planem fulap bigfala taro (navia) - live & learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli...

11
1 We ples nao blong tekem ol materials ia blong planem blong kasem mo infomesen: FACT SHEET 1 of 10 Bigfala wota taro hemi wan nara kaen taro mo kakae blong hem oli singaotem corm. Hemi stap grow long ol swamp mo ol lif blong olketa i bigwan mo oli saen. Corm ia hemi gud blong kukum mo kakae. Ol kakae blong taro oli wan stamba kakae blong kivim paoa (carbohydrates). Wae nao yumi planem plante? Hemi wan stamba kakae long fulap ples lo Melanesia Hemi wan gudfala kakae long taem blong disasta o taem ol narafala kakae oli no rere iet blong haves. • Hemi wan stamaba kakae long ol smol atoll aelan. Hemi save stap long taem long kraon. Samfala taro oli save stap 12-15 yia long kraon mo taem oli havestem olketa, oli save kasem 90 kilo. Oli stap gru gud long ol swamp, mo ples we plante nara krop oli no stap gru gud lo hem. Hemi save gru long wota we i kat salt. Oli save gru wetem ol bigfala wud olsem sago palm long wan fasin blong Agro-forestry. Bigfala wota taro hemi wan kakae we i oli usum plante long kastom olsem taem blong wan bigfala kakae mo maret. Kaen taro ia, i nokat tumas pepet o sik oli save spoilem olketa. Hao nao taro i save gru? Planem long ol wetwet ples – olsem ol swamp, saed long reva mo sapos yu stap long wan atoll, planem klosap long wota lense (ples wea freswota i stap kamaot long hem). Hemi stap gru gud insaed long sopsop kraon long ol ples wea i kat fulap ded lif olbaot. Yu save sakem ol toti antap long ol tuber blong hem olsem wan mulch blong helpem taro i kro gud. Ol taro ia i nidim plante spes blong oli save grow bigwan blong kasem 5m hae. Fulap varaeti oli save tekem 1–2 yia bifo oli rere blong haves. Afta we oli haves, oli save planem ol corm blong hem. Be plante taem, oli no stap planem ol corm bakegen, mekem se oli haves kakae blong taro ia wan taem nomo. Hao blong usum Kakae blong ol bigfala wota taro i no tes gud olsem ol nara kaen taro. Kakae blong hem i kat fulap smolsmol string insaed long hem. Taem yu havestem wota taro, kakae blong hem i save stap hamas dei nomo afta yu mas kukum mo kakae. Yu save kukum corm blong wota taro long fulap difren stael. Oli stap boilem, rusum, mixem wetem kokonas o navel/nagai mo mekem laplap. Ol problem blong lukluk long hem I no kat tumas problem wetem plant ia, from hemi wan strong plant. Komon nem Giant swamp taro (Navia) Pasifik nem Kaekae (Solomon Islands) Via o Viakana (Fiji) Navia (Vanautu) Saentifik nem Crytosperma chamissonis Planem fulap Bigfala Taro (Navia)

Upload: others

Post on 14-Jul-2020

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

1

We ples nao blong tekem ol materials ia blong planem blong kasem mo infomesen:

FACT SHEET 1 of 10

Bigfala wota taro hemi wan nara kaen taro mo kakae blong hem oli singaotem corm. Hemi stap grow long ol swamp mo ol lif blong olketa i bigwan mo oli saen. Corm ia hemi gud blong kukum mo kakae. Ol kakae blong taro oli wan stamba kakae blong kivim paoa (carbohydrates).

Wae nao yumi planem plante?• Hemi wan stamba kakae long

fulap ples lo Melanesia• Hemi wan gudfala kakae long

taem blong disasta o taem ol narafala kakae oli no rere iet blong haves.

• Hemi wan stamaba kakae long ol smol atoll aelan.

• Hemi save stap long taem long kraon. Samfala taro oli save stap 12-15 yia long kraon mo taem oli havestem olketa, oli save kasem 90 kilo.

• Oli stap gru gud long ol swamp, mo ples we plante nara krop oli no stap gru gud lo hem.

• Hemi save gru long wota we i kat salt.

• Oli save gru wetem ol bigfala wud olsem sago palm long wan fasin blong Agro-forestry.

• Bigfala wota taro hemi wan kakae we i oli usum plante long kastom olsem taem blong wan bigfala kakae mo maret.

• Kaen taro ia, i nokat tumas pepet o sik oli save spoilem olketa.

