनको ल�य �ा��मा कमरचार�को प�रचालन माच होलन यसमा लागनध र सगठनको ल�यमा आ� गराउन हो। उचत ठाउमा पदसापन होस वा जममवार� यध स मानवपजध क एक �हससा हन।

7 * सहसचव, नपाल सरकार


मानव पजध वयवसापन

मानवपजध वयवसापन भनको मा�नसलाल समप�त मा� �राल� हो। मा�नस खचर, लगानध वा वयय भार होलन, पजध हो जसको सह� र अ�धकतम उपयोगाट सगठनको लक �ा� गनर समभव भ� वयवसापक�य मायता मानवपजध वयवसापन हो। जसर� पजध शबदल समप�त, �ोत साधनलाल जनाउ तयसर� मानव पजधल मानवलाल समप�तको रपमा वयााया गदर र तयसको प�ररामसग जोड।

मानव पजध वयवसापनल मानवधय साधनको द�गो र उतपादनशधल उपयोगसग सरोकार रााद। यो आध�नक शासक�य र वयवसापक�य अवधाररा हो। मानव �ोत माच होलन यसको उपयोग ल�य क�त हन प र भ�न। लगानधको अनपातमा जव समम उतपादनको अ�धकतम, दकतापवरक, �भावकार� रपमा प�रराम स�न�त गनर स�कदन तवसमम यो मानव साधन न प�न पजध मा� स�कदन। सामायता पजधल ��तफल �दन पन� अरशा�धय मायता सगठनका सदसयलाल लगानध गन� र लगानधको ��तफल �ा� गन� �षय सतको सार न मानव पजध वयवसापन हो।

मानव �ाचधन समयमा सत ��नमयको साधन �यो। सतसग मानव साटासाट ह सयो। मा�नसको सतगत मलय �यो। प� तयो अधाररा प�रवतरन हद मानव न समपरर �वकासको साधन मा�नयो सा, साधय प�न। यसर� मानव �व�नमयको साधनाट �वक�सत हद �वकासको पजधको रपमा �वक�सत र �वसता�रत अधाररा न मानवपजध वयवसापन हो जो �सधा राजय वा सगठनको ल�य �ा��सग समध राा।

मानव पजध वयवसापनल सगठनका सदसयलाल न सगठनको जधवन माद। �वना उत��रत र ��तव� सदसयाट सगठन न जधवत हन सकदन। अ सगठनको जवतताको ला�ग मानव सशाधन र यसको वयवसापनको ठलो महतव ह । मानव न सगठनको द�नक जधवन प��त सग आव� हन भएकोल मानवमा लगानध न सगठनमा लागानध मा�न। सगठन ज�त न आध�नक र ��व�धयि होस तयसको �भावका�रता तयो स�ालन गन� कमरचार�को दकता �भावका�रतामा �नभरर ह ।

सन २०१८ ाट सावरज�नक �शासनमा New Public Passion (NPP) भ� नया �स�ातल ठा पाएको जसको सार न सावरज�नक �शासनको दकता र मनोवलको क�त हो। सावरज�नक �शासनको कयधकरर हद जादा द�गो �वकासका ल�य �ा� हन नसकन ठहर स�हत यो �स�ातल सावरज�नक �शासनमा काम गन� जनशिलाल पजधको रपमा �वसतार गरको जो हा�ो जसतो मलकको नध�त �नमारर तहमा अ पगको दखदन।

नपालमा मानव पजध वयवसापनको अवसा

नपाल हाल उचच कमता र सकमतायि यवा जनशि भएको मलक हो सा, मानव �वकास सचकाकमा नपाल मधयमसतरको मलक मा�न। हाल जार� मानव �वकास सचकाकमा ०.५७९ अक


स�हत नपाल १८९ दशमधय १४७ सानमा रहको दख। मानव �वकास सचकाक सधार हद गएको भए प�न अपकत �वकास भएको मा�नदन। शका, सवाससय र आयका �हसावमा नपालको असा कमजोर हनल मानवपजध �नमारर प�न सहज हदन। अ मानवपजध �नमाररका साधन शका, सवाससय र रोजगार�का आयामहरमा सधार ग�रन प र।

मानव सशाधनको �षयम सप� नभलसकको नपाल� समाजमा मानव पजध �नमारर र वयवसापन एकादशको का हनसक। तयसल होला द�नक पसय यवाशि �वदश पलायन ह न भ�न। �वकासको ला�ग मलकमा उजारशधल यवाहरको साया उललखनधय माचामा भए प�न तयसको वयवसापनमा कमध दख। मानव हन र मानव सशाधन हन, अ मानव प जको �नमारर गनर प फरक �षय हो। मानव सशाधनको कहसर योजना र अभावक कारर यवा जनशि पढाइ र रोजगार�को हानामा �दशन �वक स वयापक नको हो।

मानव ससाधनको �वकास र वयवसापन कन �न�त ससाको प�र�ध�भच सध�मत गनर स�कन �वषय होइन। एउटा प�रवार दख समाज हद दश न सखध र समक� नाउन जनशिको �वकास र वयवसापन महतवपरर । यस अरमा मलकको सम� जनसायालाल कसर� सावरज�नक सवा, अनसधान, उतपादन लगायतका कचमा प�रचालन गन� भ� �वषय न जनशि वयवसापन हो।

हामधसग मानव ससाधनको �वकास र वयवसापनमा योजना� नध�त र कायर�मको अभाव दख ।मानव ससाधनको कचमा अ�हल भएको �वकास खाल� �ाकक �तक माच हो। मानव पजध वयवसापन भनको मानव �वकास वा मानवमा लगानध माच होलन यसको वयवसा�यकता �वकास प�न हो। नपालको सामाजक, राजनध�तक, सासकक �तक, �शा�सनक, �नजध र नाग�रक कचमा हयय भन पसागत न�तकता ता इमानदा�रता यन दख । यसका पा�ण पजध वयवसापन पकन मायरपमा जममवार रहको दख । �ायय वयवसापन तहमा रहनहरल हरक �वषयमा आफमाच जा� र मातहतकालाल कह� ाहा नभएको भ� �क�समको �म राखको पाइ।

घराट शर हन मानवको ससकार, सामाजक दा�यतव, सासकक �तक �वकास �मशय कधर हद गएको पाल। ो�णरङ सकल चचालाल सामाजक जधवन र मलय मायता ता सकजनातमकताको स�ा जसर� प�न �म हन मच �सकाउ जो मखा�तामा आधा�रत ह । मरो घरमा भ�तजध सन जो �वजान क� ��ाध हन। एक �दन रातभर� स लको दख �कन भनर सोधको, भोल� पर�का भ�नन। उनध हलल� हलल� गद� क�ह काठसत गद� �इन। क �षयको भदा अ�जधको सटोर� भ�नन। सटोर� त रमाललो मानर झन होला �न भदा उनलाल काठ नगर� नआउन ानध र भ� जवाफ पाए। अ यो एउटा सानो उदाहररको सामायधकरर गन� हो भन नपालको शका �राल�को प�रराम अदाज गनर स�क। उनलाल सामाजक जधवनमा क गन� ाह न तय�ह �व�ालय, घर र पास हन उपाय ाहक ।


घरमा लफलका माधयमाट �नररय नहन, मा�ललो मा�नसको आदश गलत भएप�न मा� पन�, खचर र कमालमा �� नहन, जसर� प�न पसा कमाउन पन� मान�सकता र मनोभावना �वकास भएको दख। पसलल �मसावट गरर सामान चन, �कसानल दधमा पानध �मसाउन, वयवसायधल ढ� नाफा खान, गरसतरको वासता नगनर यो स अ�वभावकल आफना नानधहरलाल �सकाएको वयवसा�यकता, न�तकता र लमानदा�रता हराउन उपाय नपाल� समाजको पयारय द गएको जन वयवहा�रक रपमा मानवपजध वयवसापनको तगारो हो ।

अक� तफर सावरज�नक कायारलयमा मा�ललो तहाट तलला तहका कमरचार�हरमा जान, सधप र दकता हसतातरर गन� प�रपाट� कमध दख। यसका पा�ण मातहत रहका कमरचार�हर आफभदा रा�ो र प�रराममखध �नदलान �क भ� �क�समको भय प�न हन सक ।वासतवमा जनशि वयवसापनको आवशयकता र महतवलाल धरल क दखदन।जसका कारर सघससा ता वयावसा�यक ��त�ानमा आ�रक �शासन �वभागल ज�त महतव पाइरहको , तयसको तलनामा आ�रक �शासन स�ालन गन� कमरचार�को समत वयवसापन गन� मानव ससाधनको वयवसापनमा धयान �दएको दखदन।

सरकार� होस वा �नजध स कचका वयवसापन तहका वयिहरल दश–�वदश �मर, ता�लम र गो�धहराट धर नया जान, सधप र तौर त�रका �सकका ह न। तर, तयसता �वषयहर आफनो ससामा आतमसात गन� र गराउन �चलन रहको प�न खास पाइदन। सामाय वयवसापक�य सधपको अभाव दख। चाह घरमा होस वा कायारलयमा ढोकाको चकल फनर, पालप सफा गनर, सालकलको चन हालन, सामाय गाणध ममरत गनर समत हामधल अरको साहारा �लन प र।

यध हदार सामाय सधप हन तर यसल सगठनमा पजध �नमारर गन� कायर गरको ह । छाल�भ� �सकालयो भन चालकको खचर कटौतध गनर स�क। चया पकाउन स�कयो भन चयाक ला�ग कायारलय सहयोगध आशयक नपन� ह । फोटोकपध, ��टर र टाइप आफ ग�रयो भन � कमकयटर सहायक आशयक नपन� ह जसल राजयको �ोत साधनमा हन साधारर खचर जोगाउ तर यध �वषयहर वयवसापनको धयानमा जादनन र यो मानवपजध �नमारर हो भ� प�न ह�ा हदन।

तयस गर� कन प�न सगठन आफनो उ�शय �ा��मा सफल � सकन र असफल सा�त हनमा आत�रक �व�ासको वातावररल महतवपरर अर राा । �व�ासको वातावररको अभावमा सगठनल आफनो ल�य �ा� गनर सकदन । वयवसापनल कमरचार�को सकारातमक जार, गर र सधपलाल वा�हर लयाल सगठनको ल�य उमख गराउन प र। वयिगत ल�य र सगठनको ल�य धच तत ह तयो ला वयिगत सवारलाल सागठ�नक सवारमा रपातरर गनर सकन वयवसापक�य गर ह । तर हा�ो अभयास भन सल पकलाल भदा प�न कमजोर�लाल द� �वक स ।रा�ो र न�तजामखध काम गदार �शसा नगन� वयवसापनल सानो कमजोर� भएको अवसामा प�न कसर� ठगान लागाउन भ� मौकाको खोजध ग�ररहको पाउौ।


New Public Passion ल सावरज�नक �शासनमा दखन पर�राम र कमता धचको द�वधा सप� पारको । कम उत��रत र कम कमता हदा प�न यसलाल सवल पान� भदा तय�ह असाम ढ� न�तजा अपका ग�रराखको ौ जो समभव न, तयसल सगठनका सदसयलाल कमतावान नाउन कायरको रपमा मानव पजध वयवसापनको �स�ात �नद� शत । कमरचार�ाट न�तजा माच खोजन वयवसापन पकल कमरचार�को कमजोर� सधार गनर कमता र सधप �वकासमा भन धयान �दएको पालदन।

अ�हल नध�त �नमारर गदार यसता �वषयहर कम धयान �दइएका न। कमरचार�ल स�धा माच खोज भ� अरको रपमा ससारम यन भ�नएको नपालको कमरचार�तचको तलवलाल उत�रराको मौ�क ततव �लइन ग�रएको । स�वधा �मको पा�रतो�षक हो मानवलाल उत��रत गन� माधयम माच होलन भ� अधययनाट प�� भलसकको । सावरज�नक �शासनमा कायररत कमरचार�लाल दक, वयवसा�यक, ��तफलमखध, जनमखध नाउन नध�त �नमाररकतारल ससारमा भएका असल अभयासलाल हर क�ह सकारातमक प�रराम आउन सकसयो र सरकारको नध�त, सवा र �वकास �वाह गन� सरचना कयधकरर हनाट चन सकसयो।

नपालमा ५७ ��तशत स��य जनशि रहको र यो सनौलो समय हो भद गदार अको योजना अ�धमा मलकलाल कन कचमा कसतो �क�समको जनशि क�त माचामा आवशयक भ� �कपर राजयल गनर सकक न। उ�ोग, पयरटन, जल�व�त, �नमारर, सवाससय, शका, कक �ष, वन लगायतको योजना� �वकासका ला�ग राजयल कचगत जनशि �कपर गनर सकनप र।

आफल कमरचार�को जनशि �वकासमा लगानध गरको अवसामा अक� ��तसपधधल लजान ��तफल आफल नपाउन भ� �क�समको मान�सकता �नजध कमपनधहरमा वया� ह ।�रट�नङको समसया ससारभरका कमपनधलाल ह फलतय कामदारको उचच उत�रराको कायरवातावरर नाउन �य� ग�र। तर भएका जनशिको �हगरमनलाल सहज र सरल नाउन तर नपालम �टकनसकन नाउन वयवसापक�य सोचको नपालमा अभाव रहको ।

चाह सावरज�नक कच होस चाह �नजध कमरचार�ल आफनो जान, सधप �वकास गन� कायरमा समधत वयिगत र सवाभा�वक रपमा आफनो तहाट �यास त ग�ररहक दख। प�रराममखध हनसकको अवसामा माच कमरचार�तचको सफलता मापन गनर स�क तर तयसकोला�ग काम गनर सकन स�वधा, क स, अवसर, स�न�तता, दकता, सधप �वकास ग�रन प र। तल ता पा�र��मक �दएक आधारमा जनशिमा वयवसापनल पयार� लगानध गरको धाररा नाउन गलत हो।

लोक सवाको खलला पर�का �राल�ल कामभदा पर�कामखध नायो भनर आलोचना एक हदसमम सतय हो तर य�तसमम नहन हो भन �नजामतध सवा यस भदा ढ� भ�ा, जानको अभाव र पन�स�चत हन असा दखदन। य�ह ��तसपधारल माच आफनो लता र कमताल �� र ��को अभयासको जानकार�समम रा� भएको ।


जनशिल रा�ो उतपादन र न�तजा �दनका ला�ग वयवसापनल उनधहरको कमता र सधप �वकासका ला�ग अ�नवायर रपमा लगानध, अय कचसग अतर��या ग�ररहन पदर ।हा�ो मलक �वकासमा पा�ण पनरको सभदा ठलो कारर न पयार�रपमा दक एव सधपयि जनशि नहन न हो। अया चाह �नजध कचमा होस वा सरकार�, जनशिको दकता अ�भवक��मा धयान न�दन हो भन सोचअनरप अगा�ण ढन स�कदन ।

सावरज�नक �शासनमा मानवपजध

मलकको �वकासको �मयो, सवा �वाहको सवाहक, नध�त कायारवयनको कतार सावरज�नक �शासन मककको सम� हालतभदा �भ� दखदन। तललो तहमा कमरचार�को अभाव भन �सहदरवारमा कमरचार� सन क�सर अभाव हन असा । सघधय सरचनामा मलक गएप� नध�तगत तहमा कमरचार�को साया कमध हन र सवा�वाहको तहमा ढ� हन पन�मा ठ�क उलटो प�रराम दख। नाग�रकल सवा पाउन सवाकमा कमरचार� क अभाव दकता र प�रराममखध कमरचार�तच भ� करा टाढा भयो।

यसर� सम� मलकका ला�ग आवशयक जनशि �वकासमा कमजोर सा�त मलकल सरकार� कमरचार�को वयवसापन समत गनर सकको न।जसका कारर कन �नकायमा जनशिको अभाव त कनमा आवशयकता भदा ढ� जनशि रहको । भएको जनशिलाल प�न सह� �क�समल प�रचालन गनर स�कएको न। सरकारल वयवसापन सव�कर माफर त कमारचार�को सरचना तयार गन� भएप�न सो को जा�नक वयवसापन गनर स�कएको न। कामको आधारमा भदा वयिको आशयकता, चाहाना र दवावमा यसता कायरहर हन �वगतको यसतो �व�धलाल अ वजा�नक र सत�न� नाउन �ढलो गनर हदन।

वयवसापन पर�कर, वयवसापन सव�कर, उ�शयमलक वयवसापन, सचना ��व�धको वयवसापन, दकता वयवसापन, �व�वधता वयवसापनका नवधनतम औजारको �योग गर� सावरज�नक �शासनको मानवपजध वयवसापनलाल चसत र �भावकार� नाउन आजको आशयकता दख।

�नजामतध कमरचार� रा��य ता�लम नध�त, २०७१ ल स �नजामतध कमारचार�लाल ता�लम �दान गन� ल�य �लएको । ता�लमल दकता अ�भक�त गन� हो, नवधनतम सधप, जान, प��त, वयवसापन र ��व�धमा सगठनको सदसयलाल अ�ा�धक गन� हो तर यसको उपयोग क�त भयो वा भएन वा प�ररामसग ता�लमलाल आ� गनर सकय� वा सकनौ यसको खोजध ग�रन प र।

को�रया अ�हल समक�तको उचच सानमा , जो १९६० को दशकमा सभदा गर�व मलकको रपमा दजर �यो। अ�हल प�न को�रया सरकारल आफना अ�धकक तहरलाल अम�रकामा राजयको लगानधमा पढन पठाउ। अयच दशाट ाचक�त �दएर आफनो दशमा आएका �वदशध �व�ाधसग एक षर र एक


षर अम�रक� �व��व�ालयमा पढन पठाउन गरको । यसल क दखाउ भन �वक�सत दशको सप� ाइ क हो भन मानव सशासन �वकासमा ग�रएको लगानध न वासत�वक लगानध हो जसल द�गो ��तफल �द तर नपालको सदभरमा �सकर क ह न भ� �� वारमार उठन ग र जो मानवपजध �वकासको तगारो हो।

सरचनामा सधार

हन त सरचनाको �वकासल माच खोजएको प�रराम आउन सकदन तर नपालको सम� मानव सशाधन नध�त, योजना, कायर�म गनर � �नकायको आशयकता महशस ग�रएको जसल दशको मानवपजध प�रचालनको सम� खाका कोनर सकोस र नध�तगत सप�ता आ स। वासतवमा मलकको सम� कचमा आवशयक जनशिको �कपर, �वकास र वयवसापनसग जो�णएका मचालयलाल गाभर एउट मानव सशाधन मचालय नाउन आवशयक जो नपालको मानव सशाधन वयवसापन र मानव पजध वयवसापनको क नोस ।

समक�त सपना र जनशि

अ�हलको अवसामा सरकार ता शकक ससााट तयार हन जनशि जारको माग अनसार नभएको दख। योजनाका तसया�ल ा�षरक पाचलाख जनशि जारमा आउ भ र तयसको खपत चारलाख खाणधमा र क�रव एक लाख नपालको जारमा जान भ�न। यसल क दखाउ भन माग र आप�तर धचको तादमयता दखदन। जारको मागलाल �कपर गर� �व��व�ालयल उतपादन गनर पन� हो तर परमपरागत रपमा सामाजक शका क�त उतपादन जो न सधप जाद न त सवरोजगार � सक। वयवसा�यक शकाको अभावमा वरोजगार उतपादन गन� कारखाना द न �व��व�ालय र सवय राजय �राल�। तयसका ला�ग सम� शका �राल�लाल न प�रमाजरन गनर जरर� भइसकको ।

मलकल सन २१०० समम नपाललाल �वक�सत मलकको रपमा सा�पत गन� लक राखको सदभरमा दशमा कन कचमा कसतो �क�समको जनशि क�त माचामा आवशयक भ� �कपर गनर �ढलाल गनर हदन। शका, सवाससय, कक �ष, उ�ोग, पयरटन, जल�व�त, �नमारर वन लगायतको योजना� �वकासका ला�ग राजयल कचगत जनशि �कपर गनर सकनप र जसको ला�ग जनशि �वकासको योजना नाउन आवशयक ह ।

नपालको सावरज�नक �शासनमा वयवसापक�य सधार गन�

नपालको सावरज�नक �शसानलाल मानव ससाधनयि भ� स�कए प�न पजध �नमाररमा अ धयान पगको दखदन। यसलाल सामाय वयवसापक�य सधार गर� लयाउन सकमा अ�हलको भदा फरक प�रराम आउन सक। मानवपजध �वकास कमरचार�मा� ग�रन लगानध माच होलन यो वयवसापक�य


सधप प�न हो यसका ला�ग वयवसापनका �व�वध कचमा धयान �दन प�न तयसक जरर� जसल उपलबध मानव सशाधनल राजय लकत कायरलाल प�रराममखध नाउन सकोस।

वयवसापनल सधार गनर पन�

• सचारमा सधार • �व�वधता वयवसापन • सपर�वकर

• नतकतव कमता

कायर सधार ग�रन पन�

• माय दा�यतवको �कटानध • अपकत प�ररामको �कटानध • काममा ��तव�ता कायम

• समय, लागत र गरसतरको �न�तता • मलया�न �राल�

सचना वयवसापन

• सचनाको उपलबधता • समह कायर र �नररय �कक यामा सहभा�गतातमक �व�ध • सचनाको �वाह

कायरवातावरर वयवसापन

• कायर �कक या सरल�करर

• कायर अवसामा सधार • उसरदा�यतवको सप�ता • अ�धकार समप�ता • �ोत साधनको उपलबधता • कमरचार�को उपलबधता • कायरसमपादन वयवसापन

�सकालमलक सगठनको �वकास

• नवधनता र नवधन ��व�धको �योग

• ता�लम, कमता �वकास


• वक�त �वकासको स�न�तता • �सकाल वातावरर

• अधययन अनसधानातमक अवसर

उपसहार

मानव पजधमा ग�रएको लगानध न द�गो र सारक लगानध ह यध स खालका �वकासका साधन र साधय हन। नपालल कोरको समक�तको सपना परा गनर दक, सधपयि, न�तकवान जनशिको आशयकता ह । मलकको शका �राल�, उतपादन र जारको मागधच तादमयता नभ�टएको वतरमानलाल चनर मानव सशाधन वयवसापनको ला�ग � सयच आशयक । सावरज�नक कच अ नाग�रकको सवा र �वकास �वाह गन� सरचना भएकोल यसको �वकास र कमतामा राजयल लगानध गनर कजसयाल गनर हदन।

सदभर सामा�ध 1. Angela Baron and Michael Armstrong (2007). Human Capital Management: Achieving Added

Value Through People. Kogan Page Limited, 120 antonville Road. London 2. Fred Luthans and Carolyn M. Youssef (2004). Human, Social, and Now Positive Psychological

Capital Management: Investing in People for Competitive Advantage. University of Nebraska - Lincoln .Published in Organizational Dynamics, vol. 33, no. 2 (2004), pp. 143–160. doi 10.1016/j.orgdyn.2004.01.003

3. Human Development Report (2019). Beyond income, beyond averages, beyond today: Inequalities in human development in the 21st century. United Nations Development Program.UN Plaza, New York, NY 10017 USA


ग�रध �नवारर कोषय �वगत र वतरमान

�व �रजाल7

8


नपालमा लामो समयदख ग�रध �नवाररका �यासहर हद आलरहका न। �.स. २०१३ सालाट योजनाव� �वकास �यासको ालनध भएदख हालको प� योजना तजरमा हदासमम प�न ग�रध �नवारर गन� कायर माय चनौतधका रपमा र�हआएको । मलकमा �जाताचक शासन वयवसाको पनवरहाल� भए प�ात नको आठ� योजनादख न ग�रध �नवारर गन� �षय उचच �ा�मकतामा रहद आएको। नव� योजनाको एकमाच उ�शय ग�रध यनधकरर गन� रहको �यो। दश� योजनालाल ग�रध �नवारर ररनध�तपच (Poverty Reduction Strategy Paper) का रपमा �लइ।

�व.स. २०५२ सालदख दशभर सश� �वोहको सरवात भएको र यसतो �ोह क�र एक दशकसमम चलको �यो। सश� �वोहक कारर समयमा सानधय �नवारचन हन नसकदा २०५९ सालदख सानधय �नकायहर जन��त�न�ध �वह�न हन पगका �ए। सरकार र �वोह� पक�वच उतकषरमा पगको ततका कारर सरकार� कमरचार�हर गाउ गाउाट जलला सदरमकाम�तर कत हद गएका �ए। गाउमा सवा �वतरर ता �वकास �नमाररका ��याकलापहर स�ालन हनसकन अवसा �एन।तय�तला मलक� �शासन अतयत नाजक अवसााट ग �रहको �यो। यसतो �वकराल स�तमा दश� योजनाको ��त�ता अनरप ग�रध घटन सकन अवसा �एन। �व�का क�तपय ततरत मलकमा ततक समयमा प�न ग�रध घटको अवसा �यो। तर यसका ला�ग फरक वयवसापक�य ररनध�तको अवलमन गनरपन� आवशयकता महसस ग�रयो। ग�रध �नवारर कोष (Poverty Alleviation Fund) यह� फरक द��कोर (Approach)को उपज हो।

२. कोष सापनाको उ�शय

आ�रकरपमा �वप� ता �तधकररमा परका वगर र समदायलाल �वकास ��यामा मल�वाह�करर गर� ग�रध �नवाररमा योगदान पर याउन मलभत उ�शयल २०६० सालमा ग�रध �नवारर कोषको 8 सह सचव, नपाल सरकार


सापना भएको हो।ग�रध �नवारर कोष ऐन, २०६३ अनसार कोषका उ�शयहर �नमनानसार रहका नय–

२.१ सामाजक प�रचालनका माधयमाट गर� वयि, प�रवार वा समदायको आ�रक ता सामाजक सतर उठाउन उनधहरलाल आवशयक सवा स�वधामा पहच स�न�त गर� उपयोग गनर सकन तलयाउन र �नजहरलाल सानधय �वकासको �नररय ��यामा स��य गराल उनधहरल आफनो हक �हत र अ�धकार �योग गनर सकन गर� सकम नाउन कमता अ�भवक�� गन�।

२.२ आ�रक ता सामाजक रपल �प�णएका र ग�रधको रखाम�न रहका वयि, प�रवार वा समदायको प�हचान गर� �तनधहरको आ�रक ता सामाजक सतर उतान गनर र कमता अ�भवक�� गनर आ�रक, सामाजक र भौ�तक पवारधारका कायर�म स�ालन गन�।

२.३ सानधयसतरमा न ग�रधको कारर प�हचान गर� सामाजक प�रचालनको माधयमाट सानधय सधप, �ोत र जानको उपयोग गर� गर� वयि, प�रवार वा समहको आ�रक ता सामाजकसतर उकासन सहयोग गन�।

२.४ सहयोगध ससाहर धच समवय कायम गन�।

२.५ गर�ध �नवारर समधध �ोत प�रचालन गनर ता ततसमधध ससागत �वकास गनर आ�रक ता �ा�व�धक सहयोग पर याउन।

३. कोषका आधारभत �स�ातहर

३.१ ग�र लकत (अतोदय): आ�रक �हसावल अतयत नाजक अवसामा रहका गर� र �प�णएका वगरहरको समक��को खोजध गन�।

३.२ सामाजक समावशधकररय गर�, म�हला, द�लत, जनजा�त र �प�णएको वगरको समावशधकरर र सशिकरर गन�।

३.३ मागमा आधा�रत कायर�मय लकत समदायको आवशयकता र मागमा आधा�रत कायर�मको तजरमा समदायसतरमा न गन�।

३.४ �वसधय �ोतको सो �वाहय समदायका सदसयहरल तयार गरका मागमा आधा�रत कायर�म कायारवयन ता वयवसापन गनर कोष र सामदा�यक ससा�च आपसध समौता भए प� सामदा�यक ससाको खातामा �सध जट पठालन।

३.५ पारदशरताय कायर�म कायारवयन ��याका हरक चरर ता �सधय कारोवारमा पारदशरता कायम ग�रन।

३.६ सामदा�यक ससाको ससागत �वकासय सामदा�यक ससाहरल सचालन गद� आएका कायरहरलाल �नरतरता �दल �दगो रपमा सचालन गनर सकन गर� ससागत कमताको �वकास गन�।


४. कोषाट स�ालन हन कायर�महर

ग�रध �नवारर कोषको उ�शय हा�सल गनर खासगर� समदायको मागमा आधा�रत आयआजरन ता रोजगार� सकजना हन �कक �तका दहायका कायर�महर स�ालन हन गरका न –

४.१ कक �ष, पशप� पालन, �सलाल नाल, सानधय �ोत साधन र कचचा पदारमा आधा�रत घरल ता साना उ�ोग जसता आय वक��का कायर�महर, सधप �वकास, रोजगार� सकजना र उतपादन अ�भवक�� कायर�म।

४.२ गर�ध �नवाररको कायरमा सहयोग पर याउन परक कायर�मको रपमा आधारभत सवाससय,

साकरता, �ा�व�धक शका, यवा रोजगार� ता�लम, साना �स�ाल, स-साना पल ता कलभटरहर,

ोल� पल, खानपानध ता सरसफाल कायर�म, �ामधर सणक, �ामधर जार ता वातावररधय सचतना कायर�म।

४.३ समदायाट प�हचान भएका साना �ामधर पवारधार �वकास कायर�म।

४.४ ग�रध �नवारर कोषको कायर�ममा सामाजक प�रचालनका माधयमाट सलगन हन वयि,

प�रवार, सामदा�यक ससा ता कमरचार�को कमता अ�भवक�� कायर�म।

५. कोषको कायर�म स�ालन ��या

५.१ काननध वयवसा

समत २०६० सालमा एक अधयादश अनसार ग�रध �नवारर कोषको सापना भएको �यो।ग�रध �नवारर कोष ऐन, २०६३ जार� भएप� तदनसार कोषको स�ालन र वयवसापन हद आएको ।ऐन मोजम कोषको उ�शय �ा��को ला�ग गनर पन� काम काराह�हरको स�ालन, रखदख ता �ध गनर �धानमचधको अधयकतामा एकजना उपाधयक, रा��य योजना आयोगको सचव ता अय पाच जना सदसय रहन गर� स�ालक स�म�तको गठन हन वयवसा । कोषका कायर�महरलाल वयवसत रपल स�ालन गनरका ला�ग ग�रध �नवारर कोष �नयमावल�, २०६४, ग�रध �नवारर कोष कायर�म स�ालन �नद� शका, २०६७, ग�रध �नवारर कोष कमरचार� सवा �व�नयमावल�, २०६९ लगायतका दसतावजहर रहका न।

५.२ जलला नौट

रा��य योजना आयोग /क�य तसया� �वभागल ग�रधका �व�भ� सचका�हरको �व�षराट (Composite Index) तयार गरको जललाहरको गर�ध सतर�करर (Poverty Ranking)लाल आधार मानध गर�धको सचका�मा सभदा पा�ण परका जललाहर नौट गन�।


५.३ सानधय तह (सा�वकका गा.�व.स.हर)को सतर�करर ता नौट

कायर�म कायारवयनको �नमत सानधय तह (सा�वकका गा.�व.स.हर)को सतर�करर ता नौट गदार खासगर� दहायका सचका�हरको आधार �ललएको ह ।

