ODLUKA

O DONOENJU PROSTORNOG PLANA PODRUJA POSEBNE NAMJENE ZA NACIONALNI PARK DURMITOR

(Objavljena u Sl. listu RCG, br. 20/97)

lan 1.

Donosi se Prostorni plan podruja posebne namjene za Nacionalni park Durmitor (u daljem tekstu: Prostorni plan Durmitor).

lan 2.

Prostorni Plan Durmitor donosi se za period do 2015. godine.

lan 3.

Prostorni plan Durmitor obuhvata djelove teritorije optina: abljak, Mojkovac, Pljevlja, Pluine i avnik u granicama utvrenim Zakonom o nacionalnim parkovima (Slubeni list RCG, br. 47/91).

lan 4.

Prostorni plan Durmitor sastoji se iz tekstualnog i grafikog dijela-karata izraenih u razmjeri 1:25000.

Grafiki dio-karte iz stava 1 ovog lana ine:

Postojee stanje, namjene povrina;

Plan namjene, povrina i organizacije prostora;

Plan zatite i reima korienja prostora, i

Plan saobraajne i tehnike infrastrukture.

lan 5.

Tekstualni dio Prostornog plana Durmitor objavie se u Slubenom listu Republike Crne Gore.

lan 6.

Ova odluka stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u Slubenom listu Republike Crne Gore.

PROSTORNI PLAN PODRUJA POSEBNE NAMJENE ZA NACIONALNI PARK DURMITOR

PRVI DIO

STANJE I OCJENA ORGANIZACIJE, UREENJA I KORIENJA NACIONALNOG PARKA

1. OBUHVAT I GRANICE

1.1.Obuhvat i granice Parka

Granica Nacionalnog parka poinje jugoistono od naselja abljak, ispod vrha Javorovae (k. 1529), prua se du makadamskog puta do sela Kovaice, odakle povija prema jugozapadu do k. 1494 m. Granica produava istim pravcem do Ranisave - kota 1750, odakle granina linija ide niz Ranisavu, sputa se na Poljanicu i produava u pravcu jugozapada, zahvatajui Boljske grede, do mjesta Ravni bolj, zatim skree u pravcu juga i sputa se na Oblu glavu i na Kozaricu, odakle produava uzvodno vodotokom rijeke Komarnice do kote 1303. U produetku zahvata Studenu i izbija na veliki Burukovac (k. 2093), protee se rubom Treskavca u pravcu sjevera, preko Nikolina dola, okakog koma (k. 1930), Orijevice (k. 1839), iznad kanjona Suice i produava do Sokoline (k. 1.334) iznad ua Suice u Taru. U produetku se sa Presjeke sputa u rijeku Taru i penje se do Rudog polja, a dalje desnom kanjonskom stranom povija u pravcu jugoistoka, preko kota 1.457, 1.549, 1.861, 1.622, 1.502, 1.438 i zatim skree prema istoku do kote 1.407 m. Zatim ide u pravcu sjevera kanjonskom dolinom rijeke Drage do Crkvina (k. 1080 m), pa skree u luku prema jugu do kote 1.224 m, zahvatajui kanjon Drage, a u produetku granica vodi desnom ivicom padina ispod Javorovakih strana, ravni i Zaglavka, prelazi na igrite (k. 1231 m) sputa se preko kote 1246 na Trenjicu (k. 1006 m), presijeca Selaku rijeku iznad njenog ua u Taru, a dalje ide prirodnom granicom preko kota 1.162 i 1.120, izbija na vrh Lisac (1.437 m), odakle se ispred Vakova sputa na Borovac (k. 1304 m). Rubom kanjona, kotama 1691 i 1964 m, sputa se na ue Bistrice u Taru (759). Odatle granica se penje u pravcu jug-jugozapad, zahvatajui Crna poda i dalje vodi vododjelnicom do na Krstac (k. 1641 m), Jasia (k. 1360 m) i zahvata Zabojsko jezero, produava preko Gradine (k. 1655 m), Krcije, ispod Jeline gore, i preko Rudanaca i kota 1311 m, 1212, 1256 i 1274 m izbija ispod Razvrja. Granica dalje nastavlja vrhovima Trgalja, Crnog vrha i Elarfa, preko Tmorske glavice (k. 1425 m), Velike Kamenjae (k. 1544 m), zatim skree na istok do Pitomina (k. 1.520), odakle skree na jugozapad do mosta Otoka, koji se nalazi na kolskom putu abljak-Crno jezero, odakle skree u pravcu istoka i ide Njegoevom ulicom do raskrsnice puta za Hotel Jezera, odakle skree u pravcu jugoistoka i ide rubom izgraenog naselja abljak do objekta Jelika, odakle skree u pravcu juga, takoe, rubom naselja i izlazi na poetnu taku Javorovaa - kota 1529.

1.2. Granice zatitne zone

Polazna taka poinje sa trigonometra 1322 na lijevoj strani kanjonskog dijela Tare u Nikoviima. Odatle, nastavlja pjeakom stazom i sputa se u korito rijeke Tare, oko 1.000 metara nizvodno od ua rijeke Suice, odakle se penje na trigonometar 1456 u selu Vranovina.

Odatle granica nastavlja ka istoku preko kota i trigonometara 1460, 1789, 1869, 1556 u selu Ograenica, i produava prema sjeveru preko vrhova Preslije, izlazi na trigonometar 1458, zatim na kotu 1772 i preko trigonometra 1590 izbija na vrh Male Ljubinje - trigonometar 2073.

Odatle granica skree na jugoistok i preko trigonometra 2238, 1967, 1862, 1559, 1685, 1634, 1652, 1838, 1712, 1617, 1389, 1554 i 1196 (selo Kosanica), te kota 1207 i 1232 izlazi na trigonometar 1351, 1337, 1311, 1300 i kotu Borje - 1445 (selo Vakovo). Odavde granica skree na jug i preko trigonometra 1648 (selo Crvena Lokva) i 1646 te kote 1646 izbija na Ljeljeni vrh (1856) pa preko kote 1762 sputa se na kotu 978, a odatle u korito rijeke Tare i preko sela Bistrica nastavlja prema zapadu i izbija na trigonometre 1759, 1865, 1742, 1660, 1742, 1963, 1848 i preko taaka 1680, 1739 i 1666, presjecajui rijeku Bukovicu i put abljak-Boan nastavlja preko trigonometara 1388, 1579 i kote 1673 izlazi na trigonometar 1750 - Veliko brdo.

Od ove take granica nastavlja prema zapadu preko trigonometra 1625, 1373, 1331, odakle se sputa u korito rijeke Komarnice, nastavlja prema sjeverozapadu preko trigonometara 982, 1383, 1366, 1593, 1748, 1868, 1853, 1842, 1781 i izbija na trigonometar 1681 - Lisiija glava. Odavde granica skree prema sjeveru preko trigonometra 1759, 1452, 1545 i sputa se na kotu 1486 i istono od sela Borije presijeca kolski put abljak - Trsa i penje se na trigonometar 1696 i preko kote 1726 nastavlja do na kotu 1820 i preko trigonometara 1675, 1754, 1452, 1470, 1426 i 1340 sputa na kotu 1302, odakle granica nastavlja do poetne take.

2. IZVODI IZ PLANOVA I PROGRAMA

2.1. Prostorni plan Republike

Polazei od utvrenih ciljeva i pravaca drutveno-ekonomskog razvoja, kao i potrebe ublaavanja posljedica seizmikog i drugih prirodnih hazarda, osnovni ciljevi i pravci prostornog razvoja Republike do 2000. godine su:

racionalno korienje prostora kroz usklaen razmjetaj privrednih aktivnosti drutvenih servisa i objekata tehnike infrastrukture;

smanjivanje regionalnih razlika u nivou privrednog i drutvenog razvoja poboljanjem uslova ivota u Sjevernom regionu, i na toj osnovi bri razvoj nedovoljno razvijenih optina;

konsolidovanje i tehnoloko zaokruivanje privredne osnove Republike, proirenjem i diverzifikacijom kapaciteta, uz koordinaciju i jaanje meuoptinske i meurepublike saradnje;

potpunije intenziviranje korienja izgraenih kapaciteta, uz racionalnije korienje prirodnih resursa, posebno u oblasti industrije, poljoprivrede, turizma, umarstva i saobraaja;

odravanje i unapreivanje harmonije izmeu razvoja i okruenja, uz zatitu elemenata prirodne sredine i namjensko korienje prostora;

obezbjeivanje uslova za primjenu mjera stroge zatite poljoprivrednog zemljita;

koncentrisanje nepoljoprivrednog stanovnitva u urbanizovanim podrujima, uz uravnoteen rast gradskih naselja, u skladu sa mogunostima koje prua prostor i drugi relevantni elementi;

zatita kulturno-istorijskog nasljea i njegovo usklaeno ukljuivanje u tokove urbanizacije i privrednog razvoja, pri emu ouvanje kulturne batine, u odreenim sluajevima, ima prioritetan znaaj;

kontrola i smanjenje seizmikog rizika i rizika od drugih prirodnih hazarda.

U strukturi ureenja prostora Republike jasno se izdvajaju tri regiona, i to kako u odnosu na prirodnu osnovu tako i u odnosu na korienje prostora, aktivnosti koje se u njima razvijaju, te razliite komparativne prednosti za razvoj koje pojedini regioni pruaju.

Tako se, pored Primorskog i Sredinjeg regiona, moe izdvojiti i Sjeverni, kome pripada i prostor visokoplaninskih karstnih povri sa Nacionalnim parkom Durmitor.

Sjeverni region, koji zaostaje u razvoju, proi e kroz transformacije strukture drutveno-ekonomskog prostornog razvoja, a stanovnitvo, raspoloivost prirodnih resursa i postojea industrija predstavljae osnovu tih promjena.

U privrednoj strukturi regiona poseban znaaj imae:

proizvodnja energije i preraivaka industrija na bazi sopstvenih resursa, kao i na bazi proizvodnje elika i aluminijuma;

poljoprivreda, gdje uzgoj stoke treba da odigra veoma znaajnu ulogu;

turizam, integrisan sa poljoprivredom i primorskim turizmom;

mala privreda u vidu domae radinosti, zanatstva i turistikih servisa.

Ubrzani rast industrije, koja nee biti ograniena samo na urbane centre, apsorbovae najvei dio radnog kontigenta. Istovremeno, razvoj industrije u ovom regionu nastojae da stvori protivteu postojeoj koncentraciji u Sredinjem regionu.

Koncentrisanjem napora na osnivanju izabranih i dobro opremljenih turistikih centara podsticae se razvoj turizma u ovom regionu, obuhvatajui i seoski turizam. Promjena u strukturi privrede rezultirae rastom urbanih centara, posebno Bijelog Polja, Berana i Pljevalja, gdje se predvia najvei apsolutni porast stanovnitva. Meutim, ovim planom predvieno jaanje manjih optinskih, i razvoj suboptinskih centara preduslov je za ostvarivanje ciljeva smanjenja migracija.

Pored funkcionalnih cjelina, koje obuhvataju urbanizovane i poljoprivredne oblasti, u strukturi ureenja prostora izdvojena su podruja na kojima se zasniva ravnotea prostora, i to:

podruja sutinski vana za odravanje i zatitu hidrolokih uslova (sliva podruja podzemnih voda, izvorita glavnih rijeka, vododjelnice i zatitni pojasevi oko jezera i vodnih akumulacija);

podruja od uticaja na makroklimatske uslove (planinski vijenci i veliki umski kompleksi);

podruja zatiena zbog svojih izuzetnih ambijentalnih vrijednosti i ljepote pejzaa;

podruja znaajna za zatitu divljai;

koridori kroz koje se obezbeuje kontinuitet eko-sistema, osloboeni intenzivnih ljudskih aktivnosti.

vorita eko-sistema inie posebno zatiene oblasti sa statusom nacionalnih i regionalnih parkova, i to:

Loven, masiv Bjelasice i Biogradska gora, masiv Durmitora sa kanjonom Tare, basen Skadarskog jezera te Prokletije;

masivi Rumije, Bio i Magli, Orjen, Komovi, Maganik, Sinjajevina, Volujak, Ljubinja i Turjak sa Hajlom.

Veina ovih oblasti je ve ukljuena u dva primarna ekoloka koridora, a trei se formira na pravcu Orjen-Pusti lisac-Maganik-Sinjajevina-Kovren.

Na prostorima optina abljak, avnik i Pluine razvijae se laka industrija, orjentisana na lokalne resurse i na elemente primarne prerade baznih industrija. Mala privreda, u sprezi sa proizvodnjom relativno jednostavnih komponenti finalnih proizvoda za potrebe vodeih kapaciteta, imae pozitivne efekte na razvoj ovih optina.

Koncept prostornog razvoja poljoprivrede zasniva se na regionalizaciji prema prirodnim odlikama, specijalizaciji poljoprivredne proizvodnje na bazi utvrenih poljoprivrednih kompleksa, ve formiranu mreu centara poljoprivrednih servisa, kao i na koordinaciji razvoja poljoprivrede sa programima razvoja prehrambene industrije i komplementarnih aktivnosti. Koncept je formiran u skladu sa izdvojenim cjelinama, a na bazi ranije izvrene poljoprivredne regionalicije Crne Gore.