Hao nao taro i save gru?• Planem long ol wetwet ples

– olsem ol swamp, saed long reva mo sapos yu stap long wan atoll, planem klosap long wota lense (ples wea freswota i stap kamaot long hem). Hemi stap gru gud insaed long sopsop kraon long ol ples wea i kat fulap ded lif olbaot.

• Yu save sakem ol toti antap long ol tuber blong hem olsem wan mulch blong helpem taro i kro gud.

• Ol taro ia i nidim plante spes blong oli save grow bigwan blong kasem 5m hae.

• Fulap varaeti oli save tekem 1–2 yia bifo oli rere blong haves. Afta we oli haves, oli save planem ol corm blong hem. Be plante taem, oli no

stap planem ol corm bakegen, mekem se oli haves kakae blong taro ia wan taem nomo.

Hao blong usum Kakae blong ol bigfala wota taro i no tes gud olsem ol nara kaen taro. Kakae blong hem i kat fulap smolsmol string insaed long hem. Taem yu havestem wota taro, kakae blong hem i save stap hamas dei nomo afta yu mas kukum mo kakae.

Yu save kukum corm blong wota taro long fulap difren stael. Oli stap boilem, rusum, mixem wetem kokonas o navel/nagai mo mekem laplap.

Ol problem blong lukluk long hemI no kat tumas problem wetem plant ia, from hemi wan strong plant.

Komon nem

Giant swamp taro (Navia)

Pasifik nem

Kaekae (Solomon Islands) Via o Viakana (Fiji) Navia (Vanautu)

Saentifik nem

Crytosperma chamissonis

Planem fulap Bigfala Taro (Navia)

Page 2: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

We ples nao blong tekem ol materials ia blong planem blong kasem mo infomesen:

2

FACT SHEET 2 of 10

Planem plante African Yam

Pasifik nem

African Yam (Vanuatu mo PNG) Vanuatu Yam (Solomon Islands)

Saentifik nem

Dioscorea rotundata

Fulap ples long Pasifik oli laekem blong kakae yam. African yam i semak olsem ol nara yam we oli stap gru finis lo Pasifik. Stamba tingting we i mekem se yumi mas planem plante African yam hemi from se African yam hemi no stap kasem ol sik blong yam we i stap spoilem nogud ol nara yam. Long saed blong sekuriti blong kakae, yam ia hemi gud blong planem mo tu ol kakae blong hem oli kivim paoa (carbohydrate) taem yu kakae.

From wanem yumi mas planem plante?Hemi gud blong planem African yam from:

• Hemi i no stap kasem ol sik blong yam we oli stap kilim ol nara yam blong Pasifik.

• Yu save planem yam ia eni taem, be ol nara pasifik yam, i kat stret taem blong planem olketa.

• Hemi save gru long ol kraon we ino gud tumas blong mekem karen – semak olsem manioc.

• Hemi gud blong kakae – plante man oli laekem tes blong hem mekem se oli stap salem oltaem long maket.

Yu save havestem plante mo kakae blong hem pitim ol pasifik yam we yu planem.

• Hemi save kro gud long taem blong ren mo tu long taem we ples i drae.

How to grow• Oli planem African Yam i

semak olsem ol narafala yam. Oli putum ol ded grass/dry grass raonem stamba blong yam we oli planem.

• I tekem 6-9 manis blong yam i redi.

Hao blong planemYu planem long semak fasin olsem ol i no kat tumas problem wetem yam ia. Sam fama oli se hemi no gud blong planem tugeta wetem ol nara pasifik yam from se ol rop blong hem i save spoilem ol nara kaen yam.

African yam oli no stap kasem ol sik we i stap kilim ol nara yam, mo tu, oli save gru long kraon we oli no stap usum blong mekem karen.

• nara yam, digim kraon i sopsop afta yu planem ol stamba blong hem.

• Yu save haves afta 6-9 manis.

Hao blong usumFasin blong kukum African yam i semak nomo olsem ol nara yam blong Pasifik. Yu save boilem, usum blong laplap, melekem wetem kokonas, fraenem, rusum lo faea mo mekem olsem chips.

Samfala problem yumi mas luksaveI no kat tumas problem wetem yam ia. Sam fama oli se hemi no gud blong planem tugeta wetem ol nara pasifik yam from se ol rop blong hem i save spoilem ol nara kaen yam.

African yam oli no stap kasem ol sik we i stap kilim ol nara yam, mo tu, oli save kro long kraon we oli no stap usum blong mekem karen.