• पहचको सचका�

• अ�त �प� जनसाया सोास गन� समदाय सायाको सचका�

• सामाजक �वकास सचका�

• आ�रक �वकास सचका�

• सशिधकरर सचका�

• म�हला घरमल�को सचका�

५.४ लकत वगर ता घरधर� प�हचान

जलला�भचका सानधय तह (सा�वकका गा.�व.स.हर) को नौट ग�रसकप� गा.�व.स. सतर�य वठकाट �ा�मक�करर भए अनरपको सतधमा गल सतधसतर�य भला र सहभा�गतातमक प��ताट लफल गर� सामाजक नकसा, समप�ता सतर�करर ता सामाजक-आ�रक ��षरको माधयमाट सतधका वासत�वक लकत घरधर�हर प�हचान ग�र। गर� सतधको प�हचान प�ात उि सतधमा रहका समपरर घरधर�हरको साम�हक भलाल सामाजक ता �ाकक �तक �ोत साधन स�हतको सामाजक �ोत नकसा तयार गर� उि सतधमा रहका समपरर घरधर�हरको उपलबध जगगा ज�मन, खतधयोगय जगगा, पशधन,

उ�ोग वयवसाय, पशा वा जा�गर आ�द पकको सचना सकलन गर� गर� घरधर�को गधकरर ग�र। जसमा �नय�मत आमदानधल तधन म�हनासमम खान पगन घरधर� “क” वगर, ६ म�हनासमम खान पगन घरधर� “ख” वगर, १वषर भदा कम खानपगन घरधर� “ग” वगर र वषर �दनभर� खानपगन घरप�रवारलाल “घ” वगरमा �वभाजन ग�र।यस �कारको गधकररमधय क, ख, र ग वगरका घरधर�लाल गर�ध �नवारर कोषको लकत घर धर�को रपमा �लल।

५.५ सामदा�यक ससाको गठन

लकत वगर ता घरधर� प�हचान भलसकप� तयसता घर प�रवाराट एक जनाको दरल ��त�न�धतव हन गर� सामदा�यक ससा(Community Organization) को गठन ग�र। यसता सामदा�यक ससामा सामायतया २० दख ३० वटासमम घरधर� आ� ह न। यसर� गठन भएका ससाल �न�त शतरहर पालना गनरपन� ह । शतरहर पालना भए नभएको समवधमा ग�रध �नवारर कोषाट सलगत रपमा अनगमन ता मलया�न गर� सोको


आधारमा उपयि दखएका सामदा�यक ससा माच दतारगर� �मारपच जार� ग�र। गर�ध �नवारर कोष कायर�म स�ालनका मल आधार भनका सामदा�यक ससाहर हन।यसता ससाहरको गठन र पदा�धकार�हरको चयन परर समावशधकररको �स�ातमा आधा�रत रहको ह ।

५.६ घमतध कोष (Revolving Fund) को प�रचालन

आय आजरन समधध प�रयोजना शर गनरपवर दतार भएका सामदा�यक ससाको नाममा �कमा खाता खोलन प र।ग�रध �नवारर कोषको तफर ाट सामदा�यक ससालाल �दलन स �कारको अनदान रकम �क खाता माफर त जान ग र।सामदा�यक ससाल आय आजरनका ला�ग पश गरको प�रयोजना �सतावको आधारमा अनदान �दइन, तयसतो अनदान सामदा�यक

ससाको घमतध कोषको रपमा रहन, ससाल आफना सदसयहरको आवशयकता र �ा�मकताका आधारमा घमतध कोष प�रचालन गन�, सदसयहरल उि घमतध कोषाट आलोपालो गर� सापट� �लन, वयाजदर ससाका सदसयहरको आपसध सहम�ताट �नधाररर गन� वयवसा रहको ।

५.७ �ामधर ता सामदा�यक पवारधार �वकास आयोजना

लकत समदायको मागका आधारमा साना पवारधार �वकास आयोजनाको कायारवयन हन गरको ।यसता आयोजना मलतय दहायका �वषयमा स�ालन हन वयवसा रहको ।

• सानधय जार स�वधा र पहच समधध पवारधार • खानपानध ता सरसफाल

• नवधकररधय उजार • लघ �सचा�

• �ामधर सणक

• पल पलसाहर

• सामदा�यक भवन

• �व�ालय ता सवाससय चौक� भवन आ�द।

५.८ सादार ससा(Partner Organization)हरको नौट

समदायमा आधा�रत ससा, गरसरकार� ससा, �नजध कचका ससा, सानधय �वकास कोष जसता ससाहर कोषका कायर�म स�ालनका ला�ग सहयोगध ससाहर हन। यसता ससाहर

गर�ध �नवारर कोषल योगयता �राल�का आधारमा नौट गन� वयवसा रहको । सादार ससाल सामदा�यक ससालाल सामाजक प�रचालन, कायर�म स�ालनमा सहजधकरर, ससा


ता ससाका सदसयहरको कमता अ�भवक�� र �ा�व�धक सहायताका ला�ग सहयोग पर याउन। सहयोगध ससाहरल सामदा�यक ससालाल सामदा�यक आयोजनाको प�हचान,

तजरमा, सरचना कायारवयन, स�ालन र ममरतसमभारका ला�ग सघाउ पर याउन। उनधहरल आयोजनाको कायार वयनका ला�ग आवशयक �ा�व�धक सहायता प�न उपलबध गराउन र आयोजनाहरको अनगमन प�न ग रन।

कोषका कमरचार�हर आफल स सामदा�यक ससाहरको सामाजक प�रचालन, वयवसापन र सहजधकरर जसता कायर गनर वयवहा�रक नहन र �भावकार� प�न नहन हदा सहयोगध ससाहर प�रचालन गन� नध�त �ललएको हो।ग�रध �नवारर कोषका सहयोगध ससा (Partner

Organization) हर मलतय रा��यसतरका गर सरकार� ससा (NGO) हर हन।

५.९ कोषको सचवालय र कमरचार� समधध वयवसा

ग�रध �नवारर कोष �नयमावल�, २०६४ मा कोषको द�नक कायर स�ालन गनरका ला�ग एक जना कायरकार� �नद�शक र आवशयक सङायामा �वशषज अ�धकक त, पशागत अ�धकक त ता सहायक सतरका कमरचार�हर करारमा �नयि हन वयवसा ।कोषको सचवालय काठमााणौ उपतयकामा रहन र �वगतमा यसता स कमरचार�हर कोषको सचवालयमा रह� कामकाज गन� वयवसा रहको �यो। प�लला कह� षरदख माच कोषका कायर �वधक (Portfolio

Manager) हर कायर�म लाग भएका जललाहरमा न रह� कामकाज गन� वयवसा �मलालएको हो।

६. �वसधय �ोतको वयवसापन

कोषल कायर�म स�ालन गनरको ला�ग नपाल सरकार, सरकार� ता गरसरकार� सघ ससा, �वदशध सरकार वा ससा, अतरा��य ससा वा वयिाट समत अनदान सहयोग लगायत अय आवशयक आ�रक �ोत जटाउन सकन वयवसा ।यस �कार ग�रध �नवारर कोष एउटा साा कोष (Basket

Fund)को अवधाररााट स�ा�लत कायर�म हो।

कायर�म �णजाइनका �ममा �� क, एशयाल� �वकास �क लगायत अय सादारहर सहभागध हन भ�नए ताप�न कोषका कायर�महर स�ालनमा मलतय �� कको सादार� रहको �यो। कायर�मको दो�ो चररको अतय�तर कक �ष �वकासका ला�ग अतरार��य सहयोग �नयोग (International Fund for

Agriculture Development) ता जापान सामाजक �वकास कोष (Japan Social Development Fund) ाट समत कोषलाल �वसधय सहयोग �ा� भएको �यो।�� कको दो�ो चररको सहायता समौता सन २०१८ �णसमवर ३१ मा परा भएको ।यस कायर�मका ला�ग प�हलो र दो�ो चररको अव�धमा


�व� �क लगायत अय सादारहरको समत गर� क�र र. ३२ अर खचर भएको अनमान रहको ।कायर�ममा नपाल सरकारको तफर ाट समपरक कोष वापतको �न�त रकम खचर भएको ।

सामदा�यक ससाहरलाल घमतधकोष (Revolving Fund) प�रचालन ता साना पवारधार �वकास आयोजनाको रकम समधत ससाको नाममा खलको �क खातामा सो जममा हन गर� पठाउन वयवसा ।ग�रध �नवारर कोष एक सवशा�सत ससा हो। कोषको ा�षरक कायर�मको सवधकक �त �धानमचधको अधयकतामा रहको स�ालक स�म�ताट ह ।कोषको आत�रक लखापर�कर रज�णर चाटरणर एकाउाटाटाट र अतम लखापर�कर महालखा पर�ककाट हन वयवसा ।

७. कोषका मलभत उपलबधहर

वटा जललााट �ारमभ भएको कायर�म ३१ �णसमवर २०१८ समम आइपगदा �व�भ� ६४ वटा जललाका ५५१ वटा सानधय तहमा �वसतार भएको । कायर�म स�ालनको आधारसतमभका रपमा रहका सामदा�यक ससाहरको सङाया ३२,२७६ वटा पगको ।कायर�म माफर त ५,६६१ वटा सामदा�यक भौ�तक पवारधार �वकास आयोजनाहर स�ालनमा रहका न।यस कायर�मल क�रव ९,७९,८३९ वटा घरधर� समटको र क�रव ४९ लाख जनसङाया लाभावत भएको अनमान ग�रएको ।(../अनसच-५) सामदा�यक ससाका कल सदसयमा म�हला सदसयहर ७८ ��तशत, म�हला नतकतव ६८ ��तशत, म सलम समदायको ��त�न�धतव ३ ��तशत, द�लत समदायको ��त�न�धतव २८ ��तशत, जनजा�त समदायको ��त�न�धतव ३० ��तशत रहाट यो कायर�म समावशधकररको �स�ाताट हदार उचच कोट�को रहको । ग�रध यनधकररका ला�ग सरचना �नमारर, �ोत प�रचालन ता जनशि प�रचालनको द��कोराट अय ससाहरको तलनामा ग�रध �नवारर कोष एक कहत ससाको रपमा रहको पाल।

यो कायर�म लाग भएका समदायमा समदायको आयआजरन, कमता �वकास, सामाजक प�रचालन र सामदा�यक भौ�तक पवारधार �वकासका कचमा उललखनधय उपलबध हा�सल हन सकको । कायर�माट आ�रक ता सामाजक द��कोरल प� परका खासगर� म�हला, द�लत, आ�दवासध जनजा�त, मधसध ता �समातकक त समदायको उतानमा महतवपरर योगदान पगको । सामदा�यक ससाहरको माधयमाट घमतध कोष प�रचालन गर� ग�रध �नवाररसमधध कायर�म स�ालन गनर नपाल सरकारमाफर त उपलबध अनदान र ससाका सदसयहरको योगदानसमत गर� हालसमम क�र १९ (उ�ाइस) अर रारको �वसधय �ोत प�रचालनमा रहको । यसका अ�त�रि ग�रध �नवाररका कचमा कोषतारा स�ा�लत कायर�मको �भावाट सामाजक पजध �नमाररमा प�न ठलो योगदान पगको ।

ग�रध �नवारर कोषाट स�ा�लत कायर�मको �व�भ� कचाट सवतच अधययन ता अनसधानहर भएका न। तध अधययन ता अनसधानहरल लकत समदायको ग�रध �नवारर गन� कायरमा कोष


सफल रहको दखाएका न। सामदा�यक ससाका सदसयहरल घमतध कोषाट �दान ग�रएको ऋर रकम पशपालनमा ५१.७२%, कक �षमा २७.५९% र ाक� अयमा �योग गरको पाइएको (फलोअप सभ�, २०१७)। तध सदसयहरल आय आजरनका कायर�माट भएको आमदानध आफनो ाला�लकाको शकामा (८.४९%), औषधध उपचारमा (५.८४%), दशक रोजगार�मा (२.६५%) र अय रकम आय आजरन ग�त�व�धमा न सदपयोग गरको दखएको । समय समयमा भएका कह� सवतच अधययन ता अनसधानाट कायर�मका �व�वध पकहरको सदभरमा दखएका �ा�� (Findings) हर यस �कार रहका न।

७.१ वकहत �भाव मलयाकन, रा��य योजना आयोग (२०७५) अनसार

• घमतध कोषको प�रचालनाट �वसधय पहच अ�भक�� भएको हदा ल��गक द��ल यो कायर�म अतयत लाभदायध ता �भावकार� दखएको।

• कोषको कायर�म समताट �वशषगर� म�हला, द�लतहरको आतम�व�ास, आतमसममान र चतना अ�भवक��मा योगदान पगको।

• म�हलाहरको घरायशध �नररय ��यामा अरपरर सहभा�गता ढाउन कोषको कायर�मल उललखनधय भ�मका �नवारह गरको।

• आ�रक �भाव, रोजगार�को अवसर �सजरना र जध�वकोपाजरनमा �व�वधता जसता वहआया�मक ग�रधको �वषयहर समोधन गनर �भावकार� दखएको।

• घमतधकोषमा पहचका कारर अय भदा तलनातमक रपमा घरायशध खचरमा २२ ��तशतल ढर कक �ष, पशपालन, वयापार, ज�मन आ�द आयआजरनका ग�त�व�धहर माफर त उतपादन ढाउन उ�शयमा ८९ ��तशतभदा ढ�ल �भावकार� रहको। तयसगर� उि घरायशध खचर मानव �वकासका सचकहर शका ता सवाससयमा ४३ दख ५३ ��तशतल ढको।

• ग�रध �नवारर कोषका काररल सानधय साह महाजनल लगाउन चक� वयाजदर घटको।

• सामदा�यक ससाका सदसयहरको समाजमा �व�सनधयता र मोलतोल गन� (Bargaining) कमता ढको।

• �व�भ� सवरपका घरायशध समपसहर (र�णयो, ट�ल�भजन, फोन आ�द) र पशधनमा वक�� भएको।

• कह� भौगो�लक कचमा कोषको कायर�माट �सजरना भएको जध�वकोपाजरनका अवसरहरल गदार कामका ला�ग भारतमा हन मौसमध वसाइसराल घटको।

• समहमा सन ानध र घ मतकोषका काररल सामदा�यक ससाका सदसयहरल सामदा�यक ससाहर �नरतर र�हरहन ताएको।


७.२ रोजगार� �सजरना र वयवसा�यक �वकास समधध सवतच अधययन (२०१८) अनसार

• घमतध कोषाट प�रचालन भएको �तयक ऋरल १.७ जना रोजगार� (Person jobs) सकजना भएको।

• घमतधकोषतारा स�ा�लत ८५.५% साना उ�म ता बयवसाय नाफामा स�ालनमा रहको दखएको।

७.३ Independent Evaluation Group (IEG)/The World Bank (2017) का अनसार

• कोषको प�हलो चररको कायर�मको �भाव मलया�न गदार उि कायर�मल गर� समदायको आयआजरन १९% ल ढाएको र क�र ४८% घरधर� खा� सरकामा प�ररत भल सकको।

• कोषको कायर�म सम� रपमा सतोषजनक रहको।

७.४ घमतध कोषको प�रचालनको पनरावलोकन, एम��ल, भारत (२०१६) का अनसार

• सामदा�यक ससाहरमा म�हला र गर�हरल नतकतव गरका।

• ८० ��तशत घ मतकोष म�हलाहरल वयवसापन गरका र यसाट उनधहरको ज�वकोपाजरन र नतकतव कमतामा क�� भएको।

• ग�रध �नवारर कोषतारा स�ा�लत घमतध कोषल �कसगको भौगो�लक दर� अतय�धक ढ� भएको समदायलाल सहायता उपलबध गराएको।

• अधययनल सदरप�ममा कोषसग आव� सामदा�यक ससाहरको �कसगको औषत दर� ४३ �कलो�मटर र मधयप�ममा ३४ �कलो�मटर रहको दखाएको।

• यस सदभरमा घमतध कोषल अ�त �वप� र �कमा पहच नभएकाहरको जधवनसतर उकासन सकारातमक योगदान पयारएको।

७.५ कोषल कायर�म स�ालन गरका घरधर�मा आ�रक सामाजक प�रवतरन, �चभवन �व��व�ालय,

आ�रक �वकास ता �शासन अनसधान क (सन २०१४) अनसार

• सन २००७ मा ग�रएको सलालन सव�करको तलनामा सन २०१० मा ग�रएको सव�करमा ग�रध �नवारर कोषका कायर�महर लाग भएका समदायहरमा २२.९ ��तशतको दरल ग�रध घटको।

• कोषको आय आजरन कायर�महराट सभदा धर जनजा�तहरमा (४३.५ ��तशत) ल वयिगत तहको ग�रध यनधकरर भएको दखाएको ।(कोषल सहायता �दान गनर पवर र सहायता �ा� गर प�को तलनाको आधारमा यसतो न�तजा आएको हो)।

• वयिगत तहको ग�रध द�लत र मसलमान समदायमा २७.७ ��तशत यनधकरर


भएको। य��प आयआजरनका कायर�महरको �भाव द�लत र म सलम समदायमा सभदा उचच अारत १०१.८ ��तशत रहको दखाएको ।

• कोषको कायर�म लाग भएका समदायहरमा सन २००७ मा ग�रएको सलालन सव�करको तलनामा सन २०१४ मा घरायसध �नररय �कक यामा म�हलाहरको सहभा�गता २७.८ ��तशतल क�� भएको।

• म�हलाहरको आ�रक सलताल घरल �हसामा प�न य� कमध आएको।

७.६ घमतध कोषको प�रचालनाट घरधर�को कलयारमा परको �भाव, �चभवन �व��व�ालय, आ�रक �वकास ता �शासन अनसधान क र �� क (सन २०१३) अनसार

• वासत�वक ��तवयि आय उपभोगमा १९ ��तशतल क�� भएको।

• खा� असरकाको अवसामा १९ ��तशतल कमध आएको।

• �व�ालय भनारदरमा १५ ��तशतल क�� भएको।

८. कोष प�रचालनको वतरमान अवसा र कायर�मको सानधय तहमा हसतातरर

आ�रक रपमा �वप� ता चतधकररमा परका वगर र समदायलाल �वकास ��यामा मल�वाह�करर गर� ग�रध �नवाररमा योगदान पर याउन उ�शयल एउटा उसम (Champion) ससाको रपमा ग�रध �नवारर कोषको सापना भएको �यो। �वशष प�रस�तमा सापना भएको यो ससाल �ारमभक चररमा उदाहररधय काम गनर सफल भएको भए ताप�न द�लदो प�रस�त अनरप कायर�म तजरमा एवम स�ालन र सगठनमतमक प�रमाजरन गद� अगाणध ढन नसकदा यसको औचतयमा� �व�भ� कोराट ��हर उठका न।

स�वधान जार� भएप�ात नपाल सघधय सरचनामा �वश गरको र नपाल सरकार ता �व� ��चको दो�ो चररको सहायता कायार वयन अव�ध सन २०१८ को �णसमर ३१ दख परा भएको अवसालाल समत द��गत गर� नपाल सरकार, मचप�रषदाट �म�त २०७५/७/२५ मा कोषको पनस�रचना समधध कायर योजना सवधकक त गर� कायरहर भइरहका न।कोषको माय सादारको रपमा रहको �व� �सगको सहायता समौताको अव�ध परा भएको र सानधय तहको �नवारचन समप� भल स�वधान मोजम सानधय तह ��याशधल भइसकको अवसामा कोषका कायर�महर सा�वकक ढाचा (Modality) ाट स�ालन गनर उपयि नदखएको हदा कोषमा कायररत समपरर कमरचार�हरलाल अवकाश ग�रएको । हाल कोषको सचवालयमा अतयत यन सङायामा कमरचार�हर कायररत न।कोषको स�ालक स�म�तमा नपाल सरकाराट मनो�नत हन पाचजना सदसयको पद प�न गत का�तरक म�हनादख �रि रहको । सा,चाल आ�रक षरमा कायारवयन गन� गर� कोषको कन प�न कायर�म सवधकक त भएको न।


सा�वकमा कोषल कायर�म स�ालन �नद� शका मोजम सादार ससा नौट गर� सादार ससा माफर त समदाय सतरमा सहजकतारको रपमा कामकाज गनर सामाजक प�रचालकहर खटाइएको �यो। सानधय तहको �नवारचन प�ात सानधय तहहर ��याशधल हद गएको र कोषलाल �ा� हन वदशक सहायताको समौता प�न समा� हन भएकोल कोषको पनस�रचना एवम सानधय तहको अ�सरतालाल सहज तलयाउन समवत २०७४ साल चच मसातप� तयसता सादार ससाहर प�रचालन ग�रएका नन। सादार ससाहरको अनपस�तमा तध ससाहरल गद� आएको कामकाज कह� हदसमम कायर �धक (Portfolio Manager) हराट हद आएकोमा कायर �धकहर प�न १ जनवर� २०१९ दख कायररत रहका नन।

स�वधान अनसार ग�रध �नवारर समधध कायरहर सरकारका तधनवट तहको कायरकच अतगरत पन� भए ताप�न सामदा�यक ससाहर गठन ता प�रचालनजसता कायरहर सवभावतय सानधय तहको कायरकच �भच पन� दखन।ग�रध �नवारर कोषतारा समदायसतरमा स�ा�लत कायर�महरको �कक �त हदार तयसता कायर�महर सानधय तहाट स�ालन हदा प �भावकार� समत हन दख। सानधय तहल ग�रध �नवारर कोषका कायर�ममाफर त सकजना भएको सामाजक पजध ता साना पवारधारको सरकर गन�, सामदा�यक ससा वा ऋरको रपमा वयिहरसग रहको घमतध कोषको प�रचालनमा सहजधकरर गन�, समहका सदसयहरमा जान, सधप ता उ�मशधलताको �वकास गन�, उनधहरको आयआजरन ता रोजगार�का अवसर सकजना गन� जसता कायरहरमा �ोतसा�हत गदार तध कचमा रहको ग�रध यनधकररका ला�ग आधार तयार हन जा।

यस तसयलाल समत द��गत गर� नपाल सरकार, मचप�रषदल �म�त २०७५/०७/२५ मा ग�रध �नवारर कोषको पनस�रचनाका ला�ग सवधकक त गरको कायरयोजनामा कोषतारा �व��रत सामदा�यक

ससाहरको घमतध कोष स�हतको �वसतकत �ववरर सानधयतहलाल उपलबध गराउन भ� उललख ।सा, उि कायरयोजनामा कोषल �नमारर गरका साना पवारधार �वकास आयोजनाहरको लगत �ववरर समधत

सानधय तहलाल हसतातरर गन�, �नमारराधधन तयसता साना पवारधार �वकास सरचनाहर चाल आ�रक वषर �भच समप� गनर �ा�मकता �दन र कन सरचना चाल आ�रक वषरमा समप� हन नसकको खाणमा आगामध वषरमा ससतर अनदान स�हत समधत गाउपा�लका वा नगरपा�लकामा �ोत र जममवार� स�हत हसतातरर गन� भ� वयहोरा उललख भएकोमा साना पवारधार �वकास आयोजनाहरको लगत �ववरर समधत सानधय तहलाल उपलबध गराल स�कएको भन �व�भ� काररल ससतर अनदान भन पठाउन स�कएन।

ग�रध �नवारर कोष स�ालक स�म�तको ७० औ ोणर ठकाट तयसता सामदा�यक ससा ता साना पवारधार �वकास आयोजनाहरको वयवसापन समधत सानधय तहाट गन� �नररय भएको �यो। सा उि ठकल ग�रध �नवारर कोषाट �व��रत सामदा�यक ससाहरको तसयगत �ववरर समधत सानधय तहलाल उपलबध गराउन र तयसता ससाहरको वयवसापनका ला�ग मागरदशरनसमत सवधकक त


गरको �यो। सोह� �नररय अनसार समधत सानधय तहलाल कायर�म हसतातरर हन गर� �सतकत �ववरर उपलध गराल स�कएको ।

९. कायर�मका कमजोर पकहर

ग�रध �नवारर कोष एउटा �श� प�रस�तमा सापना भएको ससा हो। सापनाको शरका कह� षरसमम यस ससाको कायर �नक �भावकार� दखएको प�न �यो। कायर�म �ारमभ भएको कह� षरप� मलकको राजनध�त ता शासक�य �राल�मा आमल प�रवतरन भए ताप�न यस ससाको स�ठनातमक सवरप र कायरशल�मा तदनरप प�रमाजरन नहदा यसको औचतयमा� न �� उठको । मलतय यसका कमधकमजोर�हरलाल दहाय अनसार उललख गनर स�क।

• प�रस�तमा आमल प�रवतरन हन तर कोषको स�ठनातमक ढाचा, कायरशल� र कायर�कक यामा कन फरदल (Intervention) नहन।

• स�ठनातमक कमताको आकलन नगर� धर�तर कायर�म �सतार गनर।

• ठलो सङायामा रहका सामदा�यक ससाहरको प�रचालन, सहजधकरर, अनगमन ता सप�रवकर कमजोर र �भावकार� नहन।

• कायर�म वयवसापनमा सानधय तह/�नकायको कन भ�मका नहन।

• गर सरकार� ससाहरको भरमा कायर�म स�ालन गनरपदार आ�रक अ�नय�मतताका सा जवाफदह� �राल� कमजोर हन पगन।

• कोषमा कायररत कमरचार�हरको टनर भर उचच हन।

• दाताको सहयोगको भरमा माच कायर�म स�ालन गनर र कलपक �ोतको खोजध नहदा कायर�मको �दगोपना मा� उचत धयान नपगन।

• ग�रध �नवारर कोष समधध काननहरमा कोषका उपाधयक र कायरकार� �नद�शकका �वचको कायरकचमा दोहोरोपना हन।

• ठलो माचामा प�रचालन भएको घमतध कोष (Revolving Fund) को सरकाका �षयमा कन सोच न�लन।

• कायर�मको �हगरमन नध�त (Exit Strategy) नहन।

१०. भावध कायर�दशा (Way Forward)

ग�रध एक हआया�मक समसया (Multi Sectoral Issue) भएकोल यसको समाधान प�न हआया�मक तवरल न खोजन पन� ह । नपाल सरकारल ग�रध �नवाररका ला�ग �व�भ� �कारका कायर�महर स�ालन गरको । यध स कायर�मको सफलता वा असफलता सम� शासन ��याको �भावका�रता सग �तयक समधत ह ।�व.स. २०७२ मा नपालको स�वधान जार� भए प�ात मलक �व�धवत


रपमा सघधय सरचनामा �वश गरको हदा ग�रध �नवारर समधध कायर�महर प�न सघधय प��त (Federal Set up) अनरप न स�ालन र वयवसापन गनरप र।

ग�रध �नवारर कोषल समपादन गद� आएका कायर�महरको �दगोपना र �भावका�रताको ला�ग आगामध �दनमा गनरपन� कायरहरलाल �नमनानसार उललख गनर स�क–

(क) ग�रध �नवारर कोषको पनस�रचना • नपाल सरकाराट सवधकक त कायरयोजना मोजम ग�रध �नवारर कोष ऐन, २०६३ को खारज गन� लगायत कायारवयन गनर ाक� रहका ��याकलापहरको श� कायारवयन गन�।

• ग�रध �नवारर कोषल गद� आएका कायरहरको ससागत अ�भलख गनर, भ�वशयमा समत �नरतरता �दन उपयि हन कायरहरलाल �नरतरता �दन र ग�रध �नवारर समधध सम� कायरहरको समवय, सहजधकरर एवम अनगमन गनर कोषको हालको सचवालयलाल पनस�रचना गर� भमध वयवसा, सहकार� ता ग�रध �नवारर मचालय अतगरत रहन गर� पनस�रचना गन�।

(ख) कायर�महरको एक�करर र समवय • ग�रध �नवारर कोष कायर�म, ग�रसग �व��र कायर�म, ग�रध �नवाररका ला�ग लघ उ�म �वकास कायर�म, म�हला �वकास कायर�म, �ामधर सवावलमवन कोष र यवा ता साना वयवसायध सवरोजगार कोष जसता कायर�महरको लकत समह ता कायर �कक �तमा समानता रहको हदा यसता समान �कक �तका कायर�महर ए�ककक त रपमा सानधय तहाट स�ालन गन� वयवसा �मलाउन। यस �कारका कायर�महर ए�ककक त र समवयातमक रपमा स�ालनका ला�ग नपाल सरकाराट समधत सानधय तहलाल सशतर अनदानको वयवसा गन�।

• कायर�मको सानधयकरर र �दगोपना • ग�रध �नवारर कोषतारा �व��रत सामदा�यक ससा ता साना पवारधार �वकास आयोजना स�ालन समधध सामाय मागरदशरन, २०७५ सवधकक त गर� गत षर न सानधय तहमा कायर�मको हसतातरर भलसकको । स�वधान मोजम सानधय तहको अ�धकार कच �भच पन� यस कायर�मको सानधय तहल सवा�मतव �लल स�ालन गनरपन� दख।

• सानधय तहल सामदा�यक ससाहर र साना पवारधार �वकास आयोजनाहरको अ�भलख अ�ाव�धक गन�, तयसता ससाहरको कायर स�ालनमा सहजधकरर गन�, ग�रध �नवारर कोषको उ�शय अनरप घमतध कोषको प�रचालन गन�, सानधय तहको योजना तजरमा गदार सामदा�यक ससाहरको चासोलाल उचत सान �दन, ससाका सदसयहरलाल


ता�लम ता �सप �वकासको अवसर �दान गन�, सामदा�यक ससाको आ�रक कारोवारको �नर�कर र सहजधकरर गन�, ससालाल �ोतसाहन गन� लगायत अनगमन ता मलया�न गद� कायर�मको सानधयकरर गर� �दगोरपमा स�ालन गन�।

११. �नषकषर

�व�भर� ग�रध �नवाररको सावरभौम �स�ात न।दश, काल र प�रस�त अनसार ग�रध �नवारर गन� नध�त, रर�न�त र कायर�महर फरक फरक हन सकन।नपालमा ग�रध �नवारर कोष एउटा �श� कालखाणमा सापना भएको ससा हो। यसल समदायमा सभदा पा�ण परका द�लत, म�हला, म सलम, आ�दवासध जनजा�त, जोखममा परकाहर ता �समातधकक त वगर र समदायको उतानको ला�ग घमतध कोषको माधयमाट आयआजरन, सधप �वकास, सामाजक प�रचालन र सशिकरर गर� ग�रध यनधकररका ला�ग काम गद� आलरहको ।कोषल प�हचान गरको लकत वगर, समदाय र घमतध कोषको अवधाररा ग�रध यनधकररका ला�ग �भावकार� दखएको । कोषाट स�ा�लत कायर�महरको �व�भ�कोराट मलया�न हदा यसका उपलबधहर महतवपरर दखएका न। �व� �कल कोषका सम� ग�त�व�धहरको मलया�न गद� औसत रपल सतोषजनक (Moderately Satisfactory) भनको ।

स�वधान जार� भए सग एकातमक र ककक त �कक �तको शासन �राल�ाट मलक सघातमक र �ककक त प��तमा रपात�रत भएको ।शासन �राल�को पनस�रचनाका �ममा ग�रध �नवारर समधध कायर�महर प�न सघधय प��तसग सामजसय हन गर� स�ालन गनर आवशयक ह । स�वधानतयग�रध �नवारर समधध कायरहर तधनवट तहका सरकारको कायरकच अतगरत रहको भए ताप�न सामदा�यक ससाहरको गठन, सामाजक प�रचालन, समदाय सतरमा घमतध कोषको प�रचालन एवम स-साना �ामधर पवारधार �वकास आयोजनाहरको �नमारर ता स�ालन जसता ��याकलापहर सवभावल सानधय सरकारको जममवार��भच पन� भएको हदा ग�रध �नवारर कोष र यसत �कक �तका अय कायर�महर सानधय तहाट ए�ककक त र समवयातमक रपमा स�ालन भएमा माच कायर�मको �भावका�रता र �दगोपना स�न�त हन दख।


१. नपाल सरकार (२०६३), ग�रध �नवारर कोष ऐन, २०६३, नपाल कानन �कता वयवसा स�म�त

२. ग�रध �नवारर कोष �नयमावल�, २०६४

३. ग�रध �नवारर कोष कायर�म स�ालन �नद� शका, २०६७

४. ग�रध �नवारर कोष कमरचार� सवा �व�नयमावल�, २०६९

५. ग�रध �नवारर कोषाट �व�भ� आ.व. मा �काशत ा�षरक ��तवदनहर ६. नव� योजना, रा��य योजना आयोग


७. दश� योजना, रा��य योजना आयोग

८. ग�रध �नवारर कोषाट �व�भ� समयमा भएका सवतच अधययन ��तवदनहर

९. ग�रध �नवारर कोषतारा �व��रत सामदा�यक ससा ता साना पवारधार �वकास आयोजना स�ालन समधध सामाय मागरदशरन, २०७५

१०. The World Bank, 2019, Implementation Completion Report (ICR), Kathmandu, Nepal ११. Poverty Alleviation Fund, 2016, Community Organization Maturity Assessment. Kathmandu:

Government of Nepal. १२. Poverty Alleviation Fund, 2018, Comprehensive Impact Evaluation of Poverty Alleviation

Fund. Kathmandu: National Planning Commission, Nepal १३. Poverty Alleviation Fund, 2019, Project Completion Report (PCR). Kathmandu: Governmentof

Nepal.


