Zjawisko Samobójstwa dzieci i młodzieży.

Śmierć samobójcza jest zjawiskiem budzącym w nas zarówno fascynację, jak i

przerażenie. Każdego dnia ze środków masowego przekazu docierają do nas informacje o

osobach, dokonujących aktów samouszkodzenia. Co zatem ma tak niewiarygodnie wielką

siłę, że spycha człowieka z urwiska, sprawiając, iż życie staje się czymś, co jednostka jest

gotowa stracić?

Aby człowiek był w stanie normalnie funkcjonować potrzebuje kontaktu z innymi ludźmi,

gdyż jest istotą społeczną. Oczekuje również miłości, akceptacji, pomocy, niekiedy

współczucia. Nikt nie chce żyć w samotności i zaniedbaniu. Pozytywne spojrzenie na świat

nie zawsze przychodzi nam łatwo i często nie jest naszą mocną stroną. Czasem codzienność,

której towarzyszą cierpienie i krzywda sprawia, iż ciężko nam przyznać rację przysłowiu:

„Życie jest piękne”. Wręcz przeciwnie wpadamy w rozpacz, gdy tylko ból pojawia się w

naszej egzystencji, uznając go za zło absolutne. Coraz częściej ludziom przypina się etykietkę

osób słabych psychicznie, nie potrafiących radzić sobie z problemami, uciekających w nałogi,

szukających rozwiązań w czynie ostatecznym – samobójstwie.

Gdy dziecko pozbawia siebie możliwości życia, reakcją ludzi jest szok, bezradność, często

niedowierzanie, a także ogromne poczucie winy u otoczenia. Zdarza się jednak, iż jednostki

wolą nie poruszać tego tematu i żyć w przeświadczeniu, że owy problem ich nie dotyczy.

Samobójstwo istnieje i dotyka niestety w coraz większy sposób dzieci i młodzież.

Powinniśmy przystaną i zastanowić się na przyczynami tego typu decyzji w okresie

młodzieńczym, spróbować odnaleźć odpowiedź na pytanie: „dlaczego?”.

B. Hołyst przypomina, że: „Samobójstwo nie jest jedynie przypadkiem tragicznego

samounicestwienia się, lecz trwającym niekiedy całymi latami ciągiem wzajemnie ze sobą

powiązanych myśli i czynów (...).”1 Jego słowa utwierdzają w przekonaniu, że czyn

samobójczy czy też usiłowanie samobójstwa nie jest zwykłym aktem przypadku, lecz

długotrwałym procesem. Omawiając to zjawisko, można zatem posługiwać się terminem

„zachowanie suicydalne”2, przez które należy rozumieć ciąg reakcji, jakie zostają w

człowieku wyzwolone, z chwilą gdy w jego świadomości zachowania samobójcze, pojawiają

się jako pożądany stan, a więc jako cel.

1 M. Jarosz, Samozniszczenia. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkomania, Wrocław 1980, s. 155. 2 Tamże, s. 156.

Co rozumie się przez „zachowania samobójcze”? Specjaliści w tym zakresie

wyróżniają trzy działy: samobójstwo dokonane, samobójstwo rzekome, oraz myśli

samobójcze.3 Pierwszy z nich określa wszelkie akty wymierzone przez dziecko lub nastolatka

na własne życie, kończące się śmiercią. Przy czym diagnoza tego typu samobójstw nie jest

łatwa. Przedstawiają bowiem one różne i skomplikowane trudności.

Kolejnym jest samobójstwo rzekome, nazywane także para-samobójstwem. Na tym etapie

myśli samobójcze nabierają charakteru celu, czegoś upragnionego, pożądanego. Bywa, że

nieustępujące, uporczywe myśli o samounicestwieniu są tak silne, że prowadzą do próby

dokonania zamachu samobójczego. Akty nie doprowadzają do śmierci, są jednak podjęte

przeciwko sobie z premedytacją.

Ostatni dział to myśli samobójcze, mający szersze znaczenie od poprzednich, ponieważ

zawiera niebezpieczne myśli na temat znikomej wartości istnienia. Obejmuje on

uświadomienie sobie przez dziecko bądź nastolatka możliwość rozwiązania problemów

życiowych w drodze samobójstwa.