Page 3: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

We ples nao blong tekem ol materials ia blong planem blong kasem mo infomesen:

3

FACT SHEET 3 of 10

Planem fulap Wael YamKomon nem

Bus yam, wael yam

Pacifik nem

Ol yam ia oli kat nem long lanwis everi ples long melenesian

Saentifik nem

Dioscorea nummularia sp.

Bus yam hemi famili blong ol yam we yumi stap finem long karen blong yumi long pacific.

oli gru wael mo klaem antap long ol tik bus. Hemi kat difdiferen saes mo tes, samfala oli bigwan mo tes gud, samfala oli smol mo konkon. Ol fama oli nid blong selektem ol gud wael yam ia bifo oli planem.

From wanem yumi planem fulap?• Bus yam hemi strong mo no

save kasem sik. Lif blong hem I strong ,fungis mo ros bitel no save damejem olsem ol narafala yam we yumi kat long pacific.(Dioscorea alata).

• Hemi save makem gud mo fulap kakae, wan plan nomo I save producum 15-50kg tubers.

• Ol kakae blong hem I save stap long graon long taem.

• Kakae blong hem I save stap kasem 4-6 manis bae I no save nogud.

• Hemi stap gro undanit long ol tri mo hemi pat blong agro-forestry system.

• Yam ia I save stap long taem once hemi stat blong gro.

Hao nao yumi planem?• Yu save planem wan hol

kakae blong hem o yu save planem pis blong hem tu. Be yumi mas putum hem I ko insaed long sofsof graon kolosap long wan tri mo mas selektem gud wan be no konkon wan.

• Yu save putum wan stik blong sapotem hem blong klim I ko antap long tree, afta taem hemi strong, hemi save gro iko hem wan mo kavaremap tri ia.

• Sam long ol yam ia oli kat needle long stamper hem be sam I nogat, olgeta we oli kat needle I had blong dikim.

• Hemi takem 2-4 yias blong havestem.

Hao blong Usum?• Digim aot gud kakae blong

hem afta berem bak stampa blong hem blong I save gru bakegen.

• Gru hem bus yam blong yu I min se taem yu planem hem, yumi mas save wea nao yu planem mo wetaem bae yu digim, from ol wael pig oli save kakae maot bae yu nosave luk.

• Bus yam yumi save kakae hem semak long ol narafala yam, yu save kukum, boelem, bekem, rustem, fraenem. Be fama I mas selectem gud wan we I tes gud from samfala oli konkon.

Problem yumi mas lukaot?Bus yam hemi mas gru undanit long shed. Hemi strong mo I nidim wan strong tri blong klaem long hem.

Long taem blong falo ol yam oli planem blong klaem long tri.

Long team kliarem garden, wael yam i save plan blong klaem long Narara tri.

Page 4: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

We ples nao blong tekem ol materials ia blong planem blong kasem mo infomesen:

4

FACT SHEET 4 of 10

Planem Fulap BananaKomon nem

Banana Plantain (cooking Banana)

Pasifik nem

Fiji; Leka,jaina Solomon island: ba’u (kwara’ae), husi (‘Are ‘Are), huti (Rennell and Bellona), Sou, Huki/fuki (non-fe’i varieties), toraka (makira, Fe; i Varieties)

Saentifik nem

Musa sp.

Bananas are a common food plant in Melanesia. It’s good to grow a lot more of them to strengthen food security in response to the impacts of climate change.

From wanem bae yumi planem fulap?• Banana hemi gru gud long

wetwet taem mo long drae team. Plantain banana hemi gud mo bitim ol narafala banana long drae taem.

• Banana hemi mekem gudfala kakae bitim ol narafala plans we yumi stap planem long pacific.

• Taem we yumi stat blong planem, hemi save stap long taem.

• Sam long ol banana ia oli kat fulap vitamin A long hem we hemi helpem eye blong man.

Hao blong planem?• Banana oli planem smol

suckers blong hem, mo hemi takem 9-18 manis blong karem Frut.

• Stret taem blong planem banana hemi long taem blong rain.

• Banana I gru gud taem yu sakem ol toti blong kakae or ded lif raon long stamba blong hem.blong makem graon I rij.

• Oli gru gud too long ol diferen graon.

• Samfala gro gud undanit long shed mo samfala gro gud long sun. fulap yu save planem olgeta insaed long ol narafala plans.

• Banana hemi esi nomo blong wind I bloem daon hem, so yu planem hem lo ples we I kat big tris or hill saed wea bae wind I no save karemaot hem.

• Taem we yu planem hem long wan salty aria, plasem hem long reis bed mo putum sam tris raonraon long hem blong protektem hem from wind.