सावरज�नक ख�रदय काननध वयवसा, समसया र समाधान एक चचार

यजराज कोइराला 9

१. पक�भमध

सावरज�नक ख�रद �कक यालाल अ ढ� खला, पारदशध, वसत�न� र �व�स�नय नाउन एवम ख�रद समध कायर�व�ध, �कक या ता �नररयलाल वयवसत गनर �वगतका ख�रद समधध �व�वध ऐन र �नयमलाल �वसा�पत गर� सावरज�नक ख�रद ऐन, २०६३ र सावरज�नक ख�रद �नयमावल�, २०६४ को वयवसा भएको । यो ऐन र �नयमावल�मा प�न समय सापक सशोधन गर� लाग ग�रएको । सरकारको वा�षरक जटको क�र ७० ��तशत जट ख�रद कायरका ला�ग उपयोग भइ रहको ह । जटको अ�धकाश भाग ख�रद कायरमा �योग हन र सो को �तयक अ�तयक �भाव दशको �वकास र समक��मा पन� भएको हदा सो जटलाल कसर� उचचतम �योग गरर सावरज�नक खचरको अ�धकतम ��तफल हा�सल गनर स�क तयस �वषयमा सावरज�नक ख�रद ऐन र �नयमावल�ल मागरदशरन गरको । सावरज�नक �नकायल आफलाल �व�नयोजत जटको प�र�ध�भच रह� ख�रद ऐन/�नयमावल�मा तो�कएका ख�रद कायर�व�धहरको नौट गदरन। �तन ख�रद �व�ध अतरगत रहर �सलवद� दरभाउपच, सौ ख�रद दख रा��य र अतरा��य सतरका ोलपचहर प�न �योगमा लयाउन। यसर� हदार नपालको सावरज�नक ख�रद काननलाल सशासनको आधार सतमभको रपमा �लन स�क।

सावरज�नक �नकायल ख�रद गदार सावरज�नक ख�रद/�नयमावल�को कायर�वधध परा गर� ख�रद गनरपन�, ऐनको ��तकल हन गर� ग�रएको ख�रद दर ता अमाय हन (दफा ३), �दश सरकार र सानधय तहल यस ऐन ता ख�रद समधध माय �स�ातको ��तकल नहन गर� �नयमहर नाउन सकन (दफा ७४(३), ऐनको कायार वयनका ला�ग सावरज�नक ख�रद अनगमन कायारलयल आवशयक �ा�व�धक मागरदशरन, कायर�व�ध वा �नद� शका नाउन सकन वयवसाल सावरज�नक ख�रद ऐन, २०६३ सावरज�नक ख�रद समधध ाता काननको रपमा सा�पत भएको ।

9 सह सचव, नपाल सरकार


२. सावरज�नक ख�रद काननको �वकास

नपालमा २००७ साल अघसमम जट �राल�को �चलन नभएको हदा खचर वयवसापन र सो अतरगतको सावरज�नक ख�रद वयवसापनमा हकमध �ा हावध �यो। राराहरको शासनकालमा खचरलाल जममवार� र हसतवार� गर� दल �कक �तका शषरकहरमा �वभाजन गर� खचर ग�रसयो। ख�रद समधध कायर�व�ध �यन दल शषरक अतरगत राखसयो। जसमा हा�कमलाल फाटवार� ाउन पन� गर� �दइन पशक� रकमाट खचर गन� शषरकलाल जममवार� खचर र समय समयमा ग�रन पटक खचरलाल हसतवार� खचर भ�नसयो। खड ग �नसान अ�ा वा मलक� अ�ााट �नकासा �लल ग�रएका खचरहरको फाटवार� ता �सता लखाप�रकरका ला�ग कमार� चोकमा पश गन� चलन �यो। यस �ममा २००८ सालमा एकाउटट जनरलको कायारलय सापना गर� खचर वयवसापन �राल�को शरवात ग�रयो।

�शास�कय कायर�व�ध (�नय�मत गन�) ऐन, २०१३ ल �दएको अ�धकार �योग गर� सरकार� रपया खचर समधध (कायर�व�ध) �नयम, २०१६ लाग ग�रयो। नपालको सावरज�नक ख�रद वयवसापनको इ�तहासमा यो न ख�रद वयवसापन समधध प�हलो �नयमावल� �यो। �शास�कय कायर�वधध (�नय�मत गन�) ऐन, २०१३ अतरगत रहर सरकार� आय वयय सचालन (कायर�वधध) �नयमावल�, २०२३ लाग भयो। जसल जललासतरमा ए�ककक त सवरपको आमदानध र खचरको वयवसापन गन� अवधाररा लयायो।

समयको ग�तसग नपालको वदशक सहायताको �ा��सग नपालको सावरज�नक ख�रद वयवसापन �राल�मा प�न समसाम�यक प�रवतरन गनर पदर भ� मायता �वसतार सा�पत हद गयो र २०२६ साल दख �वकास तफर को जटलाल कायर�ममा आव� ग�रयो। जसअनरप २०२६ सालमा आ�रक �शासन समधध �नयमहर, २०२६ जार� भयो। तयस प� आ�रक �शासन समधध �नयमहर, २०४२ जार� भयो। तयस समयमा �व� �, एशयाल� �वकास � र सयि रा� सघधय �वकास कायर�महरल तयसताका नपालको ख�रद �राल�मा पारदशरता, ��तसपधार र जवाफद�हताको वयवसा गनर सरकारलाल ��मक रपमा दाव �दइरहको अवसामा तध स पकलाल समोधन गनर आ�रक कायर�वधध ऐन, २०५५ जार� भयो। तयह� ऐनका आधारमा आ�रक �शासन समधध �नयमावल�, २०५६ जार� भल कायारवयनमा आयो। प� नपालको सम� ख�रद �राल�मा एकरपता कायम गनर र �वदशध �व�भ� महासधधमा जनाइएका ��तव�ता र �वदशध ससाहरल ख�रद वयवसापनमा दखाएको सधारको चासो समतलाल समोधन गनर आ�रक कायर�वधध ऐन, २०५५ र आ�रक �शासन �नयमावल�, २०५६ लाल ��तसापन गर� सावरज�नक ख�रद ऐन, २०६३ र उि ऐन अतरगत सावरज�नक ख�रद �नयमावल�, २०६४ जार� भल हालसमम कायारवयनमा आइरहको ।


३. सावरज�नक ख�रद समधध काननध वयवसा

सावरज�नक ख�रदल मलतय सावरज�नक �नकायल औपचा�रक रपमा ख�रद गन� वसत वा सवाको �ा�ध समधध �वषयलाल जनाउ। प� योजनाका अनसार �वगत १० वषरमा सावरज�नक खचर कल �ाहस उतपादनको अनपातमा १९.८ ��तशताट ४०.३ ��तशत पगको । तसर सावरज�नक खचरको कशलता, �भावकार�ता र �दगोपना, उचच ता गरसतर�य प जगत खचर र रा��य पजध �नमारर र �वसय सघयता यस पर��ध �भच रह� कायारवयनमा रहको ।प� योजनाका अनसार सघधय �राल� अनरप सावरज�नक खचरको सरचना र खचर गन� भ�मका एवम जममवार�मा प�रवतरन भएकोल सघ, �दश र सानधय तहल आ-आफनो खचर जममवार� मोजम सावरज�नक �ोतको सत�लत र यायोचत �व�नयोजन गर� कायारवयन गनरपन� ह । सावरज�नक खचरको कशल, समया�यक र न�तजामलक वयवसापन गर� उचच आ�रक वक�� हा�सल गन� ल�य प� योजनाल �लएको ।

४. सावरज�नक ख�रद ऐन, २०६३ का माय-माय काननध �ावधानहर

सावरज�नक ख�रद ऐनमा ख�रदको प�रभाषा सप� पा�रएको जसमा "ख�रद" भ�ाल सावरज�नक �नकायल यस ऐन मोजम कन मालसामान, परामशर सवा वा अय सवा �ा� गन� वा �नमारर कायर गन� वा गराउन कायर समनप र भ�न उललख ।

सावरज�नक �नकायको प�रभाषा प�न सप� पार� कसता कसता �नकायलाल सावरज�नक �नकाय भ� हो सो �वषयमा दफा २(ख) मा सप� उललख गर�एको ।

ख�रद कायरको जममवार�

सावरज�नक ख�रद ऐन मोजमको कायर�वधध परा गर� ख�रद समधध कायर गन� गराउन जममवार� समधत सावरज�नक �नकायको �मखको ह । ख�रद समधध कायर गदार सावरज�नक ख�रद अनगमन कायारलयल �नधाररर गरको योगयता र ख�रद कायर समधध जान भएको वा ता�लम �ा� गरको कमरचार�ाट गराउन पन�। सा कायर �कक �तका आधारमा महाशाखा, शाखा, इकाल सापना गनरपन� वयवसा तो�कएको ।

ख�रद�व�ध नौट गनरपन�

सावरज�नक �नकायल ख�रद गदार दहायको कन एक �व�ध अपनाल ख�रद गनरपन� वयवसा रहको ।

(क) मालसामान, �नमारर कायर वा अय सवा ख�रद गनर पदारय अतरार��यसतरमा खलला ोलपच आ�ान गर� रा��यसतरमा खलला ोलपच आ�ान गर� �सलद� दरभाउपच आह वान गर�


सो ख�रद गर� उपभोिा स�म�त वा लाभ�ाह� समदायलाल सहभागध गराल

अमानताट

एकम� दर �व�धाट

उतपादक वा अ�धकक त �व�तातारा �नधार�रत दरमा (कयाटलग स�प�) ख�रद गन� �व�धाट

�स�मत ोलपचदाताल भाग �लन (�ल�मटण टाण�र�) ख�रद �व�धाट

नया �लन परानो �दन (वाल वयाक मण) ख�रद �व�धाट।

(ख) परामशर सवा ख�रद गनरपदारय ��तसपधारतमक �सताव माग गर� सो वाताराट

ोलपच आवहान समधध वयवसा

ोलपच वा पवर योगयता �नधारररको �सताव आवहानको सचना रा��य सतरको द�नक समाचारपच र वभसाइटमा �काशन गनरपन�, उि सचनामा खलाउन पन� कराहरका सा रा��य सतरको सचनाको हकमा कमतधमा ३० �दन, अतरार��यसतरको सचनाको हकमा कमतधमा ४५ �दनको अव�ध �दनपन� उललख भएको ।

ोलपच सवधकक �त र ख�रद समौता समधध वयवसा

सावरज�नक �नकायल यनतम मलया��त सारभत रपमा �भाव�ाह� ोलपच माच सवधकक �तको ला�ग नौट गनरपन�, नौट भएको सात �दन�भच ोलपच आशयको सचना �दनपन�, सचना �दएको सात �दनको अव�ध�भच कन ोलपचदाताल �नवदन नगरमा ोलपच सवधकक त गर� प �दन�भच ख�रद समौता गनरका ला�ग कायरसमपादन जमानत दाखला गनर सचना �दनपन� वयवसा रहको ।

परामशर सवा समधध वयवसा

सावरज�नक �नकायल दहायको अवसामा कन वयि, फमर, ससा वा कमपनधाट परामशर सवा ख�रद गनर सकन, (दफा २९) (क) समधधत सावरज�नक �नकायमा उपलबध जनशिाट कन काम हन नसकन भएमा वा, (ख) दातकपकसगको समौता मोजम वदशक सहायता �ोताट बयहो�रन गर� परामशरदातााट सवा �ा� गनर पन� भएमा,

प �दनको अव�ध �दल रा��यसतरको समाचारपचमा खलला रपमा आशयपच माग गर� तधन दख आशयपचदाताको सक� सच तयार गनरपन� ह ।


सक� सच तयार भएप�, सक� सचमा परका आशयपचदातालाल �सताव समधध कागजात पठाल कमतधमा तधस �दनको समय �दल �सताव माग गनरपन� (दफा ३१)

पनरावलोकन स�म�तको वयवसा

सावरज�नक �नकायल ख�रद कारवाह� वा �नररय गदार कन चट� गरको वा पालना गनरपन� कतरवय पालन नगरकोल आफलाल क�त पगन वा पगन सकन कारर खलाल पनरावलोकनका ला�ग समधत सावरज�नक �नकाय समक �नवदन �दन सकन। तयसमा समधत सावरज�नक �नकायका �मखल गरको �नररयमा चस न तो�कएको ३० �दन �भच तो�कएको रकम भदा ढ�को ख�रद �कक यामा सावरज�नक पनरावलोकन स�म�त समक �नवदन �दन सकन।जसको कायारवयनका ला�ग नपाल सरकारल एकजना अधयक र दलजना सदसय रहन गर� सावरज�नक ख�रद पनरावलोकन स�म�तको गठन गरको ।

पशक� समधध वयवसा

सावरज�नक �नकायल ख�रद समौता प�ात आप�तरकतार, �नमारर वयवसायध वा सवा �दायकाट अ��म �क जमानत �लल ख�रद समौता रकमको धस ��तशतमा नढन गर� � खो�लएको �क खाता माफर त पशक� �दन सकन।

भ�रएशन आदश समधध वयवसा

ख�रद समौता गदारका खत पवारनमान गनर नस�कएको प�रस�त समौता कायार वयनको �ममा �कजना भएमा सो को सप� कारर खलाल भ�रएशन आदश जार� गनर सकन पदा�धकार� र ��तशत तो�कएको ।

मलय समायोजन समधध वयवसा

ख�रद समौतामा अया बयवसा भएकोमा ाहक ार म�हना भदा ढ� अव�धको ख�रद समौता कायारवयनको �ममा मलय समायोजन गनर आवशयक दखएमा अ�धकार �ा� अ�धकार�ल मलय समायोजन गनर सकन।

आचरर समधध वयवसा

सावरज�नक ख�रद कायरमा सलगन पदा�धकार�ल पालना गनपन� आचररहर उललख भएको (दफा ६१) ता ोलपचदाता वा �सतावदाताल पालना गनरपन� आचररहर उललख भएको ।


कालो सचमा रा� वयवसा

ोलपचदाता, �सतावदाता, परामशरदाता, सवा�दायक, आप�तरकतार, �नमारर वयवसायध वा अय वयि, फमर, ससा वा कमपनधलाल �नजको कायरको गामभधयरताको आधारमा सावरज�नक ख�रद अनगमन कायारलयल एक वषर दख तधन वषरसमम कालो सचमा रा� ता फकवा गन� वयवसा उललख ग�रएको ।

�वशष प�रसतध समधध वयवसा

�वशष प�रसतध उतप� भल ततकाल ख�रद नगदार सावरज�नक �नकायलाल प हानध नोकसानध हन अवसा आल परमा सावरज�नक �नकायल ततकाल ख�रद गनर वा गराउन सकन वयवसा रहको।

�व��तय ख�रद �राल�मा आव� हन वयवसा

सावरज�नक �नकायल ख�रद कायरको कन वा स ��यामा सावरज�नक ख�रद अनगमन कायारलयल �नधाररर गर मोजम �व�तधय कायर�वधध �राल� माच अपनाल �व�तधय स�ारको माधयमाट ख�रद कारोवार हन सकन वयवसा रहको ।

यस गर� सावरज�नक ख�रद ऐनको दफा ७४ को अ�धकार मोजम नपाल सरकारल सावरज�नक ख�रद �नयमावल� २०६४ को तजरमा गरको ।

५. सावरज�नक ख�रद �नयमावल�मा भएका माय माय वयवसाहर

कयाकज� ता समह �वभाजन समधध

सावरज�नक �नकायल ख�रदलाल ढ� स�वधाजनक समहमा �वभाजन गन� वा कयाकजमा समावश गन� गर� तयार� गदार अलग अलग रपमा गनर स�कन �कक �तको �नमारर कायरका ला�ग अ�धकतम ��तसपधार हन हद समम �ा � रपमा ोलपच आह वान गनर पदर।

जट ता �नमारर सलको वयवसा

सावरज�नक �नकायल ख�रदको ला�ग आवशयक जट वयवसा नभल ख�रद काराह� शर गनर हदन। सावरज�नक �नकायल �नमारर सलको वयवसा नभल, �नमारर सल तयार नभल, �च�लत कानन मोजम गनरपन� वातावररधय अधययनको ��तवदन सवधकक त नगराल ोलपच आवहान गनर हदन।

वा�षरक ख�रद योजना तयार गनरपन�

सावरज�नक �नकायल वा�षरक १० लाख भदा ढ� रकमको ख�रद गनरपन� भएमा वा�षरक ख�रद योजना तयार गनर पदर।


नपालमा उतपा�दत मालसामान ख�रद गनरपन�

सावरज�नक �नकायल यस �नयमावल�मा उललखत कन �वधध नौट गर� ख�रद गदार �वदशध मालसामान भदा नपालमा उतपा�दत मालसामान १५ ��तशत मह�ो भएताप�न नपाल� मालसामान न ख�रद गनर पन�।

ोलपचको माधयमतारा ख�रद गनर पन�

सावरज�नक �नकायल २० लाख रपया भदा ढ� लागत अनमान भएको �नमारर कायर, मालसामान वा जनसक सवा ख�रद गनरपदार खला ोलपचको माधयमतारा ख�रद गनर पदर।

सवदशध ोलपचदाताहर धच माच ��तसपधार गराल ख�रद ग�रन

एकचररको खला ोलपच आवहान गदार दल करोण रपया भदा ढ� र दल लाख रपया सममको लागत अनमान भएको �नमारर कायरको ख�रदमा तो�कएको अवसामा ाहक रा��यसतरको खला ोलपचको माधयमतारा सवदशध ोलपचदाताहर धच माच ��तसपधार गराल ख�रद गनर पन�।

उपभोिा स�म�त वा लाभ�ाह� समदायाट काम गराउन कायर�वधध

एक करोण रपयासमम लागत अनमान भएको �नमारर कायर वा सो समधध सवा सोह� सानमा सोास गन� ा�सदा र तयसतो सवा उपभोग गन� समदाय माच रहको उपभोिा स�म�त वा लाभ�ाह� समदायाट गराउन वा �ा� गनर स�क।

सो वातार ाट ख�रद गनर सकन

सावरज�नक �नकायलाल उपयोगध र आवशयक पन� ताल�म, गो�ध, स�मनार, जसता �वषयमा माच सवा �लन परमा पाच लाख सममको परामशर सवा सावरज�नक �नकायको �मख आफल र सो भदा माध �स लाख सममको सवा एक तह माधको सवधकक त �लल सो वाताराट ख�रद गनर स�कन।

�वशष प�रस�तमा ख�रद गन� समधध वयवसा

सावरज�नक �नकायल ख�रदको आवशयकताको �लखत �ववरर, गरसतर, प�रमार, शतर र कायर समप� गन� अव�ध जसता �ववरर तयार गर� आकसमक प�रस�तको सामना गनर आवशयक प�रमार र समयावधधका ला�ग माच यासमभव ��तसपधार गराल वा एउटा माच �नमारर वयवसायध, आप�तरकतार वा परामशरदाता वा सवा �दायकसग �लखत दरभाउपच वा �सताव �लल सवच र उचत मलयको ला�ग वातार गर� ख�रद गनर पन�।


अ�धकार �तयायोजन

सावरज�नक ख�रद ऐन र �नयमावल�मा वयवसा भएका लागत अनमान सशोधन गन�, ख�रद सौता सशोधन गन�, ख�रद सौताको मयाद प गन� र भ�रएशन आदश गन� अ�धकार �तयायोजन गनर स�कन न।

अतयमा, स�वधानको अवधारराका आधारमा राजयल सावरज�नक ख�रद समधध काननहर �नमारर गदर। �यन काननका आधारमा सावरज�नक ख�रदका कायर समप� गनरपदर। �नमन चचतारा सावरज�नक ख�रदका काननध पाटो र तयसका �नयचर र �नयमनका ला�ग तो�कएका वयवसाार सप� हन स�क।

६. सावरज�नक ख�रदका समसया र चनौतधहर

�वकास र समक��को मल सवाहरको रपमा रहको सावरज�नक ख�रदको वयवसापन आफमा चनौ�तपरर । यो कायरमा सफलता �ा� गनर तयसमा समलगन कमरचार� एव समव� सल सावरज�नक ख�रद ऐन, �नयम, नमना कागजात (Standard Bidding Document) को ारमा परर जानकार� हन जरर� ह । नपालको सावरज�नक ख�रदका समधमा दखएका �मख समसया र चनौतधलाल दहायमा दागत रपमा �� पा�रएको ।

१. स सावरज�नक �नकायमा ख�रद योजना नाल ख�रद कायर गन� नगरको सा ख�रद इकाइ/शाखा/महाशाखाको गठन गन� प�रपाट� नभएको।

२. पयार� तयार� �ना योजना/कायर�म नाउन र �ना तयार� ठ�ा/टाणर गन� प�रपाट�/ यन कोलाट कायरसमपादन गनरपदार गरसतर कमजोर हन अवसा।

३. आफनो �ोतको स�न�तता र �ा�व�धक कमतामा धयान न�दन �वक स।

Act Rules

Manuals

PPMO PPRC

Guidelines

Judicial Govt. Executive Control


४. ठ�ाको कयाकज नाउदा ठलो वा सा-सानो नाल �स�मत ोलपचदातालाल �दन �क�समल तयार� गन� एव �न�त �ााणसग माच �मलन गर� सपश�फकशन तयार गन� �वक स ढद गएको।

५. असवभा�वक लागत अनमान तयार गन� र गलत त�रकाल �वसतकत प�रयोजना ��तवदन तयार गन� �वक स ढदो।

६. मो�वलाइजशन पशक� �लए प� काम न शर नगन� �वक स।

७. चट� सचयाउन अव�ध (DLP) को गलत अपवयााया गर� फाइदा �लन खोजन।

८. समधत पदा�धकार�लाल ख�रद समधध पयार� ता�लमको वयवसा हन नसकन जसल गदार अपकत उपलबधध हा�सल हन नसकन।

९. आवशयकता अनसार राजयल Norms/Standard Bidding Document र Specification को तयार� गर� �काशन गनर नसकन।

१०. �वशष प�रस�तको नाममा अतम समयमा अभर पार� ज�त मन लागयो तय�तमा ख�रद गन� प�रपाट� ढदो।

११. काननमा तो�कए मोजम आचरर समध कराको प�रपालना नहन।

१२. �नमारर वयवसायधहरमा आफनो पशा र वयवसाय ��त वयवसा�यक कमताको �वकास अपकत रपमा हन नसकको।

१३. तो�कएको �नकायको रपमा रहको सावरज�नक ख�रद अनगमन कायारलयमा साधन �ोत �ा�व�धक जनशिको अभावल अनगमन कायरलाल �भावकार� नाउन नसकन।

१४. ाता ऐनको रपमा रहको सावरज�नक ख�रद ऐन र �नयमका आधारमा स �दश र सानधय तहल आफन सवरपको सावरज�नक ख�रद �व�नयमावल� नाउन नसकन।

१५. सावरज�नक ख�रदलाल ��तसपधध नाउन र स सावरज�नक �नकायलाल e-GP System मा आव� गराउन ��व�ध, साधन �ोत र ता�लमको परर वयवसा गनर नसकन।

१६. दातक �नकायका आफन आफन �नयमहर र नया नया �ादभारव भएका आध�नक ख�रद �व�ध

लयाल हा�ा काननको दायरामा लयाल सो�ह अनरप काम गराउन नसकन।

१७. वदशक सहायतााट �ा� रकमलाल जट �राल� �भच राखध सावरज�नक ख�रद ऐन/�नयमावल� मोजम ख�रद वयवसापन गनर नसकन।

१८. Contract Management लाल परर �व��तय �राल�मा आव� गर� समय सापक गनर नसकन।

१९. सावरज�नक ख�रद कायरमा सलगन कमरचार�लाल उसरदायध र जवाफदह� नाउन नसकन।

२०. ख�रद कायरमा सलगन पदा�धकार�लाल दाण र परसकारको प�रवशमा आव� गर� कायर गन� गराउन प��तको �वकास हन नसकन।


७. समाधान र स ावहर

मा� उललख ग�रएका समसया र चनौ�तहरलाल समोधन गर� अघ ढन दहाय मोजमका स ावहर �सतत ग�रएको । तध स ावहर अवलमवन गनर सकमा सावरज�नक ख�रद कायरको वयवसापनमा समय सापक सधार लयाउन स�क।

१. स सावरज�नक �नकायल वा�षरक ख�रद योजना नाल सो�ह मोजम ख�रद कायर गन� ाधयकार�

वयवसा लाग गन�।

२. स सावरज�नक �नकायल आफनो �नकायमा अ�नवायर रपमा ख�रद महाशाखा/शाखा/इकाल गठन

गनर पन� ाधयकार� वयवसा लाग गनरपन�।

३. आवशयकता अनसारका ोलपच समधध कागजातहर सावरज�नक ख�रद अनगमन कायारलयाट

तयार गर� �काशन गन� र स सावरज�नक �नकायल सारभत रपमा फरक नपन� गर� �तन

कागजाताट ख�रद कायर समप� गनरपन�।

४. सावरज�नक ख�रद समधध ता�लम, स�मनार, गो�ध, अतर��या जसता कायर�म �दश र सानधय

तहसमम वयापक रपमा समप� गर� सावरज�नक �नकायहरको ख�रद कमता �वकास गन�।

५. स सावरज�नक �नकायहरलाल �व��तय ख�रद �राल�मा आव� हन गर� साधन, �ोत र

वयाकअपको वयवसा �मलाउन।

६. नया नया �वधधका ख�रद �राल�का ढाचाका नमना ोलपच तयार गर� लाग गन�।

७. सावरज�नक �नकायहराट समपादन भ रहका ख�रद समध कायरहरको पयार� अनगमन गनरपन�

वयवसा �मलाउन।

८. �नमारर वयवसायध र आप�तरकतारहरलाल वयवसा�यक दकता अ�भवक�� गन� तफर अ�सर गराउन।

९. गनासो वयवसापन गनर, �नद� शका नाल Online Grievance Redressal Mechanism (GRM)

System लाग गन� वयवसा �मलाउन।

१०. हालको �मख आवशयकताको रपमा रहको Design & Build, Engineering-Procurement

Construction (EPC/Turnkey), Framework Agreement Goods and Relative Services, Non-

Consulting (other) Services, Catlog Shopping का Standard Bidding Document नाल याश�

�योगमा लयाउन।

११. सावरज�नक ख�रद �वजको रो�र तयार गर� साल साल� न�वकरर गर� �ववरर �काशन गनरपन�।

१२. ख�रद वयवसापनको ारमा �शकर गनर सकन �शककको Accreditationगन� समधमा कायर

�नद� शका नाल लाग गनरपन�।


१३. स �दश र सानधय तहलाल �मलन �क�समको सावरज�नक ख�रद �व�नयमावल� तयार गर� लाग

गन�।

१४. सचा�लत E-GP System लाल अ ढ� वकहत र वयवसत एव समय सापक नाउन।

१५. उजर� �दन रा� पन� धरौट�को �सहोलण �समा तारतार फरदल हदा तयसल नकारातमक असर

लयाउन हदा कम भदा कम धरौट�को �समा तोक� सल �नवदन �दन सकन वयवसा �मलाउन

पन�।

१६. सो ख�रदका नाममा ख�रदलाल साना साना ट�ा नाल सो ख�रद गन� �वक स ढको हदा

तयसलाल �नरतसाहन गनरपन�।

१७. नपालका �व� �व�ालय सतर र लोक सवाको पाठ य�ममा तलदखध मा�ललो पदसममको

पाठ य�ममा सावरज�नक ख�रदको �वषयलाल समावश गन�।

१८. महालखा प�रककको कायारलयाट नमनाका रपमा भएप�न �वज टोल� नाल � रपमा ख�रदको

�भावका�रता मापन गनर Procurement Audit को �चलन ालनध गनरपन�।

१९. सावरज�नक ख�रदका सदभरमा दखएका �व�वध समसयाहर जसतोय नध�तगत समसया (Policy

Problem), ख�रद समौता समधध समसया (Contract Management Problem), पशा�वदको

योगयता र कमता (Accreditation) प�हचान गन� समसया, मापदाणहर अधयाव�धक नहन (Standard

Update Problem), ससागत �मलमसो र गटद� (Institutional Collusion and Cartelling),�मा

वयवसापन समसया (Insurance Management Problem), सामाय �वक समलक समसया (General

Trend), यन कोल �वक स (Low Bid Tendency), परामशर समधध समसया (Consulting Sector

Problem), सवा करार समधध समसया र पशक� समधध समसयाहरलाल प�हचान गर� �ा-�

ढगल हल गनरपन�।

२०. इमादा�रता, न�तकता, �नररय कमता लाल आतमसात गद� जवाफदह� र उसरदा�यतव हन गनर

सकन गर� काननहरमा प�रमाजरन गर� दाण र परसकारको पाटोमा स�ह �नररय गनर सकमा समसया

घटर जान ह ।

८. �नषकषर

�वकास र समक��लाल पररता �दन कन प�न राजयाट तयस राजयको सावरज�नक खचरको उचत �योग र वयवसापन गनरपन� ह । सरकारल सशासनको �तयाभ�त गराउन सावरज�नक ख�रदको पकलाल सवल गराउन प र। अ�हलको सघधय सरचनालाल समत द��गत गर� �व�मान सावरज�नक ख�रद ऐन �नयममा समायनकल सधार गद� न�तजामलक नाउन आजको आवशयकता हो। सावरज�नक ख�रद कायरलाल भरपद� र सरल�कक त गनर महतवपरर भ�मका खलन �व�तधय ख�रद �राल�लाल स �दश र �नकायहरमा