Tako je Sjeverni region, podeljen u tri poljoprivredna subregiona, od kojih je jedan Centralno-planinski subregion, koji obuhvata visokoplaninske karstne povri i podruja Gornje Tare. Ovaj subregion je orjentisan na proizvodnju mlijeka, mesa, vune, krompira i sakupljanje umskih plodova.

Zone intenzivne poljoprivrede su platoi Sinjajevine, Durmitora, Pivske planine, Stoca i Lole, koje posebno karakteriu visokoplaninski panjaci i tradicija stoarenja, te blizina nacionalnih parkova Durmitor i Bjelasica i budueg regionalnog parka Maganik.

Specifini problemi razvoja, pored deficitarnosti vode i ugroenosti zemljita erozijom, su neravnomjeran raspored mree naselja i zahtjevi za usklaivanje razvoja poljoprivrede sa zatitom okoline u podrujima nacionalnih parkova.

Prostorni koncept razvoja turizma zasniva se na: regionalizaciji i specifikaciji turistike ponude, smanjenju disproporcija u razvoju turistike baze izmeu primorskog i kontinentalnog podruja Republike, te na koordinaciji sa razvojem poljoprivrede i posebno ouvanjem prirodne sredine.

Prostor Crne Gore je podijeljen na dva turistika regiona: Primorski i Sjeverni, pri emu vezu izmeu njih ini Sredinji region, koji kao saobraajni vor ima u turizmu tranzitni karakter.

Sjeverni turistiki region e svoj koncept organizacije turizma zasnivati na stimulisanju podruja u kojima je mogue razvijati one vidove turizma koji obezbeuju cjelogodinje trajanje sezone, uspostavljanju ravnotee prostornog razvoja, izgradnjom dva podruja Durmitora i Bjelasice. Okosnicu mree turistikih centara inie abljak i Kolain, dok e Plav, Andrijevica, Roaje i Pluine biti takoe znaajni centri. Ovako postavljena mrea je preduslov za obezbjeivanje turistikih servisa na itavom podruju Sjevernog turistikog regiona.

U sklopu ovog regiona se nalaze i visokoplaninske karstne povri, koje obuhvataju, izmeu ostalih, i sljedee zone za razvoj turizma: na prostoru abljaka ukljuujui i naselja Mala Crna Gora, Tepca, Virak, Motiki gaj i Paina voda, razvoj komercijalnog zimskog rekreativnog i ljetnjeg, kao i razvoj seoskog turizma, te razvoj abljaka kao centra II reda.

Kao komplementarna dopuna abljaku je i razvoj tranzitnog i seoskog turizma na podruju avnika, Boana i Bukovice.

Planirani sistem saobraaja treba da obezbijedi realizaciju ciljeva prostornog razvoja, odnosno da osigura ravnomjerniji regionalni razvoj, omogui disperziju i diverzifikaciju privrede kroz poboljanje regionalnih i meuoptinskih veza, te da pobolja lokalnu pristupanost.

Okosnicu postojee mree drumskog saobraaja ine magistralni putevi koji povezuju Primorski i Sredinji i Sjeverni region Crne Gore, dok regionalni putevi dopunjuju ovu mreu.

Tako ovaj prostor presijecaju ili tangiraju sljedei putni pravci: MP Risan - Niki - Vojnik - avnik - abljak - Pljevlja - Priboj; RP Most kod urevia Tare - abljak - avnik - Niki, RP abljak - Trsa - Pluine; RP Most kod urevia Tare - abljak - Bukovica - Boan - avnik - Niki.

U okviru ove mree poseban znaaj imaju i lokalni putevi na durmitorsko-sinjajevinskoj povri, kao uslov za intenzivnije korienje ovih irokih panjakih prostora.

Prioritet u izgradnji ima i aerodrom nie kategorije u abljaku.

Opti drutveno-ekonomski razvoj do 2000. godine, praen rastom standarda i kvaliteta ivota, dovee do znaajnijeg porasta potronje vode, a time i do potrebe izgradnje odgovarajuih sistema za sakupljanje, tretman i evakuaciju otpadnih voda.

Na podruju sjevernih optina abljak i avnik bie potrebno pojaanje kapaciteta, uz sanaciju i rekonstrukciju postojeih vodovoda.

Vodosnabdijevanje seoskih naselja u bezvodnim podrujima rjeavae se izgradnjom lokalnih vodovoda. Kao izvorita vode mogui su: izvori ili vodonosne izdani u krenjakim terenima te male ili mikroakumulacije. Isti nain bi se primenjivao i za vodosnabdijevanje katuna, gdje u okviru predvienih mjera za razvoj poljoprivrede, treba izgraditi pojilita i obezbijediti vodu za pratee potrebe.

Kanalisanje otpadnih voda naselja i industrije mora se razmatrati za svaki sluaj, odnosno svaki objekat posebno, pri emu kao opte pravilo treba prihvatiti postupak separatnog kanalisanja otpadnih i atmosferskih voda.

Dispoziciju otpadnih voda i mulja izvaenog iz ureaja potrebno je poboljati na itavom podruju Republike, poklanjajui posebnu panju odgovarajuem rjeenju ispusta efluenta, izbegavajui pri tom direktne ulive u recipijent. Ni u jedno prirodno planinsko jezero ne smije se dozvoliti ulivanje otpadnih voda, bez obzira koliko su one preiene.

Energetika kao okosnica daljeg privrednog razvoja zahtijevae dalji razvoj elektroenergetike to se moe postii korienjem raspoloivih potencijala i to kroz izgradnju vie moguih hidroelektrana i proirenja postojee termoelektrane. Postoje razne projekcije, a prioriteti e se realizovati u skladu sa trenutnim mogunostima. Projekcija razvoja sistema vai i za postplanski period do 2000. godine.

U okolini Nacionalnog parka Durmitor predvia se i proglaenje sljedeih regionalnih parkova: Sinjajevina sa arancima (42.400 ha), Ljubinja (7.800 ha) te Magli, Bio i Volujak (7.200 ha) u kojima je reim zatite liberalniji.

Kao spomenik prirode na podruju Durmitora je uvrena zajednica bora krivulja (5.200 ha).

Stvaranje sistema ekolokih zona i koridora usmjereno je efikasnijoj zatiti ugroene faune na podruju itave Republike. Predvieno je da se, kao kljuni, oforme sljedei koridori:

du linije koja povezuje Rumiju sa Lovenom i Orjenom;

du linije koja slijedi vododjelnicu jadranskog i crnomorskog sliva;

du linije koja, polazei od Orjena i Lovena, preko Maganika i Sinjajevine, stie do Durmitora, odnosno Kovrena, popreno ostvaruje vezu izmeu dva pomenuta paralelna koridora.

Unapreenje prirodne sredine, iako bioloki eko-sistemi nijesu bitno ugroeni, namee se kao potreba u nekim podrujima ve sada, obuhvatajui:

podizanje zatitnih uma i zatita poljoprivrednog zemljita

(kroz rigoroznu kontrolu gradnje na ruralnim prostorima, koju treba locirati na neproduktivnom zemljitu ili zemljitu najnieg kvaliteta);

preduzimanje mjera za rekultivaciju i sanaciju pejzaa

poboljanje pojedinih komponenti eko-sistema (to se prije svega odnosi na vode, vazduh i buku; preduslov za to je formiranje adekvatnog katastra sa neophodnim podacima, kako bi mogle da se predvide i preduzmu odgovarajue mjere i reimi kontrole kvaliteta vode i vazduha).

U zatienim zonama nuno je izbjegavati sadraje koji bi mogli doprinijeti njihovoj degradaciji, a s druge strane razvijati one koji omoguavaju njihovo potpuno ukljuivanje u savremene tokove.

Na podruju sjeverne Crne Gore neophodno je valorizovati specifina stoarska naselja (katune). Zahtjevi usmjereni ouvanju i unapreenju vrijednosti ovog dijela nasljea i polaze od naglaene orjentacije ka obnavljanju poljoprivrednih aktivnosti i razvoju turizma na velikom dijelu ruralnog prostora, a u posebnim sluajevima i od mogunosti za proglaavanje pojedinih cjelina za etno-parkove.

Arheoloke lokalitete treba u veoj mjeri istraiti i na odgovarajui nain ukljuiti u proces razvoja.

Zatitu spomenika koji se dispozicijom uklapaju u ambijent okruenja treba usko povezati sa aktivnostima na zatiti prirode.

U skladu sa projekcijama razvoja i konceptom organizacije ureenja i korienja prostora Republike do 2000. godine utvrene su smjernice i postavke za izradu prostornih planova uih teritorijalnih cjelina.

Saglasno konceptu policentrinog modela organizacije i regionalne diferencijacije strukture, definisane su sljedee politike za tri izdvojena regiona: namjena povrina i distribucija aktivnosti, mrea naselja i distribucija stanovnitva, te zatita i unapreenje prirodne sredine.

Tako na podruju Sjevernog regiona, izmeu ostalog, treba:

intenzivirati stoarstvo kao glavni pravac razvoja poljoprivrede u regionu; ve razvijeno stoarstvo na Pivskoj i Jezerskoj povri i Sinjajevini treba unapreivati, a u ostalim podrujima na manjim kompleksima panjakih povrina treba pospjeivati razvoj malih farmi;

konsolidovati umske komplekse i sprovesti poumljavanje, koje ima za cilj stvaranje zatitnih uma a to treba da bude glavni pravac razvoja u oblasti umarstva; ovo je bitno i sa stanovita reprodukcije i zatite od erozije i klizanja terena, posebno u zonama vodnih akumulacija;

rezervisati zemljite za izgradnju naznaenih hidroenergetskih sistema i formulisati namjenu ovog zemljita do poetka gradnje akumulacija; pri tom nastaviti istraivanja mogunosti izgradnje malih akumulacija na pritokama glavnih rijeka, koje bi se koristile za proizvodnju energije, regulisanje rjenih tokova i obezbjeenje voda potrebnih poljoprivredi;

usmjeriti razvoj turizma, posebno zimskog, na formiranje centara dovoljno jakih da privuku turiste, obezbjeujui im odgovarajui nivo usluga;

unapreivati i razvijati seoski turizam u ruralnim oblastima (veina naselja ima dobre uslove za to, ali pristupanost i blizina dobro opremljenih centara je preduslov za uspjean razvoj takvog vida usluge); izbor ruralnih naselja za razvoj seoskog turizma kombinovati sa lociranjem ugostiteljskih i rekreacionih kapaciteta, potrebnih i stanovnitvu;

proiriti privrednu osnovu abljaka, Pluina i avnika, uz unapreenje funkcionalne integrisanosti; porast stanovnitva sva tri grada zahtijevae jaanje njihove prirodne osnove, to treba postii razvojem turizma u abljaku, poljoprivrede u avniku i industrije u Pluinama;

(ova tri naselja, kao prirodne kapije Nacionalnog parka Durmitor treba da iskoriste turistiki promet usmjeren ka Parku);

formirati umske pojaseve za zatitu od vjetra na visokim karstnim platoima u irem podruju Durmitora.

Konceptom organizacije i ureenja prostora Republike do 2000. godine, u okviru ve izdvojenih funkcionalnih cjelina, definisane su i kljune zone prostornog razvoja.

Svaka zona je okarakterisana sa 5 elemenata, obuhvatajui pri tom samo najvanije i najspecifinije aspekte za svaku zonu.

Jedna od 14 kljunih je i zona Durmitora, za koju vae sljedee preporuke:

Resursi i potencijali:

Nacionalni park Durmitor sa velikim kanjonom Tare; izgraeni turistiki kapaciteti; tradicija i renome abljaka za dvosezonsko korienje; znaajni kompleksi uma; hidroenergetski potencijal rijeke Tare.

Prioriteti razvoja: turizam, ukljuujui i specifinu ponudu seoskog turizma; poljoprivreda, orjentisana na razvoj stoarstva; industrija prerade drveta (na postojeoj lokaciji).

Zahtjevi okruenja: zatita prirodne zone u cjelini, sa naglaskom na ouvanje njenog integriteta i integriteta postojeih ekosistema.

Kontrola seizmikog rizika: primjena svih mjera pri projektovanju zgrada i drugih inenjerskih objekata, uzimajui u obzir i indukovanu seizminost od hidroakumulacija.

Preduslovi: formiranje ire zatitne zone sa tendencijom povezivanja sa susjednim (buduim) regionalnim parkovima Sinjajevina sa arancima i Magli-Volujak; funkcionalno povezivanje ove zone sa zonom avnik-Pluine, imajui u vidu na osnovu dananjeg ukupnog razvoja, postojanje Durmitorske subregije.