• Managem gud ol suckas blong banana blong yu. Letem 1-2 nomo I stap mo karemaot ol narawan long stampa blong banana ia, hemia blong makem hem I karem gud mo helti fruts.

• Wan famili we I planem fulap plantain banana bae I neva sot long kakae.

Hao blong Usum?Katemaot stamba blong hem taem we I redi. Evri banana yu save kakae taem we i raep Grin kakae blong hem yu save kukum,boilem, bekem or rusum taem yu usum ol local style. Eg lo Bouganville PNG oli kolem tumatuma. Oli save makem chip long hem mo sendem I ko long ova sea.

Problem blong lukaot?Ol ruts blong hem I save holem sik. Fulap sikness blong ol banana I pas team yu karem ol suckas from wan ples I ko long narafala ples. So lukaot gud taem yu muvum ol planting materiel.

Page 5: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

We ples nao blong tekem ol materials ia blong planem blong kasem mo infomesen:

5

FACT SHEET 5 of 10

Planem moa tri blong legume Komon nem

Gliricidia

Pasifik nem

Shade Tri (Long Solomon Islands)

Saentifik nem

Gliricidia sepium

Gliricidia hemi wan smol tri we i save gru hariap mo i gat fulap branch mo lifs blong hem. Even taem oli katem ol branch blong hem oltaem bae hemi stil grow. Tri ia oli bin planem blong givim shade long ol plantation blong kakao, be raon long wol ol fama oli kam blong faenemaot se hemi gud tu blong planem long ol Karen blong mekem graon i rij gud.

From wanem oli planem moa?Legume tri ia:

• Hemi save mekem quality blong graon i kam moa gud from we hemi putum organic mata mo nitrogen i go long graon.

• Hemi mekem se yumi save planem ol kakae long wan piece graon nomo plante taem.

• Mekem se i gat fulap difren plants i gru long field.

Olsem wanem blong planem? • Planem ol bigfala han blong

hem we yu katem long fala blong hem hemi 50 kasem 100cm. Jusum ol han we kala blong ol i dark gud we hemi stap gru ova 2 yia finis.

• Blong plan folem stret fasin blong hem folem ol rows yu mas planem 50cm long wei long nara wan. Hemi gud tumas blong planem long taem blong wet season blong yia blong mekem se oli save gru gud.

• Ol spes long medel blong wanwan row i mas kasem 5–10m.

• Ol fama oli kamap wetem ol difren wei blong spesem glirisidia long Karen blong olgeta-Oli traem ol difren fasin blong plan. Wan important samting hemi blong mekem sua se yu gat enaf ol drae lifs or roten lifs blong putum raon long stampa blong niufala plant blong yu mo tu blong glirisidia hemi no gru tumas blong blokem ol nara kakae long Karen blong yu.

Afta yu planem finis, mo taem hemi stap grow i kam bigwan yu mas stap katem ol branches blong hem oltaem blong hemi gru i kasem nomo 1-1.5m.

Olsem wanem blong usum?Ol branch mo lif we yu oli katem finis yu save usum blong putum raon long ol crop blong yu. Nitrogen hemi kamaot tu long rus blong glirisidia so hemi work anda long graon mo antap long seves blong graon tu taem we yu putum raon long plants blong mekem ol kakae oli gru gud. Ol branch blong glirisidia tu yu save usum olsem faea wud.

Ol trabol blong lukaot long hemMekem sua se yu planem ol branch we oli bigwan gud (hemia we oli bin planem 2 yia i pas finis).

Page 6: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

We ples nao blong tekem ol materials ia blong planem blong kasem mo infomesen:

FACT SHEET 6 of 10

Planem moa Mucuna

Komon nem

Velvet bean

Pasifik nem

Mucuna (Solomon Aelan mo Vanuatu)

Saentifik nem

Mucuna pruriens

Velvet bean or mucuna bean hemi wan rop we hemi wan strong hed rop we i karem fulap bean mo oli fasfas wan ples we oli sofsof mo smooth mo ol smol grass long hem oli black. Hemi i wan legume tri we hemi putum nitrogen i go insaed long graon.

From wanem bae yumi mas planem fulap?• Yu save usum blong putum

raonem ol kakae blong yu long karem blong mekem oli gru gud. Fualp man raon long Pasifik oli stap usum olsem fertiliser raon long ol kakae blong olgeta long Karen.

• Hemi givim organic mata we i mekem graon i kam rich moa.

• Hemi mekem se yu save planem kakae long semak graon fulap taem bifo yu livim graon blong i grow i kam long bus blong yu save mekem Karen long hem bakegen.

