pedagogika - tdpu · 2018. 2. 8. · pedagogika 2015, 4-son 2 professor-О‘qituvchilar salohiyati...

PEDAGOGIKA 2015, 4-son

1

Muassis:

Nizomiy nomidagi Toshkent

davlat pedagogika universiteti.

“Pedagogika” jurnali “Pedagogik

ta’lim” jurnalining vorisidir.

Jurnalda pedagogika, psixologiya,

o‘qitishning metod va texnologiya-

lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik

maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop

etiladi.

Jurnalga Toshkent shahar

Matbuot va axborot boshqarmasi-

ning 2014-yil 26-maydagi 02-004-

sonli “Ommaviy axborot vositasi

davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi

to‘g‘risida guvohnoma”si olingan va

unga O‘zbekiston Respublikasi Milliy

kitob palatasining 2008-yil 30-iyun-

dagi 511/S shartnomasi asosida

Davriy nashrlarning Xalqaro stan-

dartlar (ISSN) – 2010-5320 raqami

taqdim etilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy

attestatsiya komissiyasi rayosatining

2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli

qarori bilan ro‘yxatga olingan.

Jurnal oliy ta’lim muassasalarining

professor-o‘qituvchilari, ilmiy xodim-

lar, akademik litsey, kasb-hunar

kollejlari va umumiy o‘rta ta’lim

maktabi o‘qituvchilari, malaka oshi-

rish va qayta tayyorlash tizimi

tinglovchilari, magistrantlar, talaba-

larga mo‘ljallangan.

Tahrir hay’ati:

SHARIPOV Shavkat (bosh muharrir)

Abdullayeva Barno

Adilov Po‘lat

Adilova Saodat

Ashirboyev Samixon (bosh

muharrirning birinchi o‘rinbosari)

Begimqulov Uzoqboy

Beshimov Ro‘zinazar

Boymetov Botir

Egamberdiyeva Nodira

Ergashev Dilshod

Ergashov Maxamatirasul

Fayzullayev Saidnosir

Fuzailova Gavhar

Gulyamov Komiljon

Ismoilov Omilxon

Isyanov Ravil

Jalolov Jamol

Komilova Nodira

Mamadazimov Mamadmusa

Matenova Yuliya

Maxkamdjanov Karimjon

Mirqosimova Marg‘uba

Muslimov Narzulla

Nurmuhammedova Laylo

Qahhorova Matluba

Qodirova Fotima

Safayev Nuriddin

Taxirov Jozil (bosh muharrir

o‘rinbosari)

Tolipova Jamila

Valiyeva Sirojiya

Xalilov Faxriddin

Xodjayev Begzod

Yuzlikayev Farid

Zufarov Sherzod

2015/4


2

PROFESSOR-О‘QITUVCHILAR SALOHIYATI – DAVR TALABI

Ilm-fan, texnika, texnologiya hamda ishlab chiqarishning bugungi yuksak

taraqqiyoti о‘z-о‘zidan yangi ijtimoiy talablarni kun tartibiga qо‘ymoqda.

Mazkur ijtimoiy talablar sirasida jamiyat, qolaversa, uning negizida sohalar

rivojini harakatga keltiruvchi kuch – malakali kadrlarni tayyorlash, ana shu

maqsadga yо‘naltirilgan tizimni takomillashtirish muhim ahamiyatga ega.

Malakali kadrlarni tayyorlashga bо‘lgan ehtiyoj ishlab chiqarish korxonalari

paydo bо‘lgan, sanoat sohasi rivojining ilk bosqichlarida yuzaga kelgan bо‘lsa-

da, hanuzgacha о‘z dolzarbligini yо‘qotmay kelmoqda. Buning asosiy sabablari

jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga bog‘liq ravishda

yangidan-yangi yо‘nalishlar, ixtisosliklarning paydo bо‘lishi, ular bо‘yicha

kadrlar tayyorlash zaruriyatining vujudga kelishi, о‘zgaruvchan, tezkor davrda

mutaxassislarning kasbiy bilim, malaka va mahoratlarini izchil ravishda oshirib

borishga bо‘lgan ehtiyojning shakllanishi, shuningdek, mutaxassis sifatida

mehnat bozoridagi kuchli raqobatga bardosh bera olishga bo‘lgan talabning

ortishi sanaladi.

Mavjud sharoitda ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarni malakali kadrlar

bilan ta’minlashda puxta asoslangan mexanizmga ega bo‘lgan uzluksiz ta’lim

tizimi, xususan, oliy va oliy о‘quv yurtidan keyingi ta’lim hamda kadrlar

malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash bosqichlari о‘ziga xos о‘rin tutadi.

Yuqorida aytib о‘tilganidek, tezkorlik bilan rivojlanayotgan davr mutaxassislar

oldiga shiddatli о‘zgarishlarga tayyor turish, davr bilan hamnafas bо‘lgan holda

ijtimoiy va kasbiy nuqtayi nazardan о‘z-о‘zini takomillashtirib borish vazifasini

qо‘ymoqda. Mutaxassislarning mazkur talabga tо‘laqonli javob bera olishlarida

izchil tashkil etiladigan malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimining hissasi

katta. Zero, muayyan vaqt oralig‘ida о‘zaro integratsiyalangan о‘quv dasturlari

mutaxassislarni tegishli sohaga oid о‘zgarish, yangilanish, muammo va ularning

yechimlari xususidagi bilim, kо‘nikma va malakalar bilan qurollantirish

imkoniyatiga ega.

Uzluksiz ta’lim tizimining kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta

tayyorlash bosqichida oliy ta’lim muassasalari (OTM)da faoliyat olib borayotgan

pedagog kadrlarning malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ta’lim va

ishlab chiqarish о‘rtasidagi integratsiyani ta’minlash, marketingni samarali

tashkil etishda alohida ahamiyat kasb etadi. Binobarin, OTM pedagoglarining

BOSH MAQOLA


3

bо‘lajak mutaxassislarni kasbiy faoliyatga tо‘laqonli tayyorlash borasidagi

malakasi, tarbiyalash mahorati, о‘quv-tarbiya jarayonida insonparvarlik g‘oyalari

ustuvorligini ta’minlovchi shaxsiy sifatlari, talabalarning bilimlarini xolisona

nazorat qilish va baholash layoqati mavjud ijtimoiy talablarga mos bо‘lishi zarur.

Oliy ta’lim muassasalari pedagog kadrlarining kasbiy tayyorgarlik darajasi,

shuningdek, ular tomonidan ilg‘or pedagogik tajribalarni о‘rganish, zamonaviy

ta’lim texnologiyalaridan foydalanish kо‘nikma, malakalarini takomil lashtirish

va ularning kasbiy kompetentligini to‘xtovsiz rivojlantirib borishni ham taqazo

etadi.