2.2. Prostorni plan Optine abljak

Prioriteti razvoja optine abljak na osnovu definisanih ciljeva, a koji su u saglasnosti sa planovima vieg reda, su:

bri razvoj poljoprivrede,

razvoj preraivakih kapaciteta u maloj privredi i komunalne infrastrukture,

dinamian razvoj turistiko-ugostiteljske privrede,

razvoj proizvodnih kapaciteta u oblasti umarstva i trgovine,

potpuniji i skladniji razvoj ostalih privrednih i neprivrednih djelatnosti.

Sve ove aktivnosti moraju biti u skladu sa zatitom i unapreenjem prirodne i stvorene sredine.

Postoje realne mogunosti da e se negativne demografske tendencije zaustaviti i da e doi do laganog rasta broja stanovnika na bazi prirodnog prirataja.

Migracije e unutar optine biti nastavljene zbog potrebnog demografskog jaanja optinskog centra i prirodne gravitacije ka centrima.

Planira se jaanje privredne osnove razvojem djelatnosti vezanih za prirodnu osnovu (poljoprivreda, umarstvo i prerada drveta, energetika, turizam i ugostiteljstvo) sa orjentacijom maksimalnog korienja prirodnih resursa.

Veina ovih potencijala se nalazi na ruralnom podruju, to e svakako doprinijeti njegovoj stabilizaciji.

Poljoprivreda kao djelatnost od izuzetno velike vanosti za ovo podruje, bie osnova ruralnog okruenja. Na ovom prostoru je mogue organizovati, uzimajui u obzir raspoloive ljudske i prirodne potencijale oko 80 govedarskih i isto toliko ovarskih farmi, to bi angaovalo oko 200 poljoprivrednika, oko 2000 ha panjaka i oko 200 ha livada. Bie zastupljene itarice, povre i krmno bilje.

umarstvo zadovoljava sadanje i budue potrebe. Poveanje povrina pod umama, zatita uma i umsko-uzgojni radovi dobie posebno na znaaju. Planira se godinje poumljavanje oko 30 ha, a planira se i izgradnja oko 20 km umskih puteva.

Industrija e dobiti na zamahu, poveanjem finalizacije drveta, izgradnjom radiointenzivnih kapaciteta tkzv. male privrede, te velikim objektom hidroelektrane na Tari.

Izuzev pogona male privrede koji e biti locirani na abljaku, zbog prevazilaenja sezonskog karaktera privrede, korienja postojeih infra-strukturnih rjeenja i eliminisanja nezaposlenosti, ostali industrijski objekti bie locirani na ruralnom podruju.

Najznaajniji kapaciteti ugostiteljstva i turizma i dalje e biti na podruju naselja abljak. Planira se poveanje osnovnog i komplementarnog smjetaja i vanpansionske potronje.

Predvia se oko 2100 leaja u osnovnom i 1200 leaja u komplementarnom smjetaju. Na ruralnom podruju planira se aktiviranje ove djelatnosti u dijelu komplementarnog smjetaja (domaa radinost) i vreg povezivanja sa osnovnim punktom u abljaku. Ostale privredne djelatnosti imae ulogu pratioca razvoja - planira se jaanje njihovih funkcija, shodno razvoju prioritetnih djelatnosti, a to je bitno za ruralno podruje.

Razvoj drutvenih djelatnosti bie ogranien i uglavnom sveden na naselje abljak. Zbog demografske strukture proces zatvaranja osnovnih kola bie nastavljen.

U pojedinim seoskim naseljima formirae se vienamjenski objekti za administrativne i kulturne funkcije. Disperznost naselja i njihova mala naseljenost ne omoguavaju planiranje znaajnijih vanprivrednih sadraja, tako da e optinski centar i dalje biti osnovni punkt ovih djelatnosti.

Na ovaj nain doi e do promjena privredne strukture i razbijanja monostrukturnih karakteristika podruja. Djelatnosti industrije, turizma, umarstva i poljoprivrede bie oslonci razvoja, uz postupni razvoj ostalih privrednih i vanprivrednih djelatnosti.

Polarizacija funkcija izmeu abljaka kao optinskog i Njegovue kao sekundarnog centra izvrena je prema predisponiranosti za pojedine djelatnosti (abljak: turizam; Njegovua: industrija). Na taj nain je dobijen bipolarni sistem prostorne organizacije sa relativno kratkim rastojanjem polova (67 km), to uz dobre infrastrukturne veze garantuje funkcionalnost i racionalnost prostornog modela optine. U ostalim naseljima gravitirajuih podruja predvia se zastupljenost samo pojedinih djelatnosti i to: Mala Crna Gora (trgovina, zanati, ugostiteljstvo, osnovno obrazovanje, kultura, zdravstvo i uprava) i Tepca (trgovina, zanati, ugostiteljstvo, kultura, zdravstvo, uprava i turizam).

Zatita prirode predstavlja uslov razvoja, odnosno opstanka, jer htjeti ivjeti od prirodnih resursa i ljepota podrazumjeva ne samo zatitu ve i unapreivanje. Saglasno tom cilju potrebno je obezbijediti:

aktivnu zatitu i unapreenje prirode;

poboljanje uslova ivotne sredine u postojeem seoskom i gradskom tkivu adekvatnim opremanjem infrastrukturom;

razmjetaj novih funkcija samo na osnovu analiza o podobnosti njihovog smjetaja u prostoru;

razdvajanje zona oprenih namjena sistemom zatitnog (tamponskog) zelenila;

uvanje zemljita neangaovanog za potrebe razvoja, poumljavanjem terena na velikim nagibima, suzbijanjem erozije;

spreavanje izgradnje bilo kog objekta koji bi se mogao pojaviti kao zagaiva vazduha;

saniranje prostora Njegovue degradiranom eksploatacijom i preradom drveta i ljunka;

saniranje i unapreivanje Crnog jezera i Otoke i kontrola njihovog optimalnog ivota, zatvaranje ponora Jezera i Otoke i revitalizacija Mlinskog potoka;

stvaranje uslova za uspjenu zatitu svih voda (podzemnih i povrinskih) od izvora zagaenja, pri emu zatita postojeih i buduih izvorita pitke vode mora biti potpuna i sigurna.

Kako se gotovo treina abljake optine nalazi u sastavu Nacionalnog parka Durmitor, to podrazumjeva poseban nain korienja, zatite i unapreenja ovog prostora, a u skladu sa utvrenim reimima, odnosno stepenima zatite koji su definisani Programom ureenja parka, Zakonom o nacionalnim parkovima, Zakonom o zatiti prirode i Meunarodnom konvencijom o zatiti prirodne batine.

Na podruju parka izdvojene su zone posebne zatite i to: Crno jezero sa umom u neposrednoj blizini, sliv krkih jezera i ua kanjonska dolina Suice, prauma jele i smre u slivu Mlinskog potoka, Barno jezero sa najuom okolinom, uma crnog bora Crna poda, ua kanjonska dolina rijeke Tare i najua okolina Zabojskog jezera u kome su definisane aktivnosti koje se smiju ili ne smiju odvijati.

Na prostoru cjelokupnog parka ne smije se dozvoliti unoenje alohtonih vrsta flore i faune.

Neophodno je izdvajanje posebnog speleolokog rezervata u zoni Vjetrena brda - Surutka - Zeleni vir - Mali lomni do - Uvita greda (povrine oko 3,5 km2).

U interesu zatite osnovnih vrijednosti parka, a naroito faune, potrebno je formirati zatitnu zonu parka, kojom bi se obuhvatio gravitacioni dio viih kota. Prema dugoronoj projekciji zatite prirode, juna i jugoistona strana parka se granii sa regionalnim parkom iji obuhvat je u zoni Tepaca i aranaca, odnosno Kuajevice i Sinjajevine, dok je zapadna strana parka naslonjena na Park prirode Pivskih planina.

Korienje prirodnih, ali i drugih vrijednosti u zatitnoj zoni je nuno uskladiti sa zahtjevima zatite i unapreivanja prirodne sredine.

Na temelju dosadanjih izuavanja i interesa razvoja ocijenjeno je da teritoriju optine abljak izvan granica nacionalnog parka treba proglasiti regionalnim parkom. To znai da bi se sve aktivnosti u okvirima regionalnog parka odvijale koordinirano u interesu osnovnog pravca razvoja optine abljak.

Takoe su zatieni i svi osnovni izvori, jezera, manji vodotoci, bare i movare. U tim zonama nije dozvoljeno naruavanje prostora, bilo gradnjom ili neplanskim korienjem, zagaivanjem i nepropisnim kaptiranjem odnosno zatvaranjem izvorita i time znatnim naruavanjem prirodnih ekosistema.

Na kraju abljakog kanala, pred ispustom u ponore, trebalo bi da se izradi ureaj za preiavanje otpadnih voda, ime e se izbei zagaenje podzemnih voda u pravcu Ninkovia, Borja, Tepca i same rijeke Tare.

Predvieno je da se dispozicija smea obavlja na novoj sanitarnoj deponiji u podruju arkovog polja.

Podruje Durmitora je bogato kulturno-istorijskim spomenicima koji su izvanredno uklopljeni u durmitorski ambijent.

Oko svakog spomenika treba obezbijediti zatitnu zonu kao sastavni dio tog spomenikog fonda.

Sva naselja u parku i neposrednoj okolini, kao vrijedne ambijentalne cjeline, treba urediti u duhu autentine arhitekture, koja je dio ukupnih vrijednosti kulturne batine parka odnosno masiva u cjelosti. Za ova naselja je nuno uraditi i posebne planove ureenja i treba ih osposobljavati za odmor i rekreaciju posjetilaca.

U neposrednoj blizini doma NP mogue je organizovati etnopark durmitorskog masiva, to e nesumnjivo biti jo jedna vrijednost i znaajna ponuda posjetiocima abljaka i Nacionalnog parka.

Regionalni put urevia Tara - abljak - Niki i dalje e predstavljati okosnicu mree puteva, dok e se regionalni put abljak - Trsa - Pluine modernizovati.

Mrea lokalnih puteva kvalitativno e se poboljati izgradnjom novih 35 km, uglavnom na podruju Sinjajevinske povri, kojima bi se povezali sa susednim optinama, odnosno dolinom Tare, pri emu je osnovni motiv njihove izgradnje razvoj turizma i poljoprivrede.

2.3. Prostorni plan optine avnik

Osnovni ciljevi razvoja optine avnik su:

racionalno i efikasno korienje razvojnih potencijala uz osavremenjavanje proizvodnih procesa;

podsticanje razvoja poljoprivrede sa orjentacijom na proizvodnju bioloki vrijednije hrane;

formiranje integrisane mree naselja sa jasno definisanim sekundarnim naseljima;

unaprijeenje saobraajne i ostalih vidova infrastrukture.

Tradicionalna poljoprivredna grana je stoarstvo. Podruje Sinjajevine sa bogatim panjacima i kvalitetnom travom je izuzetno pogodno za razvoj ovarstva. Ova grana treba da se dalje razvija preko podizanja minifarmi ovaca (50100 grla po farmi), iji su glavni produkti mlijeni proizvodi i suvo meso. Na mini farmama se kao dopunske djelatnosti mogu organizovati proizvodnja povra (krompir, kupus...) i razvijati seoski turizam ili kuna radinost.

Postoje i uslovi za razvoj konjarstva, ribarstva, uzgoja krznaica i rasnih pasa, pelarstva i prikupljanja umskih plodova i ljekovitog bilja (naroito na platou Sinjajevine).

ume i umska zemljita u optini predstavljaju znaajan resurs koji je ugroen neplanskom sjeom.

Zato je neophodno da se nastave zapoeta poumljavanja (60 ha godinje) i rekonstrukcije niskoprinosnih uma. Najpogodniji tereni za razvoj umarstva su sredinji i juni dio optine, preteno strmih nagiba i skloni eroziji.

Raznovrsni tereni planina, brda i pobra na podruju optine pruaju mogunosti za razvoj komplementarnog turizma u okviru biofarmi i katuna kao specifinog vida seoskog turizma. Za zimski turizam postoje pogodni tereni na padinama Krnavske glavice, Osrovice, Lole, urima, Zebalca, uz uslov da se omogue dobre saobraajne veze. Raznovrsna turistika ponuda bi u svim vrstama smjetaja mogla imati do 1000 leaja, i predstavljala bi element za kompletiranje turistikog centra u abljaku.

Glavni punktovi su: podruje Gornje Bukovice (kontakt-zona Nacionalnog parka Durmitor) i podruje Krnova (naselja Malinsko, Donja i Gornja Bijela i Miloevii), kao i postojei kapaciteti u avniku, Boanu i Mljetiku.

U narednom periodu se ne oekuje irenje naselja, osim avnika, s obzirom na procese opadanja broja stanovnika u gotovo svim naseljima.

Naselja treba komunalno opremiti, ali i objektima drutvenog standarda, u skladu sa potrebama i mogunostima.

Razvoj industrijskih objekata bie usmeravan na optinski i sekundarni centar - avnik i Boan.

Turistike zone, zone izvorita vode, zone kulturno-istorijskih spomenika, podruje nacionalnog parka Durmitor tretiraju se kao povrine ija se namjena nee mijenjati.