Olsem wanem blong planem?• Wetem rop ia, yumi save

planem ol sid blong hem afta we yu havestem. Bae hemi nid blong yu mas lukaot gud

long hem blong pulumaot ol rabis grass raon long hem long ol fes six wik afta we yu jus planem. Be taem we hemi gru i kam bigwan bae hemi save kavaremap graon hem wan from we hemi save gru strong mo helti mo tu hemi wan strong hed rob mo bae hemi nomo nidim blong yumi pulum ol rabis grass raonem.

• Blong mekem se graon i save kam moa rich, yu katem brekem ol rop ia long medel taem we i stap karem flawa blong hem mo putum raonem ol kakae blong yu long Karen. Be yu no mas fogetem blong livim sam i stap blong karem ol bean blong planem narafala taem bakegen.

Olsem Wanem blong usum?• Katem openem ol beans taem

we oli stap mekem flawa mo putum raonem ol kakae long karen o berem insaed long graon. From long taem ia nao hemi wan gudfala taem blong mekem fulap nitrogen we i gud blong graon.

• Livim sam rop i stap blong holem taet ol beans blong oli grow i kam moa bigwan.

Karem ol bean ia taem we oli drae mo putum gud i stap blong save planem bakegen nekis taem. Yu no mas putum i stap long taem tumas-yu gohed blong planem blong yu save gat ol fresh sid oltaem.

• Plant ia i no blong kakae-rop ia hemi blong mekem quality blong graon hemi kam gud nomo.

Ol problem blong lukaot long hem Yu no letem mucuna hemi kam olsem wan rabis grass long Karen blong yu-plant ia hemi nidim ol fama blong manejem gud.

6

Page 7: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

FACT SHEET

We ples nao blong tekem ol materials ia blong planem blong kasem mo infomesen:

7

FACT SHEET 7 of 10

From wanem ol samting ia I usful:

• Ol okanic Karen bed I wan simbol wei blong planem kaekae kolosap long haos.

• Ol I kipim graon I rich oltaem, taem we yumi putum ol kompos mo mulching antap long ol.

• Ol bed ia, I allowem yu blong planem ol kaekae blong yu long graon we I sandi mo solti from oli stap antap long level blong graon.

• Ol okanic karen bed ia, oli providem ol grins, ol frut mo ol vegtebol we oli kontribut blong givim wan balance kaekae long yumi.

• Yu save mekem okanic Karen bed long eni ples. Yu save mekem long haos blong yu, even long taon, o long wan atol aelan or long wan aelan we i fulap long ston.

• Okanic Karen bed hemi mo esi fitim hao blong mekem wan kompos. Yu save putum wan lea blong okanic mata nomo ale yu stat blong planem kaekae.

Hao blong mekem wan okanic Karen:• Selektem wan material we

bae yu usim blong putum long saed saed o banri blong rais bed blong yu. Yu save usim ol stampa blong kokonas o ol sken blong kokonas o ol stampa blong banana.

• Kolektem olgeta okanic mata olsem ol pisis kaekae, o ol lif blong ol tri, o ol sit sit blong ol anaemol, graon, ol ases faea, ol sken blong kokonas, o sewit blong solwota. Yu save putum ol okanic mata yia long wan lea long reis bed blong yu ko kasem hemi 30 sentimeta hae o dip. Yu save mekem tu, ol trench. Ol trench oli gud long taem blong drae weta mo ol rais bed oli gud long taem blong ples i wetwet.

• Yu save mekem ol smol smol hol raonem olgeta okanic mata ia insaed long graon blong raisem bed ia, mo yu planem ol vegtebol long hem. Evri vegtebol nomo oli gud blong planem long kaen okanic Karen olsem – e.g. aibika ( island kabis), ekplant,

Chinese kabis, ol bin mo ol fruit olsem popo etc.

• Oltaem, bae yu nidim blong putum moa long ol okanic mata I ko long ol trench o blong kipim ol bed e hae oltaem from se ol bed ia e save draon e ko taon taem we ol okanic mata I ko roten.

• Bae yu nidim tu, blong protektem ol bed yia long ol animol olsem ol pig mo ol faol from se taem ol animol yia e wokabaot olbaot nomo, bae ol I save kam spolem Karen o ol okanic bed blong yu.

Hao nao blong havestem:• Yu save ko aotsaed nomo

long haos blong yu mo havestem ol kaekae blong yu.

Yumi save usum ol hae graon we yumi priferem (rais bed) blong planem ol vegtebol, banana mo ol rot krop olsem taro.