Reasumując zachowania samobójcze rozumiane są często, jako „continuum”, które

rozpoczyna się myślami samobójczymi, przechodzi przez groźby i próby, a kończy

popełnieniem samobójstwa. Oczywiście nie wszyscy specjaliści i nie wszystkie badania

empiryczne wskazują, że zachowanie samobójcze to rodzaj continuum. Wydawać się może

jednak, że teza ta jest adekwatna do większej części przypadków.4

Współcześnie stale rośnie liczba dzieci i młodzieży podejmujących zamach na własne

życie. Stanowią one już prawie 10 procent ogółu samobójstw. Cechy samobójstwa ludzi

młodych różnią się znacznie od osób dorosłych. Mają one podłoże idealistyczne i

romantyczne. Mogą być efektem impulsu, irytacji, lub porywu gniewu. Często jednak

autoagresja jest postrzegana przez nastolatków, jako jedyne rozwiązanie trudności

wynikających ze straty bądź konfliktu.

Książki, artykuły, audycje radiowe i strony internetowe przedstawiają wiele czynników

przyczyniających się do prób samobójczych. Jedną z głównych i często powtarzających się

teorii jest model depresyjny, uznawany przez medycynę. Zgodnie z teorią predyspozycja do

samobójstwa jest rodzajem choroby i jako taka powinna być leczona. Faktem jeszcze bardziej

bolesnym i przerażającym jest chęć dzieci do prób samobójczych i ich realizacji. Czynnikiem

zwiększającym ryzyko wystąpienia udanych samobójstwa i powtarzających się para-

samobójstw jest ubóstwo oraz pochodzenie z rodzin robotniczych. Wysoki standard życia

3 J.C. Zorraquino, Depresja u dzieci i młodzieży. Jak odzyskać radość życia?, Kraków 2009, s. 634 Tamże.

posiada miano czynnika ryzyka wyłącznie przy udanych samobójstwach. Wskaźniki

samobójstw w Stanach Zjednoczonych są wyższe wśród nastolatków o białym kolorze skóry.

Biorąc natomiast pod uwagę zależność od Religi, młodzi ludzie żyjący środowiskach o

niższej liczbie praktykujących są bardziej narażeni na ryzyko targnięcia się na własne życie.

U młodzieży, w głównej mierze w wieku 14-18 lat, mamy do czynienia z okresem

szczególnym w rozwoju jednostki, nazywanym „ostatnim i podsumowującym etapem

dzieciństwa.”5 Jest to okres dorastania intensywnego rozwoju psychoseksualnego. W tym

właśnie wieku ma miejsce poszukiwanie celów życiowych, odkrywanie sensu życia. Zygmunt

Freud sądził, że dorastanie jest rodzajem łagodnej psychozy. Określał go okresem

nadzwyczajnej koncentracji emocji, uczuciowego niepokoju, ogromnej podatności na

zranienie oraz wahań nastrojów. Nacisk dojrzewania i podejmowania nowych ról społecznych

wywołuje u młodego człowieka poczucie utraty kontroli nad własnym życiem. Rozważanie o

samobójstwie i planowanie go, daje złudzenie sprawowania władzy nad swoim losem.6

Cechami zwiększającymi ryzyko samobójstwa mogą być zatem: poczucie beznadziejności,

gwałtowność, perfekcjonizm, wrogość i agresja, a także brak umiejętności radzenia sobie z

różnego rodzaju trudnościami. Prowadzi to przede wszystkim do zakłóceń w przebiegu

aktywności psychicznej. Wówczas, niskiemu poziomowi odporności na zdarzenia stresowe

towarzyszą między innymi stany lękowe, nadpobudliwość emocjonalna, zmienność nastroju,

co prowadzi w wielu przypadkach do zachowań autodestrukcyjnych. Młodzi ludzie targający

na własne życie widzą przyszłość wyłącznie w czarnych barwach. W wielu przypadkach za

jednotorowym i pesymistycznym patrzeniem na świat stoi perfekcjonizm, uznawany za jedną