Osnovu mree puteva ine regionalni pravci: Niki-avnik-abljak-urevia Tara (R6) i Mioska-Boan-avnik (R19).

Poloaj avnika i okolnih naselja bie bitno popravljen kada se realizuje magistralni pravac Niki-avnik-abljak, a dovretkom putnog pravca Boan-Pluine, avnik postaje vana raskrsnica puteva.

Mreu puteva dopunjavaju i brojni lokalni pravci.

Za dio teritorije optine avnik koji je u sastavu Nacionalnog parka Durmitor predvia se poseban reim korienja i zatite prirodnih i stvorenih dobara.

Na tom sjevernom dijelu optine se nalaze: Dobri do sa izvoritem Komarnice, Vrh Boljske grede i kanjon Komarnice-Draginica te dio Poenske doline sa Modrim i Srabljim jezerom.

Tu su takoe i geomorfoloki i hidroloki objekti izuzetne vrijednosti kao i dio speleoloki najperspektivnije zone - Vjetrena brda, Bolj, Lojanik, Treskavac sa Dubrovskim.

Ovim planom se predlae zatita sljedeih posebno vrijednih prirodnih cjelina:

kanjoni rijeke Komarnice, Pridvorive, donjeg dijela Bukovice i Bijele (kao regionalni parkovi prirode);

lokalitet u zoni naselja Mljetiak (kao memorijalni prirodni spomenik);

kraka vrela tipa mikavice-potajnice Glava avnika, Glava Bukovice, Dubrovska vrela (kao hidrografski objekti - spomenici prirode).

U skladu sa zakonima, na ovom podruju se mogu obavljati i privredne, turistiko-rekreativne djelatnosti koje ne naruavaju prirodni izgled i ljepotu ambijenta i pejzaa.

Zato budua prostorna organizacija optine treba da uvai potrebu zatite i unapreenja posebno vrijednih prirodnih dobara pri koncipiranju razvoja djelatnosti, naseljavanja i izgradnje.

2.4. Prostorni plan optine Pluine

Na bazi utvrenih ciljeva odreeni su osnovni pravci i prioriteti razvoja:

maksimalno korienje postojeih proizvodnih kapaciteta, naroito u industriji;

razvoj poljoprivrede, naroito stoarstva;

razvoj turizma i turistike privrede;

razvoj privrede.

Koncept razvoja poiva na djelatnostima industrije i poljoprivrede potpomognutim ostalim djelatnostima kao to su umarstvo, ugostiteljstvo i turizam. Razvoj drutvenih djelatnosti pratie trend ukupnog razvoja sa osnovnom funkcijom zadovoljenja potreba stanovnitva.

Mrea naselja na ovome prostoru je vrlo disperzna, a niz naselja ima demografske potencijale, pojedinano ili kao grupa naselja, gdje treba stvoriti privredna jezgra, odnosno polove razvoja optine. Uslov za to je i kvalitetna infrastrukturna mrea.

Neophodno je smanjiti razlike u razvoju pojedinih podruja i naselja na teritoriji optine, uz obezbjeenje ravnomjernijeg i simultanog razvoja, aktiviranje zalea i izbor sekundarnih centara optine.

U poljoprivredi e doi do intenzivnijeg korienja danas nedovoljno korienog zemljita, a stoarstvo e uz postupnu promjenu rasnog sastava stoke i dalje biti osnovna djelatnost. Kako zemljite nije ograniavajui faktor razvoja realno je oekivati poveanje za 20% broja grla goveda, dok bi broj ovaca ostao na istom nivou. I biljna proizvodnja bie usmjerena na razvoj stoarstva i to na panjacima i livadama, dok e krompir biti i dalje glavna povrtlarska kultura.

Na rijeci Vrbnici postoje povoljni uslovi za uzgoj ribe i riblje mlai.

U domenu umarstva predvia se poveanje obima sjee, kako bi se mogao pratiti pogon primarne prerade. Postojei lokaliteti sjee dugorono omoguavaju kvalitetnu i dovoljnu prirodnu osnovu.

Postojei industrijski kapaciteti zadrae sadanji nivo, a predvia se i otvaranje novih, malih pogona sa preraivakim kapacitetima. Lokacija pogona je u Pluinama, Goranskom, Breznima, Trsi i Stabni.

U pogledu razvoja turizma planira se otvaranje vie punktova: dogradnja hotela i izgradnja autokampa u Pluinama, izgradnja motela u Goranskom. Komplementarni smjetaj (domaa radinost) planira se u naseljima Trsa, Pie, Polje Crmniko i Stabna.

Magistralni put Niki-Pluine-Foa predstavljae okosnicu mree puteva, dok e se regionalni put abljak-Trsa-Pluine modernizovae se i produiti od Pluina ka Gackom. Mrea lokalnih puteva bie kvalitetno poboljana i upotpunjena sa oko 20 km novih puteva na Pivskoj povri.

Neophodno je sprovoditi zatitu prirodnih vrijednosti unutar Nacionalnog parka Durmitor kao i unapreenje, sanaciju ve degradiranog priobalnog prostora oko Pivskog jezera.

Ovim planom se predvia uspostavljanje regionalnog parka prirode, koji bi obuhvatio vei dio optine sa blaim tj. slobodnijim reimom korienja prostora.

Unutar tog prostora bi se uspostavile razliite kategorije zatite: specijalni prirodni rezervati, spomenici prirode, zatitne zone oko spomenika kulture, zatitne zone akumulacije HE Piva i rezervati pojedinih vrsta divljai. Posebnu panju treba posvetiti dolini rijeke Pive i Vrbnice.

2.5. Program integralnog razvoja Durmitorskog podruja

Uporine take su:

meunarodno priznati eko-prostori

znaajne povrine uma i panjaka

prirodni elementi za razvoj turizma

relativno povoljan poloaj

Ogranienja su:

infrastrukturna ogranienost obima

populacione karakteristike

nivo opremljenosti

nedostatak domaeg i stranog kapitala

fizika ogranienja u picu sezone

suprotnost zatite i korienja prostora

Ciljevi su:

usklaivanje ekonomskog razvoja sa imperativom ouvanja prirode

orijentacija na razvoj turizma, proizvodnju bioloki vrijedne hrane i uslunih djelatnosti

razvoj drutvenih djelatnosti i postizanje vieg kvaliteta ivota;

izgradnja infrastrukture

gradirana zatita prostora u skladu sa meusobno usklaenim razvojem brojnih djelatnosti i aktivnosti

onemoguavanje spontanog i neorganizovanog koncentrisanja objekata raznih namjena

identifikacija i otklanjanje svih arita zagaivanja

zaustavljanje procesa iseljavanja.

Akcenat u ovom dijelu Republike treba dati na razvoju turizma, kao dvosezonske aktivnosti, i poljoprivrede, prije svega stoarstva (prema Zelenoj strategiji Crne Gore).

To bi, uz aktiviranje domae radinosti i racionalnu eksploataciju uma i ljekobilja, omoguilo integralni razvoj Durmitorskog podruja.

Inae, u zoni Nacionalnog parka Durmitor predvia se 5.500 leaja, od ega 55% u osnovnom i 45% u komplementarnom smjetaju.

3. OCJENA POSTOJEEG STANJA PROSTORNOG UREENJA

3.1. Istorijski razvoj i dosadanja istraivanja

Ideja da se izuzetne prirodne vrijednosti i ljepote Durmitora proglase Nacionalnim parkom zaele su se jo davne 1934. godine. Tada su predloene dvije zone: ua i ira. Ua zona bi obuhvatila i bila rezervisana za ljetovanje po sistemu logorovanja u slobodnoj prirodi, a ira zona bi bila slobodna za podizanje manjih naselja po sistemu manjih ljetovalita sa hotelima i privatnim planinskim kuicama.

Posebnu ulogu u popularizaciji ovog kraja imaju Udruenje Durmitoraca u Beogradu i Drutvo prijatelja Durmitora iji je zadatak, pored ostalog, bio da uine sve da prirodne ljepote Durmitora i okoline budu iskoriene za narodno dobro. U novije vrijeme sve je aktivniji Centar za razvoj durmitorskog podruja d. d.".

Durmitor je proglaen nacionalnim parkom Zakonom Narodne skuptine Crne Gore 6. 8. 1952. godine (Sl. list NR Crne Gore, br. 1617/52).

Jo tada je preporueno da se efikasna zatita ne moe svesti na davanje posebnog tretmana pojedinim biljnim i ivotinjskim vrstama, ve da treba tititi ceo Durmitor sa svim njegovim vrijednostima.

Prvi Zakon o zatiti prirode (Sl. list NR Crne Gore, br. 17/61) je predvidio da se upravljanje nacionalnim parkovima vri po posebnim propisima. Meutim, posebnih propisa, ni daljih akcija oko regulisanja statusa nacionalnog parka, nije bilo do 1978. godine, tj. do donoenja Zakona o nacionalnim parkovima u SR Crnoj Gori (Sl. list SR Crne Gore, br. 6/78).

Ovim zakonom je utvreno da se upravljanje nacionalnim parkovima vri prema posebnim propisima, a utvrena je obaveza da se donese akt o unutranjem redu, to je uinjeno dvije godine kasnije (Sl. list SR Crne Gore, br. 29/80), ime je obuzdana stihijnost u korienju dobra na prostoru Parka.

U pomenutom zakonu o zatiti prirode sa dopunama zakona (Sl. list SR Crne Gore, br. 12/65) ukazuje se da su odredbama ovog Zakona zatieni svi objekti ive i neive prirode, bez obzira u ijoj se svojini nalaze.

U elji da se nae najcjelishodnije reenje za razvoj itavog sliva Tare, a samim tim i dijela sliva koji ulazi u granice optine abljak i NP Durmitor, sliv Tare je izdvojen kao posebna cjelina zatite i zona za budui razvoj planinskog turizma kao osnovnog pravca privrednog razvoja sjevernog dijela Crne Gore.

U tom cilju, na Prvom jugoslovenskom simpozijumu o zatiti rijeke i kanjona Tare, odranom septembra mjeseca 1972. godine, usvojeni su, pored ostalih, sljedei zakljuci:

da rijeka Tara, u cijelom svom toku, sa svojim kanjonom predstavlja izuzetnu prirodnu vrijednost koju treba posebno zatititi;

da su problemi zatite rijeke i kanjona Tare prerasli u jugoslovenski problem;

da je neophodno dograditi, pootriti i dosljedno sprovoditi zakonske propise kojima se regulie korienje prirodnih bogatstava;

da sve dosadanje i budue aktivnosti na ovom podruju moraju biti meusobno usklaene, kako bi se najcjelishodnije, kao zajedniko dobro, optimalno iskoristilo za najdui vremenski period;

da se na osnovu ovoga obave dalja kompleksna nauna istraivanja na temelju kojih bi se objektivno fundirale privredna, prostorna, nauna, kulturna i drutvena aktivnost;

u tom smislu neophodno je formirati jugoslovenski fond za zatitu rijeke i kanjona Tare.

Potujui zakljuke Simpozijuma, formiran je 29. januara 1973. godine u Titogradu Jugoslovenski komitet za zatitu rijeke i kanjona Tare sa svojim radnim tijelima: komisijama, fondom za zatitu Tare i programom rada koji proistie iz zakljuaka simpozijuma.

Angaovanjem Republikog zavoda za zatitu prirode i Komiteta za zatitu Tare, pokrenuta je velika drutvena akcija na iznalaenju najpogodnijih rjeenja za zatitu Tare.

U tu akciju ukljueni su, pored zainteresovanih drutveno-politikih i privrednih organizacija u SR Crnoj Gori i Jugoslaviji, i neke meunarodne organizacije kao to je UNESKO, UNEP (Meunarodni fond za zatitu ovjekove okoline) i dr.

Ovakva aktivnost imala je za posljedicu da kanjonsku dolinu UNESKO uvrsti 17. 1. 1977. godine u program ovek i biosfera (M&B).

Cijenei ukupne prirodne vrijednosti nacionalnog parka Durmitor, kao dobra optedrutvenog interesa, u kome se cio sliv Tare tretira kao zona posebne zatite izuzetnih ljepota i znaaja, a na predlog jugoslovenske vlade, UNESKO je preko Komiteta za svijetsku, kulturnu i prirodnu batinu na svom zasjedanju u Parizu od 1. do 6. septembra 1980. godine, doneo odluku o upisu NP Durmitor u Spisak svjetske kulturne i prirodne batine.

Zakon o zatiti prirode iz 1989. godine redefinie kategorije prirodnih dobara za zatitu odnosno utvruje nadlene organe koji ih proglaavaju.

Zakonom o nacionalnim parkovima iz 1991. godine definisane su granice, upravljanje parkom, zone posebne zatite i mjere ureivanja i unapreenja prirodnih dobara, kao i neka druga pitanja od znaaja za korienje prirodnih dobara.