अ�नवायर लाग गराउन जरर� । जसको उचच सतरमा �योग गन� र �तयक ठाउ र सानमा वयाकअपको जरर� । सावरज�नक ख�रदमा �वशषजता समत जरर� हदा तयस मोजमको जनशि हन जरर� । सावरज�नक ख�रद समधध कायर�वधध, �कक या ता �नररयलाल अ ढ� खला, पारदशध र वसत�न� एवम �व�स�नय नाल ख�रद �कक यामा ��तसपधार, सवचता, इमादा�रता र जवाफद�हता हा�सल गर� मलय सारकताको पकलाल आतमसात गर� सावरज�नक खचरको अ�धकतम ��तफल हा�सल गनर आजको समयको माग हो।


१. सावरज�नक ख�रद ऐन, २०६३ ता �नयमावल�, २०६४


राजनध�त र �शासन

भागवत खनाल 10

१. पक�भ�म

नपालको स�वधानल सघधय लोकताचक गरतच नपालको मल सरचना सघ , �दश र सानधय तह गर� तधन

तहको हन वयवसा गरको । स�वधानल नपालको राजयशिको �योग सघ �दश र सानधय तहल स�धान र कानन मोजम गन� वयवसा गरको ।यसगर� स�धानमा सघ, �दश र सानधय तहवधचको समध सहका�रता, सह असततव र समवयको �स�ातमा आधा�रत हन वयवसा ग�रएको । १स�धानमा सावरज�नक �शासनलाल सवच , सकम, �नषपक, पारदशध , ��ाचार मि , जनउसरदायध र सहभा�गतामलक नाउद राजयाट �ा� हन सवा स�वधामा जनताको समान र सहज पहच स�न�त गर� सशासनको �तयाभ�त गन� नध�त उललख भएको ।

हा�ो सघधय �राल� परसपर सहयोगमा आधा�रत । सव सघधय इकाइहर एक आपसमा सवतच न,

तर सवचद नन, अतर�नभरर न।नपालको सवतचता, सावरभौमससा, भौगो�लक अखाता र सवाधधनतालाल अकार रााद मौ�लक हक ता अ�धकारको सरकर र सव�रन, राजयका �नद�शक �स�ातहरको अनसरर ता राजयका नध�तहरको �मश: कायारवयन गद� नपाललाल समक� ता सममनत नाउन राजयको दा�यतव हो।

लोकताचक गरतच नपालको सम� ल�य ��तषपधारतमक लोकताचक �राल�, नाग�रक सवतचता, मौ�लक हक, मानवअ�धकार, ा�लग मता�धकार , आव�धक �नवारचन, परर �स सवतचता ता सवतच ,

�नषपक र सकम यायपा�लका र काननध राजयको अवधाररा लगायतका लोकताचक मलय र मायतामा आधा�रत समाजवाद ��त ��तव� समक� रा� �नमारर गन� हो।

मा� उललख भएका �स�ात, उ�शय, नध�त र ल�यहर परा गन� दा�यतव सघ, �दश र सानधय तह गर� राजयका तधन तहका सरकारको हो। तध ल�य हा�सल गनर राजयलाल दक, तटस, �नषपक र वयावसा�यक

10 पवर सह सचव, नपाल सरकार


जनशिको आवशयकता पदर । यस आलखको उ�शय सानधय तहमा कायररत तयह� सहयोगध जनशि र सानधय राजनध�त वधचको अतरसमधका आयामहरको ारमा चचार गनर रहको ।

२. तटस कलमहरको मौन धारर

नपालमा राजनध�त र �शासन वधचको अतरसमध ार हाल कह� वषरयता सवारत र पवरकमरचार�ाट माच अ�भवयिहर मख�रत भइरहका न। �वशष गर� राजय वयवसा ता सशासन स�म�तमा �व�भ� खालका अ�भवयिहर �कट भएको पाइ। तर तध मतवयहर गहन अधययन र �नजामतध सवाको महतव र भदा प�न कायररत कमरचार�को रवयााट हरान भएर �कट भएका आ�ोशको रपमा जयादा आएका न। अर अनभवध ससद सदसयहर र पवर �वभागधय मचधहराट खास आ�धका�रक धाररा आएको पाइदन।

कमरचार� वकसाट �नरतररपमा आइरहका अ�भवयिहरमा सवाभा�वकरपमा आफनो वगधय �हतका ारमा र राजनध�त ��त �क�तरोषहर प�न मख�रत भएको पाइ। कमरचार�वगर ाट आएका यध मतवयहरमा �शासन सधारका ला�ग कह� स ावहर समत आएका न, तर तध पयार� नन ।ज�तसक �वततापरर कलमल लखको �कन नहोस वगधय कलम तटस हन सकदन। अ�हल राजनध�तल �शासनको उ�तो काढन र �शासनल चस दखाउद आलोचना र राजनध�त��त मद �कारको �नदा गन�मा सध�मत यो �नजामतध ��वलाश।

सघधय �राल�को मल उ�शय जनताका अ�धकार जनताको घरदलोमा पर याउन र मलकलाल समक��को मागरमा लजान हो। यस पनधत अ�भयानमा सरकारलाल सहयोग गनर एक सायध, दक, तटस, �नषपक र वयावसा�यक कमरचार�तचको आवशयकता पदर। �शासन र राजनध�त एउटा मालाका दल फल हन।

राजनध�त र �शासन अ�वभाजय न। तर �यनधहरको असततव सवतच ।यध दवको सयि �यास �ना समक�� याचा सफल हदन। यध एउटा रका दलटा पाङ�ा हन, एकको अनपस�तमा र चलदन।

दलवट पाङ�ा हदा प�न एकको असहयोग या अयोगयताको कारर अक�ल प�न काम गनर सकदन,

याचाको लय �मलदन।

यसतो �वषयमा हाल वाला मचधहर, राजय वयवसा स�म�तका सदसयहर र कमरचार� ाहकका सवतच ��जवधहराट जन�कारको धाररा र स ाव आउनपदरसयो, तयो �ा� हन सकन ।तमाम लखक र चतकहराट राजनधतध ार धर ल� काम भइरहको । �कत राजनध�त र �शासन वधचको अतर समध ार खास चासो �लन गरको पाइदन। रा��य जधवनको �व�भ� कचमा कायररत ��जधवध, नाग�रक अ�भयता र समाजशा�धहरको कलम यस �वषयतफर आक�षरत नहन दभारगय हो। यसल गदार यो �वषयमा तटस कलमाट आउन सकन समयक स ावाट यो कच वचत हन पगको ।उता राजय वयवसा ता सशासन स�म�त र समधत मचालयल प�न तयसतो स ाव �लन तफर धयान �दएको पाइदन।


३. राजनध�तक नतकतव र �शासन

राजनध�तक नतकतवसग राजनध�तक शि रहको ह । राजनध�तक नतकतवलाल जान हन आवशयक

,राजनध�तसग भएको शिको माधयमाट दशको समपरर जनताको भ�वषय �नधाररर ह । राजनध�तक नतकतवको ग�त�व�धल दशको सदर भ�वषयको खाका कोदर। राजनध�तसग असध�मत सावरज�नक जममवार� ह । यो जममवार� �योग गन� �सल�सलामा सानो माच गलतध हनगयो भन दशको भ�वषय न रवाद हन सकद तर स र ��मानधपरर �नररय र नध�त �नमारर गनर स�कयो भन दशक भ�वषय उजजवल ह । राजनध�तल नध�त र कानन नाउन हो, तयसलाल कायारवयन गन� कतरवय कमरचार�तचको हो।

खराव नध�त नाइयो भन असल कमरचार�तचल प�न असल कायार वयन गनर सकदन ।य�द असल नध�तन नको रह भन ता प�न खराव कमरचार� तचल असल त�रकाल कायर वयन गनर सकदन।दकता पवरक काम फस गनर दक कमरचार� न चा�ह।

कमरचार� वगर सरकारको आजा पालक समह हो। �कत यसलाल अराएको काम माच गन� र राजनध�तक नतकतवलाल खसध रा� सापना ग�रएको ससाको रपमा हनर हदन। कमरचार� सचत, दक र वयावसा�यक हन जरर� , तर यो योगयता र दकता राजनध�तक नतकतवको आतम र�तका ला�ग नभल सम� मलकको वकहसर �हतमा उपयोग हन आवशयक । वयावसा�यक रपमा काम गनरका ला�ग कमरचार� सयचलाल �नषपक र तटस रहन �ररा �दन �ोत राजनध�त न हो। कमरचार�लाल सकजनशधल � �ररा �दन �क लाए अराएको काम गन� र आफनो अनयायध का�रदा नाउन, राजनध�त क हातमा ।

लामो समय दख चतधकररमा परका जनताको ला�ग राजनध�तक नतकतवको दया, कररा र समवदना चा�हएको न। उनधहरलाल चा�हएको भनको अ�धकार हो, समावसध र समतामलक समाजको सापना हो। �ाययराजनध�त र �शासनमा हावध हन वयिहर एउट वगरको ��त�न�धतव गदरन। यसतो अवसामा नध�त �नमारर दख कायारवयन समम जानध नजानध वगधय वचरसव रहन जा र वयवसाल प�रकलपना गर अनरपको न�तजा आउन सकदन। समान वगरको ��त�न�धतव गन� नता र कमरचार�को वधचमा ा�हर ा�हर दादा तटसता र सवर वगधय �हतमा आधा�रत ��याकलाप दखएता प�न �भचध अचतन ��ल उनधहरलाल आफन �हतमा काम गराइरहको ह ।राजनध�तक नतकतवमा सधा�नक वाधयताको कारर म�हला, जनजा�त, द�लत आ�दको ��त�न�धतव सतोषजनक दखएता प�न मा�ललो �नरारयक नतकतवमा �न�त जा�तय वगरको ��त�न�धतव हावध र�हरहको हदा, तयसतो मौका पाउन म�हला, जनजा�त या द�लतवगरको ��त�न�ध आफलाल मौका �दलाउन नताको समरक � समभावना ह । उनधहरमा आफनो मौ�लक आवाजको असततव �तरो�हत भल आफनो नताको आवाज ोलन ‘रोोट’ � णर ह ।

अ�हल सानधय तहमा रहन राजनध�तक नतकतवमा कमोवस यसत �वक स दखएको । सानधय नतकतव आफनो अतरातमाको आवाज सनर काम गन� भदा प�न आफनो राजनध�तक उतानमा सहयोग गन� नताको अन�ह ��त नतमसतक भल सोह� आवाज ोलन अवसामा । �नवारचन समप� भल सानधय


सरकार ��याशधल भएप� समत सायध र तटस कमरचार� सयच �नमारर गनर भदा ��तव� र आफनो आजापालक तदर �शासन सापना गन� चाहनाको अतयरमा यह� वगधय चतनाल काम गरको ।

राजनध�तक नतकतवको मनमा समक��को चाहनाको जवाला । नतकतवलाल क गन� भ� रा�र� ाहा , तर कसर�, �कन, क�हल, कहा र कसल गन� भ� ाहा न। नतालाल �ोत साधनको कमध भ� ाहा ,

तर तयो साधनको जोरजाम गन� ज�रया ाहा न। यह� अजानता, हतारो र �दशाह�नताको कारर सानधय तहका धर जसो �नररयहर �ववाद�सत हन पगका न। यसको मल कारर दक कमरचार�को अभाव न हो , तर सघ दख सानधय तह सममका नताहरल यो करालाल आतमसात गरको पाइदन।

एका तफर सानधय तहमा दक कमरचार�को अभाव , अक� तफर यो तहमा काम गन� कमरचार�लाल अक� फसादल हरान पारको । हा�ा राजनध�तक दलहर आफनो महानताको खव �शशा गदरन।पाट� एक �ढ�ा रहको र अपार मतकयता र मल�मलाप रहको यान गनर प�न उनधहर खकपस न। आफनो पाट�लाल उसम र अक� पाट�लाल अधम दखाउन प�न �यनधहर सार �सपाल न। �कत जव जनताको काम गन� खत आउ , जव जनताको, समक��को ला�ग कह� गन�ला आउ , समान दलका अधयक र उपाधयक र वणाधयक वधच मत�भ�ता ह । सानधय तहमा समान दलाट ��त�न�धतव गन� अधयक र उपाधयक वधच धर ठाउमा ोलचाल न यसतो अवसामा कमरचार�ल कसर� काम गन�? यसतो स�तमा कमरचार� समत कन एक पदा�धकार�को �पछलगग हन वाधय हन र कत प�न नलागन �नषपक कमरचार� कसको प�न नहन वातावरर पदा भएको ।

४. उ�शय , चाहना र कायरशल�

रा� �नमाररको ला�ग दशमा नया प��त आरमभ भएको । दशवासधहर सवाभा�वक रपमा अव त समक��

आउला �क भनर ाटो हरर वसका न भन राजनध�तक नतकतवल जनताल सोचको भदा प�न त ग�तमा समक�� हा�सल गन� आकाका जगाइ�दएको ।हा�ो स�धानल प�न �वगतमा ज ज�त करा भए, तध सव गलत भए, धर न अयाय भयो, हा�ा पखारल धर गलतध गर भनर सवधकार गरको । यध सधा�नक अ�भवयिहरल वतरमान राजनध�तक नताको काधमा अतयत ठलो जममवार� ोकाएको । नतकतवमा �वगतमा गद� नगरको कारर कह� भएन, अव ग�र र ह भ� भावना दख।

राजनध�तमा लागन वयिको मल उ�शय सवा हो भन कमरचार� नध सवा �वश गनरको उ�शय वयवसाय ज�नत सवा हो। �नजामतध सवाको सदसय हनको ला�ग आवशयक योगयता हा�सल गरर माच पगदन।

योगयता �ा� वयि मधय अववल घो�षत भएर माच �नजामतध सवा या सानधय सवामा �वश गनर पाइ। राजनध�तक नतकतव जनताको मताट च�नन हदा उनधहरल जनताको ��त�न�धतव गदरन, तर कमरचार� च�नएर नभल ा�नएर आएको ह । सरकार� सवालाल पशाको रपमा अपनाएर आएको ह र सवा गर वापत �ा� हन स�वधाको माधयमाट आफनो जधवन वक स चलाउन र जहान प�रवार पालन उ�शय �लएको ह । �कत राजनध�तक नतकतवल राजनध�तलाल पशा या जधवन �नवारहको


माधयमको रपमा सवधकार गरर आएको हदन । �हजो आज यह� उ�शयको आधारभत कारर झन �यास नगर� कमरचार�को स�वधा र सवाको सरकाको समधमा राजनध�तक नतकतवाट �व�भ� अ�भवयिहर आएका हन।राजनध�तक नतकतवल राजनध�तमा लागन र कमरचार� नर आउन मलभत कारर र तयस �भचको अतयरको ायाल गनर नसकदा कमरचार�ल पाइरहका स�वधा र सवाको सरका समधमा धर अयोलताहर उतप� भएका न। कमरचार�ल �च�लत कानन र स�न�त ग�रएका आचरर पालन गद� आफनो सवा गर पगद।स�वधानल जनमखध �शासनको प�रकलपना गरको हदा �शासन प�न जनता ��त उसरदायध हनपदर। तर राजनध�तको जममवार� र उसरदा�यतवको दायरा फरा�कलो ।

राजनध�तल काननको पालना गरर माच पयार� हदन, जनताको चस समत ाउन पदर।

धर जसो सानधय तहहर साधन �ोतको अभावमा न।जन जन सानधय तहहर साधनह�न न , तयह�� न समक��को खाचो जयादा ।तर राजनध�तल चलयाइ �दएका आकाकाहर असध�मत न।पा�ण परका �यन पा�लकाहरमा सामाजक, आ�रक, जातधय �वभद न ढ� ।ज�हल समम पा�ण परका सानधय तहरलाल रा��य समक��को मल �वाहमा लयाउन स�कदन तव समम दश समक� भएको मा� स�कदन।अ�हल ससार भ�र समक��को लहर च�लरहको ।हामधल समक� मानका मलकहर समत अ पगन भद दौ�णरहको अवसामा हामधल कन ग�त समा� पदर, �� ।अ�हल हा�ो अवसा तयसतो ता�लम र खराक नपगको खलाणधको जसतो , जो �हसाव दौणोस त लणखणाएर ल�णन णर , �वसतार �हणोस कह�� प�गदन।

द�रतााट पार पाउन सजलो न।अ वगधय, �ल�धय, जातधय र कचधय �वभद �नराकरर गर� समानतामा आधा�रत समाज सापना गनर णो क�ठन ।यस अवसामा कमरचार� र राजनध�तका कदमहर समानपा�तक त�रकाल चलन सकनन भन कह� हन वाला न।यो याचा सफल पानरका ला�ग राजनध�तक नतकतवल कमरचार�तचलाल �व�ास र �ोतसाहन गनर आवशयक ।नतकतवमा पगध रा�का लागध काम गन� अ�भभारा ोकको नताल मरो र मरा , हा�ो र हा�ा भ� �वक सलाल समल तयाग गनर आवशयक ।राजनध�तक नतकतवल तलव , स�वधा र सवाको सरकाको मा�मलामा आफनो र कमरचार�को तलना गन� �वक स तयागन जरर� ।कमरचार�लाल तटस र पकपात र�हत रहन �ोतसा�हत नगर� कन दल �वशष ��त �न�ा वा नरहन र �ललाको आधारमा सवा �वाह गनर उकसाउन ग�रयो भन तयसतो नतकतव असफल ह ।तटस कमरचार� र� हन पगदन भन पकपात ग�रएकाहरल टनर ाडदन।

५. कमरचार�तचका �वशषता

राजनध�त शिको लागध सघषर हो।राजनध�त गनर भनको एक वयिल अर वयिलाल आफनो �भावमा पारर उनधहरलाल आफनो अनयायध नाउन हो।राजनध�त गन� वयिमा शिध �ा� गन� उतकक � चाहना ह ।राजनध�तक वयिमा �कचत अहकार प�न हन सक र जसतो सवभाव भए प�न र जसता अ�भवयि �कट गर प�न एक पलट अनयायध नका समरकहर हतपतध उसको सा ाणर


जादनन।तर कमरचार�लाल यध स�वधा �ा� न।कमरचार� योगयता पर�कामा उसधरर भएर सवा �वश गरको ह । राजनध�तार जाद, समाज र आफल सवा गन� समदायार जानकार ह ।सानधय तहमा कामगन� �स�भल इज�नयर आफनो कामार परर जानकार ह ।तर राजनध�त गनर जादन,

जान प�न चाहदन।कमरचार�को सवा �वशको मो�टभ न अक� ह ।कमरचार� आफनो नोकर�लाल पशाको रपमा रोजर आएको ह ।उसल रोजगार�का अय तमाम समभा�वत कचलाल ाणर सरकार� सवा रोजको ह र तयसका लागध धर प�र�म गरको ह ।उसल सरकार� सवालाल आफनो आजध�वकाको माधयम नाएको ह र समायत: अर काम गनर पाउदन। जधवनका धर आकाकालाल �ल चढाएर आएको ह सवामा।सा�यतव, जधवन यापन गनर पगन तलव, स�वधाहर, साम�यक पदो��त र अवकाशप� �ा� हन राहतलाल �वचार गररन सवा �वश गदर।यसतो वयिमा शिको भोक हदन, र गमनामधम रमाउ।उसको प�र�मको प�हचान गरर सरकारल सममान गरता प�न तयो सावरज�नक सरोकारको �वषय दन, आफनो सवा �भचका सध�मत वयिको चासोको �वषय ह तयो। धर मौ�लक हकहर स�गत गरर सवामा हाजर भएको ह ।उसका सारा रा�ा कामहरको जस सरकारको पोलटामा जा, उसका नरा�ा काम वापतको अपयश आफल एकल वयहोनर पदर।

राजनध�तल यो करा झन �य�न गरन।कन प�न शकत यवा सरकार� सवामा �वश गन� अ�भ�ायल रात�दन महनत गरर पढदा जा�गर खाए प� राजनध�तक नता सग स�त गन� हो, गटवद� गन� हो, अमक पाट�को कायरकतार � हो भनर सोचको हदन।सवा �वश प� हन सारा कक याकलापहर त सव राजनध�तक उपज हन।

६. समधमा दखन समसयाहर

णा. हनर� �क�सजर भन "राजनध�तक नतकतवको काम जनतालाल तयहा पर याउन हो, जहा उनधहर यस अघ क�हलय पगका �एनन।" कमरचार�को मनमा लागको हनसकद �क यो मखर सानधय नताल क पो को र ! यसल न लोकसवा आयोगको मख दखको , कन ढ� ।तर नता तयसतो मखर हदन।नता जनता वधच घल�मल हन हदा उसल जधवन को ह , समदाय को ह र जनताका मनका करा को ह ।उसल समाज, ससकक �त, �मक, सवार र दाउपच जानको ह ।कमरचार�ल �कताव पढको ह भन नताको �कताव समाज हो।शिमा पगप� मदोमस भएन भन, वयिगत सवारमा �ल� भएन भन र होस गमाएन भन उसल धर गनर सक।

सानधय तहमा दखएका समसया वयिगत सवारल ��रत न ढ� न।तर क�तपय समसया काननध , मनोवजा�नक र अहकार सग समत समधत न।कसको नजरमा कमरचार�हर णामको साढ जसता ाणा न भन कसको नजरमा नताहर कमरचार�लाल आफनो दास न समन।शि �ा� भएप� मा�नसमा मात चढन ालद।अ पदासधनहरलाल �ोत प�रचालनको अ�धकार र सममान �ा� हन ालप� सवभावल �� प�न हन ालदन।लणर एकटनल भनका न , शिल �� नाउ, अ�तशय


शिल अ�तशय �� नाउ।हन त जतको नता ढ� शाल�न हनपन� हो, तर हा�ो सानधय तहमा उलटा ।�वसग�त लयाउनमा सानधय तहका कमरचार�को राजनध�तक नतकतव ��त लघता परर मलयाकन र नतकतवमा आएको अकसमातको चमक दव जममवार न।नतालाल आज अ�हल न स�कहालन भन कमरचार�लाल �नयमकाननको प�न पालना गनर ।दभारगयवस कह� मलामा प�रयो भन नतालाल खास फरकपद�न, कमरचार�को जधवनन वारद ह ।यो अनभव ग�रएको करा हो।

नताहर चनावको लामा धर न ोलका ह न।सकन नसकन सारा आ�ासन प�न �दन।�नवार चत भएका नताहर �भणका उमाद� विा �न�दन।तर जव कायरकचमा पगदन, उनधहरल आफल सोचको भदा �भ� ससार पाउन।कमरचार�तच उनधहरको मागरको ठलो वयवधान नर खणा ह ।जव जनताको दवाव पनर ालद, उनधहर कमरचार�लाल दोष �दएर उमकन।भारतमा "�ामपचायत"का �धानको सवचाचा�रता ार पवर मचध मरशकर अययरल भनका न " इन �दनो पचायत राज नह� सर पचराज ह।" यहा प�न क�तपय सानधय तहमा अधयक/मयरको राजचलको गनासो ।�नयम कानन र प��तको पालना गर� भ� कमरचार�को उ�तो का�ढ।�हजो आज सानधय राजनध�तक नतकतवल कमरचार� मा� हातपात गन� कक याकलाप कह� सवारको ट�र हो भन �ाययकानन र आचररको पालनाको समसया हो।राजनध�तक नतकतव मा� हातपात हदा तयसता उतपातधलाल कारवाह� गनरको दला न उतसा�हत भएको दखर कमरचार� �पटर चचरत हन आकाका अरमा प�न जागन सक।

नतकतव र कमरचार� वधच मला पदा हन अक� कारर हो राजनध�तक नतकतवको चक मोह।जन��त�न�धहरको चक��तको आशिध ढर गएको ।चक सग अर कह� करा जो�णएको ।राजनध�तक नतकतव र कमरचार� समाजमा रहन हो, समाज राजनध�तक नतकतव र कमरचार�मा रहन हन।नता र कमरचार� समाजका सवक हन।�कत सानधय तहमा आफलाल च� जनताको घर आगनको नजक जनताक साम�मा �नवारचत ��त�न�धको "�भपाइपधकरर" भइरहको ।यस कायरको ला�ग कमरचार�तचको �योग ग�रएको ।एउटा दलको �नवार चत ��त�न�ध दलको नता माच हन। समाजको ��त�नधध प�न हो। जन वातावररमा हक� को होर जहो, तयो भदा ढ� उसाट खोजन समाज र प�न पद पाउन सा आफलाल आफनो धरातल भदा माध सोचर अपाचय वयवहार गन� र सो ग�त�व�धमा सहायक हन कमरचार�तचलाल �योग गन� �वक सल कमरचार�तच समत �ववादमा ता�नएको दख।

७. खतनारक पाटो

नपालको सघधय �राल� अनपम ।सधा�नक रपमा जनताको �नकटमा अ�धकार परयाउन मा�मलामा नपाल ससारक ठलो उदाहरर नको ।�ा� अवसरको सम चत उपयोग गनर स�कयो भन कह� वषर �भच नपाल सम�त लोकतचको रपमा �व� साम उदाउन।�कत यो अवसर गमयो भन नपाल


लोकतच अफाप हन मलकको रपमा द�रन ।नपाल� सघधय �राल�को मल जरो सानधय तह हो।सघधय �राल� अपनाएका धर दशल यसतो शिशाल� सानधय सरकार सापना गनर सकका नन।गरतच भारतको स�धानको �चहसार� र चौहसर� सशोधनल सानधयतहलाल राजयल �दएको अ�धकार माच �योग गन� अ�धकार �दएको ।सयिराजय अम�रकामा प�न सानधय तहल �योग गन� धर जसो कानन राजयल नाउ।तर हा�ो स�वधानल अ�धकारको ाणफाणक माधयमाट सानधयतहलाल अ�धकार समप� नाएको ।

�ा� अ�धकारहर अभतपवर न।तर चनौतध प�न ठलो ।आफनो अ�धकारको सम चत �योग गन� कायरमा सानधय सरकारलाल दकतापरर सहयोग पर याउन सानधय कमरचार�तचको पनधत कतरवय हो।

सानधय तहमा अ�हल ठलो �ोत जान ालको ।तर �ोतको उपलवधताको तलनामा सानधय राजनध�तक नतकतव र कमरचार� दव सकम नन।सानधय तह अ�हल �ोतको दरपयोग गन�मा अ�रध रहको जानकार� �ा� भइरहका न।सव भदा ढ� उजर�हर सानधय तहक ग�त�व�ध उपर प�ररहका न।सानधय तहलाल �नयचरमा रा� र �नयमन गनर अातयार दरपयोग अनसधान आयोगाट लामो सचध स�हतका �नद�शनहर जार� भएका न।अ समम सघधय �नजामतध सवा ऐन पा�रत हन सकको न भन �दश लोकसवा आयोग स��य हन सकका नन।�दश र सानधय तहका कमरचार� समधध काननको अभावमा कमरचार� तच तदरवादमा �लरहको ।�दश र सानधय तहमा समायोजन भएका कमरचार�को आतमल खसकको , उनधहर आफलाल राजयका दो�ो दजारका कमरचार�को रपमा महसस गनर वाधय न।

सानधय तहमा कमरचार� "कयाणर" न।एका तफर कमरचार� र राजनध�तक नतकतव वधच मनोवजा�नक

"टसल" भन अक� तफर नतकतव र कमरचार� वधचको अप�वच गठधनका कारर अ�नय�मत कायरहरल ��य पाउन हन �क भ� णर ।�ोतल त�ोत सानधय तहको राजनध�तक नतकतवलाल �ोतको दरपयोग गनर उकसाउन कमरचार� र कमरचार�लाल उकसाउन नतकतव, दवको असततवको सभावनालाल नकानर स�कदन।राजनध�तक नतकतव यस तफर सदा सजग रहन आवशयक ।सदाचार�हर आफनो सोचलाल आतम�न� नभल वसत�न� नाउन।समाजका अगवाहरको च�रचलाल सवरसाधारर मा�नसहरल आदशर मानध तयसको अनसरर गन� हदा तयसता वयिहर न च�रचवान र सदाचार� हन आवशयक ।वासतवमा समाजको �तयक वयिको च�रच �मलर रा��य च�रच द।अ�हल सानधय तहका कमरचार�मा वयिगत , वयावसा�यक र काननध आचरर पालनको समसया ।�वशष गर� राजनध�तक वयिहरको आचररमा धर ��हर खणा भएका न।ठाउठाउका ��तहरल गदार सव सानधयतहहर आरोपको ा�टामा परका न।


८. उपसहार

कमरचार�तच रा�को सवक हो।यो राजनध�तक नतकतवको सहयोगध हो।राजनध�तक नतकतवल कमरचार�लाल तटस रहन �दन पदर।राजनध�तक नतकतवल कमरचार�तचलाल आफनो दलको समरकको रपमा भदा सम� रा�को ला�ग काम गन� सयचको रपमा �वक�सत र उ�त हन अवसर जटाइ�दन पदर।सानधय तहका जन��त�नधधहरल झन आवशयक , सघधय �राल�क कारर सानधय तह अभतपवररपमा शिशाल� हन पाएको हो र जनता जन ठाउमा वसोवास ग रन, तयह�� अ�धकार पगको हो।यसर� �ा� अ�धकारहरलाल अ समक� र सम�त नाउनका ला�ग नतकतव �नरतर ला�गरहन आवशयक ।कमरचार� समक��का सारध हन।कमरचार�ल आफनो जधवन न सरकार� सवामा सम�परत गर� सवामा �वश गरको हदा उनधहरको स�वधा र सवाको सरकामा सम चत धयान पगन आवशयक ।समरर रहोस कमरचार� कमरचार� जसतो हनपदर, राजनध�तक नता जसतो होइन।

सदभरसचध

१. नपालको स�धान

२. Donald Kinsley, Representative Bureaucracy

३. Hans J Morgenthau, Politics Among Nations

४. Lord Acton, A Letter to an Anglican church

५. Mani Shankar Aiyer, Process of evolution has not been understood

६. परर च भ�राल , अनलाइन खर , २०७५�ावर

७. गरतच भारतको स�धान

८. भागवत खनाल , सानधय सरकार सशासन र सदाचार


सशासन: नपालमा �स�ातको रटान �क, वयवहारमा �सफटन

कदार कोइराला1011

साराश

जधवन दशरन, सगठन, �ोतसाधान र आध�नक ��व�धको उचत तालमल �मलाउन ाहक कन �वकलप हामधसग न। तसय र तकर को �मारमा टकर ग�रएको �वषलषरका आधारमा यायशधल कानन �प र। तयसता काननहरको उचत कायारवयन हनप र। यसल राजय र कानन ��त फादार मलक� �शासनको सापना गनर सघाउनप र। स�वधानल प�रकलपना गरको गतवयमा पगन एक माच अचक अ� भनको राजकाज, शासन र �शासनका हरक य�नटमा सशासन कायम गनर सकन हो।