z cech ryzyka. Prowadzi on często do zawyżonych oczekiwań wobec siebie, które mogą być

trudne do spełnienia. Przy upadkach i niepowodzeniach nastolatki o skłonnościach

samobójczych mają kłopoty z przypomnieniem sobie o problemach, które udało się im

rozwiązać, dlatego nie są w stanie czerpać radości i mobilizacji ze swoich pozytywnych

doznać z przeszłości. Z tego też względu wybierają drogi, które mogą być nieefektywne. Ich

wewnętrzna narastająca agresja i impulsywność tworzy autoagresję wynikająca z braku

innych metod rozstrzygnięcia problemów.

Największa fala samobójstw następuje pod koniec semestru i gdy zbliża się

zakończenie roku szkolnego. Nasuwa się zatem pytanie: Czy można stwierdzić, że winna jest

szkoła? Dr Agata Brzozowska z Kliniki Psychiatrii Medycznej w Warszawie mówi: „To

stereotyp często odgrywany przez media. Pokazuje się palcem na szkołę, a zapomina, że

5 J. Kula- Lic, Problem samobójstw wśród dzieci i młodzieży., „Problemy opiekuńczo- wychowawcze”, Lublin 2009, nr 6, s. 19.6 J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 80.

podłożem jest brak oparcia w domu, bez którego trudno radzić sobie z problemami.”7

Kolejnymi czynnikami przyczyniającymi się do wzrostu prób samobójczych, są: środowisko

szkolne oraz środowisko rodzinne.

Wszelkie problemy historyczne z dzieciństwa takie jak nadużywanie alkoholu i narkotyków,

agresywne zachowanie, próby samobójcze w rodzinie, sieroctwo i wiele innych, mają

związek z targnięciem się na życie młodych ludzi. Ryzyko zwiększają również wydarzenia

prowadzące do rozpadu rodziny poprzez rozwód, związanie się z nowym partnerem oraz

śmierć. Dzieci wrażliwe lub szczególnie związane emocjonalnie z rodzicami wykazują

reakcje samobójcze nawet w momentach samego stanu zagrożenia śmiercią rodziców.

Wówczas w próbach samobójczych dzieci dostrzec można element magiczny, jakim jest

pragnienie połączenia się z osobą zmarłą.

Równie ważnym czynnikiem, obok sieroctwa naturalnego, jest coraz częściej spotykane

sieroctwo społeczne.8 „Kiedy mnie już nie będzie, to może ktoś zauważy, że istniałam”-

zapisała w pożegnalnym liście nastolatka.9 Sieroctwo społeczne można zaobserwować u

dzieci, które czują się niczyje, gdyż opiekuni – w większości wypadków z marginesu

społecznego – stwarzają dziecku atmosferę tortur, pozbawioną jakichkolwiek więzi

uczuciowo-rodzinnych i odpowiedniego oddziaływania wychowawczego. Dzieci takich

rodziców, formalnie pozbawionych rodzicielskich praw, z reguły trafiają do domów dziecka.

Wbrew trudnej sytuacji domu rodzinnego, dzieci te często źle znoszą tamtejszą obecność.

Akty samobójcze małych dzieci są zdarzeniem stosunkowo rzadkim, mimo to

statystyki notują wypadki prób samobójczych podejmowanych przez coraz młodsze dzieci,

sześcio- a nawet pięciolatki. Na ogół pochodzą one z rodzin patologicznych. Są bite,

zastraszane, molestowane seksualnie. Co dzieje się w głowie tak małego dziecka? „Małe

dziecko nie jest w stanie intelektualni opanować pojęcie śmierci. To przychodzi mniej więcej

około jedenastego roku życia. Do tej pory śmierć to jakby sen, z którego można się obudzić.”

– tłumaczy dr Agata Brzozowska.10 Zdecydowanie samobójstwa tak małych dzieci mają

charakter impulsywny, bezpośrednio poprzedzony sytuacją konfliktową. Co więc myśli

dziecko skacząc przez okno po kłótni z mamą? W głębi duszy ucieka od sytuacji nie do

wytrzymania, wierzy jednak, że to ucieczka, z której przecież kiedyś się wróci.