Mazkur talablardan kelib chiqib, О‘zbekiston Respublikasida oliy ta’lim

muassasalari professor-o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarlik darajasini

takomillashtirish, ularni zamonaviy pedagogik hamda tegishli sohalarga oid

bilim, kо‘nikma va malakalarini oshirish yо‘lida samarali ishlar amalga

oshirilmoqda. Shu о‘rinda О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim

muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini

oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Farmoni

muhim ahamiyat kasb etadi1.

Ushbu Farmonda oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog

kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada

takomillashtirishning muhim yо‘nalishlari belgilab berilgan. Ular:

oliy о‘quv yurtlari professor-о‘qituvchilarining pedagogik va kasb

darajasini muntazam oshirish asosida ularning qonunchilik normalari, nazariya,

ilmiy va amaliy tadqiqotlar, texnologik taraqqiyot va о‘qitilayotgan fanlar

bо‘yicha innovatsiyalar, shuningdek, о‘quv jarayonini tashkil etishning

zamonaviy uslublari sohasidagi sо‘nggi yutuqlarni chuqur о‘rganish;

yuqori samarali zamonaviy ta’lim va innovatsiya texnologiyalari, ilg‘or

xorijiy tajribani keng joriy etgan holda, oliy о‘quv yurtlarining pedagog

kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish bо‘yicha malaka talablari,

о‘quv rejalari, dastur va uslublarini tubdan yangilash;

oliy о‘quv yurtlari о‘qituvchilarining global internet tarmog‘i,

multimedia tizimlari va masofadan о‘qitish usullaridan foydalangan holda,

1Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 12 июндаги “Олий таълим

муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш

тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-4732-сонли

Фармони. www.lex.uz

http://www.lex.uz/


4

zamonaviy innovatsion pedagogika, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini

egallashi va ularni о‘quv jarayoniga faol tatbiq etishi;

oliy о‘quv yurtlari pedagog kadrlarining chet tilini amaliy о‘zlashtirish

darajasini oshirish va undan о‘z kasb mahorati, pedagogik va ilmiy faoliyatini

muttasil oshirib borishi uchun keng foydalanishi.

Qayta tayyorlash va malaka oshirish markazlarida о‘qish oliy о‘quv

yurtlarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash о‘quv rejasining

yangilangan tuzulmasi (oliy ta’limning normativ-huquqiy asoslari, ilg‘or ta’lim

texnologiyalari va pedagogik mahorat, ta’lim jarayonlarida axborot-

kommunikatsiya texnologiyalarini qо‘llash, amaliy xorijiy til, tizimli tahlil va

qaror qabul qilish asoslari, maxsus fanlar, pedagogik amaliyot, malakaviy

attestatsiya) asosida ishlab chiqilgan maxsus dasturlar bо‘yicha ikki oy davomida

ishdan ajralgan holda amalga oshiriladi. Tahsil yakunida tinglovchilar tomonidan

bajarilgan bitiruv-malakaviy ishlari tayanch oliy о‘quv yurtida tashkil etiladigan

oliy ta’lim muassasasi rektori yoki fan doktori ilmiy darajasini berish bо‘yicha

ilmiy kengash raisi, ilmiy kengash a’zolari hamda kamida yetti nafar tegishli

sohalarning yetuk mutaxassislaridan iborat Attestatsiya komissiyalari tomonidan

baholanadi. Attestatsiyadan muvaffaqiyatli о‘tgan tinglovchilarga davlat

namunasidagi malakaviy attestat beriladi va ular tegishli yо‘nalish bо‘yicha

bо‘sh lavozimlarni egallash bо‘yicha tashkil etiladigan tanlovdan о‘tishda

imtiyozga ega bо‘ladi. Kо‘rilayotgan tadbirlarning barchasi oliy ta’lim

muassasalari professor-о‘qituvchilarning pedagogik faoliyatini tashkil etish,

kasbiy о‘z-о‘zini rivojlantirishga nisbatan mas’uliyatini yanada oshirishga

xizmat qiladi.

Ayni vaqtda tayanch oliy о‘quv yurti sifatida universitet huzuridagi

pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq

markazi Farmon g‘oyalariga tayangan holda о‘z oldiga qо‘yilgan quyidagi

vazifalarni hal qilishga erishishlari zarur:

oliy ta’lim muassasalarining rahbarlari va pedagog kadrlariga

qо‘yiladigan davlat malaka talablari mazmunini yangilash, qayta tayyorlash,

shuningdek, kurslar tinglovchilarining kontingentini aniqlash;

ta’lim yо‘nalishlari bо‘yicha о‘quv rejalarini ishlab chiqish,

modullarning mazmunini shakllantirish, unga mos ravishda axborot ta’lim

resurslarini yaratish;

tinglovchilar uchun pedagogik amaliyot tashkil etish va о‘tkazish

bо‘yicha yо‘riqnomalarni tayyorlash, amaliyot jarayonida tinglovchilar


5

tomonidan tashkil etiladigan ochiq darslarni kuzatish, ularning mahorat va

malaka darajasini baholash bо‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish;

о‘quv (ma’ruza, amaliy va kо‘chma) mashg‘ulotlarini о‘tkazish

joylarini aniqlash, bu borada shartnomalar tuzish;

ushbu ta’lim ishiga jalb qilinadigan yuqori malakali professor-

о‘qituvchilar, amaliyotchi mutaxassislarni aniqlash;

tarmoq markazining moddiy-texnik ta’minotini mustahkamlash

bо‘yicha takliflar tayyorlash.

Mazkur vazifalarning ijobiy hal etilishi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash

hamda ularning malakasini oshirish kurslarida ta’lim sifati va samaradorligiga

erishish imkoniyatini ta’minlaydi. Nizomiy nomidagi Toshkent davlat

pedagogika universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va

ularning malakasini oshirish tarmoq markazida 20ta ta’lim yо‘nalishi bо‘yicha

tashkil etiladigan qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslarida tinglovchilar

tomonidan yangi bilimlarni egallash, mavjud bilimlarini yanada boyitish, malaka

va pedagogik mahoratlarini rivojlantirishga to‘liq sharoit yaratiladi. Shu bilan

birgalikda, tarmoq markazida ayrim tashabbuslarni amalga oshirishni tajriba

qilish ham mo‘ljallanmoqda, jumladan, tinglovchilar bilan oldindan aloqa

o‘rnatish va o‘quv materialini universitet portaliga joylashtirish asosida ularning

masofaviy ta’limini tashkil etish va ijodiy ishlarini malaka ishi sifatida

shakllantirish hamda uni kelgusidagi ilmiy tadqiqot (doktorlik dissertatsiyasi

yoki monografiya) ishlarining asosi bo‘lishi uchun tayyorlash va boshqalar.