सशासन आदशर समाजको प�रकलपना हो, जसमा सवरसाधाररको इचा र आकाकाको सह� ��त�न�धतव ह । �वकास �नमाररको खाका को�र एव सफलताका सा कायारवयन ह । सशासन नताहरका �नमत ससा �ा��को आकषरक नारा, �शासकका �नमत समसयाको �वषय र सवरसाधाररका �नमत आशाको �करर र�हआएको ।

सभदा असल, उसम, जा�त, वश, रा�ो र उमदा शासन न सशासन हो। असल शासक�य वयवसाको खोजधसग सशासन (Good Governance)को अवधारराको �वकास भयो। शासन वयवसाका समपरर आयामहरलाल सधारका एजणामा समावश गर� राजय�राल�लाल ढ� काननसममत, �वकत ता सहभा�गतामलक, पारदशध र जाफदह� नाउन �यास न सशासन हो। यस आलखमा जनताका अपकाहरको आधारमा सशासनको प�रभाषा गन� जमक� गरको । दश, काल र प�रस�त अनसार सशासनको अर फरक ह भ� मरो मायता रहको । �वक�सत रा�, �वकासशल रा�, �वकासोमख रा� ता अलप�वक�सत रा�मा सशासनको अर फरक फरक ह ।

समभावनाका कचहरमा �ववकशधल लगानध गर� तयसाट �ा� उपलबध आवशयकताका कचमा �योग

11 उपसचव (कानन), रा��य पन�नरमारर �ा�धकरर


गनर सकन नध�त जानको �वकास गनर सकन न सशासन हो। दशको सवार र जनताको �हतमा कन प�न द�षत र कल�षत मान�सकताको �मसावट हन न�दन न सशासन हो।

गगल गरर वा �वदश �तरका सारर वा अनवाद गरर वा दशको आत�रक हावापानधको जानकार समत नभएका आजवन �वज ता पदन �वजहरको धारराको आधारमा नका अनध�तको रटान सशासन होलन। तसयमा आधा�रत नध�त �नमारर हनप र भ� करा �स�ातमा �स�मत गनर खोजन सशासन होलन।

स�वधानको ल�य दशलाल �दगो शात, सशासन, �वकास र समक��मा पर याउन रहको । यो ल�यमा पगनको ला�ग सघधय लोकताचक गरतचातमक शासन वयवसाको अवलमन गरको । राजयका �नद�शक �स�ात ता नध�तहरल उि ल�यमा पगन ाटोहर दखाएको । शका, सवाससय, खा�ा�, सोास, रोजगार र यातायातलाल नाग�रकका अ�नवायर आवशयकताका सतहर हन भ�न स�वधानल �कटान गरको । अ�नवायर आवशयकताका सतहरको प�तर नभल �वकासका अय करा परा हन सकदनन। तध ाटोहरमा सजगतापवरक �हणमाच गतवय सशासनमा पगन स�क।

नपालको शासक�य �राल�मा सानधय सरकार भनको सरकार भनर नाग�रकहरल अनभ�त गन� ससा भएकोल यसलाल भाल�याट, जवत, जनताको अपका परा गनर सकन, वातावररधय रपमा सरकत ता सव-शा�सत कसर� तलयाउन स�क ? भ� तफर हस कत हन जरर� ।यसतो हसल माच सशासनको �तयाभ�त गराउन सकन अनमान गनर स�क।

पक�भ�म (Background)

�वकासको ाधक, नाग�रकका हक अ�धकार काठत गन�, अ�गामध सोचमा ��तवध लगाउन, राजयको �ोत र साधनको दोहनमा अपारदशरता लगायतका कराहरको माय ततवको रपमा ह�रएको शासन वयवसाको �व�धवत अतय भयो। अव यसता दोष लगाउन ससा नन। १० षर लगाएर जनतालाल सावरभौमससासमपन नाउद सघधय लोकताचक गरतचातमक शासन वयवसाको माधयमतारा �दगो शात सशासन, �वकास र समक��को आकाका परा गनर स�वधान सभााट पा�रत गर� नपालको स�वधान (२०७२) जार� गयय।

सघधय लोकताचक गरतचातमक वयवसा सदढ गन�, रा��य एकता सदढ गन�, समाजवाद उमख सवतच र समक� अरतचको �वकास गन�, �व� समदायमा रा��य सममानको अ�भक�� गन� जसता राजय स�ालनका आदशर मागरदशरक �स�ातहर अवलमन गन� सोच स�वधानमा उतार गयय। यध आदशर �स�ातहरको कायार वयन गनरका ला�ग राजयल �लन नध�तहरको प�न स�वधानमा वयापक उललख


गयय। स�वधानलाल अ�धकारमा आधा�रत स�वधान (Right Based Constitution) नाय�। राजयको दा�यतव �कटान गय�। नाग�रकका कतरवय समत स�वधानमा �कटान गय�।

राजय स�ालनका मागरदशरन, राजयको दा�यतव ता नाग�रकका कतरवयहरको �च ग�तशल सतलन लयाउनका ला�ग सावरभौमससाको समत �वभाजन गर� कायरका�ररध, वयवसाप�कय ता या�यक अ�धकार तधन तहको सरकाराट �योग हन गर� सवधा�नक �ध गय�। यायपा�लका सवतच रहन करा स�वधानमा लाय�। नाग�रक सवतचता, मानव अ�धकारको सरकर ता �व�रन, परर �स सवतचता, काननध राजयको �तयाभ�त गराउन करा �ल�प� गयय। शात, �वकास, सशासन र समक�� हा�ो माय गतवय हो भनर स�वधानको प�हलो पानामा न �कटानधका सा लायौ।

स�वधान हन र स�वधान भएको अनभ�त हन फरक करा हन। स�वधान भएको अनभ�त सवरसाधारर नाग�रकमा �दलाउनको ला�ग यसको कायारवयन गनर हामध मन, वचन र कमरल लागन पन� दख। समायानकल �वकासका ला�ग आवशयक पन� ग�तशल सवधा�नक आधार (Dynamic Constitutional

Foundation) तयार भएको । जधवन दशरन, सगठन, �ोतसाधान र आध�नक ��व�धको उचत तालमल �मलाउन ाहक कन �वकलप हामधसग न। अवको हा�ो कायर�दशा भनको स�वधानको सोचलाल वयवहारमा उतानरका ला�ग आवशयक पन� सयचहरको फलावट (Expansion) �तयक नाग�रकसमम पर याउन ता राजयाट �वाह हन सत ता सवालाल सको समान र सहज पहच रहन अवसाको �सजरना गन� हो। स�वधानको भावनालाल कायार वयन गनरका ला�ग आवशयक पन� नध�त �नयमहर �नमाररका �ममा �ववकपरर �नररय गनर सकन, सवच �व र कमतावान वयिको वयवसा�पकामा ��त�न�धतव भ�मा स सरोकारवालाहर ढ� न। तसय र तकर को �मारमा टकर ग�रएको �वषलषरका आधारमा यायशधल कानन �प र। तयसता काननहरको उचत कायारवयन हनप र। यसल राजय र कानन��त फादार मलक� �शासनको सापना गनर सघाउनप र। स�वधानल प�रकलपना गरको गतवयमा पगन एक माच अचक अ� भनको राजकाज, शासन र �शासनका हरक य�नटमा सशासन कायम गनर सकन हो।

शासन र सशासनको अर ता प�रभाषा

सशासनको अर �व�भ� �वतानहरल �व�भ� तर�काल गरका न। प�रभाषाहर प�न आफनो आफनो त�रकााट गरका न। �व� �ल सन १९९३ मा र सयि रा�स�धय �वकास ससा (UNDP) ल सन १९९७ को नध�त पच (Policy Paper) मा शासनलाल प�रभा�षत गरका न। जसअनसार शासन (Governance) ल राजयका स मामला र तहमा आ�रक, राजनध�तक र �शास�नक अ�धकारको अभयास गनर नाग�रक ता समदायको �हत रका र सवारप�तर, अ�धकारको अभयास, उसरदा�यतवको प�रचालन ता �वभदको समायोजन गन� सयच, ��या र ससालाल �वकासका �नमत समावश गदर। सा यस


शबदल समाजका वयापक सवरपको अ�भयता (Actors) हरधच �भ��भ� उपयोग र उ�शयका �नमत समवय र सम�तामा �दगोपनाको न�तजा �द।

शासनका सदभरमा तधनवटा आधारसतमभ भएको मा�न। �तनधहरमा राजनध�तक रपमा �तयक

लोकताचकरर, सावरज�नक वयवहारमा उसरदा�यतवको स�न�तता र स सरोकार रा� पकको ससागत सकमता पदरन। शासनका �मख पकहरमा राजनध�तक, आ�रक, सामाजक, न�तक, सरका, �ा�व�धक, सहकायारतमक, �दगो �वकास आ�द पदरन। हामधल �व�षरातमक रपल हदार शासनका राजनध�तक, �शास�नक, आ�रक, नाग�रक र अ�धय (Systematic) पाचवटा कायार वयन कत दायरा पाउन सकछ।

पवधय सभयतामा सवगर वा रामराजयको सवरपसग �मलन आदशर शासन वा सशासनलाल �व�भ� �क�समल प�रभा�षत ग�रएको पाइ। सशासन शबदको �योग पवध एव प�म दशरनहर दवमा पाइ । पवधय दशरनमा सशासनको उललख वालमध�क रामायर, महाभारतको शातपवर, श�नध�तलगायतका दशरनमा पाइ। ��स� दाशर�नक कौ�टलयल राजाको सख �जाको सखमा र राजाको �हत प�न �जाको �हत न रह।यसल (राजय शासन) राजालाल ��य हन करा मा� होइन, �जालाल ��य हन करालाल न �हत मा�पदर भनको पाइ। प�मध दशरनमा यस शबदको �योग ��क दाशर�नकहर कलटो, अरसत र वतरमानमा वर र सम�पटरल गरका न।

सशासन आदशर समाजको प�रकलपना हो, जसमा सवरसाधाररको इचा र आकाकाको सह� ��त�न�धतव ह । �वकास �नमाररको खाका को�र एव सफलताका सा कायारवयन ह । सशासन नताहरका �नमत ससा �ा��को आकषरक नारा, �शासकका �नमत समसयाको �वषय र सवरसाधाररका �नमत आशाको �करर र�हआएको ।

सभदा असल, उसम, जा�त, वश, रा�ो र उमदा शासन न सशासन हो। असल शासक�य वयवसाको खोजधसग सशासन (Good Governance)को अवधारराको �वकास भयो। शासन वयवसाका समपरर आयामहरलाल सधारका एजणामा समावश गर� राजय�राल�लाल ढ� काननसममत, �वकत ता सहभा�गतामलक, पारदशध र जवाफदह� नाउन �यास न सशासन हो।

सशासनल शासक�य वयवसाका स आयामहरलाल समटन �यास गदर। जसल असल शासक�य �राल� सापना गनर योगदान पग। राजनध�तक, वयवसापक�य र न�तक आयाम गर� सशासनका तधन आयामहर अनभत गनर स�क। राजनध�तक आयामल जनसहभा�गता, आधारभत मानव अ�धकार, सवतच आमस�ार, राजनध�तक हपनावाद, सवतच यायपा�लका, काननध राजयको सापना, नाग�रक समाज सदढ�करर, सावरज�नक उसरदा�यतवलाल समट। वयवसापक�य आयामल सरकारको कायरदकता, आ�रक उदार�करर, वयवसापक�य ठ�ा, �मतवय�यता र �भावका�रता, मानवधय सशाधन �वकास, �दगो �वकासको अवधाररा, सचना ��व�धको �योग, �रतो सरकारको अवधाररा, �नजधकरर


ता सकम �शासनलाल समट भन न�तक आयामल पारदशरता, ��ाचार �वह�नता, सवच �शासन, जनता��तको जममवार�, न�तक मलयको समव�रन ता आचरर र अनशासन जसता �वषयहरलाल समट।

�व� �ल (क) भ�वषयदशध खला र शका�द नध�त �नमारर (ख) वयवसा�यक कमरचार�तचको �वकास,

(ग) पारदशध र जनउसरदायध सरकार, (घ) सशि र सहभा�गतामा आधा�रत नाग�रक समाज, (ङ) काननको शासनलाल सशासनका अवयवहरको रपमा �लएको । सयि रा� स�धय �वकास कायर�म

(UNDP) ल (क) राजनध�तक वधा�नकता र उसरदा�यतव (ख) �नषपक र भरपद� याय �राल�, (ग) �शास�नक उसरदा�यतव (�वशषतय आ�रक कारोारमा), (घ) अ�भवयि ता सचनाको हकको �तयाभ�त,

(ङ) चसत र �भावकार� ढ�ाट सावरज�नक कचको वयवसापन, (च) नाग�रक समाजसगको सहकायरलाल सशासनका अवयव मानको । आ�रक सहयोग ता �वकास ससा (OECD) ल सहभा�गतामलक �वकास, जनमत, वधा�नकता, उसरदा�यतव ता हपनावादमा आधा�रत लोकताचकरर, काननको शासन,

�भावकार� सावरज�नक वयवसापन, ��ाचार �नयचर ता कम स�नक खचरको वयवसास�हतको शासन, राजनध�तक र नाग�रक अ�धकारस�हतको मानव अ�धकारको �तयाभ�त जसता �वषयहरलाल सशासनको अवयव मानको । णा�नयल कौफमन समतको �व� � ससाको सचका�ल (क) आवाज र उसरदा�यतव, (ख) राजनध�तक सरता र �हसार�हत अवसा, (ग) सरकारको �भावका�रता, (घ) �नयामक गर, (ङ) �व�धको शासन, (च) ��ाचार �नयचर ता सयि रा� स�का �व�भ� �नकायहर (UN

Agencies) (क) सहभा�गतामलक, (ख) पारदशध, (ग) उसरदायध, (घ) समतामलक, समया�यक र समावशध, (ङ) �भाव�ाह�, (च) कायरदक र �भावकार�, () काननध शासन, (ज) सवरसमम�त उमखतालाल सशासनको अवयवको रपमा उललख गरको पाल।

सशासन क हो न

यस आलखमा जनताका अपकाहरको आधारमा सशासनको प�रभाषा गन� जमक� गरको । दश, काल र प�रस�त अनसार सशासनको अर फरक ह भ� मरो मायता रहको । �वक�सत रा�, �वकासशल रा�, �वकासोमख रा� ता अलप�वक�सत रा�मा सशासनको अर फरक फरक ह । लोकतचक शासन �राल�मा राजनध�तक वयि रहन सरकार र गर राजनध�तक योगयता �राल�ाट अबल ठह�रएर आएका पशागत वयि रहन कमरचार�हरमा फरक भ�मका, शल�, मयारदा र अनशासन गर� चारवटा अवयव ह न ।यध न अवयवहरको सतलनाट जनताका हरक चाखहरलाल समोधन गनर सकन सशासन हो। राजय सयचका हरक य�नटहरल गमाउन लागको �व सधारर जनताको �व�ास ज� सकन सशासन हो। द�लय भागाणालाल योगयता र दकताल �वसा�पत गद� सरकारको कमता र दकता �दशरन गन� ह�तयार काननको स�चचता पालन गनर सकन अनशासन हो भनर सा�पत गनर सकन न सशासन हो।


राजय सयचका हरक हदामा सका वयिहरमा नध�त ता कायर�म कायारवयन गनर सकन जान, �सप, कमता र दकताको �तयभ�त हन, मानवोचत वयवहार गनर सकन, �ोतसाधन ता ��व�धको �योगलाल �ववकशधल नाउन सकन र हरक नाग�रकमा भएको जान, �सप र अनभवको �योग गनर सकन नतकतव �वकास गनर न सशासन हो। नध�त जानको माय उ�मसल न राजनध�त हो तर उि जानमा राजनध�तक दगर ध �म�सन न�दन सशासन हो।

समभावनाका कचहरमा �ववकशधल लगानध गर� तयसाट �ा� उपलबध आवशयकताका कचमा �योग गनर सकन नध�त जानको �वकास गनर सकन न सशासन हो।दशको सवार र जनताको �हतमा कन प�न द�षत र कल�षत मान�सकताको �मसावट हन न�दन न सशासन हो।

तसय र तकर लाल टकर �नररय गनर सकन, कमरकााणध शल�को �नध ल� कायरलाल �तला�ल� �दन सकन, चकला र चलला शबदल �राउन कायर�व�धलाल आयरघाटमा लगर अतय�� गनरसकन, ल�तहासलाल

�दशा �दन र सारवान काननको सोचलाल समोधन गन� नध�त ता कायर�म नाएर कायारवयन गनर सकन न सशासन हो।

अवसर आफना पोलटामा माच हालन आतमकत �क सको दहसान ता आतम�व�ास, आतमसममान र रा��य ��त�ासग जो�णएका �वषय��त सवदनशधलता दखाउन सकन न सशासन हो। स नाग�रकहरको सरकर, सशिकरर ता �वकासमा राजय सयचहरको पयार� धयान जान सशासन हो। जनताका हक �हत र अ�धकारका �वषयमा जममवार र उसरदायध हन न सशासन हो।

शासक�य सरचनाहरको अतरसमध र कायरशल� ता कायरवातावरर स�वधान, सवधा�नक कानन र अवलमवत राजनध�तक प��तल �नधाररर गरको ह , शासन स�ालन वश �वजान र जव �वजानको आधारमा नभल �वधध र प��तको आधारमा ह भ� मायता सा�पत गनर सकन न सशासन हो।

नाग�रक र �शासन�च दखएको �व�ासको दरार प�रन सशासन हो। सध�मत �ोत र साधनलाल जनताका अ�स�मत आवशयकता परा गन� चनौतधपरर कायरलाल अवसरमा प�ररत ग�र अपकत न�तजा �दन सकन सशासन हो। स�वधानल नाग�रकका आधारभत आवशयकताको रपमा प�हचान गरका शका, सवाससय, सोास, खा�ा� यातायात जसता कचमा सहज, सरल र सलभ पहच स�न�तता न सशासन हो। दरदशरता, �शास�नक कमता, कटन�तक दकता र लगनशलताको �योगगर� �हजोको अनभवका आधारमा आजको चनौतधलाल अवसरको रपमा �लन र भ�वषयको अ�न�ततालाल स�न�ततामा प�ररत गन� अनकल वातावरर �सजरना गनर सकन सशासन हो। ��ाचारलाल जराट उखलर न�तकता र आचररको सत�त गानलाल वयवहारमा उतानर चा�ह सशासन हो।

काननको शासन, ��ाचार मि र चसत �शासन, अककरर ता �वककरर‚ आ�रक अनशासन ता सावरज�नक कायर र �ोतको कशल वयवसापन, �ा� उपलबधधहरको समानपा�तक ता समया�यक


�वतरर जसता असल शासनका मायताहर जनजध�वकामा �तयकरपमा दखन सशासन हो। सवरसाधारर नाग�रकको �हत‚ कलयार ‚ सख, समक�� र असल जधवन �राल�को �वकास र �वसतार सशासन हो।

भरपद� सचना, प�रपकव �व�षर, सत�लत लखाजोखा र समयको उचत प�रपालना न अनकल प�रराम �नकालन साधन हन भ� करालाल वयवहारमा उतानर सकन सशासन हो। सचनाको स�ह �योग गन�, अनावशयक हललालाल �नयचर गन�, अवसरको दरपयोग हन न�दन, तसय ता आधार�हन कराको प� नला�ग �व�ध, प��त र �स�ातको आधारमा तसया�को �वषलषर गन� र �ा� प�रराम वयवहारमा उतान�, �वपद वयवसापनलाल तसया� �वषलषराट �ा� तसयको आधारमा �भावकार� वनाउन सकन, दरासय परर �वषलषराट चन ता समय वयवसापन उचत त�रकाल गनरसकन स�न�तता गनर न सशासन हो।

समाज र नाग�रकहरको समसाम�यक चाहना र समधहरको राजन�तक �वजानलाल वयवहारमा उतानर सकन न सशासन हो। अनशासनमा र�ह लमादा�रका सा नध�त ता कायर�महरको कायारवयन गर� �ा� उपलबधहरको �वतररलाल समया�यक वनाउन सकन चसत �शास�नक सरचना र कायर�व�ध सा�पत गनर न सशासन हो।

नध�त ता कायर�म �नमारर र कायारवयन गदार ढ� भदा ढ� नाग�रकहरको अरपरर सहभा�गताको स�न�तता हन सशासन हो। �व�वया�पकरर ता उदार�कररल लयाएका चनौतधहरको सामना गन� र अवसरहरलाल सानधयकरर गन�, सचना ��व�धको �योगलाल �ा�मकता �दल �व��तय शासनको अवधाररलाल वयवहा�रक नाउन सकन सशासन हो। जलवाय प�रवतरन ता वातावरर वयवसापनलाल क�दमा रा�, सामाजक सशिकरर स�हतको सारक समावशधकरर गनर सकन, �ोतसाधन, शि र अ�धकारको अ�धक अक�करर ता �वक�कररतारा शासन ता �शासन स�ालन गनर सशासन हो।

�व�ावयापधरपमा अवलमन ग�रएका मानवअ�धकार र मानव �वकासका मायतालाल सा�पत गराउन लगायत समसाम�यक मा�मलाहरल नाग�रकहरको जधवनसतरमा �तयक अनकल �भाव दखन गर� कायर गनर सकन �राल� सापना गनर न सशासन हो।

�ोत साधनको �ा�� र �योगलाल दरपयोग भएको न भनर नाग�रकल �व�ास गन� वातावरर सशासन हो। अपकत ��तफल समयमा न लागत �भावकार� रपमा हा�सल हन सशासन हो। कायारवयन कमता , दकता र ��व�धको वयापक �योग हन सशासन हो।

Citizens are the king, Government has to fit the rhythm of life of People भ� मायतालाल आत�रक�करर गनर सकन सशासन हो। सावरज�नक सवाको ससकक �तलाल सा�पत गनरका ला�ग सावरज�नक सवाको मलय झन सकन, यसका अवयवहर नतकतव, �स�ात र �व�ध, मलय र मायता,


कायरससकक �त ता सावरज�नक सवाको �दघरकाल�न ल�य ता उ�शयलाल आतमसात गनर सकन सशासन हो। लमादा�रता �दशरन गनरको ला�ग क सह� वा गलत हो? भ� कराको तसय र काररका आधारमा �ाउन सकन, सोह� आधारमा कन प�न मलयमा कायर समपादन गनर प� नपन� ता यो काररल सह� वा गलत तयसल यो काम गरको वा नगरको हो भ� खला रपमा सचना �वाह गनर सकन न सशासन हो।

अधयातमक चतनल स नाग�रकहरलाल स�धानल �सजरना गरको दा�यतवको मलय र अर आधाराट ाउन शि �दान गन� हनाल सावरज�नक कचमा Be Spiritual but not Religious को भावनालाल आतमसात गनर सकन सशासन हो। राजयको सवार ह तर हदय हदन तयसल राजयका हरक ��याकलापहर दशको सवार र जनताको �हतमा माच ह न भ� कराको �व�ास हरक नाग�रकमा �दलाउन सकन सशासन हो। राजयको सवार भनको न जनातको खशध हो भ� भावना हरक नग�रकमा जागकत गराल सोह� मोजम हरक ग�त�व�ध स�ालनमा रा��य ��त�ालाल धयान �दन सकन सशासन हो।

सशासन क होलन न

गगल गरर वा �वदश �तरका सारर वा अनवाद गरर वा दशको आत�रक हावापानधको जानकार समत नभएका आजधवन �वज ता पदन �वजहरको धारराको आधारमा नका अनध�तको रटान सशासन होलन। �वकासल ग�त �लन नसकनको माय चरो य�ह रटान हो भ� करा र प�न पचाउन खोजन सशासन होलन। नध�तको कचमा काम गन� सव: अनसधानकतारहरको ठमयाललाल नजरअदाज गनर सशासन होलन। तसयमा आधा�रत नध�त �नमारर हनप र भ� करा �स�ातमा �स�मत गनर खोजन सशासन होलन।

नध�तको ला�ग आवशयक पन� जान �सजरना गन� सयच र �ववकको �ोत मा�नसको �दमाग हो । मा�नसको �दमागमा भएको जान र �ववकको आधारमा सत (अबजकट) र धाररा (कसकट) को �नमारर ह । द�षत महानाट सवच पानध �पउन आशा र सवससय जधवन जउन भरोसाको अपका गनर कार ह । शका, सवाससय, रोजगार�, यातायात, खा�ा� लगायत तललो तहका नाग�रकहरको द�नक आवशयकताको कचहरमा कह� भएको अनभ�त हरक नाग�रकहरमा गराउन नसकनका प�को माय कारर न �ोत द�षत हन हो। �ोत र महान सवच नाउन पयार� उपायको अवलमन नगनर सशासन होलन।

तसय, तसया� र सचनाको आधारमा सत र धाररालाल मतर रप �दन मागर समातको खाणमा कन प�न धाररा वा �वचार सवरमाय नाउन स�क। सतय र तसय टा�रदन। सतयलाल सतय भ� साहस आउ। �वरोधका ला�ग �रोध गनर मन दख लागदन। आलोचक र समालोचकको कदर गनर सकन �हममत ढ। आलोचना वा समालोचनााट �सकन ानधको �वकास ह । यो ससकक �तल नध�त माटो


सहाउदो । नपालको नध�त �नमारर र कायार वयनको कचमा यो अवधाररा चा�ह लोप हद गएको जसतो दख। आलोचना र समालोचना स सखाप पान� �मसालल न हो भ� मान�सकतााट हामध मा� उठन नसकक हो।आलोचना र समालोचनालाल आतमसात गनर नसकन सशासन होलन।

तकर र तसयलाल आतमसात गद� कन प�न वयि �वशषको धाररा वा �वचार��त पवार�ह नराखध �नषपक �वषलषर गनर सकन कमता मा�नसको �दमागसग माच ह । य�ह अद भत कमता भएको काररल मा�नस जनवार भदा फरक ह ।तर �दमाग दश �वकास भए म, मरो प�रवार, समदाय, समाज र अतरा��य समदाय सलाल फालदा ह भ� चतनमा वयसत र अभयसत हनप र। यसतो �दमागल माच �ववकशधल, ग�तशल र प�रवतरनकार� नध�त �नमारर गनर सक तर तयो �क�समको �दमाग पसा लगाएर �योग गनर सकन कमता राजकाज र शासन गन�हरमा हन जरर� ह । वयि र गटमा पसर फटको �दमागल �दन धाररा वा �चारल स�ह मागरदशरन �दन सकदन भ� तसयलाल आत�रक�करर गनर अप�रहायर ह ।यो अप�रहायरतालाल झन नसकन सशासन होलन।

मा�नसको �दमाग कह� न कह� ��हर �नमारर गनर स��य ह । मा�नसको �दमागल आफनो, प�रवार, समाज, समदाय हद दश ता �वदशको ारमा कह� न कह� सोचरहको ह । कलपना ग�ररहको ह । शासन ता �शासन स�ालन गन� कानन, �व�ध, ��व�ध ता नया नया सयचको ारमा समत सोचरहको ह । यसतो सोचल नया जान ता धारराको �नमारर ग�ररहन सहयोग ग र। �दमागलाल दश �वकासको ज�वक अवधारराको ारमा सोचच ाधय नाउन स�कयो भन सधदा ठलो �ोत न य�ह । �ोत साधनको अभावको महसश न हदन। नपाललाल नपाल नाउन सोच आजको आवशयकता हो, सवधटजरलयााण वा �सगापर होलन भनर झन नसकन सशासन होलन।

जान र धाररा धचको च��य समध हन करालाल ढाटर हदन, यो समध सा�त सतय हो। जानल धाररा प�रवतरन गनर सहयोग ग र भन प�रव�तरत धारराल नया जान पसा लगाउन सहयोग ग र। कन जान वा धाररा उतपस भएक रपमा अमर हदन। समयको ग�त सग जान र धारराको �समा प�न प�रवतरन भलरहको ह । तर प�रव�तरत सदभरमा प�न अत�नर�हत रहको आधारभत पक वा सरचना भन जध�वत न ह । यो न हामधलाल वध.पध. कोइराला ता मदन भाणार�लाल ला लामा समाउन कणध हो। यो कणधलाल णधको रपमा �योग गरर दशलाल ग�तशधल अवतरर गराउन सकलप गरर ोल�लाल वयवहारमा उतानर खोजमा माटो सहाउदो नध�त आउनाट कसल रोकन सकदन। ोल� र वयवहार धचको खाणल दश �वकासको अवरोध हो। यो अवरोध हटाउन �नक क�ठन , महगो ह र समय धर लाग ता न�तकता र आचररको कचमा �नक ठलो मलय चकाउनपन� ह । तयो मलय चकाउन सकन नतकतव र सोह� अनसारका अनयायधहर नपालको आजको आवशयकता हो भ� कराको आत�रक�करर गनर नसकन सशासन होलन।


जानको ला�ग औपचा�रक शका न आवशयक प र भ� प�न होलन। जधवनको अनभवल जान पसा लगाउन सहयोग ग�ररहको ह । तर अनभवहरलाल भला गरर �व�भ� तसय र वसतयताको आधारमा �वषलषर र स�षर नगर� नया जान हा�सल चा�ह हदन।सवतच र �नषपक रपमा �वषलषर र स�षर गन� कमता, दकता, आट र साहस भन चा�ह। आफल �ा� गरको जानल �नसवार रपमा प�रवार, समाज, समदाय ता रा�लाल कन फालदा गरन वा फालदा माच ग र भन तयसलाल जानको कोट�मा रा� स�कदन र रा� हदन। यसल माच कन प�न वसत वा �वषय��तको मा�नसको धाररालाल प�रवतरन गनर उकसाउ। सो उकसाहटल वयि, समाज, समदाय वा राजयलाल ाञत �दशामा लजानको ला�ग तत तत अवसाहरको सामना गनर सकन कमताको �वकास गनर सहयोग ग र। यसतो कमताको उपयोग ग�रकन नको नध�तल ��तफल अवशय �द । यस �क�समको कमता �वकास गनर राजयको लगानध �यार� चा�ह। कमता �वकास राजयको लगानध ढाउन आवशयक भ� करा भाषरमा माच �स�मत नाउन सशासन होलन।

जान र धाररा �वना राजय स�ालन गनर समभव हदन। जान ता धाररालाल वधा�नक त�रकााट नध�तको रप �दलसकप� माच राजय स�ालनको आ�धकार�क मागरदशरन व। भाषर र आ�ासन राजय स�ालनको मागरदशरन � �नक खानरप र। खान� �नउमा णढायो भन �ततो ह जसल वसवाद �सजरना ग र। सकर सधय त�रकााट मागरदशरन दन र � समभव प�न न। यो अवधाररालाल आतमसात गनर नसकन हा�ो ठलो कमजोर�को रपमा दखएको । यसलाल घटाउन र तयसप� हटाउन जरर� भ� करालाल वयवहारमा उतानर नसकन सशासन होलन।