7 Tamże, s. 78.8 B. Hołyst, Samobójstwa dzieci i młodzieży., [w:] Encyklopedia pedagogiczna, W. Pomykało (red.), Warszawa 1993, s. 709.9 J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 80.10 Tamże, s. 79.

W dzisiejszym świecie, już od dzieciństwa wpaja się młodemu człowiekowi zasady

typu: musisz być pierwszy, nie oglądaj się na innych, walcz. Modne stało się bycie

asertywnym, dbanie o własne interesy i coraz częściej – dążenie do celu kosztem innych.

Dlatego też, wypadki zamachów samobójczych uwarunkowanych oddziaływaniem

środowiskowym zdarzają się także w rodzinach funkcjonujących prawidłowo. Zbyt duży, a

często nawet odpowiedni rygoryzm opiekunów w stosunku do podopiecznych na środki

zwiększające dyscyplinę, obciążanie ich nadmiernymi obowiązkami, częstokroć

przerastającymi ich możliwości fizyczne i psychiczne wywołują reakcje patologiczne.11

Prof. Brunon Hołyst pisze, że coraz częściej i coraz większa liczba nastolatków

podejmuje zamach na własne życie.12 Dziś, młode pokolenie dorasta w pustych domach, w

świecie dającym gwarancję anonimowości, rządzonym prawami konkurencji. Środowisko

szkolne i koleżeńskie nie chroni przed zachowaniami samobójczymi. Wręcz przeciwnie

często jest przyczyną autoagresji. Wstyd, przeżycia ambicjonalne, nienadążanie za

rówieśnikami, pierwsze zawody miłosne, to tylko niektóre z mnóstwa czynników, które

niejednokrotnie doprowadzają uczniów do targnięcia się na swoje życie. Niepowodzenia w

szkole połączone z domową wrogością powodują sytuacje, w których dziecko Ne posiada

oparcia , traci wiarę w sens dalszego życia. W próbach samobójczych podejmowanych przez

dzieci i młodzież ukryta Est pewna teatralność, a w niej chciałoby się powiedzieć manipulacja

i szantaż emocjonalny. Jednak komunikat o treści: „zabiję się”, tak naprawdę brzmi:

„pomóżcie mi, bo sytuacja mnie przerasta”. Dr Agata Brzozowska upomina: „Jeśli te słowa

padną w pustą przestrzeń, mogą się spełnić.”13

Młodzi ludzie są podatni na zachowania naśladowcze, co może prowadzić do tragedii.

Naukowiec dr Adam Czabański porusza temat prób samobójczych o charakterze

epidemiologicznym. Twierdzi, iż w tym wieku łatwo zarazić się śmiercią. Opisuje, jak w

pewnej poznańskiej szkole kolejni uczniowie truli się pigułkami. Odratowani spytani o

przyczynę odpowiadali, że próbowali się otruć, bo było to w ich szkole modne.14 Wydawać

się może, że owe zjawisko jest czymś nowym. Wróćmy jednak do roku 1774, kiedy to Goethe

wydał „Cierpienia młodego Wertera”. Utwór tak bardzo wpłyną na ludzką psychikę, że przez

Europę przeszła fala romantycznych samobójstw. Była ona na tyle silna i zauważalna, że

zastanawiano się nad wycofaniem książki z obiegu. Mówiło się wtedy o efekcie Wertera.

11 B. Hołyst, Samobójstwa dzieci i młodzieży., [w:] Encyklopedia pedagogiczna, W. Pomykało (red.), Warszawa 1993, s. 710.12 B. Hołys, Suicydologia, Warszawa 2001.13 J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 79.14 A. Czabański, Zachowania samobójcze „zaraźliwe” i pakty samobójcze wśród młodzieży, [w:] Samobójstwo, B. Hołyst, M. Staniaszak, Warszawa 2002, s. 196- 206.