Xulosa qilib aytganda, pedagog kadrlarni qayta tayyorlash hamda ularning

malakasini oshirish tizimi malakali, mehnat bozoridagi kuchli raqobatga

bardoshli kadrlarni tayyorlashda muhim о‘rin tutadi. Shu sababli О‘zbekiston

Respublikasida mazkur tizimni takomillashtirishga doimiy e’tibor qaratib

kelinmoqda. Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash hamda ularning malakasini

oshirish tizimi muntazam ravishda takomillashtirib borilayotganligi OTM

pedagoglarining kasbiy kompetentligini oshirishga xizmat qiladi. Bu esa, о‘z

navbatida, OTMda ta’lim va tarbiya jarayonining sifatli tashkil etilishini,

malakali kadrlar tayyorlashda yuksak samaradorlikka erishishni kafolatlaydi.

Sharipov Sh. S.,

Muslimov N. A. (TDPU)


6

RESPUBLIKA PEDAGOGLARINING ILMIY MAKTABI

Pedagogika ta’lim-tarbiya haqidagi fan sifatida o‘zining ilmiy asoslariga

ega bo‘lib, dialektik qonuniyat va yangidan-yangi g‘oyalarning rivojlanishi

asosida taraqqiy etib boradi. Biroq uning jadallik bilan rivojlanib borishi ko‘p

jihatdan mazkur sohada salmoqli ilmiy tadqiqotlarning amalga oshirilishi bilan

bog‘liqdir. Pedagogika sohasi rivoji ikki asosiy yo‘nalishning o‘zaro uzviyligi va

uzluksizligini, ya’ni pedagogik va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashni talab

etadi. Ushbu ikki yo‘nalishning bir xil sur’atda rivojlanishida nafaqat

respublikamiz, balki Markaziy Osiyo miqyosida katta nufuzga ega bo‘lgan

Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universitetining umumiy

pedagogika kafedrasi alohida o‘rin tutadi.

1935-yilda Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika instituti bilan

birga professor K. E. Bendrikov boshchiligida pedagogika kafedrasi ham tashkil

qilingan. Keyinchalik kafedra tarkibidan boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi,

maktabgacha tarbiya pedagogikasi, tarbiyaviy ishlar metodikasi, pedagogik

mahorat kabi kafedralar ajralib chiqib, mustaqil faoliyat ko‘rsata boshladi.

Umumiy pedagogika kafedrasi o‘z vaqtida mazkur kafedralarning o‘quv, ilmiy-

metodik jihatdan rivojlanishiga, ularni ilmiy pedagogik kadrlar bilan

ta’minlashda yaqindan yordam berdi.

Ilk tashkil qilingan yillari kafedrada S. R. Rajabov, kafedra mudirining

o‘rinbosari M. Usmonov, o‘qituvchilar T. Xalilov, I. Husanxo‘jayevlar faoliyat

ko‘rsatdi. 1938-yildan 1942-yilgacha kafedrani dotsent V. N. Moroz boshqardi.

1942-yildan 1944-yilgacha kafedra mudiri lavozimida pedagogika fanlari

doktori, professor N. A. Konstantinov, 1944-yilning oxiridan dotsent

N. M. Takanayev, 1947-yilning noyabr oyidan 1990-yilgacha Pedagogika Fanlar

akademiyasining akademigi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi,

professor S. R. Rajabov faoliyat ko‘rsatdi. Kafedraga 1990-1992-yillarda

pedagogika fanlari doktori, professor B. Mirzaahmedov, 1992-yildan 1995-

yilning may oyigacha professor K. H. Hoshimov, 1995-yilning may oyidan

1996-yilning sentabr oyigacha dotsent Y. G. Shain, 1996-yilning sentabridan

1998-yilning oktabrigacha professor J. Hasanboyev, 1998-yilning oktabridan

2001-yilning fevraligacha professor N. N. Azizxo‘jayeva, 2001-yilning

fevralidan 2002-yilning martigacha dotsent S. A. Madiyarova, 2002-yilning mart

oyidan 2010-yilning dekabr oyigacha kafedraga O‘zbekistonda xizmat

ko‘rsatgan madaniyat xodimi, professor M. X. To‘xtaxo‘jayeva, 2010-yilning

dekabr oyidan 2013-yilning noyabr oyigacha pedagogika fanlari doktori

UNIVERSITETNING 80 YILLIGI


7

E. R. Yuzlikayeva rahbarlik qildi. Hozirgi kunda bu kafedra umumiy pedagogika

kafedrasi deb yuritiladi va unga dotsent B. X. Xo‘jayev mudirlik qilmoqda.

Umumiy pedagogika kafedrasi universitetimizning eng yirik va yetakchi

kafedralaridan biridir. Uning tarkibida 34 nafar yuqori malakali mutaxassislar

faoliyat ko‘rsatmoqda. Ular: pedagogika fanlari doktorlari, professorlar

N. N. Azizxo‘jayeva, M. X. To‘xtaxo‘jayeva, F. Xalilov, D. I. Ro‘ziyeva,

pedagogika fanlari doktori K. Qilicheva, pedagogika fanlari nomzodi, professor

A. S. Qoldibekova, pedagogika fanlari nomzodlari, dotsentlar S. A. Madyarova,

X. Ruzmetova, G. Qurbanova, I. Uzoqov, S. B. Umarov, dotsent

Sh. Tashmetova, katta o‘qituvchilar S. Koneva, I. Morxova, B. Jo‘rayeva,

M. Ergashova, S. Jumayeva, N. Mirsoatova, G. Ibrohimova, F. Mirzayeva,

o‘qituvchilar O‘. Abdullayeva, G. Lafasova, A. Xo‘jamqulov, N. G‘afurova,

Z. Abralova, M. Nishonova, I. Choriyev, B. Muhammadiyev va boshqalardir.

Turli yillarda kafedrada pedagogika fanlari doktori, professorlar

J. Y. Hasanboyev, O. Musurmonova, S. U. Nishonova, M. Inamova,

U. Mahkamov, F. R. Yuzlikayev, pedagogika fanlari nomzodi, professorlar

Z. F. Mirtursunov, K. H. Hoshimov, pedagogika fanlari nomzodi, dotsentlar

N. V. Pavlova, S. X. Temurova, S. N. Nurmatov, N. V. Valiyeva,

Y. B. Chevrinidi, M. A. Ahmedova, J. Haydarova, R. X. Salkayeva,

A. D. Yunusxo‘jayev, Y. G. Shain, A. G. Akopyan, M. M. Mirqosimov,

J. Palmanov, M. N. Nishanov, F. A. Umarov. T. Yunusov, I. Tojiyev,

A. Tojiyev, M. Sagdiyeva, D. D. Jo‘raboyeva, Sh. Avezov, S. Mahkamova,

Sh. Minavvarov, J. A. Sulaymanova, N. Azimova, I. Bochar, A. A. Agaronyan,

G. Sultonova, D. Boboyeva, M. Usmanboyeva, katta o‘qituvchilar

K. F. Timoshenko, N. Bimuhamedov, A. A. Sadikova, F. Rustamova,

R. Hasanov, B. Hasanova, M. Gafurova, M. Turdiyeva, N. Azamatova va

boshqalar faoliyat ko‘rsatgan.