Hao blong mekemol okanic Karen bed

Page 8: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

FACT SHEET 8 of 10

Planem fulap bredfrut we i save mekem kaekae truaot long wan yia

Bredfrut hemi wan bigfala tri we e gat ol bigfala lif mo frut. Hemi gro evri wea long pasifik. Fulap Pasifik kalja I usum bredfrut olsem kaekae sem taem o sem manis long evri yia o long ol difren taem long wan yia. I gat ol difren kaen bredfrut. Fulap tri blong bredfrut i gro bigwan mo oli mekem ol frut we I gat plenty sids insaed long olgeta long wan sot secen nomo. Wan kaen bredfrut we I save karem kaekae truaot long wan yia, hemi wan spesel kaen. Tri blong hem i mo smol, mekem se I isi blong havestem ol frut blong hem mo tu, ol frut blong hem i nogat sid insaed, mekem se i isi blong kukum mo I givim mo kaekae insaed long frut blong hem.

From wanem yumi mas planem more long ol bredfrut ia?Taem we yumi planem wan starci mo stable kaekae olsem wan bredfrut tri, hemi gud tumas long saed blong ‘food security’. Olgeta tri ia i save gro long taem mo oli save kontinu blong mekem frut. Ol kaen bred frut ia, i save mekem bredfrut blong kakae long ful yia raon mo i mekem se evri famali i save gat Janis blong kakae.

Hao nao blong planem ol tri ia?Yumi save planem sam kaen bredfrut tru long ol sids nomo. Olgeta kaen bredfrut we oli nogat sids, bae yumi save plane mol ruts saka o ol rut kating blong olgeta.

Bredfrut I gro gud long ol ples we I flat ( low land area) mo long ol eria blong ol tropics ( up to 650m altitude). Ol ples we ren I fultaon plenti long hem. Oli save planem tu, long ol difren kaen graon (soil) olsem dip fertile soil mo koral atol. Taem we ol tri ia, oli gro gud kasem oli mekem frut, ten, ol tri ia, oli nidim smol kea nomo mo oli save kontinu blong saplaem mo provaedem enap kakae evri yia.

Oli save planem bredfrut wetem ol nara tri o krop long wan agro- forestry systems olsem we oli stap practisem long Reef Islands long Solomon Islands.

Hao nao yumi save planem aot ol sut blong ol sidles bredfrut?Identifiem mo selektem aot ol sut fastaem, dikim raonem mo antanit ale, fulumap eria ia wetem wan los mo rich graon mixja. Givim extra wota mo smol smol fetilaesa long yang sut ia.

Taem sut ia I gro kasem 50 cm hae, ten, yumi save katemaot mama rut blong hem, wan wan taem blong alaoem ol ruts blong niu plant ia blong i gro strong. Yumi save mekem wei ia long 3 o 4 stages. Risal blong hem bae I save mekem ol niu tri ia I save kam ol strongfala tri.

Nara teknic blong propagatem ol sidles bredfrut, hemi, yumi save dikimaot ol ruts, karem ol kating we hemi 2-4 cm long daimeta mo bae oli 20 – 30 cm longfala mo yumi save planem ol long 8 – 10 cm bituin olgeta long wanfala bed we hemi stap andanit long shed mo I no drai tumas. Bigfala namba blong kating olsem oli no gro gud mo oli ted from propagasen long ol stem kating ino bin sacsesful tumas.

8

Komon nem

Bredfrut

Pasifik nem

Beta (Vanuatu) Bia, bulo, nimbalu, (Solomon Islands) Kapiak (Papua New Guinea) Uto, buco (Fiji)

Saentifik nem

Artocarpus altilis

Ol nutrisen elements we I stap long bredfrutBredrut hemi fulap wetem evri nutrients. Wan man I save talem se hemi wan gudfala, stret frut we evriman we oli tingting gud long niutrisen mo helti kaekae oli save kaekae bredfrut.

Ol bredfrut oli kontenem olgeta men nutrient we I gat protein, fibre, carbohydrates mo fats mo oli rich tu long vitamins mo minerals.

Page 9: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

We ples nao blong tekem ol materials ia blong planem blong kasem mo infomesen:

9

Fasin blong mekem graon i kam mo rij

Helti graon i impotan long sekuriti blong kakae long saed blong klimet jenis. I kat ol gudgud fala wai we komuniti i save mekem blong impruvum graon blong olgeta.