Współcześnie efekt zmienił swoją nazwę na efekt Cobaina. Dlaczego? W czasie, gdy lider

zespołu Nirvana Kurt Cobain popełnił samobójstwo i wiadomość ta trafiła na pierwsze strony

gazet, na oddziałach odnotowano spory tłok. Amerykański naukowiec D. Philips uważa, że

każde samobójstwo znanej osoby, o którym mówią media zabija statystycznie 58 osób. Są to

głownie nastolatki.15 W 1984 roku czternastoletni fan Ozziego Ozbourne’a strzelił sobie w

głowę podczas słuchania piosenki „Suicide Solution”, oznaczające w polskim tłumaczeniu

„Samobójcze rozwiązanie”. Cze słowa tego utworu: „(…) where to hide, suicie is the Orly

way out. Don’t you know what it’s really about (…)”16 , w przekładzie oznaczające „Nie ma

gdzie się ukryć, tylko samobójstwo jest rozwiązaniem nie wiesz jaki jest sens życia,

prawda?”, zachęcają do samo destrukcyjnego zachowania młodych osób? „Oni dobrze

wiedzą, co robią! Są ludzie, którzy zarabiają na tym pieniądze i nie wahają się sprzedać tego

naszym dzieciom. Widzisz spokojnego, wesołego dzieciaka, który jest zadowolony z całego

świata. Sześć godzin później ten dzieciak popełnia samobójstwo”17- to słowa wypowiedziane

przez ojca chłopca, którego znaleziono martwego z słuchawkami na uszach. Czy

czterominutowa piosenka jest w stanie zachęcić człowieka do odebrania sobie życia? Prawdą

jest, iż utwór muzyczny, wiersz, film lub śmierć idola zdołają poruszyć mechanizm

psychiczny człowieka, mogą być jak pociągnięcie za spust. Warto pamiętać jednak o tym, że

rewolwer musi być wcześniej nabity.

Omawiając tematykę autodestrukcji bardzo ważna jest sprawa zapobiegania

elementów składających się na czyn samobójczy. Na pytanie, czy odebranie sobie życia przez

dziecko można przewidzieć, odpowiada dr Agnieszka Gmitrowicz: „Do końca na pewno nie,

ale są pewne symptomy, zwiastuny, które da się wcześniej dostrzec. Osoba, która myśli o

samobójstwie, zwykle o tym mówi, albo daje sygnały niewerbalne. Charakterystyczne są

rysunki młodych ludzi w depresji: ciemne kolory, dużo pustej przestrzeni, niepewna kreska,

a w temacie na przykład urwane schody, krzyże.”18 Zwiastunami przed narastającymi

zamiarami samobójczymi mogą być w większości przypadków nastroje depresyjne, zmiany

rytmu snu i apetytu, gorsze wyniki w szkole, wzrastająca izolacja społeczne oraz spadek

zainteresowań. Inne równie niepokojące sygnały to zmiana wyglądu, wzrost rozdrażnienia,

rezygnacja z posiadana ważnych wcześniej rzeczy, skłonności do alkoholu lub nałogów oraz

zaniechanie planów na przyszłość. Często alarmującymi sygnałami jest zainteresowanie

tematem śmierci. Młody człowiek zaczyna czytać książki o tematyce umierania, rozdaje

15 J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 80.16 O. Osbourne, Suicide solution, [w:] Blizzard of Ozz, 198017 J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 80.18 Tamże, s. 83.

swoje ulubione rzeczy, mówiąc, że nie będą mu już potrzebne. Komunikaty te skierowane są

do osób bliskich, często jednak trafiają w próżnię. Ania, która ma już za sobą dwie próby

samobójcze mówi: „Moi rodzice nie wiedzą. Nie wiedzą, że się tnę, że chodzę do psychiatry,

że biorę leki, że chce umrzeć. Ale wiem, że nie mogę im tego powiedzieć, że oni nie chcą

tego wiedzieć, nie umieją sobie z tym poradzić, odrzucają to.”19 W przypadku, kiedy rodzice,

nauczyciele bądź inne osoby podejrzewają u młodego człowieka skłonności samobójcze,

temat ten powinien być dokładnie zdiagnozowany. Tak niepokojące zmiany świadczą często

o złym stanie emocjonalnym jednostki, co może doprowadzić do próby samobójczej.