Umumiy pedagogika kafedrasining respublikamiz va MDH

respublikalarida katta nufuzga ega bo‘lishi akademik Siddiq Rajabov nomi bilan

bevosita bog‘liqdir. 43 yil davomi (1947-1990-yillar)da kafedraga rahbarlik

qilgan akademik S. R. Rajabov Respublikada pedagogika fanining rivojlanishiga,

ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlashga katta hissa qo‘shdi, tom ma’noda, u

pedagogika ilmiy maktabini yaratgan edi. O‘zining ilmiy-pedagogik faoliyati

davomida akademik S. Rajabov yosh olimlarga hamisha yordam berib keldi.

S. Rajabov uzoq yillar davomida pedagogika fanlari bo‘yicha ilmiy daraja

beradigan ixtisoslashgan kengashni boshqarib, nafaqat O‘zbekiston, balki

Markaziy Osiyo davlatlari uchun ham olimlar tayyorlab berishda katta xizmat

qildi. Akademik S. Rajabov 7 nafar fan doktorini, 130 nafar fan nomzodini

tayyorladi.


8

Siddiq Rajabov rahbarligida kafedra professor-o‘qituvchilari pedagogika

fanining rivoji yo‘lida fidokorona xizmat qilishdi. Buning yorqin namunasi

pedagogika oliy ta’lim muassasalari uchun 1962-yilda o‘zbek tilida

“Pedagogika” darsligining chop ettirishi bo‘ldi. Darslik 1962-1981-yillarda

qayta-qayta to‘ldirib, nashr etildi. Shuningdek, kafedrada tashkil etilgan ijodiy

guruh a’zolari tomonidan 1986-yilda Moskvaning “Pedagogika” nashriyotida

“O‘zbek pedagogik fikrlar antologiyasi” kitobining nashr etilishi milliy

pedagogikamiz rivojida katta voqea bo‘ldi va uni kafedra professor-

o‘qituvchilarining mustabid tuzum davrida milliy pedagogika rivoji yo‘lida

ko‘rsatgan ulkan ma’naviy jasorati deb aytish o‘rinlidir.

Kafedra faoliyatiga katta kuch bergan voqelik, albatta, O‘zbekiston

Respublikasining mustaqillikni qo‘lga kiritganligidir. Kafedra faoliyatining har

jabhasi chuqur o‘zgarishlarga yuz tutdi. Bu o‘zgarishlar ilmiy-tadqiqot, o‘quv va

o‘quv-metodik ishlarni qayta ko‘rib chiqishni talab etdi. Natijada kafedra

professor-o‘qituvchilari tomonidan pedagogika fanini rivojlantirishning quyidagi

istiqbolli yo‘nalishlari belgilab olindi:

- O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunini hayotga

joriy etish bo‘yicha keng qamrovli tadbirlarni amalga oshirish;

- “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da belgilab berilgan chora-tadbirlarni

bosqichma-bosqich amalga oshirish;

` - pedagog kadrlar tayyorlash sohasida fan-ta’lim-ishlab chiqarish

integratsiyasini yo‘lga qo‘yish;

- pedagogika fani mazmunini isloh etish, yangi o‘quv dasturlari va

darsliklar yaratish;

- pedagogik fikrlar tarixini tadqiq etish va yosh avlodni milliy ruhda

tarbiyalash;

- pedagogikaning dolzarb mavzularida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish;

- yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash va milliy mafkurani

shakllantirishning pedagogik shart-sharoitlarini ishlab chiqish va boshqalar.

Shu yillarda kafedra professor-o‘qituvchilari tomonidan eng qadimgi

davrlardan mustaqillik yillarigacha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga olgan “Pedagogika

tarixi”, ikki qismli “Pedagogik fikrlar antologiyasi” nomli o‘quv qo‘llanmalari

yaratilib, respublika oliy ta’lim muassasalarini yangi o‘quv adabiyotlari bilan

ta’minlashga munosib hissa qo‘shildi.

2000-yildan boshlab kafedrada pedagogika fanini rivojlantirishning

quyidagi yangi istiqbolli yo‘nalishlari ishlab chiqilib, tizimli ishlar amalga

oshirildi:

- umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va oliy ta’lim muassasalari

uchun DTS asosida yangi o‘quv adabiyotlarini yaratish;


9

- mustaqillik mafkurasi asosida ilmiy-tadqiqot ishlarini yo‘lga qo‘yish;

- pedagogika fanlari mazmunini modernizatsiyalash;

- uzluksiz ta’lim tizimida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish;

- pedagogika fanlarining metodik ta’minotini takomillashtirish;

- ta’lim xizmatlari sohasini rivojlantirish;

- iqtidorli talabalar bilan ishlash mexanizmlarini takomillashtirish va ustoz-

shogird tizimini rivojlantirish;

- innovatsion-korporativ hamkorlikni rivojlantirish va boshqalar.

2000-2012-yillarda kafedra professor-o‘qituvchilari tomonidan umumiy

o‘rta ta’lim maktablari uchun “Milliy istiqlol g‘oyasi va ma’naviyat asoslari”,

“Vatan tuyg‘usi” kabi fanlar bo‘yicha 10dan ortiq, pedagogika kollejlari uchun

“Pedagogika” va “Pedagogika tarixi” fanlaridan 6ta, oliy ta’lim muassasalari

uchun pedagogikaning turli sohalariga doir 40dan ortiq darslik va o‘quv

qo‘llanmalari yaratildi.

2007-yili nashrdan chiqqan A. S. Qoldibekovaning “Pedagogika

nazariyasi” nomli o‘quv qo‘llanmasi respublika tanlovida (2008) 3-o‘rin,

M. X. To‘xtaxojayevaning umumiy tahriri ostida nashr etilgan “Pedagogika

nazariyasi” nomli darslik respublika tanlovida (2009) 3-o‘rin, A. Xoliqovning

“Pedagogik mahorat” darsligi respublika tanlovida (2012) 1-o‘rinni egalladi.