Toti Sitsit blong AnimolTito/sitsit blong animol hemi wan sam thing we i mekem graon i rij. Sitsit blong faol tu hemi gud olsem hem i kat pispis mo sitsit tugeta. Livim sitsit ia i stap long taem lelepet (3 manis long sitsit blong faol)bifo usum long Karen blong yu olsem fres sitsit blong animol, be sitsit blong faol i save bonem plan, so yum mas mek sua se yum mas kavremap gud antil yu usum. Hemia i save protektem hem long sun, ren mo win so hemi save stap sef.

Kompost (Ol toti blong kakae mo ded lifs mo plans)Compos hemi wan way blong yu usum bagagan ol toti blong kakae we yu sakem. Compos hemi rij mo i helpem bigwan graon olsem hemi produsum sam smolsmol bebet we i makem groan i rij moa, blong yu save plan long hem.

Sam fala wei blong mekem graon i kam gudHemi wan wei blong makem graon i lusum samfala gudgud samting in saed long hem.we bae i save spoilem graon.sapos yu no stap digim gud graon ia , bae yu lusum sam long ol gudfala samting insaed long graon ia. Insted blong bae yu digim mo makem hill or tantanem graon ia , yu jes leko nomo mo plan long hem. Hemia nao yumi kolem fasin blong mekem garon i rij.

Mulching (putum ol toti blong ded grass, ol lif raon long kaekae we yu planem)Hemia hemi wan way blong kavaremap graon long ol ded lifs mo grass long sun mo ren. Hemia hemi blong allowem ol smolsmol bebet blong graon blong oli save kam mo stap long graon ia mo makem graon i rij. Mo tu taem ol ded lifs ia oli ded oli save makem graon i moa rij. Praktis ia i save helpem graon blong no save lus.

Compost wetem Mulching tufala i save joen tugeta , yu save putum tufala long difren wei, yu save putum bitwin long ol plans blong yu.

Jenisim ol plan long wan EriaOl gud gudfala samting insaed long graon i save stap nomo sapos we yu plane ol diferen plans long sem groan.taem yu planem ol legume long sem taem hemi save kerem bak ol gud samting i kam bak long graon.

FACT SHEET 9 of 10

Page 10: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

FACT SHEET 10 of 10

10

Protektem sekuriti blong kakae tru long adaptesen long klaimet janis

Wetem nogud samting blong climate Janis mi blong yumi, i mekem se yumi mas tingting strong blong mekem gud economi, akrikalja mo sekuriti blong ol kakae, blong helpem yumi blong protektem graon blong yumi.

Live & Learn Environmental Education wetem fanding blong Ausaid, oli stap wok wetem Kommuniti blong Papua New Guinea, long Solomon islands mo Vanuatu blong wok strong long food sekeriti blong solvem ol nogud blong climate Janis. Wok blong protektem sekuriti tru long adaptesen blong klaimet janis is tap tekem ples long two arias:

• Protektem ol lokal kakae, assets mo life blong yumi aot long ol difren samting we i stap happen long saed blong weta, natural disata mo level blong solwota.

• Protektem graon blong i save stap gud oltaem blong sevesem ol man long saed blong kakae mo wota.

Projek ia bae i wok wetem ol smol famas (ol man mo ol woman) long 18 communiti wetem sam help blong ol man blong goveman dipatmen.

Ting ting ia hemi pat blong Live & Learn wok we is tap mekem finis long saed blong climate Janis adaptasen mo hemi stap wantem blong givim long olgeta long wan low cost we bae i esi blong oli save usum long ol kommuniti long we long taon.

Klaimet janis mo food security toolsMein tingting long ol tools ia hemi blong yumi usum blong helpem mo strentenem fud sekuriti long saed blong klaimet jenis. Ol three fala tools ia hemi blong bildimap aweaness mo andastading lo saed blong low cost technologi, blong sapotem mo developem community long adaptasen plan blong strentenem fud sekuriti long ol communiti.

Fact shitI kat 10 fact shit we i blong promotem niufala mo low cost blong technologi we i stap enkarejem ol diferen kakaeblong strentenem mo sapotem graon from ol food sekuriti blong yumi. Ol tool ia oli save givimout long set or oli save serem i ko long ol wan wan famas.

Niufala buk blong ol famasBuk ia hemi blong provide m ol local mo niu technologi we i save contribut blong strentenem fud sekuriti long Melanesian long saed blong climate Janis. Buk ia oli raetem blong ol famas mo ol fil wokas, tijas mo olgeta we oli wok wetem ol famas. Olgeta oli save wok tugeta blong developem buk ia.