हामधहरको अनभवहरको ए�ककक त रप न नध�त हो। मरो अनभव, अरको अनभव र हा�ो अनभव ज�हलय जनसक काल र प�रस�तमा एक हदन भ� सतयलाल सवधकानरप र। अनभव परर हन प�न सकदन। अनभव न परर नहन भएप� नध�त परर हन �� न उठदन। तयसल मा�नसको �दमागल पसा लगाउन जान र �नमारर भएको धाररा परर नभल ग�तशल ह भ�नएको हनप र। यसो �चार गदार होलन भ� सकन आधार प�न दखदन। यस करालाल नध�त �नमारर ��याको हरक चररमा आत�रक�करर गनर अ�नवायर ह । आलोचना र समालोचनालाल आदर, कदर र सममान गन� कमताको �वकास गन� आधार न य�ह हो र यसलाल टकर नध�त �नमाररमा लागको खाणमा � नध�तल ��यामा एकरपता र ��तफलको स�न�तताको �तयाभ�त गनर नसकन सशासन होलन।

�ोत (�दमाग) न अपरर भएको काररल ग�तशलता खोज र प�रवतरनशधल भन नध�त �नमाररको ��या प�न अनतकालसमम एउट हन करा भएन। �वगतमा वा फलानो सालमा यसतो �यो वा फलानो दशल यसो गरको �यो र अ�हल प�न यसत हनप र वा यसत हो भ� धाररा कसल नाउ र वयि ग र भन प�रवतरनलाल आतमसात गनर सकको न वा आतमसात गन� कमताको अभाव कतारमा रहको ठह र। कतारल दश, काल र प�रस�तलाल समयमा न आकलन गनर सकनप र। कन अमक प�रस�तलाल माच समातर अघ ढन कतार नतकतव कह�लदन। स�ह नतकतव गनरलाल फरक �क�समको


प�रस�तलाल फरक त�रकााट सफलतापवरक �ववकशधल अवतरर गनर र गराउन सकन दकता र कमता आवशयक प र। तयसतो दकता र कमता भएको वयि च� र �योग गनर नसकदा अवलमन ग�रएको �व�ध, प��त र ��याल अपकत ��तफल �ददन। यो समसयााट नपाल ग �रहको हो �क जसतो भान ह । यो �म चनर उचत कदम उपयि समयमा �लन नसकन सशासन होलन।

नध�तको अ�धनमा रहर ग�रएको काम ध ह तर उि कायरल धा�नकता �ा� नगनर सक। नध�तको मनसाय धा�नक नाउन न हो तर धा�नक भएको अनभ�त सरोकारवालाहरल गरनन भन तयो नध�तगत णकतध कहलाउ। नध�तमा रहको अत�नर�हत �वषयसत, नध�त �नमाररको ��या, नध�त �नमाररका �वषयसत ता कचहरलाल तयहा रहको आधारभत ततवको �वनास नगर� समसाम�यक नाउनको ला�ग हालसमम �ा� गरका सकारातमक ता नकारातमक अनभवहरलाल ए�ककक त गर� नया जान र धाररा �नमारर गनर जरर� । नया �न�मरत जान र धारराको �चार�सार र जार�करर उचत त�रकाल गनर सकको खाणमा माच नतामा नतकतव र पाचमा पाचता दख। नतामा नतकतव र पाचमा पाचता च�चत गनर नसकन सशासन होलन।

वयि नध�तको ला�ग वा नध�त वयिका ला�ग भ� �वषयमा �त�वधामा रहन हदन। नध�त ��या हरक वयिको हकमा एउट हनप र। वयि �पच फरक फरक ��या हन हदन तर ��तफल भन फरक पनर सक। नध�तको औपचा�रक वा शाबदक वयाायाल माच प�न ��तफल स�न�त गनर समभव हदन। नध�तको कमता अनसार �नमारर र कायारवयन गनरप र तर नध�तको मनसाय मरको ��तफल �ा� भयो भनर �चारचा�ह गनर हदन। नाग�रकहर कया�सभ �र�स�पयट माच हन भ� अवधाररा गलत हो। नाग�रकहरलाल एकटभ पा�टर�सपट हन भ� करालाल नजर अदाज गनर हदन। नध�तको ��तफलको �तयाभ�त भएको य�कन स नाग�रकहरमा अनभत भएको वा हन वातावरर नाउनप र। राजय स�ालनको मल ममर न य�ह हो। यसलाल मलमच नाउन नसकन सशासन होलन।

नध�त ता कानन �नरतर प�रमाजरन र सधार भलरहन �वषय हन। नया नध�त ता काननको मसयौदा तयार गदार परान ढाचामा गन�, पयार� अधययन र अनसधान �वना मसयौदा तयार गन�, समसाम�यक �वषयलाल समटन नसकन वा कायार वयनमा ज�टलता �पन गर� मसयौदा गन�, �रएर रहका �वषयहरलाल एक�करर गर� ए�ककक त नध�त ता कानन नाउन नसकन वा ए�ककक त नध�त ता कानन नाउन तफर धयान न�दन, पनरावलोकन गन� नध�त र काननको समयमा न पनरावलोकन गनर नसकन, खारज गनरपन� नध�त ता कानन खारज नगन� लगायतका काररहरल गदार नाग�रकहरमा काननको शासन ��त �वतकषरा ाउ। यस तफर सजग र सचत रहन नसकन सशासन होलन।

सशासन क हो र क होलन धच सतलन कसर� न

स�वधानको ल�य दशलाल �दगो शात, सशासन, �वकास र समक��मा पर याउन रहको । यो ल�यमा पगनको ला�ग सघधय लोकताचक गरतचातमक शासन वयवसाको अवलमन गरको । राजयका

https://www.facebook.com/hashtag/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A5%80?__cft__%5b0%5d=AZUxdyacnYRTASuAzlnElTyK3spzEJ5-zvkEIEnsy4lHtbeiobC32xji0OiivkhkF7kWokNrfX8ooI-RYsMbIDgYChplblTFaUk3ebmEBIAtphOyHQXUtCZpa3TxicHSpJg&__tn__=*NK-R

https://www.facebook.com/hashtag/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A5%80_%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A5%80?__cft__%5b0%5d=AZUxdyacnYRTASuAzlnElTyK3spzEJ5-zvkEIEnsy4lHtbeiobC32xji0OiivkhkF7kWokNrfX8ooI-RYsMbIDgYChplblTFaUk3ebmEBIAtphOyHQXUtCZpa3TxicHSpJg&__tn__=*NK-R


�नद�शक �स�ात ता नध�तहरल उि ल�यमा पगन ाटोहर दखाएको । शका, सवाससय, खा�ा�, सोास, रोजगार र यातायातलाल नाग�रकका अ�नवायर आवशयकताका सतहर हन भ�न स�वधानल �कटान गरको । अ�नवायर आवशयकताका सतहरको प�तर नभल �वकासका अय करा परा हन सकदनन। तध ाटोहरमा सजगतापवरक �हणमाच गतवय सशासनमा पगन स�क।

शका कचलाल वयवसत नाउनको ला�ग तधन तहका सरकारको समवयमा राजयको शका कचमा लगानध वयापक हन। शानदार �व�ालय भवनहर � न। आध�नक ��व�ध मचध शककहर हनन। ालमचध शकर शकाल ��याकलाप हन। �व�ाध शककको अनपात �मलन। राजनध�तक दलका ोल मासटरहराट सावरज�नक �व�ालयल मि पाउनन। नपाल� माटो सहाउदो शकक पा��म � न। जाराट जान र �वजानल भ�रपरर जनशि लयाएर ता�लम �दल वयवहा�रक जनशि नाल शकक कचमा लगालन। शकर पशालाल अय स पशा भदा मयार�दत पशाको रपमा �वकास ग�रन।आवशयक जनशि र शकाको तालमल हन। आगामध एकसय षरको ला�ग आवशयक पन� गर, णकटर, लज�नयर, कलमर, �सकमध, णकमध, छालभर लगायत जानमा आधा�रत जनशिको समत वयापक योजना � र कायारवयन हन। आमदानधक काररल कोह� प�न चाहको �वषय पढन नपाएर भौता�रन अवसाको अतय हन। �वदशमा रहका स �कारका नपाल� जनशि नपाल �फन� वातावरर � । �व�ालय ता कलजमा �व�ाध सगठनका नामका द�लय राजनध�त द हनन। राजनध�तक दलका ोला ोकर �हडन शकक ता �ाधयापकहरका �दन जानन। शकक ससाहर �वश� शकक र �ाजक �वषयको हस गन� लो � न। शकक जगतलाल �ोत र साधनको खाचो हनन। शकक र �ाजक कचमा हस र अनसधान गन� वयितवहरको सान र मान ठलो हन। शकक जगतलाल आवशयक पन� समपरर जनशि परररपमा योगयता �राल�मा आधा�रत हन। राहात, करार, जयालादार�मा रहन पदहरमा समत राजनध�तक कोटा मापदाण खारज हन भौ�तक ता शकक उ�तध र �गतधको �वषयमा ��तसपधार हन। सरकार� लगानध वयापक नाल शकक कचमा गरातमक सधार सग तार �व�ालय ता कयामपसहर रसातालमा पगनन र राजय �लयो हन। �व�का हरक मलकल �वकासको ग�त �लनभदा अगाणध राजय �लयो नाएकान। राजय सयच �लयो नभल �वकास नहन करा शका कचमा प�न लाग गराउन सकन सशासन हो।

सवाससयमा हरक नाग�रकहरको सहज र सरल पहच हन माच हो। उपचार गनरको ला�ग रकम अभावको काररल न कन प�न वयिको जयान जान न। कसलाल कणा रोग लागमा रकम अभावल सताउन न। म �वरामध भए भन मरो उपचार राजयल ग र भ� अनभ�त हरक नाग�रकमा हन।

उचचपदसहर �गलो �दशा आउन �वसक उपचारका ला�ग �वदश क� नन। माहामार� तरत �नयचर हन। जधवनजल र �सटामोल समयमा नपाएक काररल ाणापखाला र जवरोाट दगरम गाउका जनता टपटाउनपन� अवसाको अतय हन। गर�हरको अ�वभावक राजय परररपमा


हन। राजय ग�रधको �सफा�रस गन� �नकायको रपमा रहनन। सवाससय कचमा हालसमम तयार भएका जनशि कनप�न हालमा �नयारत हननन। य�ह अवसा सशासन हो।

भ�मको जा�नक वयवसापनको ला�ग उपयि नध�त � र �भावकार� कायारवयन हन। आफलाल चा�हन दाल, साग, भात, अचार, माामास, दध, फलफलमा दश आतम�नभरर हन। सोासलाल वयवसत नालन। �रएर रहको गाउमा �ामधर पवारधार स�हत नया �ामको सापना हन। पराना शहरहर ाटो �वसतारको नाममा तहसनहसन हननन। पराना शहरहर भनका परानो सभयता हो र परानो सभयताको सरकर गनर सको कतरवय हो भ� आतमोध हन। नया शहरहर � न। शहर� पवारधारहरको पयार� �वकास हन। जगगा दलाल� पशामा खणर� लागन। भ�मको मलय श य नाल उपयो�गताको आधारमा भ�मलाल वगधकरर ग�रन। चाउचाउ ोकर गाउ �रको �ाकटर कोदो, फापर, �ससनो, �पणाल �लएर शहर �फन�। उ��एर प�म पगको हा�ो प�वरय दशरन अनसारको खान आनधानध पन: �फरर आउन। �ढणो, रोटो, साग, �ससनो, �ाङल सान पाउन । यो अवसा न सशासन हो।

सवदशमा समभावनाका कचमा रोजगार�का अवसरहरको पयार� �सजरना हन। जल, ज�मन, ज�ल, ज�णट� ��तकच ��तषर एकलाखका दरल रोजगार� �सजरना गन� �स ष� योजना � । उि योजना कायारवयन गद� रोजगार�को �दगोपना �तर राजय लागन। �वदशाट कन प�न क�फन नपालमा आउननन। मा�सक प हजार कमाउन �वदश भा�सएर �पणामा रहका �ल� पाखरा ता �ढन लागको जनशि नचाउ�रद नपाल फ�कर एर आफल �सकको जान, �सप र कमाएको कह� पसा प�न उतपादनमलक कचमा लगानध गन� वातावरर राजयल नाउन । उतपा�दत सत ता सवाको लगानध र जारको स�नशतता राजयल गन�। नपालसग पाखरा होलन रोजगार� मागनका ला�ग �म समौता गनर अर दश नपाल आउनन। नपाल�हरल अ�हल वदशक रोजगार�का �ममा खाएको हाणर ��सरएर मानोचत वयवहार स�हत रोजगार� तध दशहरलाल �दन ाटो नाउन। नपाल र नपाल� दयालका पयारय हन भ� करा �व�मानचचमा फ�लन। यो अवसा न सशासन हो।

णोजर लज�नयरको चपटामा गाउघरका लरहरको समपस �वनास हन न। पानध पधरा ाटो प�रननन। गोठ मतान ादर कटरा �तर सणक पर याउन �नउमा भतकालन न। हालसममका धल र �हल राजमागर आवशयकता र लज�न�य�का �हसावल अ� पगका माच �ाभल र �पच �तर गल चौ�वस घाटा सवार� साधन चलन हनन। सावरज�नक सवार�साधन चौ�वस घाटा भरपदार हनन। �नजध सवार� साधन �क�पन� ाधयता हनन। सावरज�नक सवार�साधनाट गतवय स�न�त, सरकत र भरपद� भएप� �नजध सवार�साधन �क� �योग हन पसा रा��नमाररमा लागन। रट पर�मट�वना कन सवार�साधन गडन नन। सावरज�नक यातायात सवाका ला�ग �योग हन �नजध सवार�साधनहर सरकार� कचका सावरज�नक यातायातको सवा स�वधा र मलयसग ��तसपधार गनर नसकर हराउनन। यो न सशासन हो।


�व�ालयहर राजनध�त गन� अखणाको रपमा हननन। �व�ा आजरन गन� मदरको रपमा �व�ालय सा�पत हनन। �व�ालय वयवसापन स�म�त मासटर �ण�ध गरका गरहरलाल समत �नधार�रत ल�य �ा��तर लगाउन सकन �ववकशधल हन। स�म�तमा रहन पदा�धकार�हर जान र �ववकल भ�रपरर हनन। �ववक भनको धरवटा �ण�धका स�टर�फकट ोलामा हालर पलाउन �वषय होलन भ� करा स सरोकारवालाहरल मनन गन�न। यो न सशासन हो।

सानधय सतरका �जाताचक अभयास गन� ससाहर सवतसफतररपमा आफनो नतकतव ा� सकम हनन। सानधय सतरका तयसता सरचनाहर राजनध�तक दलको ायाको रपमा �वकास हननन। सानधय सतरका जनताका मागलाल समयमा न समोधन गन� �क�समका हनन। सानधय सतरमा एसो�सइ�टभ णमो�सधको दहवसान हन। यो न सशासन हो।

सशासन �ा��को ला�ग अवको उपाय

दश सघधय शासन �राल�को �वल�करर तफर लागको । यस तफर ला�गरहदा कन प�न राजनध�तक �राल� खरा भ� हदन य�द जनताका आधारभत आवशयकताका सतहरको प�तर गद� जनताको कमता �वकासको ाटोमा जा भन, असल प�न हदन जनताका आवशयकतालाल उपका ग र भ� करालाल सल मनन गनर जरर� । राजनध�तक खलाणधहर ता �शासकहरको �नयत स�ह हनप र, जनताको �हतमा हनप र, रा�को �हतमा हनप र, समदायको �हत भएमा म प�न तयह� समदायको एक सदसय भएकोल समदायमा भएको �हतल मरो �हत ग र भ� भावनालाल आतमसात गनर सकनप र, यो सकयो भन तयो राजनध�तक �राल� असल हो, सकन भन तयो राजनध�तक �राल� खराव हो, सतय करा य�ह हो।

नपालको स�धान ता �च�लत काननल सघ, �दश ता सानधय सरकारहरलाल �तयाभत गरका अ�धकारहरको �भावकार� रपमा समपादन गनरका ला�ग लगानध आवशयक । लगानध जटाउन �ोत आत�रक भयो भन �वकास �दगो ह । �वकासको अपनतव ढ। आत�रक �ोत भनको नपालमा रहका �ाकक �तक �ोत र साधनहर हन। तयसता �ाकक �तक �ोत र साधनहरको �योगलाल �दगो नाउन स तहका सरकारको समवय र साम�सयता आवशयक प र। तयो समवय र साम�सयता हा�सल गन� तफर लागन चा�ह अवको ��मानध कदम हन। कर ता शलकका ारमा अनावशयक �ववाद �सजरना गन�, उचालन ता पान� ग�त�व�ध �तर लागन भदा सानधय सरकार स�ालन ऐन, २०७४ ता अतर सरकार� �वस वयवसापन ऐन, २०७४ कायारवयन गनरका ला�ग आवशयक �नयमावल� ता आवशयक कायर�व�ध र �नद� शका लयाउन तफर हस चलाउन जरर� । यसल गतवय सशासनलाल सहज नाउ।

समभावनाका कचमा �ोत र साधनहरको चनाखो र सजग अणान स�हत प�रचालन गर� �ा� ��तफल आवशयकताका कचमा लागनध गन� धयय स तहका सरकारको हनप र। हा�ा �ा�मकताहर धर न। �तन �ा�मकतालाल अनावशयक राजनध�तकरर हनाट जोगाउद �ा�म�ककरर गनर सकन चा�ह


नतकतवको कमता हो। सानधय, �दश ता सघको राजनध�तक ता �शास�नक नतकतवल तयसलाल धयान �दद सोह� �क�समका ररनध�तक योजना ता प�रयोजना लयाउनप र, योजना कायारवयन योगय हनप र, चाणो ��तफल �दन �क�समका हनप र, सानधय �म, सधप, �ोत र साधनको अ�धकतम �योग गन� �क�समका हनप र। रोजगार�का पयार� अवसरहरको �सजरना गर� �वदशएका नपाल�हरलाल सवदश फकारउदा हन सामाजक लाभको �हसाव क�त ह ? सल मनन गनर जरर� । यसका ला�ग तधन तहका सरकारहर �च ररनध�तक कचमा हो�रजटल ता भ�टरकल समवय आवशयक । क सरकारल तलला तहका सरकारलाल दोष लगाउन अ�न तलला तहका सरकारल क तहको सरकारलाल दोष लगाउन खलको अतय गनर जरर� । नपालको स�वधानको धारा २३५ (१) मोजमको समवय कानन नाल यसलाल समाधान गनर सघधय सरकारको प�हलो र चलाखधपरर समाधान हो।

लगानध भनको राणामा सर लगानध गनर आउ भनर कराउदा आउन �वषय होइन। लगानध ता मनाफाको सरकाको �तयाभ�त नभल लगानध आउदन। कागजध करालाल वयवहारमा उतान� स�न�तता प�हलो सतर हो। लखएको काननको कायारवयन अनमानयोगय हदन भन लगानध मचध वातावरर दन। लगानध मचध वातावररको ला�ग शासक�य सरता आवशयक प र। शासक�य सरताल नध�तगत �नरतरतालाल जनाउ। एक सरकारको पालामा शर भएको ररनध�तक महतवको काम अक� सरकारल मटाउन ररनध�तल दशको �वकास समभव न। यसतो गर जममवार ससकक �तको अतय गनरको �वकलप दखदन।लगानधको ला�ग जममवार ससकक �तको �वकास गनरका ला�ग पाच वटा ररनध�तहरमा हस चलाउनप र।

प�हलो, दरगामध महतव रा� ररनध�तक लगानध गन� ता सो ाट �सजरना हन सकन हानध र �ा� हन ��तफलमा स तहका सरकारको पहच सा�पत गनरसकन कायर�दशा तय गनरप र। नाफा माच �लन तर हानधको दोष अरमा ोपन� ससकारको अतय हनप र। हानध हन गनर सकन नाउनका ला�ग �तन तहका सरकारको शासक�य कमता क�� गन�प र।शासक�य कमताल शासक�य वातावररलाल �नयचरमा �लएर गतबयमा पगन सकन अवसालाल जनाउ। हाल जारमा आएका कर ता शलक क��का ह वधमहरको �नयचर गनर सकन प�न शासक�य कमताको एक अश हो ।ह वधम कस�र �नयचर गनर स�क भन हस चलाउनप र। अनावशयक ह वधम �नयचर ता शासक�य सरता न लागनधयोगय वातावररको महतवपरर अवयव हो।

दो�ो, �वकास सादारहरको लागत सादार� स�हतको सलगनता हो। स�धानल सरकार�, �नजध र सहकार�लाल अरतचका तधन खमाको रपमा �लएको । सरकार� कचका �तन तहका सरकारहरल लागत सादार�मा योजनाका स चररहरमा काम गनरप र। सवा �वाहको �म�त मोणलमा काम गनरप र। लागत सादार� भएमा ाल �कनको भसध भदा आफल ाटको दामलोको माया लाग भ� पखारहरल �दएको जान आत�रक�करर ह ।क सरकारको आयोजना, �दश सरकारको आयोजना, सानधय तहको आयोजना, एमालको आयोजना, का�सको आयोजना, फलानो र �तलानो पाट� ता


नताको आयोजना लगायतका अनावशयक हस भदा प�न स तहका सरकारहर ता नतकतवल हा�ा आयोजना, जनताका आयोजना भ� हस गन� वातावरर नाउनप र।यसमा वयापक हस चलाउन

प र।

�नजध कचल लगानध गन� कच सरकारल य�कन गनरप र, �नजध कचल होइन। लगानधलाल अपकत �दशामा लान वातावरर नाउन सरकारको काम हो। जारको वयवसा, मलय �नधाररर, माग र आप�तरको सतलन, आवशयक पवारधार (सणक, उजार, स�ार लगायत) �नमारर गन�, अरतचका समपरर कचको ए�ककक त �वकास गन� वातावरर नाउन कामाट सरकार पन �मलदन। सरकारको �नयमनकार� भ�मका �भावकार� भएन भन नाफामखध �नजध कचको मार जनतामा प र । यो �षयमा �तन तहका सरकार चनाखो हन प र । हस यो �षयमा हनप र।

त�ो, दशमा उपलबध भएको �ाकक �तक �ोत र साधन, कमता, �सप, जनशिको प�रचालन �भावकार� रपमा एक चोट� गनरप र। धनध ज� नाग�रक जो सग लगानधयोगय धन , तर ल न ता ग�र यवा जो सग जोस, जागर, सधप, ��व�ध, ल ता जान तर लगानध गन� धन न आजको �व�वयापध समसया हो। नपाल प�न यो समसयााट ा�हर चा�ह न। यो समसयालाल �तन तहका सरकारल मनन गर� उपलबध �ोत ता साधनको अतयसम �योग गनर प र। यो कसर� र कन कचमा गन� भ� हस चलाउनप र।

चौो, काननको कायारवयन �भावकार� नाउनप र। खला अरवयवसामा सत ता सवाको उतपादन, मलय �नधाररर, आप�तर वयवसापन ता माग र आप�तर सतलनमा �नजध कचको उललाय भ�मका ह । �नजध कच सवभावल नाफामखध हन भएकोल सामाजक उसरदा�यतव प�न हन गनर सकन नाउन र उत��रत गन� काम चा�ह सरकारको हो। कालोजार�, काट��ल�, �साणधकट, �मलमतो जसता ��तसपधारलाल रोकन ग�त�व�ध �नयचर गनर सरकारको दा�यतव हो। तधन तहका सरकारल क कसता कचमाम क कसर� �नयचर ता �नयमन गनर सकन भन न पो हसको �वषय �प र। राजयल उपलबध गराउन सत ता सवाहर पबलक बयाण (एक प� अक� गद� �मश: �नयमन गन� ररनध�त) को ररनध�ताट पबलक गण हा�सल गन� तफर तधन तहका सरकारलाल णोर याउन सकन हस चा�ह आवशयक ।

पाचौ, न�तजा र �सकालमा जोण �दनप र। गभारधान भएको नौ म�हना प� माको चचा जम, रोपको �न�त समय प� �वरवाल फल �द। गभारधान भएको कह� समयप� दखन म�नर� �सकनसलाल समसया मानर एोसरन ग�रयो भन चचा नजमन प�ा , रोपको �वरवाको परानो पात य� भनर उखलर फयाकयो भन फल नफलन प�ा । तयसर� न कन प�न शासक�य वयवसा कायारवयनमा आएको �न�त अव�ध वय�तत हन न�दल उखलर फालमा खराव हो वा असल �ाउन स�कदन। नपालको सघधयता प�न �र वा भखरर रोपको �वरवाको अवसा म । यसको अपकत न�तजा आउन कह� समय लाग तर �तयक �दनका �सकाहरलाल समायोजन गद� लजान हस चलाउनप र। �र हतया गन� वा �वरवा उखलन हस अनावशयक ता वा�हयात हो।


सरकार� खचर जनताल �तरको कराट गन� हो। गाणध �कन न, कागज �कन न, कलम �कन न, कमकयटर �कन न, ाटो नाउन, पल नाउन, �वमानसल नाउन, �वदश �मर गन�, कमरचार� ता पदा�धकार�हरको औषधध उपचार गन� … आवशयक स सामान �क� वा नाउन काम जनताल �तरको करल न हो । जनताल �तरको करल पगन भन दशक सहायता वा ऋर �लन हो । ऋर �तन� फ�र जनताल �तरको करल न हो। जनताल �तरको करल नाएका यसता सत ता सवामा जनताको अपनतव ढ। तर सरकारल हामधल �तरको कर ता शलकको दरपयोग हदन भन न �वषयमा जनता ढ� हन ातावरर �सजरना अ�नवायर गनरप र। �तरको करको सदपयोग हन र राजयाट सत ता सवा पाउन �तयाभ�त सवरसाधारर नाग�रकमा भएमा कर �ववाद आउदन। सरकारको लगानध सवारसाधाररल �योग गन� द�नक आवशयकताका सत ता सवामा हनप र, वातवारर, मा�नस र �वकासलाल सतलन गन� गर� गनरप र, सवरसाधारर नाग�रकहरको जवनसतर उकासन उललाय भ�मका खलन कचमा गनरप र भ� हसलाल मतररप �दन चारवटा कचमा वयापक हस गनरपन� दख।

प�हलो, सघधयताको ममरलाल कायारवयन गनर सकन �वसय सरचनाको �कास र कायारवयन गनरप र। यसल तधन तहका सरकार �च हन �वसय वयवसापनलाल लगानधयोगय नाउन म�त ग र, आमदानधका �ोतहरको स�न�तता ग र, खचरका कचहरको �नधाररर ग र, आत�रक राजसव ता शलकको दायरा र दरको ारमा सप�ता पा र।सावरज�नक ख�रद वयवसापनलाल ��तसधातमक ता �मतवययध नाउ, लखा �राल� ता लखा पर�करलाल रा��य लखा मोजमको नाउ ।� ता �वसय कचको पहच सवरसाधारर नाग�रकमा पयारउ।

समपरक अनदान र �वषश अनदानका कच तो�कनप र, आत�रक राजसव ता शलको दायरा र दरको ारमा सप�ता पान� कानन नाउनप र, तललो तहका सरकारहरल गन� ख�रद काननको नाउनप र, सानधय तहको ��तवदन �राल� �दश ता कमा गन� �क�समको हनप र, � ता �वसय पहच सवरसाधारर नाग�रकमा हनप र लगायतका �वसय कचका जलदालदा �वषयलाल हसमा लजानप र।

दो�ो, उसरदायध र पारदशध �वसय वयवसापनको �तयाभ�त स तहका सरकारमा हनप र। एक रपया राजसवको खचर प�न तज�वजध त�रकाल हनहदन। कन कन कचमा जट �व�नयोजन भएको र तयसको औचतय क हो ? भन न कराको तकर र तसय �दन सकन गर� �वसय वयवसापन हनप र। �व�नयोजत जटाट न�तजा �ा� हनप र। न�तजाल सवरसाधारर नाग�रकको जधवनसतरमा सधार आएको अनभ�त हनप र। राजय स�ालनका स सरोकारवाला ता सादारहर �वसय वयवसापन पारदशध र उसरदायध हन ातावरर चा�ह। यसता �वषयहरमा हस चलाउन प र।

त�ो, स तहको सरकारल पारदशध र ररनध�तक सावरज�नक ख�रद �राल�को अवलमन गनरप र। सानधय तहको भौगो�लक अवस�त अनरपको ख�रद कानन हनप र। जमलामा र काठमााणौमा एउट ख�रद काननको �योग �ववकशधल भएन। कसलटसध मोणलको ख�रद काननल काम गरन। �वभागधय जनशिाट हन काम प�न कसलटसध मोणलमा लगर अन चत लाभ �लन काम भएको । �वभागधय जनशिाट काम गराउन र उ�नहरलाल अ�त�रि काम गरापत �ोतसाहन गन� वयवसा स�हतको


ख�रद कानन चा�ह। ट� ठ�ा �राल�ल सावरज�नक �नमाररको कायर �भावकार� भएको न। �न�मरत सत ता सवामा �नमारर वयवसायधहर र लज�नयरहर ता सलगन पदा�धकार�हरलाल उसरदायध नाउन स�कएको न। यध र यसता सवालहरको ारम हस चलाउनप र।

चौो, स तहका सरकारहरको �नयमन कमतामा गरसत�रयता र सा�यतव हनप र। सत ता सवाको उतपादन, �शोधन, �वतरर, लागनधको कच �नधाररर, गरसतर �नधाररर, �ववाद समाधान लगायतका स कचमा सरकारलाल कसर� �भावकार� नाउनप र ? �नयमन कमता कमजोर भएको सानधय सरकारको कमता �वकास गनरप र। �राल� न नाउन नसकन सरकारलाल �नयमन �राल� स�हत कमता �वकासको ररनध�तक योजना �दनप र।

�नषकषर:

नपालको शासक�य �राल�मा सानधय सरकार भनको सरकार भनर नाग�रकहरल अनभ�त गन� ससा भएकोल यसलाल भाल�याट, जवत, जनताको अपका परा गनर सकन, वातावररधय रपमा सरकत ता सव-शा�सत कसर� तलयाउन स�क ? भ� तफर कत हन जरर� । क सरकार, �दश सरकार ता सानधय सरकारको कतरवय र दा�यतवका ारमा सरकार सवय ता नाग�रकलाल ससचत ता द�कत गराउन काम राजनध�तज, नाग�रक समाज, �शासक ता जममवार नाग�रकको हनप र। सवा वा पदमामा रह जल स �राल� �ठक द� तर सवा वा पदाट हटको �दन स �राल� भताभ� भएको द� गर जममवार�पनाको अतय गनरप र। नाग�रक ह�सयतमा स�धान ता काननल �दएको अ�धकारको माग गन� माच हन, नाग�रकल �नवारह गनरपन� भनर तो�क�दएको कतरवय प�न परा गनरप र भ� तफर हसलाल घ�नभत नाउन न सघधयताको �मठो ��तफल सल पाउन वातावरर �सजरना गनर हो।यो न सशासनयि शासन �राल� हो । सशासन भनको न य�ह हो।


Thinking Fast, Thing Slow, Daniel Kahanman. �नजामतध सवा ऐन, २०४९ ता �नयमावल�, २०५० नपालको स�धान ।

नपालमा �शासन सधार आयोगका ��तवदनहर।

पराग, राजसव �वशषा�, दो�ो अ�।

�शासन वयवसापन र समावशध लोकतचका नवधन आयामहर, �वषर सवद�।

सावरज�नक वयवसापन �ोत सामा�ध, सोपान पबलकशन।

सशासन (वयवसापन ता स�ालन) ऐन, २०६४ ता �नयमावल�, २०६५

सानधय सरकार स�ालन ऐन, २०७४

अतर सरकार� �वस वयवसापन ऐन, २०७४


Rights of LLDCs: An Outlook of Trade and Development

Mina Aryal12

Executive Summary Since the international trade is one of the fundamentals of the economic globalization, meaningful integration of LLDCs into global trading system is quite essential but it is challenging due to lack of territorial access to the sea and remoteness from international markets, among others. The LLDCs are facing unique challenges including about 20% to 50% higher trade transaction cost.Several initiatives at the global and regional level are underway to ensure the freedom of transit to LLDCs, addressing their issues concerning trade, trade facilitation, trade related infrastructure development, capacity building, integration into MTS, among others. LLDCs need to change the mind-set of land-locked country and look for multiple opportunities available at the global, regional and national level for the integration into MTS, achieving sustainable development and prosperity. As a land-locked least developed country, Nepal has initiated a number of undertakings at the national level to reap the benefits from the provisions of bilateral, regional and global level. Thus article provides an outlook on rights of LLDCs and initiatives taken up at the global, regional and bilateral level, national level initiatives, and strategic direction, way forward and conclusion.