Kafedra tadqiqotchilaridan 40 nafari doktorlik va nomzodlik

dissertatsiyalarini himoya qilishdi va hozirda uzluksiz ta’limning turli

bosqichlarida pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanishmoqda.

Kafedrada iqtidorli talabalar bilan ustoz-shogird tizimida salmoqli ishlar

amalga oshirildi. Kafedra professor-o‘qituvchilari tayyorlagan 6 nafar talaba

“Pedagogika” fanidan Respublika olimpiadasi g‘olibi bo‘ldi.

Mustaqillik yillarida kafedraning ikki nafar professor-o‘qituvchisi

davlatimizning yuksak unvon va medallariga munosib deb topildi. 2005-yilda

pedagogika fanlari doktori, professor N. N. Azizxo‘jayeva “O‘zbekistonda

xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi” unvoni va 2007-yilda professor

A. S. Qoldibekova “Shuhrat” medali bilan taqdirlandi.

So‘nggi yillarda respublikamizda pedagog kadrlar tayyorlash tizimini isloh

qilishga doir amalga oshirilayotgan ishlarga uyg‘un tarzda kafedra o‘quv-

uslubiy, ilmiy-tadqiqot, ma’naviy-ma’rifiy hamda akademik litsey va kasb-hunar

kollejlari bilan hamkorlik sohalarini modernizatsiyalashga faol harakatlar

boshlangan. Ayniqsa, kafedra professor-o‘qituvchilari tarkibini yoshartirishga

e’tibor qaratilmoqda. Shuningdek, pedagogika fanlarni o‘qitishning elektron-

modulli tizimi ishlab chiqildi, virtual laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlar

platformasi, virtual muzey yaratildi.


10

2012-2015-yillarda kafedra professor-o‘qituvchilari tomonidan o‘zbek, rus,

qozoq va ingliz tillarida “Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti”,

“Ijtimoiy pedagogika”, “Qiyosiy pedagogika”, “Pedagogik texnologiya” fanlari

bo‘yicha darslik va o‘quv qo‘llanmalari, 10ta monografiya, 40dan ortiq uslubiy

qo‘llanmalar yaratildi.

2013-2015-yillarda kafedraning ilmiy sohada hamkorlik aloqalari

kengayib, O‘zbekiston Milliy universiteti, Rossiya Federatsiyasining Belgorod

pedagogika instituti, “Sotsiosfera”, “Resurs” kabi markazlar bilan hamkorlikda

xalqaro ilmiy-amaliy anjumanlar, o‘quv seminarlari, seminar-treninglar tashkil

etildi.

Hozirda kafedraning 15 nafar mustaqil izlanuvchilari quyidagi yettita ilmiy

maktab doirasida ilmiy muammolar ustida izlanishlar olib borishmoqda:

1. O‘zbekistonda maktablarning rivojlanish tarixi (Akademik Siddiq

Rajabov ilmiy maktabi);

2. Pedagogik fikrlar tarixi (K. Hoshimov ilmiy maktabi);

3. Oliy maktab pedagogikasi va innovatsion pedagogik texnologiyalar

(N. Azizxo‘jayeva ilmiy maktabi);

4. Androgogik ta’lim (J. Hasanboyev ilmiy maktabi);

5. Lingvopedagogika (M. To‘xtaxojayeva ilmiy maktabi);

6. Barkamol shaxsni tarbiyalash (S. Nishonova ilmiy maktabi);

7. Milliy an’analar va axloqiy tarbiyaning uyg‘unligi (S. Temurova ilmiy

maktabi).

Yuqorida sanab o‘tilgan ulkan yutuqlar bilan birgalikda kafedra professor-

o‘qituvchilari oldiga quyidagi istiqbolli yo‘nalishlarni rivojlantirish muhim

vazifa sifatida belgilangan:

- pedagogika fanining zamonaviy konsepsiyasini ishlab chiqish;

- kafedraning “Pedagogik evristika” nomli elektron jurnalini yaratish;

- respublikamiz olimlarini jalb etgan holda eng qadimgi davrlardan hozirgi

kungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan milliy pedagogik fikrlar

ensiklopediyasini bosqichma-bosqich yaratish va boshqalar.

Kafedra jamoasi Respublikada pedagoglarning yangi avlodini tayyorlash,

oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga ilmiy-pedagogik kadrlar yetkazib berish,

o‘qitishning rivojlanuvchi ta’limga mos yangi texnologiyalari va metodlarini

yaratish yo‘lida o‘z ijod va tashabbuslarini davom ettirishga qodirdir.

Xo‘jayev B. (TDPU)


11

ILM-FAN TARAQQIYOTI VA ILMIY MAKTABLAR

Sharipov Sh. S. (TDPU)

Abstract

This article examines the place of scientific schools in the development of

science, their characteristics, the conditions of their existence, types and forms.

Резюме

В статье рассматриваются место научных школ в развитии науки, их

характеристика, условия существования, типы и формы.

Tayanch tushunchalar: ilmiy maktab, fan-texnika taraqqiyoti, ilmiy

faoliyat, liderlik.

Jamiyat taraqqiyotini ilm-fan rivojisiz tasavvur etib bo‘lmaydi, shuning

uchun ham dunyoning barcha mamlakatlarida ilm-fanga e’tibor qaratiladi.

Shunisi e’tiborliki, ilm-fan ijtimoiy asoslarda yoki davlat tarkibiy tuzilmalarida

amalga oshirilmasin, u davlat ahamiyatiga ega bo‘ladi. O‘tmishda ham olimlar,

ijod ahli faoliyati davlat rahbarlari tomonidan qo‘llab-quvvatlangan. Bizning

zamonimizga kelib, u aksariyat davlatlarda xalq xo‘jaligining ajralmas sohasiga

aylangan va u davlat tomonidan mablag‘ bilan ta’minlanadi hamda uning ijrosi

nazorat qilinadi. Ushbu maqolada ilm-fanning jamiyatimiz ravnaqida tutgan

o‘rni va uning rivojlanish omillariga batafsil to‘xtalish fikridan uzoqmiz, balki

ilm-fan rivojida ilmiy maktablarning ne chog‘liq o‘rni borligi, to‘g‘rirog‘i, ilmiy

maktab tushunchasi bilan bog‘liq ayrim mulohazalarni bayon qilish bilan

chegaralanamiz va bu sohadagi mavjud fikrlarga tayangan holda uning ilmiy va

ijtimoiy tavsifini berishga harakat qilamiz.

Ilmiy maktablar masalasi xorijiy mamlakatlarda maxsus o‘rganilgan1, lekin

Vatanimizda bu masalaga doir izlanishlar olib borilganligi to‘g‘risida

ma’lumotlarni uchratmadik.