Buk blong ol lidasBuk blong ol lidas ia hemi blong helpem ol kommuniti lidas blong save facilitate blong developem kommuniti long saed blong adaptasen mo fud

sekuriti blong prepea from ol nogud samting we klaimet jenis i mekem.

Olgeta tools ia oli blong wok togeta, be oli disainem blong oli usum wan wan, be i depen long ol kommuniti.

Ol tool ia oli stap long Live & Learn Environmental Education Offices.

Solomon Islands DSE Building, Lombi Cresent Street, New China Town Honiara, Solomon Islands T: +677 23697 F: +677 23697 E: [email protected]

Papua New Guinea Section 35 Allotment 16, Kimbe Town, West New Britain Province, Papua New Guinea T: +675 983 4716 F: +675 983 4237 E: [email protected]

Vanuatu Fres Wota Four (opposite Fres Wota School) Port Vila, Vanuatu T: +678 27448 F: +678 27455 E: [email protected]

Blong save moa infomesen abaot pojek ia, plis contaktem:Doris Susau Pacifick Reginol Maneja [email protected] www.livelearn.org

Live&Learnenvironmental education

Page 11: Planem fulap Bigfala Taro (Navia) - Live & Learn€¦ · grass raonem stamba blong yam we oli planem. • I tekem 6-9 manis blong yam i redi. Hao blong planem Yu planem long semak

Protektem ol food sos blong yumi from klaimet jenis

Fulap long yumi oli harem abaot klaimet jenis mo Klobol woming, be oli no save wanem i stap minim long kommuniti mo ol weis we yumi mas lukaotem gud ol kakae blong yumi.

Klimet jenis hemi wan samting long weta blong yumi we i tekem long taem blong yumi luk efek blong hem, hemi ol samting olsem ren mo temperaja. .klaimet jenis hemi kam fom se taem ol man oli stap bonem ol toti or bonem ol disel, gol blong trak i save usum, mo elektrisiti olgeta samting ia oli givim aot hit i ko antap long air mo kam olsem wan rabis gas we is stap jenisem weta blong yumi. Yumi save luk se weta i no

olsem bifo mo tu ples i kolkol mo hot tumas.

Klaimet jenis hemi afectem agrikalja blong yumi mo ol food sekuriti , ol stret yia we yumi stap plan long hem, mo yumi save luk se ol kakae blong yumi oli no save bigwan gud olsem bifo. Be sapos yumi plan blong stopem ol efeks ia yumi save reducum efeks blong klaimet jenis mo mekem akrikalja mo food sekuriti blong yum i strong.

Hemia i gat 10 fact shit we i kat ol infomesen we i save asesem ol fama blong oli save strentenem produksen blong kakae blong i save protektem yumi long Klaimet change.

Olgeta fact shit ia hemi:

1. Planem fulap bigfala taro ia or navia.

2. Planem fulap african yam3. Planem fulap Wild yam4. Planem fulap Banana5. Planem fulap legum tri6. Planem fulap mucuna7. Mekem bed blong ol

organic Karen8. Planem fulapbredfrut evri yia 9. Impruvum graon blong rij

oltaem10. Protektem food sekuriti tru

long adaptasen weis blong klaimet jenis.

Buk blong leaders mo han buk blong ol farming technologi oli mas sapotem ol fact shit ia.

Blong save moa infomesen kontaktem ol organisesen ia:

Papua New Guinea: National Agriculture Research Institute (NARI), Kana Aburu Haus, Sir Alkan Tololo Research Centre, Bubia, PO Box 4415, LAE 411, Morobe Province, PNG T: +675 475 1444/475 1445 F: +675 475 1450 E: [email protected]

Vanuatu: Vanuatu Farm Support Association Syndicat Agricole & Pastoral de Vanuatu (SAPV) PO Box 17, Port Vila, Vanuatu T: +678 25717 F: +678 25717 E: [email protected]

Department of Agriculture, Rural Development Division, PMB 9040, Tagabe Station, Port Vila, Vanuatu T: +678 22525 F: +678 25265

Solomon Islands: Kastom Gaden Association PO Box 742, Honiara, Solomon Islands, T: +677 39138 F: +677 30840 www.kastomgaden.org

Fiji: The Centre for Pacific Crops and Trees (CePaCT), Private Mail Bag, Suva, Fiji Islands T: +679 337 0733 www.spc.int/lrd/

Resource ia Live & Learn Environmental Education naoi mekem wetem funding we i kam long AusAID’s International Climate Change Adaptation Initiative – Community-based Adaptation Activity Grants. Writter: Tony Jansen mo Shane Tutua mo Tamara Logan. Translator: Dorah Willie