Unikanie więc rozmów o tego typu problematyce przyczynia się do zwiększenia ryzyka.

Potwierdza to psychiatra dr Rosalie Greenberg: „Rozmowa z młodym człowiekiem na temat

jego autodestrukcyjnych myśli może pomóc mu więcej zrozumieć i zmienić jego przekonanie,

że znajduje się w sytuacji bez wyjścia. Ignorowanie myśli i zamiarów samobójczych

prowadzi do zwiększenia prawdopodobieństwa ich realizacji.”20 Dr Agata Brzozowska mówi:

„Wielu próbom samobójczym można by zapobiec, gdyby dziecko skierowano na konsultację

do specjalisty. Ale do tego potrzebna jest świadomość, że problemy dzieci należy traktować

poważnie.”21 Dziś problemem nie jest brak perspektyw ratowania młodych ludzi próbujących

odebrać sobie życie, lecz sytuacje, w których rodzicom ciężko przełamać barierę i udać się z

dzieckiem do psychologa.

Reasumując, problem samobójstwa jest znacznie poważniejszy, niż może się

wydawać. Na świecie co 40 sekund ktoś odbiera sobie życie, to przerażające. Literatura

wskazuje, że osoby popełniające samobójstwo mimo ponoszącej klęski, wykazują się

niewiarygodnie wielką odwagą i wysiłkiem. Samobójcy uznawani są powszechnie przez

społeczeństwo za ludzi słabych. Profesorowie i naukowcy uważają ich jednak za

„nieustraszonych”. Zjawisko samozniszczenia jest znane na całym świecie. Ludzie odbierają

sobie życie bez względu na wiek, płeć, wyznanie religijne lub sytuację ekonomiczną.

Niepokojący jest jednak fakt, iż pokusa zakończenia swojego życia dotyczy coraz to

młodszych jednostek. Pomimo znanych psychologicznych, fizycznych,

psychopatologicznych, a nawet erotycznych przyczyn samozniszczeń, coraz rzadziej

samobójstwo da się przewidzieć. Każdy przypadek aktu samobójczego jest dla jednostki

czymś indywidualnym, nie możemy kilku historii wrzucić do jednego worka. Każdy czyn

prowadzący do choć najmniejszego samozniszczenia powinien być traktowany w sposób

19 Tamże.20 D. F. Papolos, J. Papolos, Przezwyciężyć depresję, Poznań 1998, s. 261.21 J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 83.

odrębny i wyjątkowy. W wielu książkach i artykułach badacze spierają się czy człowiek jest

jedynym stworzeniem na Ziemi, zdolnym do skrajnej autodestrukcji. Wprawdzie można

znaleźć przypadki, w których zwierzęta przejawiają autoagresję, to właśnie człowiek jest

właścicielem narzędzia najcenniejszego-umysłu. Złożoność egzystencji społecznej coraz

częściej obraca się przeciw nam, mimo to, człowiek posiada wszystkie narzędzia potrzebne

do zmiany swojego życia i zdobycia wszelkiego bogactwa. Umysł człowieka jest jego

sprzymierzeńcem, wystarczy tylko wierzyć, że cokolwiek sobie wyobrazi i w co uwierzy,

może osiągnąć.

Natalia Flisikowska

Bibliografia

1. Hołyst B., Staniaszak M., Samobójstwo, Warszawa 2002. 2. Jarosz M., Samozniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkomania., Wrocław 1980.3. Kula- Lic J., Problem samobójstw wśród dzieci i młodzieży., „Problemy opiekuńczo-

wychowawcze”, Lublin 2009, nr 6.4. O. Osbourne, Suicide solution, [w:] Blizzard of Ozz, 19805. Papolos F., Papolos J., Przezwyciężyć depresję, Poznań 1998.6. Patyński W. , Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, Warszawa 2003.7. Podgórska J., Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48.8. Pomykało W., red., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993.9. Światowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Zapobieganie

samobójstwom. Poradnik dla nauczycieli i innych pracowników szkoły., Genewa- Warszawa 2003.

10. Zorraquino J.C., Depresja u dzieci i młodzieży. Jak odzyskać radość życia?, Kraków 2009.