1Ярошевский М. Г. Логика развития науки и научная школа // Школы в науке. – Москва,

1977. – С. 86; Грезнева О. Научные школы: принципы классификации // Высшее

образование в России. – Москва, 2004. – № 5. – С. 42-43; Логинова Н. А. Феномен

ученичества: приобщение к научной школе // Психологический журнал. – Москва, 2000.

– № 5. – Т. 21. – С. 106-111; Аронов Д. К проблеме определения понятий «научная

(научно-педагогическая) школа» // Alma mater (Вестник высшей школы). – Москва, 2003.

– № 6. – С. 8-13; Грезнева О. Ю. научные школы (педагогический аспект). Научное

издание Московского гуманитарного университета. – Москва, 2003. – С. 69; Гузевич Д.

Научная школа как форма деятельности // Вопросы истории естествознания и техники.

PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, PEDAGOGIK INNOVATIKA


12

Ma’lumki, ilm-fan chuqur tadqiqotlar va unga erishish metodlarini qamrab

oluvchi faoliyat turi bo‘lib, turli g‘oyalar, konsepsiyalar, nazariyalarni ochishga

qaratilgan bilimlar majmuasi, alohida olimlar va olimlar uyushma va tashkilotlari

tomonidan olib boriladigan mashaqqatli mehnat faoliyatidir. Ilm-fan inson va

uning tafakkuri, tabiat, texnika, hayvonot olamining qonuniyatlarini qamrab

oladi. Eng muhimi, u insonga xizmat qiladi.

Mamlakatning ilmiy salohiyati tizimidagi asosiy tushunchalardan biri ilmiy

hamjamiyat tushunchasi bo‘lib, u o‘zida ilm-fanning tarkibiy tuzilmalaridan

birini aks ettiradi. Ilmiy hamjamiyatlarning uch guruhini farqlash mumkin:

Ilm-fan istiqbollari hamma vaqt yetakchi ilmiy maktablar taraqqiy

ettirilishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. Shu ma’noda yurtboshimiz I. A. Karimov

“O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutaffakirlarining tarixiy merosi, uning

zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusidagi xalqaro

konferensiyasining ochilish marosimidagi: “Ma’lumki, o‘sha davrlarning

an’analariga ko‘ra, ma’rifatparvar mutafakkir va faylasuflar, olimlar va shoirlar

odatda hukmdorlar va sultonlar saroylarida panoh topganlar. Ular orasida IX-XI

asrlarda Xivada tashkil etilgan Ma’mun akademiyasi va “Bayt ul-hikma”, ya’ni

“Donishmandlik uyi” degan nom bilan shuhrat qozongan Bag‘dod

akademiyasida, shuningdek, XV asrda Samarqandda shakllangan Mirzo

Ulug‘bekning ilmiy maktabida samarali mehnat qilgan bir guruh olimlar butun

– Москва, 2003. – № 1. – С. 64-93; Зербино Д. Д. Научная школа как феномен. – Киев:

Наукова думка, 1994. – С. 134; Мирская Е. З. Научные школы как формы организации

науки. Социологический анализ проблемы // Науковедение (интернет-журнал). 2002.

– № 3. – С. 8-24; О научных исследованиях и научных школах. Евразийское пространство.

Сборник научных статей. – Москва: МГУ им. М. В. Ломоносова, 2010. – С. 56;

Поляков С. Д. Научные школы в педагогике: особенности и этапы развития // Вестник

Российского гуманитарного научного фонда. – Москва, 2002. – № 4. – С.151-157; Amabile

Т. М. The social psychology of creativity. New York: Springer Verlag Incorporated, 1983.

– P. 245; Cattell R. B. The personality and other motivation of the researcher from

measurements of contemporaries and from biography // Scientific creativity. – London, 1963.

– P. 119-131; Galton F. English men of science: their nature and nurture. – London, 1874.

– P. 234; Hanson N. R. Patterns of Discovery: An Inquiry into the Conceptual Foundations of

Science. – Cambridge: Cambridge University Press, 1958. – P. 252; Kitcher Ph. S. The

Advancement of Science. Science without Legend. Objectivity without Illusions. – Oxford:

Oxford University Press, 1993. – P. 242; Laudan L. A Problem Solving Approach to Scientific

Progress // Scientific Revolutions. Hacking I. (ed.) – Oxford: Oxford University Press, 1993.

– P. 144-155; Laudan L. Science and values: The aims of science and their role in scientific

debate. – Berkeley: University of California Press, 1984. – P. 145; Long J. S. Productivity and

academic position in the scientific career // American Sociological Review. – New York, 1978.

– Vol. 43. – № 6. – P. 889-908.


13

dunyoga dong taratdilar1”, – degan nutqini keltirish joiz. Bu hol, ayniqsa, jahon

fanining barcha sohalari o‘zining yuksak natijalariga erishayotgan XXI asrga

ham xosdir. Har qanday ilmiy muammolar olimlarning o‘zaro hamkorligini,

tadqiqotchilar jamoasining shakllantirilishini talab etadi.

Bunday sharoitlarda ilmiy maktablarning ahamiyati favqulodda muhim

bo‘ladi. Ilmiy maktablarning tarkib topishi respublikamiz ilm-fanidagi o‘ziga xos

an’analarni o‘zida mujassamlashtiradi.

Shuni ta’kidlashni lozimki, aksariyat davlatlarda ilmiy maktablar

davlatning tashkiliy tuzilmalari bilan bog‘langan bo‘lsa-da, u davlatning bevosita

tuzilmasi sifatida shakllanmaydi, balki u ilmiy jamoatchilikning e’tirofi,

boshqacha aytganda, muayyan yo‘nalishdagi olimlarning norasmiy jamiyatidir.

Aynan olimlar ishlarini bir oqimga yo‘naltirish va mujassamlashtirish

ma’nosida ilmiy maktablar alohida qiziqish uyg‘otadi. Ilmiy maktablar muayyan

yo‘nalishdagi ilmiy faoliyat majmuasi, ularning o‘zaro birligi va o‘zaro boyitish

tamoyili asosida ish ko‘ruvchi ijtimoiy uyushma sanaladi.

Ilmiy maktab tushunchasi ko‘p qirrali bo‘lib, o‘zining turlicha talqin va

ta’riflariga ega. Ilmiy maktabga ilmiy hamjamiyatning turlaridan biri, ilmiy

faoliyat mujassamlashuvining alohida shakli sifatida qaraladi.