3.2. Prirodne karakteristike

3.2.1. Reljef

Prostor Nacionalnog parka Durmitor i njegove zatitne zone karakteriu izuzetne osobine reljefa, kakve se rijetko sreu i kod nas i u svijetu. Ovaj prostor pripada Dinaridima i njegov je reljefno najkompleksniji dio.

Reljefni oblici su stvoreni prije svega tektonskim procesima u vrijeme oticanja Panonskog jezera kroz erdap, pa je Drina, kao njegova pritoka, morala da usaglasi profil svog korita sa povlaenjem Panonskog jezera. Ovaj proces se uzvodno prenio i na njene sastavnice, Pivu i Taru, i njihove pritoke. U vrijeme najjaeg izdizanja, ali i uravnjivanja povri u eocenu i oligocenu, vrilo se i snano usijecanje kanjona u krenjakom masivu. Sa ovim procesima odvijala se i karstifikacija koja je bitno doprinijela izgledu reljefa i stvorila svojevrsne krake oblike reljefa i kraku hidrografiju. Zato to su vode brzo ponirale, nije dolo do spiranja i uobljavanja strana, koje su ostale strme, a doline uske. Izdizanje je bilo i kasnije, u miocenu i pliocenu, ali se odvijalo postupno i u tom periodu su stvorene osnovne konture jezersko-pivske povri.

Pored ovog faktora, na reljef su uticali i raznovrstan geoloki sastav i graa, te petrografski sastav zemljita.

U reljefu NP se izdvajaju planinski grebeni Durmitora, Sinjajevine, Proenske planine, Ljubinje i Pivske planine, povri Jezera, Pive i Drobnjaka, Malocrnogorski plato i Nedajsko - Kneevika povr i kanjoni Tare, Suice, Drage, Komarnice i Grabovice i klisure Vakovske i Selake rijeke.

3.2.1.1. Kanjoni

Na prostoru prenika oko 50 km usjeklo se pet, odnosno est kanjona, to je rijetkost i u svjetskim razmjerama.

Kanjon Tare, kao jedinstvena pojava po svojoj dubini, od 1000, a mjestimino i 1300 m, svrstava se odmah iza Velikog kanjona rijeke Kolorado (SAD). Kanjon Tare se prostire od ua Bistrice do epan Polja i ima duinu od 93 km, od ega je na prostoru NP Durmitor 78 km.

Kanjon je usjeen u trijaskim i jurskim krenjacima, ija se monost poveava u donjem dijelu toka Tare. U samom kanjonu je vrlo malo proirenja i ona se javljaju na mjestima gdje su u podini trijaskih krenjaka kriljci i pjeari donjeg trijasa.

Proirenja su: dobrilovinsko, premansko, ureviatarsko, levertarsko i tepako.

U proirenjima i na mjestima ua pritoka nalaze se erozivne terase i one se pojavljuju uslijed razliitosti stijenskog sastava zemljita kojim je Tara prosijecala svoj tok i kao razlika erozione snage rijeka tokom vremena.

Najkarakteristinije i najvanije terase su: Veerinovac, relativne visine 561 m i apsolutne 1350 m, Crna poda, relativne visine 235 m i apsolutne 964 m, Kracia brijeg, relativne visine 198 m i apsolutne visine 987 m i Karaula 150 m, relativne i 890 m relativne visine. Na uima Tarinih pritoka konstatovano je pet nivoa ljunkovitih terasa.

Kanjon Suice je usjeen u sprudnim mezozojskim krenjacima. Smjeten je izmeu Durmitora i Pivske planine, dug je 15 km i dubok 700 m. Kanjon Suice se u svom gornjem dijelu preko krenjakog odsjeka Skakala nastavlja u uvalu Dolovi, poslije nje u uvalu krke.

Kanjon rijeke Drage je usjeen u istonim obroncima Ljubinje izmeu povri Ograenice i Bobova. Nizvodno od Telovog panja dolina Drage prelazi u kanjonski dio. Poduni profil karakterie neusaglaenost nagiba po talvegu.

Kanjoni Komarnice i Grabovice na gornjem dijelu njihovog toka pripadaju NP Durmitor. Na ovom dijelu kanjon Komarnice ima dubinu preko 700 m i asimetrian popreni presjek. Kanjon Grabovice na prostoru Nacionalnog parka ima dubinu od 300 m, mjestimino i do 500 m.

Klisura Vakovske rijeke usjeena je u trijaskim krenjacima. Duina joj je oko 2,5 km, a prosjena dubina 500600 m. Njen izlomljeni poduni profil ukazuje na slabu usaglaenost sa glavnim vodotokom.

Klisura Selake rijeke, desne pritoke Tare poinje od sela avanj. Dubina joj je 400500 m. I ova pritoka Tare ima izlomljen poduni profil.

3.2.1.2. Povri

Povri Jezera, Pive i Drobnjaka, Malocrnogorskog platoa i Nedajsko - Kneevika povr su veza planinskih lanaca sa kanjonskim dolinama na prostoru Tare i Pive.

Povr Jezera je zaravnjen plato nadmorske visine od 1300 do 1500 m. Formirana je u poremeenim trijaskim i jurskim krenjacima, a manjim dijelom u fliolikim gornjojurskim naslagama.

Prekrivena je glacijalnim akumulacijama razliite debljine to reljefu daje blago talasast izgled u kome se istiu kupasti breuljci.

Na pojedinim ravnijim dijelovima povri su formirane plitke vrtae i uvale, kao i nekoliko plitkih viseih dolina. Fluvijalnim pregibom kod Vrto polja povr Jezera se vezuje za Drobnjaku povr ijem najviem dijelu je i pandan.

Malocrnogorski plato predstavlja trouglastu zaravan izmeu kanjona Tare i Suice u ijem zaleu su relativno strme padine tuoca. Na ovom platou koji je ostatak prostrane povri koja je razbijena radom Tare i Suice uoavaju se dva nivoa. Vii nivo Ograda ima visinu oko 1600 m, dok nii ima visinu oko 1450 m. Nii nivo hronoloki i morfogenetski pripada nivou Pivsko-drobnjake povri i povri Jezera.

Nedajsko-Kneevika povr se prostire sa lijeve strane kanjona Suice u atarima sela Nedajno i Kneevii i pripada sistemu Pivsko drobnjake povri i povri Jezera, s obzirom da joj je visina oko 1450 m. Ova povr je kasnije modifikovana krakim procesom, a sauvana glacijalnim nanosima. Najbolje je ouvana iznad nekadanjeg ua. Na zapadu je oiviuju ogranci Pivske planine.

Ostale zaravni i povri nalaze se i na desnoj strani kanjona Tare i one su u zatitnoj zoni Nacionalnog parka: Crvena Lokva, Vakovo, Kosanica, Glibai i Ograenica ija je visina oko 1450 m i u nivou su povri Jezera, ijoj fazi morfogenetski i pripadaju, dok se na teritoriji sela Selac nalazi jedan nii nivo visine 1250 m.

Pivsko-drobnjaka povr se prostire sa obje strane Komarnice (i Pive) i ne pripada prostoru Nacionalnog parka.

3.2.1.3. Planinski grebeni

Greben Durmitora ini pet uporednih planinskih lanaca razliite irine i visine. Njihovo mjestimino dodirivanje i sueljavanje uslonjava morfologiju Durmitora, a posljedica je tektonskih pokreta, koji su masivu dali osnovne oblike kasnije oblikovane spoljnim uticajima.

Najsjeverniji planinski niz masiva Durmitora ine: Pirlitor (Crni vrh) visine 1635 m, urevac (1625 m), Mali tuoc (1953 m), Veliki tuoc (2104 m) i Crvena greda (2200 m), a svojim pruanjem prati kanjon Tare sa kojim je saglasan.

Srednji niz, koji je i najvii u masivu Durmitora, ine: Savin kuk (2313 m), ljeme (2455 m), Minin bogaz (2387 m) Bobotov kuk (2522 m), Bezimeni vrh (2487 m) i Planinica (2330 m), a ogranci su mu: niz Meeda (2287 m) i Terzinog bogaza (2303 m), niz vorovog bogaza (2152 m), Oble glave (2303 m) i Rbatine (2401 m). Ovaj niz se sa najsjevernijim dodiruje i ini amfiteatar sa brojnim udubljenjima formiranim izmeu navedenih ogranaka. Udubljenja su: Alinica, Crepulj poljana, Valoviti do, Lokvice i Kalica.

Niz durmitorskog flia ine: Ranisava (2081 m), Sedlena greda (2227 m), Uvita greda (2199 m), Vjetrena brda (2231 m), tit (2336 m), Pruta (2394 m) i pivska Planinica (2159 m). Ovaj niz se sa srednjim dodiruje u predjelu Zubaca, sa kojim zatvara dva udubljenja dinarskog pravca pruanja: Poensku i krke.

Juni niz, koji je i najdui, ine: Ivica (1783 m), Bolj (2091 m), Lojanik (2091 m) i Ruica (2141 m), a zavrava se nad kanjonom Pive. Izmeu junog niza i niza u durmitorskom fliu su dva velika udubljenja: Dobri do i Todorov do.

Jugozapadni niz je najkrai i prati kanjon Komarnice od Gostaje do sela Dui. To je tzv. greben Burukovca i djelimino se nalazi u zatitnoj zoni Nacionalnog parka.

Na Durmitoru je nekoliko desetina vrhova viih od 2000 m, od kojih je najvii Bobotov kuk sa 2523 m, a najnii teren je nizvodno od ua Suice u Taru, gdje je nadmorska visina oko 515 m, tako da je visinska razlika na prostoru NP Durmitor preko 2000 metara.

3.2.1.4. Morfometrijske karakteristike

Prostor NP Durmitor odlikuje dominantna pojava vertikalne ralanjenosti 60 - 100 m/ha i > 100 m/ha.

U pogledu nagiba terena dominiraju povrine sa velikim nagibima. Prostori sa nagibima veim od 30 stepeni zauzimaju 50% teritorije Nacionalnog parka, a oni sa nagibom do 10 stepeni zauzimaju 35%.

Ovo je od znaaja za intenzitet erozije i za razvoj pojedinih oblika erozije.

Sa hipsometrijskog aspekta preovlauju tereni izmeu 1200 i 1600 m nadmorske visine, koji zauzimaju 50% teritorije NP, to predstavlja karakteristiku mladog reljefa sa starim povrima i kanjonskim dolinama. Vea je zastupljenost viih terena nego niih, to znai da planinski prostori imaju vee rasprostranjenje od kanjonskih.

Dinarski pravac pruanja planinskih grebena za posljedicu ima da 22% prostora NP ima sjeveroistonu ekspoziciju, a 20% jugozapadnu. Junu, jugoistonu i jugozapadnu ekspoziciju ima 37% teritorije Parka, a istonu i zapadnu 17%.

3.2.1.5. Oblici reljefa prema genetskom tipu

Na prostoru NP Durmitor djelovali su i djeluju gotovo svi oblici stvaranja reljefa, osim vulkanskih. Procesi i oblici su erozioni i akumulacioni. Procesi i agensi djeluju kombinovano, a vrlo rijetko pojedinano, uz nezaobilazni vremenski faktor i faktor stijenske podloge, na koje agensi i procesi djeluju.

Gravitacioni, odnosno padinski oblici reljefa su vrlo karakteristini za Nacionalni park Durmitor. Erozioni procesi na padinama Sedlena grede, Prutaa, Ranisave, Boljske grede, Bobotovog kuka, ljemena, Savinog kuka i na kanjonskim stranama rijeka u NP stalno formiraju usove ija masa svlai podlogu na strmim stranama. Na ovaj nain nastaju toila (rie, usovi). Najupeatljiviji ovakav ljebasti oblik je kod atla ispod Obzira, ija duina je oko 1200 metara. Ima dosta usova dugih oko kilometar. Na njihovom dnu akumulirani odronjeni materijal stvara sipare (koluvijalne kupe) koje su jedan od najdominantnijih oblika reljefa i pejsaa Durmitora. Njihovim spajanjem formiraju se siparski plazevi, a jedan od najslikovitijih je na desnoj strani podnoja kanjona Suice ija duina je preko 10 km.

Cijeli amfiteatar Lomnog dola je okruen velikim siparskim plazom, a ista pojava je u Poenskoj dolini ispod Sedlene grede.

Oblici reljefa vezani za raspadanje i razaranje stijena su jo jedna od karakteristika reljefa Nacionalnog parka, a nastali su preteno mehanikim razaranjem stijena.

Blokovi stijena i drobina esto prekrivaju znatne povrine na pojedinim lokalitetima, a naroito u zoni durmitorskog flia. U Poenskoj dolini, Dobrom dolu, Surutki i Dukim policama kameni blokovi i drobina stvaraju utisak kamenog mora. Veliki kameni blokovi nagomilani pri dnu padina su karakteristini za Valoviti i Lomni do i za obje strane Sedlene grede.