1. Issues and Challenges of LLDCs in the Context ofTrade and Development The land-locked countries (LLCs) are bordered by the land of other countries and lack territorial access to the sea. They face special trade and development challenges due to lack of access to the sea. At present, the numbers of LLCs are about 40, out of them 32 are landlocked developing countries (LLDCs). Among the 32 LLDCs, 24 are WTO members. LLDCs characterize, such as, far from the sea, geographical remoteness to and from international markets, high transit and transportation cost, and faces special challenges related to trade, connectivity, investment, human development, among others. There are 17 countries that are least developed and land-locked countries (LDLC), including Nepal.

Studies show that the cost of cross border trade of LLDCs is 20% to 50 % higher than that of coastal country. LLDCs face additional challenges than that of the LLDCs due to their vulnerable socio-economic condition. LLDCs comprise about 440 million of global population while their share in the global trade is less than 1%.

Exports and imports of LLDCs require to transit through at least one neighboring state and often have to change the modes of transport which increases the cost of international trade transaction

12 Under Secretary, Government of Nepal.


making LLDCs less competitive in the international markets. In addition to the cost of trade which prohibits effective integration into the global trading system, geographical challenges often compounded by weak transit-transport infrastructure, inefficient customs operations, and over-dependence on exports of primary commodities that have made LLDCs less competitive and marginalized in the global trade.

According to the UNCTAD, LLDCs spend twice as much of their export earnings on transport and insurance services compare to the average developing countries and three times more than that of the average developed country. For instance, in 2011, Burundi's average exports took 47 days to arrive at their destination, compared to only 5 days for Denmark's exports. Similarly, Danish exporters needed 4 documents for their exports, whereas their Burundian counterparts had to obtain 9 documents. The cost of exporting one container from Burundi was with US$ 2,747, much higher than those exported from Denmark (US$ 744). It is apparat that the Landlockedness is a major obstacle to international trade and development as the higher transport and transit costs lead to lower level of competitive capacity for international trade, which impacts negatively in achieving sustainable development. Most LLDCs share common problem of geographical remoteness and dependence on trade and transport system of neighboring coastal countries.

2. International Initiatives and Rights of the LLDCs There are a number of attempts made to ensure the transit rights of LLDCs including freedom of transit, access to the high sea, right of Vessel-Flag and fishing, rationalization of documentary requirements and charges, among others. Some of the major international initiatives are as followings: (i) Barcelona Convention and Statute of Freedom of Transit 1921 The Barcelona Convention is the first international instrument regarding transit rights of LLDCs. It has freedom of transit for commercial goods across national boundries. It prohibits the governments from charging fees other than the designated fees and operational costs. It is not much effective due to limited ratification (50) and overtaken by later conventions. (ii) GATT, 1947 General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) focuses on freedom of transit independent of flag of vessels, prohibits unnecessary delays and restrictions, adopts MFN principle in regard to fees, charges, among others. WTO TFA has incorporated relevant aspects of Article 5, 8 and 10 of GATT in the Article 11 (Freedom of Transit) of TFA with a view to further expediting the movement, release and clearance of goods, including goods in transit. (iii) UNCLOS and Other International Instruments The UN Convention on Law of the Sea (UNCLOS), 1965, is the most comprehensive international instrument on rights of the LLDCs. This is the successor of the Geneva Convention on the Law of the Sea, 1958. It established that the landlocked states have right to access to and from the sea for their traffic in transit by all means of transport. It also acknowledges the rights of the landlocked states on marine resources of the high sea which are common heritage of human being. However, it recommends on the necessity of the reciprocity. (iv) UNOHRLLS United Nations General Assembly (UNGA) established the United Nations Office of the High Representative for the Least Developed Countries, Landlocked Developing Countries and the Small


Island Developing States (UNOHRLLS) in 2001. Its main function is to support the Secretary-General, the Economic and Social Council, the General Assembly and Member States to carrying out the Programmes of Action and to advocate for least developed countries (LDCs), landlocked developing countries (LLDCs) and Small Island developing States (SIDs) together with relevant UN agencies, civil society, the media and academia. Pursuant to General Assembly Resolution 57/242 of 20 December 2002, the International Ministerial Conference of Landlocked and Transit Developing Countries together with development partners and Institutions related to Transit Transport Cooperation held in Almaty in 2003 adopted Almaty Program of Action (APoA) for the decade 2003 to 2013 as a first step to address the challenges of LLDCs. APoA had aimed at addressing the special transit needs of LLDCs. (v) Vienna Programme of Action (VPoA) The Vienna Programme of Action (VPoA) 2014 -2024, a successor of the APoA, is the most dynamic and holistic document which not only focuses on transit issues but also trade related infrastructure, ICT and energy infrastructure, international trade, trade facilitation and logistic, regional integration and connectivity, structural economic transformation, and centered upon addressing the challenges faced by landlocked countries. VPoA aims to contribute to the eradication of poverty existed due to their landlockedness through the implementation of specific actions in the priority areas.

Six Priorities of the Vienna Programme of Action

Priority 1: Fundamental transit policy issues Priority 2: Infrastructure development including transport, energy and ICT infrastructure Priority 3: International trade and trade facilitation Priority 4: Regional integration and cooperation Priority 5: Structural economic transformation Priority 6: Means of implementation (vi) International Think Tank on LLDC The idea of establishing a Think Tank for LLDCs (ITT-LLDCs) originated in the International Ministerial Conference of Landlocked and Transit Developing Countries held in Almaty, Kazakhstan, 2003. The UN General Assembly in 2007 adopted the Ulaanbaatar declaration and in 2008 passed a resolution in establishing the ITT. The ITT-LLDCs was officially launched in Ulaanbaatar by United Nations Secretary-General Ban Ki-moon in 2009. The overall goal of the International Think Tank is to use top-quality research and advocacy to improve the ability of LLDCs to build capacity with a view to benefiting from the international trade and WTO negotiations. Nepal deposited the instrument of accession as the 10th member of ITT-LLDCs, thus fulfilling the minimum requirement for the Agreement to come into force. (vii) WTO Trade Facilitation Agreement The Trade Facilitation Agreement (TFA) of the WTO entered into force on 22 February 2017 following its ratification by two-thirds of the WTO membership. Nepal is the 108th member to submit the instrument of ratification. TFA aims to reduce time, cost and red tape of cross border trade through simplification, modernization and harmonization of export and import processes. The TFA contains provisions for expediting the movement, release and clearance of goods, including goods in transit. The Article 11 of the TFA (Freedom of Transit) clarifies and improves the provisions of the Article 5, 8 and 10 of GATT and focuses on the facilitation of traffic in transit. It emphasizes that formalities, documentary requirements, fees and charges, customs procedures,


among others, should not be burdensome. Similarly, Article 11 also has the provisions of appointing National Transit Coordinator for effective functioning of the transit procedure. So far, 148 WTO members, out of 164, have submitted instrument of ratification including Nepal, Bangladesh, China and India.

3. Regional Initiatives Considering very low regional integration in South Asia, there are several initiatives are underway in transit, connectivity and trade facilitation to enhance deeper connectivity in the South Asia Region to facilitate regional trade. SAARC Regional Multimodal Transport Strategy, South Asia Sub regional Economic Cooperation (SASEC), Bangladesh, Bhutan, India, Nepal (BBIN), among others, provide a framework for regional connectivity in South Asia. Likewise, the Bay of Bengal Initiative for Multisectoral, Technical and Economic Cooperation (BIMSTEC)Transport Infrastructure and Logistics Study (BTILS) are also fundamental for the development of transport and logistics systems for connectivity within and between South Asia and Southeast Asia.

4. Bilateral Initiatives for Transit, Connectivity and Trade Facilitation While talking about transit and trade facilitation situation of Nepal, the initiatives at the bilateral level are equally important. In this context, a brief overview has been provided below. (i) Nepal- India Transit Treaty As Nepal is bordered by India in East, West and South, the transit agreements with India are very significant for Nepal. Last renewed in 2013, the present transit treaty was valid until 5th of January 2020. As per the agreement held at the Commerce Secretary level IGC meeting of last year, the treaty is renewed for another 7 years without any changes. However, Nepal is working to include some issues including Inland Waterways, expansion of bulk cargo facility from Biratnagar, Birgunj and Bhairahawa, among others. The Treaty recognizes Nepal’s needs of Freedom of Transit including access to sea for international trade.

In addition to the bilateral trade, Nepal’s transit trade is routed through twenty-two designated routes between India-Nepal border and the ports of Kolkata/Haldia and Vishakapatnam. Likewise, Nepal’s trade with and through Bangladesh also transits through India. Nepal is receiving support from India for building cross-border trade related infrastructures including upgradation of four major custom checkpoints, namely, Birgunj-Raxaul, Biratnagar/Jogbani, Bhairahawa/Sunauliand Nepalgunj/ Rupediya, and other road networks. Integrated Check Posts (ICP) at Birgunj is in operation and rests are under construction. Both the Governments have now operated Electronic Cargo Tracking System (ECTS) mechanism for transit cargo on a pilot basis and discussions are continuing to make it permanent.

Though the distance between Visakhapatnam and Birgunj is roughly double than that of the Kolkata-Birgunj route (700 km), it is expected that Vizag port is equally important as it reduces the cost for Nepali traders significantly – tentatively saves $200 per container- due to its efficient and scientific operations.

The Rail Service agreement (RSA) between Nepal and India governs the transit issues through rail movement. Basically, the operationalization of the Inland Container Depot (ICD) and Integrated Check Points (ICPs) in Birgunj is important for us. The efforts are underway to expand ICP in Bhairahawa, Nepalgunj and Biratnagar.


Similarly, Nepal is seeking to use three inland waterways on Ganges River expanding its transit options to the sea. These include the Kolkata-Kalughat-Raxaul, Kolkata-Sahebgunj-Biratnagar, and Kolkata-Varanasi-Raxaul routes.Access to the Indian waterways is expected to facilitate efficient movement of cargo imported from third countries to Nepal.

(ii) Nepal-China Transit Treaty Nepal and China signed the protocol on Transit during the visit of Rt. Hon. President Bidya Devi Bhandari to China. The protocol allows Nepal to use four ports namely, Shenzen, Lianyungang, Zhanjiang and Tianjin seaports for overseas trade and three dry/land ports, namely, Lanzhou, Lhasa and Xigatse. As per the protocol, Nepali traders are allowed to use any mode of transport— rail or road — to access the seaports for third-country trade. (iii) Nepal-Bangladesh Transit Treaty A bilateral transit agreement between Nepal and Bangladesh was signed on 2 April 1976. Article VIII focuses on facilitation of movement of goods and trade Cargo and Article 9 deals with no restriction and unnecessary delays. The agreement allows Mogla and Chittagang ports for Nepal’s transit traffic. However, due to several reasons, it is not in operation. Only Fulbari -Banglabandha route, which is not for transit to and from sea, is in operation.

5. National Initiatives for Transit, Connectivity and Trade Facilitation As a WTO member, Nepal has market access with 163 members. In addition, Nepal has a good global network that comprises diplomatic relations with 168 countries, bilateral trade agreements with 17 countries, 39 Nepali Embassies abroad (30 embassies, 3 Permanent Missions and 6 Consulate General).

However, due to our supply-side constraints, including weaknesses in institutional, policy and strategic coordination among the Ministries, public agencies and business sectors, low level of industrial development, low competitive capacity of SMEs, low productive and competitive capacity in most of the sector, as well as market access barriers in destination markets, Nepal has not been able to reap the benefits to the maximum level from available global and regional mechanisms. The export-import ratio of Nepal foreign trade in 2004/05 was about 1: 3.5, which is continuously increased and reached 1:15.3 in FY 2017/18 and 1:14.6 in FY 2018/19 and 1:12.4 in the first four months of 2019. These data depict continuous balloning the trade deficit, except in first four months of 2019 which has shown some good signs.

As a land locked least developed country, Nepal share similar challenges and challenges with other LLDCs members related to international trade, transit and overall socio-economic development mentioned above. The other major challenges Nepal faces include: limited options of modes of transport, poor connectivity (physical and digital), low institutional and productive capacity, low investment and technology transfer, high cost of doing business, non-tariff barriers at the destination markets, among others.

Nepal is continuously striving for converting the land-lockedness into land linked status in order to meaningful integration at the regional and global trading system. It is actively engaging at global, regional and bilateral level to enhance connectivity and promote trade facilitation. The national level initiatives in this respect are as follows:


(i) Ministry of Industry, Commerce and Supplies (MoICS) The MoICS is working as the Focal Ministry for conducting international trade, pursuing trade agreements, developing trade related infrastructures, coordinating with concerned ministries/departments and business community for facilitating as well as enhancing production and productivity. Implementation of trade related policies, strategies for reaping the benefits from global, regional and bilateral initiatives. (ii) Nepal Intermodal Transport Development Board (NITDB) Established in 1997, NITDB is responsible for economical and efficient management of Inland Clearance Depots (ICDs) for facilitation of Nepal's foreign trade. At present, there are three ICDs under NITDB, namely, Birgunj, Biratnagar, Bhairahawa and one Integrated Check Post (ICP) in Birgunj. NITDB is striving for developing, managing and promoting ICD terminals for the facilitation of Nepal's exports and imports. (iii) Nepal Transit and Warehousing Company/NTWC (Ltd.) Nepal Transit and Warehousing Company (Ltd.) is a public sector undertaking responsible for carrying out port and cargo handling and warehousing activities to facilitate Nepal’s transit trade. The Company is also responsible for clearing, forwarding and undertaking of Nepalese cargo in accordance with Nepal-India Treaty of Transit. Thus, the Company has a very important role in facilitating Nepalese trade in general and the third country trade in particular. (iv) Nepal India Regional Trade and Transport Project (NIRTTP) With the support from International Bank for Reconstruction and Development and International Development Association (IBRD and IDA) NIRTTP is in operation. The project aims to reduce transport time and logistics costs for bilateral trade between Nepal and India and transit trade along the Kathmandu-Kolkata corridor. The project includes to (a) modernize the transport and transit arrangements between Nepal and India (b) strengthen trade-related institutional capacity in Nepal (c) improve selected trade related infrastructure in Nepal, and so on. (v) Customs Reform and Modernization Strategies The Government is implementing Fifth phase of Customs Reform and Modernization Strategies and Action Plan (CRMSAP) 2017-2021 with the aim to reduce time and cost of international trade. The main areas of the reform inclue trade facilitation, automation, capacity building and infrastructure development among others. It incorporates the implementation of related international instruments including WTO Trade Facilitation Agreement, WCO’s Mercator Programme, Revised KyoProtocal, among others.

6. Strategic Direction, Way Forward and Conclusion Pursuant to low trade and economic performance against the opportunities and special preferences received as an LDC and LLDC, Nepal need tostrive continuously for reaping the benefits in this 21st century global village. To this backdrop, following recommendations have been suggested as a strategic direction and way forward. (i) Diversification of transit routes, countries and modes of transport The efforts for diversification of transit routes with India, China and Bangladesh have to be continued. Smooth operation of existing Kolkata/Haldia and Vizag Port of India, materialization of Waterways, effective operation of Railway Service Agreement with India are very important.


Additional feasible Ports have to be studied by both sides. Similarly, all modes of transport routes including air, water, rail and road have to be extended with India as far as possible. Similarly, the Transit Agreement with China needs to be implemented. Attempts need to be continued to reap the benefits from Belt and Road Initiatives (BRI), specifically, the rail connectivity with China may be the ‘Game Changer’ for Nepal in terms of diversification of international trade and transit and in achieving economic prosperity. However, the cost-benefits analysis has to be undertaken in a pragmatic ground. Accordingly, the operationalization of Transit Agreement with Bangladesh is equally important. Efforts have to be continued for trilateral negotiations (Nepal-India-Bangladesh) to resolve the issues. It is important to note that connectivity matters significantly to transform LLDCs to land-linked countries. (ii) Mainstreaming of VPoA Since the Vienna Programme of Action (VPoA) is holistic and comprehensive, mainstreaming of its main components including transit issues, trade related infrastructure, ICT and energy infrastructure, international trade, trade facilitation and logistic, regional integration and connectivity, structural economic transformation etc. into national mechanism in a coordinated way could bring positive result in the ground. (iii) Implementation of TFA Nepal has started implementation of WTO Trade Facilitation Agreement (TFA) after its ratification by Parliament in 2017. Nepal has notified all categories (A, B, and C) to the WTO. It is the beauty of TFA that without external support, the members are not compelled to implement category C TF measures. However, most supports are ‘software’ in nature. Thus, we need to focus to balance between hardware and software support building physical and digital infrastructure at the border and behind the border based on our priority and need. (iv) Deeper Regional Connectivity Effective implementation of regional initiatives including BIMSTEC Transport Infrastructure and Logistics Study (BTILS), sub-regional initiatives including South Asia Sub regional Economic Cooperation (SASEC), Bangladesh, Bhutan, India, Nepal (BBIN) and rationalizing administrative procedures, documentary requirements, harmonization of trade regulations, building efficient and integrated border management arrangements, including single-window systems, among others, has to be strengthened for deeper regional integration. (v) Trade Related Infrastructure Development (physical +digital) Effective management of existing facilities and construction and expansion of new road, railways, waterways, cold storage, dry ports, ICD, ICP, EPZ, SEZ, ICT Park, etc. are also equally important in this respect. (vi) Customs Reform and Modernization Customs reform and modernization in Nepal are continuously taking good progress. Current Fifth phase reform and modernization initiatives have to be expended in all Customs Points, as far as possible. (vii) Enhancing Competitive Capacity Competitive capacity has to be increased through increasing production and productivity, reducing production, transportation and trade cost, quality assurance, branding, among others. Similarly,


focusing on export of processed, value added, and high value-low volume products and services trade is also important. It is important to note that UNCTAD study concludes that about 90% LDCs are commodity dependent which does not support their meaningful integration into global trading system and in achieving economic development. (viii) Increasing e-Commerce Effective implementation of recommendations of UNCTAD’s e-trade readiness assessment related to 7 policy area including e-commerce strategy, physical and legal infrastructure, payment solution, e-signature, logistics, e-trade awareness and skills and Nepal’s National E-Commerce Strategy are significant. Online trade could be an innovative opportunity for LLDC if we could enhance our productive capacity. Enhancing productive and competitive capacity of SMEs including skills and awareness, creating enabling environment for e-commerce is important in this respect. (ix) Diplomatic Dealing Nepal could use its diplomatic networks i.e. 30 Embassies, 3 Permanent Missions, 6 Consulate General to harvest international support through enhanced economic diplomacy. Result-based action plans can be used to mobilize embassies for effective economic diplomacy. The countries having diplomatic and trade relations with Nepal, Foreign Embassies in Nepal and Nepali Diaspora abroad also could be mobilized for this purpose. Finally, Being an LLDC is not a problem in this 21st century global village where interdependency is a common phenomenon. We may need to change our mind-set and strive for enhancing national interest though establishing balanced relations with neighbors and maintaining cordial global partnership.

References 1. Acharya, Madhu Raman (2013), Business of Bureaucracy, VidyarthipustakBhandar, Publisher and

Distributer, Bhotahity, Kathmandu 2. Ministry of Industry, Commerce and Supplies, Trade Policy, 2015 3. Ministry of Industry, Commerce and Supplies, Nepal Trade Integration Strategy/NTIS, 2016 4. Ministry of Industry, Commerce and Supplies, e-Commerce National Strategy, 2019 5. National Planning Commission/NPC, 15th Plan Approach Paper, Fiscal Year 2076/077– 2080/081 6. TEPC (Trade and Export Promotion Centre), Foreign Trade Balance of Nepal,

http://tepc.gov.np/projects/tepc/assets/upload/fck_upload/Four%20Months%202076_77_tables.pdf 7. UN Conference on Trade and Development/UNCTAD, Escaping Commodity Trap Critical for

Landlocked Developing Countries, 2019 8. UN Conference on Trade and Development/UNCTAD, Trade and Development Report, 2019, 9. UN Conference on Trade and Development/UNCTAD, The Least Developed Countries Report, 2019 10. United Nations Office of the High Representative for the Least Developed Countries, Landlocked

Developing Countries and the Small Island Developing States/ UNOHRLLS ‘s different publications http://unohrlls.org/about-lldcs/publications/

11. World Trade Organization/WTO, The Legal Texts, The Results of the Uruguay Round of Multilateral Trade Negotiations, 2002

12. World Trade Organization/WTO, Trade and Development Report, 2019 13. World Trade Organization/WTO, TFAF Facility, https://www.tfafacility.org/ 14. World Trade Organization/WTO,Trade Facilitation Agreement 15. https://www.wto.org/english/tratop_e/tradfa_e/tradfatheagreement_e.htm

http://tepc.gov.np/projects/tepc/assets/upload/fck_upload/Four%20Months%202076_77_tables.pdf

http://unohrlls.org/about-lldcs/publications/

https://www.tfafacility.org/

https://www.wto.org/english/tratop_e/tradfa_e/tradfatheagreement_e.htm


Happiness: An End Goal

Ram Prasad Wagle13

Abstract

All human beings wish to be happy and they are engaged in continuous search for happiness. Happiness is the state of feeling or showing pleasure or contentment. Several scholars have defined it as a positive emotion that arises at the time of fulfilled desire. Healthy life, better relationship, better work performance and income, helpful nature, creativity and removal of all pain, grief and sorrow, empathy and devotion to help others are some results of happiness leading towards success in life. Dopamine, Oxytocin, Serotonin and Endorphins are known as happy hormones those are essential in brain to cultivate happiness related emotions and can be produced by following some practices mentally and physically. There are several factors like individual, social, economic, spiritual, ecological contributing to happiness. Depending upon these factors various theories of happiness have been developed. Being focused on the characteristics and durability of happiness, it can be classified into different levels which are the steps gradually from temporary to permanent. Some mental attitudes like love, contributing to others, pro-activeness, acceptance, gratitude, sense of humors and living a purposeful life are essential to achieve happiness. On the other hands, UN has stressed on economic and environmental factors for happiness and it has taken happiness as a development indicator.

Introduction

Happiness is the nature of humankind. Everything else we do is in order to be happy in one way or another. Although we find much temporary, illusionary or false happiness in day to day life; our quest is for permanent happiness.

It is an umbrella term for different notions of what is good. Human can judge life cognitively by comparing life as it with notion of how it should be. We feel good or bad about particular things and our mood level signals overall adaption. Happiness is the state of feeling or showing pleasure or contentment. It is a state and is not necessarily an internal or external experience but can be both. So it can be termed as wellbeing' or 'quality of life '(Veenhoven, 2012).

A happy person is a person who has pleasant feelings most of the time, and feels satisfied with his/her life overall (Uchida and Oishi, 2016). It is said to be associated with the three basic elements of subjective well- being such as frequent and repeated positive effect elevated life satisfaction and uncommon negative effect (Okechukwa, 2017).

13 Under Secretary, Government of Nepal


Kesebir and Diener see happiness as a mental state of well-being characterized by positive emotions that ranged from contentment to profound delight( Kesebir and Diener, 2008 ).RuutVeenhoven says overall happiness is the degree to which an individual judges the overall quality of his/her own life as a whole favorably (Veenhoven, 2012). The Greek philosopher Aristotle observed that all human beings wish to be happy and search for happiness. Aristotle says," Happiness is the meaning and the purpose of life, the whole and end of human existence (Spitzer, 1999)."

Since the 1960s, research in happiness has been conducted in a wide variety of scientific disciplines.

Importance of Happiness

Dalai Lama says, "I believe that the very purpose of life is to be happy"(Goldstein, 2011). Happiness has become a life-goal for each person, not only for the reason it provides pleasure. It is still important because it has some undeniably positive benefits and co-occurring factors. As explained by Courtney E. Ackerman (Ackerman, 2020), the benefits of happiness are as follows: Happy people; • are more successful in multiple life domains, including marriage, friendship, income, work

performance, and health. • are more helpful and more likely to volunteer—which also makes you happier! • are happy with what they have rather than being jealous of others. • are healthier all around and more likely to be healthy in the future. • more productive and more creative, and this effect extends to all those experiencing are positive

emotions. • get sick less often and experience fewer symptoms when they do get sick. • have more friends and a better support system. • donate more to charity (and giving money to charity makes you happy, too). • have an easier time navigating through life since optimism eases pain, sadness, and grief. • have a positive influence on others and encourage them to seek happiness as well, which can

act as reinforcement. • engage in deeper and more meaningful conversations. • smile more, which is beneficial to your health. • exercise more often and eat more healthily. • live longer than those who are not as happy.

Scientific Reasons for Happiness

Our brain controls all our emotions. In brain, there are 4 major chemicals responsible for happiness. They are dopamine, oxytocin serotonin and endorphin. Each of these chemicals plays a vital role in the way our bodies functions: physically, mentally, and emotionally. Many events can trigger these neurotransmitters and there are ways we can intentionally cause them to flow. Here are some simple ways to produce these neurochemicals (Nguyen, 2017):

Dopamine

Dopamine motivates us to take action toward goals, desires, and needs, and gives a surge of reinforcing pleasure when achieving them. Procrastination, self-doubt, and lack of enthusiasm are linked with low levels of dopamine. Meditation, sunlight exposure, listening favorite instrumental music, regular exercise, enough sleeping and eating protein-rich food are some ways to boost dopamine level (www. healthline.com/nutrition).

https://positivepsychology.com/success-versus-happiness/

http://today.uconn.edu/blog/2012/11/uconn-researcher-dopamine-not-about-pleasure-anymore/

http://today.uconn.edu/blog/2012/11/uconn-researcher-dopamine-not-about-pleasure-anymore/


Oxytocin

Oxytocin helps to promote intimacy, empathy, trust, and healthy relationships. Often called the “love hormone,” oxytocin is essential for childbirth, breastfeeding, and strong parent-child bonding. Animals will reject their offspring when the release of oxytocin is blocked. The cultivation of oxytocin is essential for creating strong bonds and improved social interactions. Oxytocin levels generally increase with physical affection like kissing, cuddling, and sex.

Serotonin

Serotonin flows when one feels significant or important. Loneliness and depression appears when serotonin is absent. Reflecting on past significant achievements allow the brain to re-live the experience. If there is need of serotonin boost during a stressful day, few moments is to be taken to reflect on a past achievements and victories. Absorption of UV rays by skin promotes vitamin D and serotonin production. Although too much ultraviolet light isn't good, some daily exposure is healthy to boost serotonin levels.

Endorphins

Endorphins are released in response to pain and stress and help to alleviate anxiety and depression. Similar to morphine, it acts as an analgesic and sedative, diminishing our perception of pain. Along with regular exercise, laughter is one of the easiest ways to induce endorphin release. The smell of vanilla and lavender has been linked with the production of endorphins. Studies have shown that dark chocolate and spicy foods can lead the brain to release endorphins.

General Theories of Happiness

The fundamental striving of human being appears to be one of seeking happiness in life regardless of his race, religion, language or nationality. A person who enjoys full happiness can truly say that he has found meaning in life and that his life is at a pinnacle of achievement, a state of self-transcendence. Happiness is understood from different perspective including environmental, sociological, political and psychological. Here are some theories of happiness from the psychological perspective (Mathews, 2013).

Drive- reduction theory

Needs are basic to human beings and they drive them to action in order to reduce the physical tension created. When the needs are fulfilled, tension will be reduced and happiness arises.

Need-Satisfaction Theory

Human beings display an array ofpsychological needs like the need for status, recognition, money, power, achievement, etc. when there is lack ofsatisfaction of needs, it bringsmisery and sadness. Accomplishment of the objects or states related these needs leads to happiness.

Social comparison theory

Human being has nature of comparing oneself with others. In comparison, if he finds his position is good he becomes happy otherwise he becomes unhappy.

https://www.healthline.com/health/love-hormone

https://www.healthline.com/health/love-hormone

http://www.youramazingbrain.org/lovesex/sciencelove.htm

http://www.medicalnewstoday.com/articles/232248.php

http://www.psychologytoday.com/blog/prefrontal-nudity/201111/boosting-your-serotonin-activity

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3104618/

http://edition.cnn.com/HEALTH/indepth.food/sweets/chocolate.cravings/


Social relations theory

Keeping good social and interpersonal relations is a source of happiness. Ability to weave a web of supportive caring and genuine relationships bring in happiness. Sincere social networks add charm to our lives thereby resulting in joyful moments.

Ecological theory

Living in a natural environment of beauty, hills, rivers and mountains generate happiness in the minds of human beings.

Social exchange theory

Social exchanges involve transactions that are based on rewards and costs. If the costs like travel expenses, time and other resources outweigh the rewards obtained, it happens to be not a happy situation. But happiness appears if reward exceeds cost.

Quality of life theory

Thelevel of income, education, residence and dwelling areas, family life and the social condition contribute to happiness.

The content and contextual theory of happiness

Content factors include autonomy in life, responsibilities, freedom of thought and expression, self- confidence, assertiveness and feelings of superiority, whereas contextual factors refer to the general life situations that the individual comes to have. According to this theory, happiness is an outcome consequent to the presence of content and contextual elements.

Sensory arousal theory of happiness

Continuous and moderate arousal of sensory modalities generates pleasant emotions. Sensory pleasures like tasty food, sublime fragrance are the lowest forms of happiness. Over and above the sensory pleasures come perceptual pleasures where the individual comes to have a deeper form of pleasure with inputs from the intellect.

Spiritual theory of happiness

By meditation and yogic practices, person becomes able get stable and permanent inner happiness and peace. This is the reason why many eastern and western spiritual masters are teaching meditation and yoga.

Levels of Happiness

Happiness is the nature of humankind. We all strive for happiness. Everything else we do is in order to be happy in one way or another. Although we seek permanent happiness, we frequently come to see much temporary, false or illusory happiness. Depending upon the nature of it, Sirshreer, in his book ' The Secret of Happiness', has described different 7 levels of happiness (Sirshree, 2007).