M. G. Yaroshevskiyning ta’kidlashicha, “Maktab atamasi qanchalik

umumlashgan bo‘lishiga qaramasdan, tarixchilar o‘rtasida umum qabul qilingan

e’tirofga ko‘ra, birinchidan, ijodkorlikka o‘rgatish va tadqiqotchilik

jarayonlarining o‘zaro birligini, ikkinchidan, bir guruh olimlar ilmiy

pozitsiyasining boshqalar tomonidan qo‘llab-quvvatlanishini anglatadi.

O‘z mohiyatiga ko‘ra, ilmiy maktab katta avloddan o‘zidan keyingi

avlodlarga ilm bilan birga madaniy-axloqiy qadriyatlarni samarali uzatib turadi

va u ilm-fan, ta’lim, ustoz-shogird tizimining o‘zaro uzviyligini ifodalovchi

modelni namoyon etadi.

Ilmiy maktab olimlarning o‘zaro ijodiy, doimiy, norasmiy muloqoti,

g‘oyalar bilan o‘rtoqlashishi va natijalar muhokamasining tashkiliy shaklidir.

Har qanday ilmiy maktab fan sohasida yangicha qarashlarni yuzaga keltirishga

xizmat qiladi. Ilmiy maktablarga tashabbuskorlik, mustaqillik, rivojlanish uchun

ichki rag‘batning mavjudligi, maqsadga intiluvchanlik, barqaror g‘oyaviy

qarashlar, erishgan natijalardan qanoatlanmaslik kabi sifatlar xosdir.

1Karimov I. A. “O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutaffakirlarinung tarixiy merosi, uning

zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusidagi xalqaro konferensiyasining

ochilish marosimidagi nutqi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2014. – B. 8.


14

Ilmiy maktablarda o‘z ilmiy tadqiqot ishini anglashi, jamoa a’zolarining

undagi o‘rni va ishtiroki, har bir tadqiqotchining umumiy ilmiy faoliyatga

hamohang ish olib borishi muhim ahamiyatga ega.

Ilmiy maktablarning yuzaga kelishi jarayonlari tahlili ilmiy maktablar

shakllarini quyidagicha tasniflash imkonini beradi:

1) bo‘lajak tadqiqotchilarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ilmiy-ta’limiy

maktablar;

2) ilmiy maktab yetakchisi rahbarligida tanlangan yoki yaratilgan

tadqiqotchilik dasturini birgalikda amalga oshiruvchi olimlar guruhi –

tadqiqotchilar jamoasi;

3) olimlar guruhi va tadqiqotchilar jamoasi tomonidan tarkib toptirilgan

muayyan qarashlarning yuzaga kelishi bilan bog‘liq fandagi yangi yo‘nalish;

4) taniqli olim rahbarligida dissertatsiya himoya qilib, fan nomzodi va fan

doktori ilmiy darajasiga ega bo‘lgan tadqiqotchilar.

M. G. Yaroshevskiy ilmiy maktablarning tipologik shakllari sifatida: ilmiy-

ta’limiy maktab, maktab tadqiqotchilar jamoasi, muayyan ijtimoiy-tarixiy

sharoitlarda milliy va xalqaro ahamiyat kasb etuvchi ilmiy yo‘nalishlarni alohida

qayd etadi1.

“Ilmiy maktab” tushunchasi ko‘pqirrali bo‘lib, tahlillar ushbu

kategoriyaning asosan 3ta talqini keng e’tirof etilganligini ko‘rsatmoqda:

– rasmiy birlashma, turli darajadagi ilmiy-ta’limiy tuzilma (universitet,

fakultet, kafedra, ilmiy-tadqiqot muassasasi, ilmiy laboratoriya);

– universitet yoki ilmiy-tadqiqot muassasasining tarkibiy tuzilmasiga

kirmagan tadqiqotchilik jamoasi;

– tadqiqotchilar guruhining qiziqishlarini mujassamlashtiruvchi fandagi

yo‘nalish.

O. Grezneva ilmiy maktabning quyidagi tasnifini taklif qilgan:

1. Ilmiy maktab vakillari o‘rtasidagi aloqalarning turiga ko‘ra: ilmiy oqim,

ilmiy guruh, ko‘z ilg‘amas muassasa;

2. Ilmiy g‘oya statusiga ko‘ra: eksperimental, nazariy;

3. Tadqiq qilinayotgan fan sohasi qamroviga ko‘ra: tor sohada, keng

qamrovli;

4. Yaratilayotgan bilimlarning funksional yo‘nalishiga ko‘ra: fundamental,

amaliy;


1977. – С. 29.


15

5. O‘quvchilar faoliyatini tashkil qilish shakliga ko‘ra: ilmiy-tadqiqot

ishlarini tashkil qilishning individual yoki jamoaviy shakliga asoslangan;

6. Avlodlar o‘rtasidagi aloqa tavsifiga ko‘ra: bir sathli, ko‘p sathli;

7. Institualizatsiya shakliga ko‘ra: norasmiy, to‘garaklar, institual;

8. Lokatsiya darajasiga ko‘ra: milliy, lokal, shaxsiy1.

Ko‘pchilik OTMlarning internetdagi saytlarida “ilmiy maktab” atamasida

ko‘proq ilmiy yo‘nalish nazarda tutilsa, muayyan holatlardagina o‘z tarkib

topish, rivojlanish tarixiga va bugungi davrdagi mavqeyiga ega ilmiy jamoa

nazarda tutiladi. Odatda bu jamoalar muayyan ilmiy yo‘nalish ichida “yetakchi

ilmiy jamoa” mavqeyiga da’vogarlikka intiladi. Boshqacha aytganda, amalda

“ilmiy yo‘nalish – ilmiy maktab” tizimi mavjud.

Shu bilan birga, olimlar ilmiy maktabni alohida tadqiqotchilik va, muhimi,

insoniy sifatlarga ega, yangi g‘oyalar yaratuvchi yetakchi olim atrofida

birlashgan tadqiqotchilar hamjamiyati sifatida talqin qiladilar. Bunday olim

atrofida uning ilmiy g‘oya va umumiy nazariy qarashlarida, metodologik

qarashlarida hamfikr bo‘lgan safdoshlar va shogirdlar birlashadi. Bunda

tadqiqotchilarning barchasi ushbu olim tomonidan ishlab chiqilgan va taklif

etilgan tadqiqot dasturini birgalikda bajaradi. Ilmiy jamoa tomonidan ilmiy

dasturni bajarish davomida olingan natijalar va yuzaga keladigan mulohazalar

borasida muttasil muloqot qilib boriladi. Aksincha, o‘zaro raqobatlashuvchi

ilmiy jamoalarda bu holat kuzatilmaydi. Ilmiy jamoada o‘zaro muloqotning

yo‘lga qo‘yilganligi, uning muntazamligi ilmiy maktab mavjud bo‘lishining

zaruriy sharti sanaladi. Demak, muayyan ilmiy masalani hal qilishda olimlar

o‘zaro ilmiy axborotlar almashinuvi jarayonida o‘z salohiyat va ilmiy

malakalarini oshirishga ham erishadi.