Selektivnom erozijom koja zavisi od karakteristika stijenske mase nastaju razliiti oblici reljefa. U ovu grupu spadaju poznati durmitorski Zupci, zatim vie upeatljivih prozoraca: onaj na Previji ima visinu od oko 50 m, a prenik elipsastog okna je 35 m, upljika na Savinom kuku je neto manjih dimenzija od prethodnog, a interesantna je i upljaja prozorac iznad Alinice. Na Durmitoru ima 6 prozoraca, u Draginici 2, u kanjonima Tare 8, Suice 4, Drage 2 i u klisuri Selake rijeke 2. Oblici selektivne erozije su najizrazitiji kod sprudnih krenjaka.

Denudacioni oblici reljefa su prisutni na podruju Tepaca, Lever Tare i Trenjice, gdje ima rastresitog materijala na strmijim padinama, a javljaju se u obliku jaruga, a ponegdje i u obliku bedlenda.

Kriogeni oblici reljefa u obliku bugorki, malih kupa od istisnutih manjih ili veih komada drobine, najizrazitije su u Todorovom dolu i Surutki, a ima ih i u Dobrom dolu, Prijespi, oko Suve lokve i Modrog jezera. Ova pojava je karakteristina za zonu durmitorskog flia, gdje se na karbonatnoj podlozi formirao zemljini supstrat, koji je rijedak i plitak. Pored bugorki, nailazi se i na kamene poligone na terenima iznad 2000 m, dok se bugorke javljaju na visinama od 1600 do 2000 m. Kamenih poligona ima na podruju surutke, na Prutau i Miloevom toku. Soliflukcioni bedemi (tufuri) i soliflukcioni jezici kao oblici mikro reljefa pojavljuju se u zoni durmitorskog flia.

Nivalni oblici reljefa se pojavljuju u vidu erozionih i akumulacionih elemenata. Snijeg se na Durmitoru dugo zadrava, a ponegdje i preko cijele godine, i najpoznatiji takav oblik je Debeli namet, kao i snjeanici u Ledenom i Valovitom dolu.

Kretanjem snjeanika podloga se eroduje, pa se na podnoju ljemena u Kalici, u Pleu ispod Bandijerne, u podnoju Bobotovog kuka i Mininog bogaza nailazi na polirane povrine.

Snjeanike uloke ili minijaturne vrtae u morenskom nanosu izraene su po Todorovom i Biljegovom dolu, po Sjevernim obruinama i Zelenom viru i na dnu krka.

Snjeaniki cirkovi kao udubljenja na stranama fosilnih glacijalnih cirkova su uoeni u skoro svakom od velikih cirkova, a posebno su izraeni u Kalici, Gornjoj Alinici i Zelenom viru.

Snjeanike morene kao srpasti bedemi na kraju snjeanikog jezika zabiljeene su na dnu Debelog nameta. Konstatovane su 4 generacije snjeanikih morena.

3.2.1.6. Ledniki oblici reljefa

Brojni su oblici ovog reljefa: cirkovi, valovi, mutonirane stijene, morene i drugi tragovi pleistocenske glacijacije na ovom prostoru. Sa Durmitora, sa granice vjeitog snijega i leda koja je tada bila na potezu Pruta - Bobotov kuk - ljeme, lednici su se kretali u svim pravcima, a podijeljeni su u pet cjelina. Uoena su dva tipa glacijacije, platoski na istoku i dolinski na zapadu, sjeveru i jugu.

Cjelokupnu povr Jezera je zahvatao platoski lednik povrine oko 140 km2, a prihranjivala su ga tri durmitorska dolinska lednika iz Alinice, Lokvica i Kalice, a sa Sinjajevine je dolazio zminiki lednik koji se u platoski ulivao u predjelu Njegovue. Iz platoskog lednika su virili vrhovi: Javorovaa, Kovaev panj i drugi. Kako je ovaj lednik imao malu brzinu kretanja, navedeni vrhovi imaju blag nagib strana i minimalno su deformisani, to se uoava u njihovoj izduenosti u pravcu istoka, odnosno prema Alugama niz koje se lednik kretao u pravcu kanjona Tare. Platoski lednik se kretao i u pravcu juga niz Bukovicu. Ovim velikim lednikom nisu bili zahvaeni prostori urevca i tuoca pa je na njima razvijen duboki kras. U vrijeme najvee glacijacije u platoski lednik se ulivao dolinski lednik koji se kretao niz Poensku dolinu.

Iz cirka Gornje Alinice polazio je dolinski lednik i kretao se preko Donje alinice do Crepulj poljane gdje se lomio i nastavljao niz sadanju dolinu Mlinskog potoka da bi se kod Pitomina ulio u platoski lednik. Jedan ogranak ovog lednika se kod Barnog jezera odvajao od alinikog lednika, a kod Kovake doline se ulivao u platoski lednik.

U cirku Kalica formirao se dolinski lednik koji je preko Struge i Orinog katuna silazio do Mio poljane ispod koje se spajao sa platoskim lednikom. Sa Savinog kuka, iz Mljenog dola i Korita krai visei lednici su na mjestu gdje su se lomili i obruavali formirali udubljenje Vodeni do.

Cirk Lokvice je predstavljao poetnu taku dolinskog lednika koji je inilo i nekoliko viseih lednika koji su se formirali u cirkovima: Ledeni do, Valoviti i Biljegov do. Preko Brojita lokavaki lednik je iao do Kamenjae niz koju se lomio. Ovo obruavanje je bilo sa velike visine uslijed ega se ispod odsjeka formirao basen sadanjeg Crnog jezera.

U cirku Valovitog jezera formirao se poenski dolinski lednik iznad koga je prema ljemenu postojalo nekoliko viseih cirkova: Surutka, Valoviti do, Mali lomni do, Velika korita. Iz debele mase lednika iz Valovitog dola izvirivalo je uzvienje Stoina. Glavni dio poenskog lednika se preko Suve lokve sputao do dananjeg Poenskog jezera gdje se ulivao u platoski lednik. U nekoliko eonih morena iz faze povlaenja lednika formirala su se jezera Poenske doline.

U Dobrom dolu, koji je najvei durmitorski cirk, formirao se komarniki dolinski lednik. Vrlo je izvjesno da je iz ovog velikog lednika jedan ogranak preko Sedla odlazio u poenski lednik. U svom donjem dijelu komarniki lednik se dijelio. Glavni dio se niz Draginicu i preko valova Komarnice kretao do sela Poenje u kome je ostala eona morena, a u terminalnom basenu su stvorena dva Poenska jezera.

Uz ovaj glavni postojalo je vie sekundarnih cirkova, a serija ovih kaskadnih cirkova poinje od Zelenog vira ispod koga su Mljeni i Urdeni do. Iz cirka Vodeni do u Dobri do je priticao manji lednik iji najvei dio leda je izmeu Lojanika i Ruice oticao kroz valov Bobana do manjeg platoskog lednika Tavani.

U drugom velikom cirku, u Todorovom dolu, nastajao je veliki i debeli pirindolski lednik, to se moe zakljuiti po visokom poloaju bonih morena u Piu i Selevcu.

U jo jednom velikom cirku, u krkama, formirao se suiki dolinski lednik koji se preko valova Suice kretao do kanjona Tare. U jednoj od faza povlaenja formiran je terminalni basen Suikog jezera. Ovaj lednik je bio velike debljine, od preko 600 m. Potvrda su bone morene u Ogradama kod sela Crna Gora i kod Ivovca uz selo Nedajno.

Durmitor je imao intenzivniju glacijaciju nego Alpi u dananjem vremenu. Tokom glacijacije uvale su postale cirkovi, a doline valovi. Lednici su transportovali ogromne koliine materijala u vidu morena.

Morenski nanosi imaju na ovom prostoru veliki znaaj za formiranje povrinske hidrografije i biljnog pokrivaa, a samim tim i za razvoj faune i to je najvanije, za osnovne poljoprivredne aktivnosti.

Na viim, nekadanjim gornjim dijelovima lednika ostali su pokrenuti krenjaki blokovi na dnu i obodu cirkova i dolina. Posljednji ostatak leda na Durmitoru je Debeli namet u Velikoj kalici sa malom eonom morenom koju i danas potiskuje. Mala i Velika Korita, Mali i Veliki Mlijeni do, Korita (Savin kuk), Mali i Veliki Lomni do, Surutka, Meei do su nekadanji cirkovi, a najvii dio doline Suice je valov lednika koji je polazio iz krke. Pravi ledniki pejza se moe vidjeti i sa Sedla prema Dobrom dolu i prema Stoini, Suvoj lokava i Poenju. Lednici su doprinijeli i formiranju brojnih durmitorskih jezera.

Na nekim mjestima su nepropusne stijene kao podloga krenjaka lednikom erozijom ogoljene.

3.2.1.7. Fluvijalni oblici reljefa

Rijeke Tara i Piva i njihove pritoke su stvorile velike povri Pive i Jezera, koje su izdijeljene transverzalnim dolinama. Kod formiranja povri erozioni bazis je sputen to je uslovilo usijecanje rjenih dolina koje nije bilo ujednaeno zbog neujednaenog sputanja erozionog bazisa sliva rijeke Drine. U periodima kada nije bilo sputanja donjeg erozionog bazisa, doline su se irile pa je dolazilo do formiranja erozionih terasa na dolinskim stranama.

Najreprezentativniji primjeri i najpogodnije za prouavanje su terase na uima i sastavcima bonih dolina.

Fluvioglacijalni i fluvijalni ljunkovi i konglomerati izgrauju najnie terase. Najveu povrinu imaju terase u onim dolinama kod kojih je u gornjem dijelu bio izraen proces glacijacije. Konstatovano je est nivoa rjenih terasa, pri emu najnii ima relativnu visinu od 27 m, a najvii 450480 m.

Razliit stijenski sastav i tektonika imali su odraza na razliitu irinu rjenih dolina. Osim doline Suice, veina dolina ima kompozitni karakter. Smjenjuju se proirenja i suenja, a u poprenim profilima se razlike pojavljuju ukoliko je dolina bila pod uticajem glacijacije ili ako to nije bio sluaj. I u podunom profilu se zapaaju razlike regionalnih i lokalnih karakteristika.

3.2.1.8. Kraki oblici reljefa

Rasprostranjenje krenjake i dolomitne stjenske mase je omoguilo razvijanje krakog procesa i oblika koji ga prate. Pored ovog uslova ispunjeni su bili i drugi: znaajne koliine vode koje vre proces karstifikacije, velika vertikalna raslanjenost terena i velika ispucalost stijenskih masa.

Nadzemni kraki oblici su razvijeni, od najmanjih do najveih oblika, od kamenica i krapa, preko vrtaa razliitih oblika i dimenzija, pa do uvala, dolina i polja.

Kamenice kao produkt karstifikacije u visokogorskim uslovima na prostoru Nacionalnog parka su este, jer su uslovi optimalni: horizontalni slojevi istog krenjaka i dugotrajno zadravanje snijega.

krape su zastupljene sa svim oblicima: meandarske, potkoviaste, oluaste, rebraste, mreaste, korozivne nie i dr.

Stalno prisutno vlaenje iste krenjake podloge omoguuje razvijenu kraku eroziju i stvaranje razliitih oblika krapa. Na Lojaniku, na primjer, nalaze se krape duge i po nekoliko stotina metara i dubine od nekoliko santimetara do nekoliko metara.

Vrtae kao oblik povrinske krake erozije su u NP Durmitor znaajno zastupljene, prevashodno na onim lokalitetima koji nisu bili zahvaeni procesom glacijacije.

Vrtae su karakteristine za prostor oko sela Crna Gora, okolinu Nadgore, Podgore, gornje Bosae i okolinu Zabojskog jezera.

Na platou oko sela Crna Gora bili su praktino idealni uslovi za njihovo stvaranje i tu se nailazi na duboke ljevkaste vrtae. Prostor oko Nadgore i Podgore karakteriu karliaste i tanjiraste vrtae, a ljevkaste su rjee. Na tuocu gustina vrtaa je preko 120 po km2, a oko sela Crna Gora i preko 150 km2. U ataru sela Bosae, na lokalitetu Dolovi, nalazi se Veliki do, jedna od najveih vrtaa sa duinom od 400 m, irinom 200 i dubinom od 6090 metara.

Karstne doline su ostatak prijanjih dolina kada su one bile doline glavnih pritoka Tare, Suice i drugih rjenih tokova, a javljaju se u vidu slijepih, viseih, saglasnih bez vrtaa i kombinovanih dolina. Karakteristina je dolina abljake rijeke (Otoke, Jezertice, Jezerske rijeke). Na dijelu od Crnog jezera do abljaka ona je slijepa i u njoj se sreu raniji fluvijalni oblici: aluvijalne i erozione terase, iroka aluvijalna ravan, te klisurasti dijelovi i proirenja doline. Od preage iz ponora u abljaku nastavlja se dolina Kljetine sa strmim ljebastim stranama koje su, izvjesno je, u vrijeme glacijacije izgraene radom vodenog toka formiranog na kraju lednika, dalje se ova dolina iri i prelazi u zaravan poslije koje slijedi visea klisura Alukog potoka. Dolinu odlikuje velika izlomljenost i neusaglaenost podunog profila.