First level – Artificial Happiness

In artificial happiness, ignorance prevails and happiness actually does not even exist. If happiness arises in a situation where a fake object is being considered to be an authentic one and our entire life is spent thinking it to be true, it is artificial happiness. Although there is no rational reason to be happy but it seems that is real and felt pleasurable. If one is using unfair and deceitful means to be benefited, then it is artificial happiness. If any person gets more money on exchange and becomes happy, it is artificial happiness.

Second level – Second hand Happiness

Second hand happiness is derived by using others or having fun at the expense of others. In this type a person likes to enjoy by teasing, taunting, bullying or troubling others. It is just like some friends get together to harass one person and they enjoy it. In every school or college, such scenes of ragging are common. This is second hand happiness. When man does not know what real happiness is, he indulges in such kind of happiness.

Third level – Stimulation Happiness

When happiness is aroused by excitement, it is known as stimulation happiness. if a person attending a social gathering or a celebration finds much hustle and bustle happening around, it creates excitement and stimulation. Examples: Happiness gained due to parties, picnics, festivals, celebrations, etc. is stimulation happiness.

Fourth level – Formula Happiness

Formula happiness is created by linking two types of pleasures. Each and every person has devised some formula in his life so as to feel some happiness. If everything goes well as per his formula, he is very happy. The formula may be like these: (1) For those who has to go to work early in the morning - “Saturday morning waking up lately + a heavy breakfast. (2) For children it could be – "whole day of play + A movie to end the day.”These are the examples of formula happiness. In fact, people are not aware of real joy; hence they are indulging in such kind of pleasures. After the advancement, people will rise above these levels of happiness and a time will come when they would want to go towards the higher levels.

Fifth level – Happiness through Service

This is the first amongst the higher levels of happiness. Some people serve others to achieve happiness. After recovering from own maladies and disorders, people start serving the destitute, the deprived, the aged, and work for the welfare of the society. They get contentment and happiness due to such service. There are many people who are associated with some voluntary service. They know what immense happiness they attain when they serve others or when they become instrumental for others. During the process of service, the ego must be dissolved effectively that results happiness. So, the more one serves, the more happy one becomes, the more Nature rewards him.

Sixth level of Happiness – Divine Happiness

At this level of happiness, a person experiences joy due to his devotion to God. Happiness acquired from divine devotion is the sixth level of happiness. If devotion is done to attain real happiness, only


then it is divine devotion. But there is no room for entertainment type of devotion in such happiness. Neither business type of worship nor entertainment type of devotion cultivates such happiness. At this level, man is in love with the Creator. He sings the praises of God and admires everything created by God. Everything that happens in his life is fully acceptable to him. It is a very beautiful state born out of surrendering. There is a level of understanding and spiritual growth out of which this happiness emanates. One is always in a feeling of gratitude and devotion at this level.

Seventh level– Eternal Bliss

Each one of us bears the eternal bliss within, but we are not aware of it.When a person is free from all false beliefs and misconceptions, and he knows the answer to, “Who am I?” then he attains this happiness. This happiness arises out of the experience of the Self or the sense of being.It is permanent happiness. It is causeless, unremitting, pure joy that never diminishes and never ends. All the miseries and sorrows, all the aches and pains of the body simply vanish in such happiness.

How to be happy in life?

After knowing the importance and the levels of happiness and it have been a life goal for each person, it is better to know about the technique to be happy. Several researches have been done in this respect. According to esteemed psychologist and bestselling author Martin Seligman, happiness is not the result of good genes or luck. Real, lasting happiness comes from focusing on one’s personal strengths rather than weaknesses and working with them to improve all aspects of one’s life. Here are some qualities to be adopted for happiness (Seligman, 2002): 1. Love: Performing loving and generous acts or thinking with “loving kindness” towards

yourself and others is a first step toward happiness. So it is powerful tool for happiness.If you love yourself you feel worthy, competent, ready to achieve, to work and love. Loving yourself means loving to own mind, body and experiences.Similarly loving others mean building positive relationship and being ready to help others unconditionally. Love is one of the few items in the world such that the more of it you give away, the more of it you have!

2. Optimism: Optimism is the attitude of seeing the glass as half full and truly appreciating that half. The half-empty half is still there and is no less true or real; however, when we focus on the half-empty, our lives are more difficult. Optimism, too, gives us power over fear of the future and regret for the past.

3. Live One Day at a Time: Too many people fret about the past - what was or might have been. Since one can't change the past and the future may not arrive (at least not in the form you think it will), he should live as fully as possible in the here and now. Psychologists call this “present-moment living”.

4. Humor/ Laughter: Many people concentrate too much on their misfortunes and the tragic side of their life. But sense of humor keeps away from these unfruitful things.

5. Avoid Self-Defeating Behaviors: Anger, blaming, complaining, guilt and worry are 5 behaviors those are enemies of happiness. So, these are to be eliminated.

6. Sense of freedom: Everyone has the power to make choices, but many people don’t acknowledge that freedom and becomes unhappy. Choice is available to anyone who has the courage to exercise it.

7. Pro-activeness: Happy people don’t wait for events or other people to make them happy. They forge their own happiness.

8. Acceptance: Happy people know that nothing lasts forever – not money, not achievement, not even life itself. They don’t try to “hold onto” things. They have the power of acceptance what situation arrives.


9. Health: Happiness and health are interdependent. Happy people tend to live healthier lives. 10. Purpose: People who lack meaning in their life tend to be unhappy with all aspects of life.

They usually suffer all sorts of physical and psychological symptoms. These people lack a set of guiding principles, and a feeling that life is worthwhile. Happy people know why they’re here on earth. They are doing what they are meant to do. If anyone who is unaware about his purpose of life, he can't be satisfied in his life.

11. Thankfulness: One must be thankful to his friends & family because they are a part of his life and they have a great contribution to place him in present situation. Similarly, thankfulness goes to the higher power for the blessings that have been bestowed on him. Such thankfulness provide happiness in his life.

Recognition of Happiness as a Development Indicator

Many countries and world agencies, now, have started to take life satisfaction and happiness as central research areas in the social sciences, including in 'mainstream' economics (Ortiz-Ospina and Roser, 2017). We can't ignore the fact that, to promote world happiness, initiatives must be taken to eradicate poverty, establish equality, and protect the environment. These are the goals pursued by the UN member states and humanitarian organizations through "sustainable development"

In this context, the resolution 66/281 of 12 July 2012 of the United Nations General Assembly proclaimed 20 March as the International Day of Happiness stating the relevance of happiness and well-being as a goal and aspirations in the lives of people around the world. Since 2013, the International Day of Happiness is celebrated and it's a day to value yours and others happiness and make people happy. The International Day of Happiness was originally conceptualized and founded in 2006 by Jayme Illien, CEO of the United Nations New World Order project (www.en.wikipedia.org)This day gives a call to other countries as well to approach public policies in ways that improve the well-being of all peoples.It is celebrated to spread and make people understand that happiness is one of the best gifts that you can give and is also an important goal of several organizations working for it.

Bhutan initiated the resolution to recognize the value of national happiness over national income since the early 1970s and adopted the goal of Gross National Happiness over Gross National Product. The UN in 2015 launched 17 Sustainable Development Goals, which seek to end poverty, reduce inequality, and protect our planet. These are the three key aspects to lead well-being and happiness.

Annual publication of World Happiness Report by UN is another step to enhance happiness that contains articles, and rankings of national happiness based on respondent ratings of their own lives.It is a well-known source of cross-country data and research on self-reported life satisfaction. As of March 2020, Finland was ranked the happiest country in the world three times in a row. (www.jagranjosh.com.)

Conclusions

Happiness is the ultimate goal of humankind. Happiness doesn't only provide pleasure but it has a tremendous support in the management of life. Most of the people are engaged to obtain temporary or illusionary happiness but it would be wise to escape from such easy and narrow circle and to plunge into a stable and long lasting region of happiness. True knowledge of life and universe, some spiritual and physical practices, love and affection to others, sense of gratitude lead everyone towards the permanent happiness. If a person experiences the sense of being thorough the continuous

https://en.wikipedia.org/wiki/Jayme_Illien

http://unnwo.org/

https://en.wikipedia.org/wiki/Happiness

https://en.wikipedia.org/wiki/Finland

http://www.jagranjosh.com/


practice of meditation, all the miseries, sorrows, pains and aches diminish and reaching to final destination or permanent happiness. Contemporary world has taken it as a development indicator focusing on economic and environmental aspect and recommends application of respective policies for attaining it.

References

1. Veenhoven, R. (2012).Happiness: Also known as 'Life Satisfaction' and ' Subjective Well Being'. Handbook of Social Indicators and Quality of Life Research (pp.63-77).

2. Okechukwa, H. E. (2017).Personality traits, happiness and life satisfaction in a sample of Nigerian adolescents. The Journal of Medical Research (www.researchgate.net/publication).

3. Robert Spitze, S. J.,(1999).Four Levels of Happiness.Unpublished lecture. 4. Uchida, Y. and Shigehiro (2016). The Happiness of Individual and the Collective. The Japanese

Psychological Research, 2016, vol. 58, No 1, 125-141. 5. Ackerman, Courtney C., (2020).What Is Happiness and Why Is It Important

(www.positivepsychology.com). 6. Nguyen, T. (2017).Hacking into your Happy Chemicals: Dopamine, Serotonin, Endorphin and

Oxytocin. www.huffpost.com. 7. Sirshree (2007).The Secret of Happiness.TejGyan Foundation, Mumbai. 8. Seligman, M.E. (2005).Authentic Happines.Simon and Schuster, USA. 9. Mathews, J. (2013). Nature and Dynamics of Happiness: A Psychological View, Indo-Bhutan

International Conference on Gross National Happiness, Vol. 02, Oct. 2013. 10. Kesebir P., Diener E.(2008). In pursuit of happiness: Empirical answers to philosophical

questions, Perspectives on Psychological Science. 117-125. 11. Goldstein, E. (2011). Is the Purpose of Life to be Happy? www.blogs.psychcentral.com. 12. Ortiz-Ospina, E. andRoser, M. (2017).Happiness and Life Satisfaction. 13. International Day of Happiness 2020: Current Theme, History and Facts.

www.jagranjosh.com/general 14. www.en.wikipedia.org

http://www.researchgate.net/publication

http://www.positivepsychology.com/

http://www.huffpost.com/

http://www.blogs.psychcentral.com/


Use of ICT in Administrative Reform: Prospects and Challenges

Shailendra Giri14

Abstract

This paper is an explanatory discourse on the use of information and communication technology (ICT) in administrative reform. ICT is one of the essential tools and mechanisms of administrative reform and examines the scope. It has been affecting the administrative reform from time to time. Its impact has seen since the time of the mainframe computer via the PC revolution to the Internet and e-governance. This paper concludes that poor organizational skills, insufficient infrastructural support, and poor or limited human capital resources, new hardware and software applications, expensive technology, are major challenges of administrative reform. The computer virus, data security, cloud security, cybercrime are identified as the latest challenges in e-administration. ICT policy, law, transparency, and strategic planning are the reform areas in administration. Foreign actors and national requirements play a judicious responsibility in administrative reform. Technological Determinism Theory was adopted to explain the effects of technology on administration. Keywords: technology, administrative reform, e-government, prospects and challenges

1. Introduction

Administrative reform is a fundamental component of the development process in every nation [47]. Gautam [4] states that reform is necessary for improving the quality of public services, making the operation of government more efficient, implementing public policies effectively. Administrative reform includes the interaction between politics and administration [46]. It is a universal claim of contemporary societies [42]. It is only possible to achieve the global of administrative reform if bureaucracy is an accountable, effective, efficient, competent, people-oriented and transparent [46]. It helps to improve the administrative capacity for professional and successful performance [42]. The public administration in Nepal is too complex, rigid, centralized, delayed in decision making and adhering to rigidly to rules and regulations [4]. Developing countries like Nepal are following the global trends of administrative reform [45].

14 Executive Director, Employee Training Center


Globalization, technology innovations, the quest for more efficient resource management, and alternative, cost-effective service delivery, as well as new perceptions of work-life policies, oblige governments to seek more flexible systems to manage their personnel. There is however no single solution- more than any other reform process, political, economic, social and cultural conditions which shape the way for civil service reform is implemented in any country [44, 45]. ICT policy, law, transparency, and strategic planning are the reform areas in administration [4].

Nakamura & Koike [1] state “The quest for administrative reform emanates crises in governance. Reform goes beyond exploring ways to improve the quality of public management”. Effective civil service and administrative reforms in developing countries hardly ever get established [2]. In 2015 Nepal adopted a new constitution which declares that the country is a federal democratic state (Constitution of Nepal, Article 4). It also mentions three main levels of governance: federal (central), provincial, and local (Article 56). Administrative reforms in Nepal started in the early 1960s and continue to date [1]. The practice of forming commissions or committees has been repeated time and time again and become ritualistic. More than a dozen reform initiatives have already been made.

Nepal is a typical developing country at the threshold of change, and it faces a problem in its search for an appropriate model of reform. ICT is one of the issues affecting administrative reform due to its utilized in all sectors of e-governance and e-government. It helps to maintain good governance in the nation [48]. E-government provides all information and services on the Web to people. The investment on ICT has been increased in all government levels, technical expertise is being stronger and more widely spread, the government is managing all information using MIS. Administration reform is a way from being a final result of new technologies like ICT [15]

Problem of statement: Since long, a complete administrative reform has not been accomplished till the date.

Objectives: To analyze the use of ICT in administrative reform in Nepal.

Research Questions:

Q.1. How administrative reform is possible through ICT? Q.2. what is the implication of ICT on administration? Q.3. What are prospects and challenges to use ICT on administrative reform?

This article involves that ICT remains a useful supporting tool for administrative reform. The descriptive methods have adopted to complete the study and international practiced has been reviewed. This article recapitulates four key propositions of the administrative reform through ICT, implications of ICT on administration, administrative reform in Nepal, challenges of administrative reform using ICT and concludes with a summary of the likely future relationship between ICT and administrative reform [6].

2. Literature Review

2.1 Administrative Reform through ICT The ICT revolution started when computers found their way into our workplaces and homes. ICT helps to influence a stage of transparency into the running of both public and private administration. The appearance of private computer systems and internet networks provided the technical capability for less difficult and more cost-effective facts broadcasting and administration. The world became a global village due to ICT and its integration. The use of ICT in administration eliminates mistakes


and ensures efficiency. Official work became smart and easy through the use of ICT [8]. With auto-correction in place, in a laptop device, errors and mistakes are eradicated [7].

Many studies of ICT were centralized in business organizations and government organizations. ICT has been affecting the efficiency and effectiveness of the organizational structure and impact on service delivery. Actually, the government studies were concerned with whether ICT is a catalyst or supporting tool of administrative reform [16, 17, 18, 19, 20]. Decisions about ICT use are made by top managers and their direct subordinates. They use ICT in the broad interests of the organization, but those broad interests usually intersect with their own interests. They use IT to enhance the information available to them; to increase their control over resources; to rationalize decisions to superiors, subordinates, and clients; to provide observable deliverables with the support of the technology, and to represent professionalism and wisdom in their management practices [6].

ICT is a strong tool of administrative reform due to its versatile use and reliability 49]. The efforts of ICT could be seen in every sector of service delivery. It has changed the working culture and environment of organizations. Sometimes the organization may be failure due to poor management of ICT and staffs. It could say that ICT has been used most often to reinforce existing organizational arrangements and to power distributions rather than to change them [21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28].

2.2 Implications of IT on Administration. Impact of ICT has been seen since 1945 when first-generation computers were in use and ICT applications were used prior to 1990 when the Internet became a major strength. The potential of the Internet to modify the prospects of e-government dramatically can be indirect from the transformation of business organizations using ICT. It is true that much of the research cited in the previous arguments were done in the 1960s, 1970s, and 1980s, 1990 and that important changes in technology occurred between the 1990s and the present. It’s true that ICT applications have not only changed the task of government organizations but also it’s working environment and culture too. Many of studies were carried out have done since 1990 [16, 17, 25, 26, 29, 30, 31, 32, 33, 37].

The role of the internet is strong to enable a component of e-government. The use of ICT has affected many business organizations and sectors in the past decade. Business organizations and other sectors have changed their shape since the Internet arrived. ICT has brought major productivity gains to business organizations [35]. A good example is seen in the personal computer industry [36]. Some remarkable examples of business changes associated with ICT use, such as Wal-Mart, Amazon.com, eBay, and Google, YouTube, Facebook. The overall effects of ICT on business are more complicated than they might first appear. While Amazon.com, eBay, YouTube, Facebook, and Google are stunning examples of the dot.com era, many companies that tried to change their industries or to create new industries failed completely and disappeared when the dot.com boom went bust [6].

The e-government can be defined as the use of ICT within the government to attain efficient service, enhanced quality of government actions, and easy community access to government information and service [6]. Official website, blue notice board, e-business, e-banking, e-ticketing, e-education, e-training, e-health, MRP, smart driving lesion, online jobs, smart weapons, robotics’ service, file processing using email, message exchanging using social media, decision making using MIS and export system are the few examples of ICT used administrative reform. These are supporting digital governance [52]. The government services have improved through ICT application. Today’s e-


government initiatives are part of a broader government reform agenda that emphasizes customer service [38, 39]. 2.3 Administrative Reforms in Nepal Administration reform is a continuous process in Nepal for a long time. It has tried to modernize civil carriers over a length of six decades [43]. Administrative hints of American presidential commissions since the Thirties, and British administration reforms because the Fifties have been in large part disasters of administrative reform inside the starting [42]. Most of the studies display that the political dedication, bureaucratic background and administrative ability to be primary determinates of reform consequences. A few historic administrative reforms in the public governance have been attempted since 1960 in Nepal. Various administrative reforms include the executive Reform Commission-1968, Administrative Reform Commission-1975, Administrative Reforms Commission -1991, Governance Reform Commission -2001, vision paper for civil carrier-2007, and Administrative Reform Committee-2014. These committees and Commissions endorsed initiatives to encourage public management to make public providers extra smart and green [4]. Administrative reform as efforts to bring change in government, ICT has been viewed as an instrument of such reforms. Such instruments are illustrated by urban information systems, integrated municipal information systems, computer-based models for policymaking, geographic information systems, and, most recently, e-government [16, 26, 36]. 2.4 Challenges of Administration Reform using ICT The government of Nepal has been facing lots of challenges during administrative reform. The 2013 ARC report recommends e-governance instead of the traditional model, the assumption being that using ICT reduces paperwork and minimizes the frequency of citizens’ visits to public offices: they can simply apply or register for services online [44]. ICT can be used to make important marginal improvements in efficiency and effectiveness and, in some cases [39, 40] Some of the challenges to include poor organizational skills, inadequate infrastructural support and poor or limited human capital resources [9]. There is a lack of trained and qualified personnel to handle or operate modern ICT accessories and applications [13]. Regular power supply, lack of regular maintenance and upgrading of hardware and software applications, expensive technology, lack of budget, low internet speed are challenges of e-administration. [14, 10]. The computer virus, data security, cloud security, cybercrime are other identified latest challenges [11,12]. Making prompt decisions is another big challenge for the Nepalese administrative system and its reform. Delays in decision-making are common, and the decision usually passes through many layers of the politico-administrative system. The need for time-bound decision-making with managerial autonomy and accountability is thus an emerging issue of reforms in Nepal [48, 49, 52, 53].

3. Discussion

The accountability of civil servants is more essential [4]. Not all the federal, provincial, and local administrative structure s have been set up yet since there is still confusion amongst the political and bureaucratic actors on how to transform the longstanding unitary administrative system into a federal model of governance. The constitutionally mandated federal model of administration needs to be set up as soon as possible at all three levels. It is anticipated that the local and provincial administration in the federal structure would be more powerful and service-oriented than in the unitary system. In this case, three-level of the government should interline with ICT tools and applications to make uniformity in service delivery and to maintain good governance.


4. Conclusion and Recommendations

Since the constitution of 2015 declared Nepal a federal democratic state, the country’s administrative system has been undergoing great transition. The general elections to the federal, provincial, and local levels were held in late 2017. Finally, regardless of whether the country keeps its unitary system of governance or implements the federalism announced in the new constitution. ICT is one of the essential tools and mechanisms of administrative reform and examines the scope. It has been affecting the administrative reform from time to time. Its impact has seen since the time of the mainframe computer via the PC revolution to the Internet and e-governance. Poor organizational skills, insufficient infrastructural support, and poor or limited human capital resources, new hardware and software applications, expensive technology, are major challenges of administrative reform. The computer virus, data security, cloud security, cybercrime are identified as the latest challenges in e-administration. ICT policy, law, transparency, and strategic planning are the reform areas in administration. Foreign actors and national requirements play a judicious responsibility in administrative reform.

Acknowledgement: Special thanks to the Government of Nepal, Ministry of Federal Affairs and General Administration which is providing me such an opportunity to share my knowledge with you.

References [1] Nakarma, A. and Koike, O., 1992. Responsible governance and problems of administrative reform:

Exercises of developing countries in Asia. Governance, 5(4), 484-492.doi:10.1111/j.1468-0491.1992.tb00054.x

[2] Rinnert, D., 2015. The politics of civil service and administrative reform in development-explaining within country variation of reform outcomes in Georgia after the rose revolution. Public Administration and Development, 35(1), 19-33.doi:101002/pad.1709

[3] Romzek, B.S. and Dubnick, M.J.1987. Accountability in the public sector: Lessons from the challenger tragedy. Public Administration Review, 47(3), 227-238.

[4] Bharat Gautam, 2019. Reforms in the Administrative System of Nepal. Systems in South Asia, pp. 242-259. https://doi.org/10.1007/978-3-319-90191-6_11

[5] Bishwambhar Ghimire and Muhammad Ashraf, 2016. Administration: A study of administrative reforms in Nepal. International Journal of Development Research. Vol. 06, Issue, 05, pp. 7966-7972

[6] Kenneth Kraemer and John Leslie King, 2006. Information Technology and Administrative Reform: Will E-Government be Different? International Journal of Electronic Government Research, 2(1), 1-20, January-March 2006 Vol. 5, Issue 2, pp: (424-429), Month: April - June 2017, Available at: www.researchpublish.com Page | 424 Research Publish Journals

[7] Onyedikachi Madueke, Celestine Nwosu and Dick Uduma, 2017. Challenges and Prospects of Implementation . E-Administration in Nigeria: An Explanatory Discourse. International Journal of Social Science and Humanities Research. Vol. 5, Issue 2, pp: (424-429), Month: April - June 2017, Available at: www.researchpublish.com

[8] Shaiendra Giri & Subarna Shakya (2018). ICT and Service Delivery Mechanisms in Civil Service of Nepal. International Journal of Computer Science and Mobile Computing, Vol, 7 Issue 4, pp 47-52.

[9] Ifinedo P.E (2005) E-government: Precussors,Problems,Pratices and Prospects: A Proceedings of the 2004. International Business Information Management (IBIM Abdel-Fattah,M and Gallal, E. (2008)) Conference 2004,Ammen,Jordan.

[10] Shailendra Giri, Subarna Shakya & Rose Nath Pande (2018). E-Governance Implementation: Challenges of Effective Service Delivery in Civil Service of Nepal. Global Journal of Computer Science and Technology: G Interdisciplinary, Volume 18 Issue 3 Version 1.0 . Online ISSN: 0975-4172 & Print ISSN: 0975-4350


[11] Shailendra Giri (2019). Cyber Crime, Cyber threat, Cyber Security Strategies and Cyber Law in Nepal. Pramana Research Journal. Volume 9, Issue 3, pp 662-672. Available at: https://pramanaresearch.org

[12] Shailendra Giri (2019). Cloud Computing and Data Security Challenges: A Nepal Case. International Journal of Engineering Trends and Technology, 67(3), 146-150.

[13] Abdel-Fattah, M and Gallal, E. (2008) Towards Flexible Evaluation For E-Government Website Equality: A Multi- Perspective of the 8th European Conference on e-government July 2008.

[14] Gherevbie, D., Ayo, C., Iyoha, E., Duruji, M. And Absilim, W. (2015). E-governance-strategy for militating Non- Inclusion of Citizens in Policy Making in Nigeria.

[15] Fountain, J. E. (2001). Building the virtual state: Information technology and institutional change. Washington, DC: Brookings Institution Press.

[16] Fountain, J. E. (2002). Information, institutions and governance. Cambridge: Harvard University. [17] Garson, G. D. (2004). The promise of digital government. In A. Pavlichev, & G. D. Garson (Eds.),

Digital government principles and best practices (pp. 2-15). Hershey, PA: Idea Group Publishing. [18] Gasco, M. (2003). New technologies and institutional change in public administration. Social

Science Computer Review, 21(1), 6-14. [19] Reinermann, H. (1988). Voreiner “verwaltungs reform?” Informations technich motivieerte ziele

und “systemkonzepte” der verwaltungs politik. In H. Reinermann, H. Fiedler, K. Grimmer, K. Lenk, & R. Traunmuller (Eds.), Neue information stechniken neue verwaltungsstruckturen? (pp. 38-50). Heidelberg, Germany: R.V. Decker & C.F. Muller.

[20] Weiner, M. E. (1969). Service: The objective of municipal information systems. Storrs, CT: University of Connecticut.

[21] Attewell, P., & Rule, J. (1984). Computing in organizations: What we know and what we don’t know. Communications of the ACM, 27(12), 1184-1192.

[22] Danziger, J. N., &. Kraemer, K. L. (1986). People and Computers. New York: Columbia University Press.

[23] Dutton, W. H., & Kraemer, K. L. (1985). Modeling as negotiating: The political dynamics of computer models in the policy process. Norwood, NJ: Ablex Publishing

[24] Dutton, W. H., Blumler, J. G., & Kraemer, K. L. (1987). Wired cities: Shaping the future of communications. Boston: G.K. Hall

[25] Holden, S. H. (2003). The evolution of information technology management at the federal level: Implications for public administration. In G. D. Garson (Ed.), Public information technology: Policy and management issues (pp. 53-73). Hershey, PA: Idea Group Publishing.

[26] King, J. L., & Kraemer, K. L. (1986). The dynamics of change in computing use: A theoretical framework. Computers Environment and Urban Systems, 11(1/2), 5-25

[27] Kraemer, K. L., & King, J. L. (1979). A requiem for USAC. Policy Analysis, 5(3), 313349 [28] Perry, J. L., & Kraemer, K. L. (1979). Technological innovation in American local governments.

New York: Pergamon. [29] Kaylor, C. H., Deshazo, R., & Van Eck, D. (2001). Gauging e-government: A report on

implementing services among American cities. Government Information Quarterly, 18(4), 293-307. [30] Moon, M. J. (2002). The evolution of e-government among municipalities: Rhetoric or reality.

Public Administration Review, 62(4), 424-433. [31] Norris, D. F., & Moon, M. J. (2005). Advancing e-government at the grass roots: Tortoise or hare?

Public Administration Review, 65(1), 64-75. [32] Holden, S. H. (2003). The evolution of information technology management at the federal level:

Implications for public administration. In G. D. Garson (Ed.), Public information technology: Policy and management issues (pp. 53-73). Hershey, PA: Idea Group Publishing.

[33] olden, S. H., Norris, D. F., & Fletcher, P. D. (2003). Electronic government at the local level: Progress to date and future issues. Public Productivity and Management Review, 26(3), 1-20


[34] Jorgensen, D. W., Ho, M. S., & Stiroh, K. J. (2003, January 27). Lessons from the US growth resurgence. In Proceedings of the First International Conference on the Economic and Social Implications of Information Technology (pp. 453-470), Washington, DC.

[35] Dedrick, J., & Kraemer, K. L. (2005). The impacts of IT on firm and industry structure: The personal computer industry. California Management Review, 47(3), 122-142.

[36] Laudon, K. (1974). Computers and bureaucratic reform. New York: John Wiley and Sons [37] Executive Office of the President. (2003, April). E-government strategy: Implementing the

president’s management agenda for e-government. Washington, DC: EOP. [38] National Performance Review. (1993). From red tape to results: Creating a government that works

better and costs less, and reengineering through information technology (accompanying report of the NPR). Washington, DC: U.S. Government Printing Office.

[39] Nardi, B., Schiano, D., & Gumbrecht, M. (2004a). Blogging as social activity, or, would you let 900 million people read your diary? In Proceedings of the Conference on Computer-Supported Cooperative Work (pp. 222-228). New York: ACM Press.

[40] Nardi, B., Schiano, D., Gumbrecht, M., & Swartz, L. (2004b). Why we blog. Communications of the American Association for Computing Machinery, 47(12), 41.

[41] Romzek, B. S. and Dubnick, M. J. 1987. Accountability in the public sector: Lessons from the challenger tragedy. Public Administration Review, 47(3), 227-238.

[42] Jreisat, J. E. 1988. Administrative reform in developing countries: A comparative perspective: SUMMARY. Public Administration & Development (1986-1998), 8(1), 85.

[43] Caiden, G. E. (1999). Administrative reform -- proceed with caution. International Journal of Public Administration, 22(6), 815-832. doi:10.1080/01900699908525406

[44] Administrative Reforms Committee. (2013). Report: Administrative Reforms Recommendations. Kathmandu: Shingha Durbar.

[45] ARC. 2014. Report of the Administrative Reform Committee (in Nepali). Department of Printing and Publishing, Singha Durbar, Kathmandu, Nepal. Retrieved form http://www.moga.gov.np/ main/index.php/approvedreportsdirectives/2015-06-24-09-36-12

[46] Brunsson, Nills and Johan P. Olsen. 1993. The Reforming Organization, Routledge, London and New work. Retrieved form http://www.jstor.org/stable/ 2393993? seq=1 #page_scan_tab_contents

[47] Caiden, G. E. 1973. Development, administrative capacity and administrative reform. International Review of Administrative Sciences, 39(4), 327-344. doi:10.1177/002085237303900401

[48] Shailendra Giri (2019). Obstacles of Civil Service in Public Service Delivery in Nepal: E-Governance for Good Governance. International Journal of Computer Science and Mobile Computing,Vol.8 Issue.3, pg. 269-274.

[49] Shailendra Giri, & Shakya, S.(2018). ICT tools and service delivery: A case of Nepalese civil service. Proceedings of Science Globe International Conference, 10th June, Bengaluru, India

[50] Shailendra Giri , Prof. Dr. Subarna Shakya (2019). Practicing E-Governance in Nepal: Challenges of Civil Service .International Journal of Computer Trends and Technology (IJCTT) - Volume 67 Issue 4 pp. 118-123

[51] Shailendra Giri, (2019). E-Government Development in Developing Countries: Emerging challenges, ICT policy and Legal Issues in Nepal. Pramana Research Journal.Vol.9, Issue 4. pp 1011-1022. Available at: https://pramanaresearch.org DOI: 16.10089.PRJ.2019.V9I4.19.3323

[52] Shailendra Giri, Shakya Subarna, Pande Rojnath (2017). E-Governance Utilize and It’s Effectiveness in Nepalese Civil Service. Journal of Personnel Training Academy. 6(1)6, pp. 1-21

[53] Shailendra Giri & Shrestha, R. L. (2018). Reform of civil service of Nepal with e-government practice. Journal of Personnel Training Academy. 6(1)6, pp. 22-36

http://www.moga.gov.np/

prashashan inner cover 077-3-10

Documents