Uvala u Nacionalnom parku i njegovoj zatitnoj zoni ima nekoliko: Nedajno, Njegovua, ugia bare i dr. Neke od uvala imaju i svoje kratke ponornice.

Kraka polja, Bitinsko i Konjsko, nalaze se na granici Nacionalnog parka Durmitor. U Bitinskom polju duine oko 2 km i irine 400600 m dva vodena toka se zavravaju u ponorima (Kosaniki ponor i Bitinska jama) to je uobiajena pojava za kraka polja.

Podzemni kraki oblici su jedna od vanih karakteristika Nacionalnog parka Durmitor. Posebnost jednog broja speleolokih objekata je to su izgraeni u tzv. durmitorskom fliu. Gornjokredni fli se kao traka provlai izmeu dvije krenjake zone i izgraen je od pjeara, laporaca i tankoslojnih krenjaka.

Durmitorsko podruje je jedan od speleoloki najistraenijih prostora Crne Gore. Na irem prostoru Durmitora je registrovano ili ispitano preko 300 peina i jama. U kanjonu Tare je preko 100 speleolokih objekata, na povrima preko 40, a na planinskim grebenima preko 150 jama i peina.

U kanjonu Tare, na Sedlenoj gredi i Ranisavi, u krkama, na Prutau, Planinici, u Todorovom dolu, Prijespi i Dukim policama, od do sada istraenih speleolokih objekata preovlauju peine, na povri Jezera sifonske peine, a na podruju Bolja i Boljskih greda, Lojanika, Ruice, Pivske planine, Male Crne Gore, Crvene grede, tuoca, Lokvica, ljemena, Mininog bogaza, Bobotovog kuka, Velikog lomnog dola, Zelenog vira, Zubaca, Malog lomnog dola, Vjetrenih brda, Surutke i djelimino Meeda, Terzinog bogaza i Kalice preovlauju jame. Prostor Sinjajevine je speleoloki nedovoljno istraen.

Na durmitorskom holokarstu stvoreni su brojni veliki speleoloki objekti, uglavnom jame.

Na lokalitetu Surutka nalazi se niz jama od kojih je najznaajnija Jama na Vjetrenim brdima sa 897,5 m (najdublja u Jugoslaviji) i dugaka 4528 m, a znaajni su i Jama u Malom lomnom dolu dubine 605 m i duine 1870 m, Jamski sistem u sjevernim Obruinama dubine 467 m i duine 2680 m i Zelenovirska peina duine 440 m i dubine 180 m i zbog ovih prirodnih speleolokih vrijednosti je pod zatitom kao specijalni speleoloki rezervat Surutka. Interesantna je i Ledena peina sa stalaktitima i stalagmitima od leda koji opstaju tokom cijele godine.

Brojni oblici reljefa NP Durmitor su zbog svojih prirodnih, naunih, pejsanih i drugih vrijednosti stavljeni pod zatitu kao geomorfoloki prirodni spomenici.

3.2.2. Geoloke karakteristike

Geoloku grau podruja NP Durmitor ine stijene mezozojske i kenozojske starosti.

Mezozoiku pripadaju:

sedimenti donjeg trijasa iz kriljasto-pjeskovite facije kojih najvie ima u okolini Crnog jezera i u Motikom gaju;

srednjetrijaske stijene iz facije slojevitih krenjaka sa ronacima, a rjee su predstavljene masivnim krenjacima;

gornjetrijaski sedimenti slojevitih i masivnih krenjaka;

gornjejurski sedimenti masivnih, sprudnih, bjeliastih krenjaka od kojih su izgraeni uglavnom svi vrhovi Durmitora i zapadnio dio Sinjajevine.

gornjejurski sedimenti iz dvije facije: glinovito-laporovito-pjeskovite facije durmitorskog krednog flia i krenjake facije od kojih je izgraen prostor jugozapadno od Durmitora.

Kenozoiku pripadaju stijene predstavljene kvartarnim naslagama i pripadaju im:

morenski poluzaobljeni, ljunkovito-pjeskoviti nanosi transportovani monim lednicima i nataloeni preko paleoreljefa koga ine gornjejurski krenjaci; u ovim nanosima se i fine glinovito-pjeskovite frakcije na kojima se akumuliraju povrinske vode;

deluvijalne drobine razliitog petrografskog i granulometrijskog sastava;

aluvijalni sedimenti u dolinama Tare i njenih pritoka predstavljeni zaobljenim i poluzaobljenim ljunkovima i pijeskovima koji su nataloeni obino u vidu terasa; ovi sedimenti se sreu na potezu Bistrica-Dobrilovina, urevia Tari, Lever Tari i Tepcima.

Neke geoloke osobenosti masiva Durmitora imaju odraza i na pejzane vrijednosti, a posebno su interesantni izuvijani sedimenti arenih pasova i Uvite grede i uspravno postavljeni slojevi Prutaa, koji su zajedno sa utom gredom, Stoinom, Meedom, Bobotovim kukom, Savinim kukom, Boljskim gredama, Sedlenom gredom i Ranisavom stavljeni pod zatitu kao geoloki spomenici.

Paleontoloki spomenici su: lokalitet Kovezi na Crvenoj gredi gdje se nalazi izdanak krenjaka srednjeg trijasa sa fosilima bogate faune amonita, sjeverne padine Mininog bogaza sa nalazitem trijaskih amonita i belemnita i Mlijeni do sa nalazitem senonskih koljki i pueva.

Prema dananjim saznanjima geotektonike Dinarida prostor Nacionalnog parka u tektonskom pogledu pripada durmitorskoj i kukoj karljuti. Osnovna tektonska osobina je da je masiv Durmitora koji je izgraen od titonskih krenjaka nenormalno karljuasto navuen preko mlaih gornjokrednih tvorevina.

Kukoj karljuti pripada facija durmitorskog flia. Druga osobina je da su najstarije stijenske mase verfenskih kriljaca i pjeara karljuasto navuene preko mlaih gornjokrednih krenjaka.

Durmitorskoj karljuti pripada vei dio prostora Nacionalnog parka - Meed, Bobotov kuk, Crvena greda, tuoc, Savin kuk, ljeme, Planinica, Valoviti i Mlijeni do, Lokvice i Alinica. Ovakva situacija je doprinijela i hidrogeolokim pojavama na ovom prostoru.

Prostor Nacionalnog parka i njegova zatitna zona ne raspolau ekonomski isplativim rudnim bogatstvom. Jedino su u morenskim nanosima bogata leita ljunkova.

Uoena je eksploatacija graevinskog materijala, prije svega ljunka iz morenskih nanosa. Neka od mjesta na kojima se vadi ljunak nalaze se u blizini puta Poenski kraj - Trsa, a na potezu do Stoine i u granicama su Nacionalnog parka. Ovo predstavlja nedozvoljenu aktivnost kojom se unitava pejza. Najvei aktivni i dugogodinji iskop ljunka se nalazi u Njegovui u blizini raskrsnice puteva za abljak i urevia Taru, koji izuzetno naruava pejzano-ambijentalne karakteristike ovog dijela zatitne zone Nacionalnog parka.

Iako su na prostoru Nacionalnog parka i u njegovim zatitnim zonama otkrivene pojave i leita nekih metalinih i nemetalinih mineralnih sirovina, ne postoje mogunosti za njihovu ekonomski isplativu eksploataciju.

Ekonomski su isplativa leita bentonitskih glina u zoni Donja Bukovica - Bare - Krnja Jela, ljunkovi u fluvioglacijalnim nanosima najvie na povri Jezera. Svi ovi lokaliteti su uglavnom u zatitnoj zoni Nacionalnog parka. Cijelo podruje Parka i njegove zatitne zone bogato je krenjacima razliitih boja i kvaliteta, koji se najee mogu koristiti kao tehniki kamen, mada nije iskljuena i upotreba u dekorativne svrhe, pogotovo to postoje realni uslovi za njegovo pronalaenje.

Majdani graevinskog materijala su i potencijalna opasnost za naruavanje vrijednosti Nacionalnog parka i zatitne zone.

3.2.3. Inenjersko-geoloke karakteristike

Najbitniji prostori sa ovog aspekta su uz granice Nacionalnog parka ka povri Jezera, prostori u dolovima i u dolini Tare, jer se na tim mjestima jedino do sada i gradilo, a pod definisanim uslovima gradie se i dalje.

Ove prostore karakteriu stijenske mase razliitih inenjersko-geolokih osobina, odnosno razliite nosivosti u zavisnosti od sastava i hidrogeolokih uslova.

Osnovna podjela stijenskih masa NP Durmitor sa inenjersko-geolokog aspekta je na:

krute stijenske mase predstavljene krenjacima trijasa, jure i krede i eruptivima srednjeg Trijasa - klastine tvorevine predstavljene glinovito-pjeskovito-laporovitim slojevima donjeg trijasa (verfena) i glinovito-laporovitom facijom gornjokrednog flia.

Krute stijenske mase su sa aspekta nosivosti i pogodnosti za gradnju najpovoljnije, dok klastine, uz primjenu odreenih tehnikih mjera, mogu predstavljati pogodnu sredinu za graenje.

Najvee prostranstvo povri Jezera zauzimaju morenski nanosi predstavljeni ljunkovito-pjeskovitim i glinovitim masama. Kao vododrivi, ovi slojevi omoguuju i formiranje povrinskih tokova koji zbog malog nagiba terena na svom putu do ponora meandriraju i stvaraju movarne terene.

esto su i plavljeni u veem obimu kada ponori ne mogu da prime sve vode poslije otopljavanja snijega i proljenih kia. Ovakvi tereni imaju malu nosivost, kao i tereni koji se zasijecaju, a potencijalno nestabilni mogu biti i tereni u blizini iskopa ljunka u Njegovui. Vrlo slinih karakteristika su i tereni na aluvijalnim naslagama u Dobrilovini, Lever Tari, urevia Tari i Tepcima. Na nekim mjestima su morenske naslage erodovane do podloge od pjeara koji predstavlja stijensku masu dobre nosivosti, kao i tereni na krenjacima, gdje masivni imaju najveu nosivost, koja opada ka uslojenim i tankoslojnim.

Tereni bez ogranienja za gradnju su sastavljeni od kamenitih i polukamenitih stijena i drobina. Prema frekventnim svojstvima ne pokazuju selektivnost i odlikuju se najmanjim ubrzanjima tla za vrijeme seizmikog dejstva zemljotresa.

Tereni sa neznatnim ogranienjima za gradnju su sastavljeni od kvartarnih sedimenata.

Tereni sa znatnim ogranienjima za gradnju su oni na nestabilnim padinama i povremeno plavljeni tereni. Ovi tereni predstavljaju vrlo nestabilnu geotehniku sredinu u uslovima zemljotresa, zbog prisustva vode u tlu, ime se pojaava intenzitet osnovnog seizmikog stepena.

Seizmoloke karakteristike ovog terena su uslovljene geolokim sastavom i tektonskim sklopom. Na osnovu mikroseizmike rejonizacije na prostor NP Durmitor i zatitne zone (naroito za prostor GUP-a abljaka) mogui su potresi intenziteta 7 i 8o MCS skale, to znai da su relativno stabilni tereni i relativno povoljni uslovi za gradnju.

3.2.4. Klimatske karakteristike

Mnogi prirodno-geografski faktori utiu na klimu Nacionalnog parka i oni su sljedei: geografska irina, reljef, nadmorske visine, poloaj i pravci planinskih vijenaca, udaljenost od mora i biljni pokriva. Klimatski faktori utiu na ljudske aktivnosti, pedoloki supstrat, hidrografske pojave, floru i faunu.

Zbog izraenog reljefa i razliitih nadmorskih visina, klimatski uslovi su raznoliki, a naroito mikroklimatski. Osnovni tipovi klime koja se javlja na prostoru Nacionalnog parka su subplaninska i planinska, odnosno alpska. Na osnovu postojanja odreenih biljnih vrsta koje su karakteristine za izmijenjenu sredozemno-mediteransku klimu, moe se rei da ima i ovog tipa klimata.

Nepostojanje gue mree meteorolokih stanica onemoguuje egzaktno potvrivanje postojanja ovog tipa klime.

Subplaninska klima preovlauje do nadmorske visine od 1200 m, a iznad ove visine je planinska, tj. alpska klima. Ove tipove klime odlikuju duge i hladne zime, relativno kratka i svjea ljeta, prelazni period izmeu godinjih doba je slabije izraen, a jeseni su neto toplije od proljea.

3.2.4.1. Padavine

Na prostoru NP Durmitor prosjena godinja koliina padavina se kree u rasponu od 1250 do 2000 mm, s tim da se mogu locirati dvije oblasti u pogledu reima padavina:

kanjon Tare sa okolinom,

planinski dio Nacionalnog parka, odnosno planinsko podruje Durmitora.

Prva oblast ima godinji prosjek od 1250 do 1500 mm, a druga od 1500 do 2000 mm. Prosjena koliina padavina u periodu april - septembar, koji je istovremeno i vegetacioni period, u dolini Tare je oko 500 mm, u kanjonu Tare je oko 550 mm, u planinskom dijelu Nacionalnog parka je oko 600 mm i na vrhovima planina je oko 700 mm.

U avgustu, kada je i turistika sezona, prosjena koliina padavina od urevia Tare uzvodno je 60 mm, kanjon Tare od urevia Tare nizvodno 60 do 70 mm i planinsko podruje i vrhovi Durmitora 7080 mm.

Visina snijenog pokrivaa je znaajan klimatski pokazatelj za planiranje i razvoj zimskog turizma, kao i za odravanje puteva u zimskom periodu. Po srednjoj maksimalnoj visini snijenog pokrivaa i srednjem godinjem broju dana sa snijenim pokrivaem veim od 50 cm postoji slina rejonizacija prostora NP Durmitor i u tom smislu postoje etiri zone:

Zona Sred. mad. vis. snijenog pokr. Sred. god. br. dana sa sn. veim od 50 cm

Dolina Tare oko 40 cm oko 1 - 5 dana

Kanjon Tare 70 - 100 cm oko 10 - 40 dana

Planinski dio NP oko 150 cm oko 70 - 140 dana

Planinski vrhovi oko 200 cm oko 140 - 180 dana

Za abljak su karakteristine slijedee srednje vrijednosti trajanja snijenog pokrivaa sa razliitim visinama izraene kroz broj dana:

visina I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII suma

snijega

----------------------------------------------------------------------------

10 cm 27.3 27.3 27.3 16.8 1.5 0 0 0 0 0.6 7.5 21.5 129.8

30 cm 20.0 23.2 23.8 11.9 0.6 0 0 0 0 0.2 3.4 14.7 97.8

50 cm 16.8 20.2 21.5 6.9 0 0 0 0 0 0 1.4 9.0 75.8

3.2.4.2. Vlanost vazduha

Srednja godinja relativna vlanost vazduha je 7580%. U vegetacionom periodu (april-septembar) je 7580%, dok je u januaru 8085%. Srednja relativna vlanost u julu mjerena u 14 sati u dolini Tare je oko 55%, u kanjonu Tare je oko 5560%, u planinskom dijelu NP Durmitor je oko 6070% i na planinskim vrhovima je oko 75%.

3.2.4.3. Temperatura vazduha

Kao i ostali klimatoloki parametri, tako i srednja godinja temperatura vazduha ima zonalni raspored tako da je mogue izdvojiti etiri termike zone:

dolina Tare sa prosjenom godinjom temperaturom od oko 810C;

kanjon Tare sa prosjenom godinjom temperaturom od oko 68C;

planinski dio prostora Nacionalnog parka sa prosjenom godinjom temperaturom od oko 24C;

planinski vrhovi sa prosjenom godinjom temperaturom od oko 0C.

Treba rei da je ova posljednja zona najmanje zastupljena, odnosno da zauzima najmanje prostore.

Dolina i kanjon Tare imaju srednju godinju amplitudu temperature vazduha oko 1920C, a u planinskom dijelu Durmitora je ovo kolebanje oko 1718C.

U vegetacionom periodu (april-septembar) i u okviru ve definisane etiri zone srednja temperatura vazduha iznosi u:

dolini Tare oko 1214C,

kanjonu Tare oko 1012C,

planinskom dijelu Durmitora oko 610C,

planinskim vrhovima Nacionalnog parka oko 4C.

Srednja maksimalna temperatura u julu, a to je od znaaja za ljetni dio turistike sezone, iznosi u:

dolini Tare oko 2628C,

kanjonu Tare oko 2226C,

planinskom dijelu Durmitora oko 1416C,

planinskim vrhovima Nacionalnog parka oko 12C.

U decembru mjesecu (poetak zimskog dijela turistike sezone) srednja temperatura vazduha iznosi u:

dolini Tare oko 0C,

kanjonu Tare oko - 2C,

planinskom dijelu Durmitora oko - 4C,

planinskim vrhovima Nacionalnog parka oko - 6C.

Srednji godinji broj ljetnjih dana (sa temperaturom veom od 25C) je po zonama sljedei:

dolina Tare sa oko 6080 ljetnjih dana,

kanjon Tare sa oko 4060 ljetnjih dana,

planinski dio prostora Nacionalnog parka sa oko 20 ljetnjih dana,

planinski vrhovi sa nijednim danom.

3.2.4.4. Osunanost i oblanost

abljak ima zadovoljavajue trajanje insolacije u zimskom periodu, to je od znaaja za to due odravanje snijega.

I u ljetnjem periodu je osunanost povoljna, to bitno doprinosi kvalitetu turistike ponude.

U sljedeoj tabeli je dat pregled trajanja osunanja u satima:

mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII suma

sati 76 64 90 169 211 262 266 286 145 66 88 108 1861

Oblanost je u sprezi sa osunanou i padavinama, tako da je neto nepovoljnija u zimskom dijelu godine, a u ljetnjem je prosjean broj oblanih dana vrlo povoljan, to se moe vidjeti iz sljedee tabele:

mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII pros. dani

6.2 6.4 7.0 6.2 6.4 6.0 5.0 4.2 4.8 5.3 7.2 7.3 6.0

3.2.4.5. Vjetrovi

Najei vjetrovi su iz junog smjera sa 15%, zatim iz sjevernog smjera sa 12% i sjeveroistonog sa 8%. Najrjei su zapadni i sjeverozapadni vjetrovi. Najjai udari su junog vjetra i oni idu i do 36 m/s, dok su sjeverozapadni i sjeverni vjetrovi neto manje jaine.

Uee tiina je relativno veliko i iznosi 37%.

Izuzetno dinamian reljef i velike visinske razlike pojedinih dijelova Nacionalnog parka, kao i poremeaji vazdunog pritiska uzrokuju i pojave lokalnih vazdunih strujanja koji smjerom mogu odstupati od dominantnih smjerova vjetrova. Ovi vjetrovi su karakteristini za povri, padine, doline i dolove, vrhove, sedla, prolaze i vrata. Uoeni su noni vjetrovi sa planinskih vrhova ka dolinama i dnevni iz dolina ka vrhovima.

Neki iz ovih grupa vjetrova imaju i lokalne nazive: tepac, krivac, gaanik, ikeljica, orbuak i dr.

3.2.5. Hidrogeoloke karakteristike

Hidrogeoloke osobine su uslovljene stijenskim sastavom, reljefom, klimom, a formirane su pod uticajem morfogenetskih, tektonskih, karstnih i erozionih procesa.

Stijenske mase obraivanog prostora se generalno mogu podijeliti na:

hidrogeoloke izolatore/vodonepropusne stijene,

hidrogeoloke kolektore/propusne stijene,

stijene sa naizmjeninim hidrogeolokim funkcijama.

Hidrogeoloki izolatori na prostoru Nacionalnog parka Durmitor su predstavljeni sedimentima donjeg trijasa (verfena): laporci, glinci, pjeari, laporovito-pjeskoviti krenjaci i porfiritski tufovi, kao i srednje-trijaski dacitoandeziti. Najvie stijena iz ove grupe ima u slivu Mlinskog potoka i na istonom obodu Durmitora u dijelu od Poenskog do Crnog jezera.

Hidrogeoloki kolektori su krenjaci srednjeg i gornjeg trijasa, gornje jure (titona) i krenjaka facija gornjokrednog flia. Zbog izuzetno izraenog procesa karstifikacije, koji je prodro duboko u krenjaki masiv, ak ispod korita rijeke Tare, kroz ove stijene se transportuju znaajne koliine voda to se potvruje brojnim veoma izdanim vrelima i izvorima u kanjonima rijeka.

Naizmjeninu hidrogeoloku funkciju imaju morenski sedimenti i glinovito-laporovita facija gornjo-krednog flia.

U morenskim, aluvijalnim i glaciofluvijalnim sedimentima postoje zbijene izdani ogranienog rasprostranjenja i izdanosti. Razbijene karstne izdani su izmeu dva glavna vodena toka u Nacionalnom parku - Tare i Pive sa Komarnicom, a formirane su u skarenim i vrlo propusnim mezozojskim karbonatnim sedimentima.

Na prisustvo ovih izdani navode i brojni stalni i povremeni ponori. Karstne izdani se prazne preko brojnih vrela u koritima glavnih vodotokova, kao i preko eline i drugih povremenih vrela na obodu Crnog jezera.

Najjai i najbrojniji su izvori i vrela u kanjonu Tare. O snazi nekih vrela dovoljno govori podatak da svojom silinom vode vrela Ljutica praktino pregrauju Taru. Pojedina vrela u kanjonu Tare, kao, na primjer, Bailovia sige sa svojim kaskadama, djeluju zaista izuzetno. Pojedini izvori i vrela izbijaju iz peina.

Neke zone su praktino bez ijednog izvora, kao to je prostor atara sela Crna Gora.

Poniranja su na mjestima rasjeda, na pravcima pruanja znaajnih dislokacija i na kontaktu nepropusnih i propusnih stijena. Najvei broj jezera vodu gubi preko ponora na svom dnu ili obodu.

Ponori i ponorske zone su i na onim mjestima gdje je erodovan morenski nanos do podine od krenjaka ili na onim mjestima gdje je morenski nanos sa smanjenim sadrajem glina, uslijed ega je mogue procjeivanje voda do ponora u krenjacima. esta pojava u vrijeme hidrolokog maksimuma je da ponori ne mogu da prime sve vode koje pritiu pa dolazi do plavljenja okolnog terena. U najveem broju sluajeva ponori su duboke jame, a rjei je sluaj poniranje voda u sifonskim peinama.

Sa aspekta hidrogeologije karsta posebno je zanimljivo poniranje voda u Crnom jezeru. Pukotine u krenjacima na obodu Crnog jezera, uglavnom Malog po svom mehanizmu su estavele, jer u vlanom periodu funkcioniu kao sublakustrijski izvori, a u sunom kao ponori. Vode koje se gube u ponorima u Crnom jezeru u sunom periodu pojavljuju se u slivu Pive, a u vlanom periodu preko abljake rijeke u slivu Tare. Bojenjem voda na ponorima dokazana je podzemna bifurkacija voda Crnog jezera, to znai da se ne podudaraju orografsko i hidrografsko razvoe. U slivu Tare vode se pojavljuju na vrelu Bijele vode (Bijeli bukovi) na desnoj obali Tare, a u slivu Pive na Dubrovskim vrelima u srednjem toku Komarnice.

Od naroitog znaaja je zatita ponora, naroito onih u blizini abljaka i drugih naselja jer se te vode prevashodno pojavljuju u kanjonu Tare.

Ovo je vano stoga to se zagaivai uputeni u ove ponore vodama u najkraem roku od desetak dana skoro bez ikakvog prirodnog preiavanja to je odlika karsta, pojavljuju u Tari. Ako se eli zadrati I kategorija kvaliteta voda Tare, neophodna je zatita ovih ponora, ime bi se titila i rijeka Tara.

Vrela i izvori su obraeni zajedno sa drugim hidrolokim objektima u sljedeem poglavlju.

3.2.6. Hidroloke karakteristike

Nacionalni park Durmitor karakteriu sljedei hidrografski objekti: pitevine, izvori, vrela, estavele, ponori i ponornice, stalni i povremeni vodotokovi, bukovi i vodopadi, stalna i povremena jezera, bare i lokve. Svi zajedno imaju izuzetan znaaj za vodosnabdijevanje naselja, turistike i sportsko-rekreativne aktivnosti, uzgoj ribe, napajanje stoke, za kvalitetne panjake i livade na svojim obalama, odravanje specifinih i zatienih ekosistema i dr.

Na razmjetaj i karakteristike hidrografskih objekata pored klimatskih prilika utiu i hidrogeoloki uslovi. Veliko rasprostranjenje krenjakih stijena na prostoru Nacionalnog parka, uz druge faktore prouzrokovalo je pojavu tipine hidrografije karsta: izvore i vrela, odnosno ponore na kontaktu krenjakih stijena sa vododrivima, slabo razvijenu mreu povrinskih vodotokova i shodno tome vrlo razvijeno podzemno oticanje vode.

Na morenskim nanosima, kao manje-vie vododrivoj podlozi, formirali su se krai stalni i povremeni vodotokovi, uglavnom potoci.

U najvioj zoni Nacionalnog parka, iznad 1700 m nadmorske visine najmanja je koncentracija, a i izdanost stalnih i povremenih izvora. Ovu zonu karakterie i manji broj jezera, bara i lokava. U pojasu izmeu 1300 i 1700 m nadmorske visine broj stalnih i povremenih izvora i vrela, kao i stalnih i povremenih jezera, bara i lokava je daleko vei. Izvori i vrela pojavljuju se na obodu valova, a naroito na istonom, jugoistonom i junom obodu Durmitora u pojasu morenskih naslaga. Izvori u istonom dijelu formiraju krae vodotoke u vidu potoka koji nestaju u ponorima na lokalitetima: Ponori i Kljetina u abljaku, Paripovo i ukovo polje, Maria i ugia bare, sjevern