Bunday maktablarning muhim funksiyasi ilm sohasidagi o‘rinbosarlar –

yosh tadqiqotchilar avlodini tayyorlash, ularning ilmiy darajada va ilmiy

unvonlarga ega bo‘lish jarayonida ilmiy maktablar taraqqiy ettiriladi va

uyg‘unlashtiriladi. Yetakchi olimlar endigina fanga kirib kelayotgan yoshlardan

ham ilmiy, ham dunyoqarash borasidagi hamfikrlarni yetishtirishga intiladi.

Yirik ilmiy maktablarning shakllanishi uzoq kechadigan mashaqqatli

jarayondir. Oliy ta’lim muassasasi sharoitida bu masalaning yechimi jamoaning

ham ta’limiy, ham ilmiy vazifalarni o‘zaro mujassam holatda yechishga

yo‘naltirilganligi bilan belgilanadi. Ijodiy muhitning yaratilishi, talaba va ilmiy

izlanuvchilar orasidan tanlanadigan iqtidorli shogirdlar bilan ishlash, o‘quv-

1Грезнева О. Научные школы (педагогический аспект). – Москва: РАО, 2003. – С. 42-43.


16

yordamchi va ilmiy bazaning mavjudligi yetakchi olimlarga universitet muhitida

yuqori ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy natijalarga erishish uchun zarur asoslar

beradi. Shu ma’noda ilmiy maktabni yetakchi olim rahbarligida belgilangan

ilmiy dasturni amalga oshiruvchi turli toifadagi olimlarning intellektual, ruhiy-

qadriyatli, norasmiy, ochiq jamoasi deb yuritish mumkin bo‘ladi. Bunday ilmiy

maktablarning eng ahamiyatli jihati ularda quyidagi vaziflarni hal qilishga

qaratilganligi bilan izohlanadi: ilmiy g‘oyalarni yaratish va himoya qilish,

alohida olimlar tomonidan hal etilishi murakkab bo‘lgan yirik ilmiy

masalalarning jamoa tomonidan majmuaviy yechimining ishlab chiqilishiga

erishish, yosh olimlarni tayyorlash.

Shuningdek, ilmiy maktabga aynan olingan ilmiy yo‘nalishda yuqori

darajadagi tadqiqotlar bilan tanilgan, barqaror obro‘ va an’analarga, tayyorlangan

yuqori malakali tadqiqotchilar avlodi almashinuvidagi uzviylikka ega ilmiy

jamoa deb qarash ham o‘z asosiga ega.

M. G. Yaroshevskiy ilmiy maktabning rivojlanib borishidagi asosiy

yo‘nalishlarni belgilab beruvchi yetakchining mavjudligi, jamoani yagona g‘oya

atrofida birlashtiradigan tadqiqotchilik dasturining mavjudligi, birgalikda

faoliyat yuritishga zamin yaratuvchi yagona yondashuv yoki paradigmaga ega

bo‘lishi xususiyatini ham ko‘rsatgan edi1. N. A. Loginova ilmiy maktabning

belgilari sifatida yetakchi tomonidan ishlab chiqilgan dasturning mavjud bo‘lishi,

maktab jamoasining bevosita o‘zaro muloqotda bo‘lishi, tadqiqotni amalga

oshirishda o‘ziga xos metodik tuzilmaning mavjudligi, faoliyat natijalarini

baholashda ichki standartlarning mavjudligini ta’kidlagan.

Ilmiy maktablarning mavjud bo‘lishidagi rasmiy shartlar qatorida

quyidagilar qayd etilishi mumkin:

- ilmiy maktab yetakchisi ilmiy jamoatchilik tomonidan keng e’tirof

etilgan, yorqin yetakchiga ega bo‘lishi;

- sohada qabul qilingan va amalda bo‘lgan mavjud yondashuvlardan farq

qiluvchi, o‘ziga xos yondashuvga egalik qilishi;

- soha faniga bo‘lgan qiziqishning maqolalar, seminarlar va

konferensiyalar asosida doimiy ravishda qo‘llab-quvvatlab turilishi.

Ilmiy maktabning vujudga kelishida yetakchida nafaqat ilmiy faoliyat

uchun zarur bo‘lgan sifatlar, balki ijodiy jamoani o‘z atrofida jipslashtira olish

qobiliyati ham o‘zining katta ta’sirini ko‘rsatadi. Yetakchi bir qancha funksional


1977. – С. 29.


17

pozitsiyalarni egallaydi. Birinchidan, u maktabning “loyihachi-tashkilotchisi”

hisoblanadi. Bu esa jamoa a’zolarining o‘z faoliyatiga tashqaridan baho bera

olishiga hizmat qiladi. Ikkinchidan, yetakchi bir vaqtning o‘zida ikki jihatdan,

ya’ni ham ustoz, ham hamkor sifatida namoyon bo‘ladi.

Ilmiy maktabning ahamiyatligi unda bir vaqtning o‘zida ilmiy g‘oyalar

tashabbuskori, ularning targ‘ibotchi va ommalashtiruvchisi, ilmiy darajadagi

himoyasi asosida yosh olimlarni tayyorlash funksiyalarini bajarishi bilan

izohlanadi. Boshqacha aytganda, ilmiy maktabning asosiy tavsifi uning ilmiy

jamoatchilik o‘rtasida tanilganligi, yuqori saviyadagi, o‘ziga xos tadqiqot

yo‘nalishiga ega bo‘lishi, ilmiy obro‘ga, o‘z ilmiy an’analariga ega bo‘lishi va

avlodlar uzviyligining ta’minlanganligidir. Ilmiy maktab bilimlarni yaratish

(tadqiqotchilik), ularni ommalashtirish (muloqot), ilmiy hamjamiyat saflariga

munosib olimlarni yetishtirib berish funksiyalarini o‘zida mujassamlashtiradi.

Ilmiy maktablarning tan olinishi nuqtayi nazaridan Markaziy Osiyo

misolida quyidagi tiplarga ajratish imkoni ham bor:

- dunyo sivilizatsiyasida tan olingan ilmiy maktablar. Bunga Muhammad

ibn Muso al-Xorazmiy, Al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,

Abu Nasr Forobiy, Mirzo Ulug‘bek va boshqa allomalar asos solgan maktablar

taalluqlidir;

- mamlakatimizda tan olingan ilmiy maktablar. Bunga Qori Niyoziy,

Yolqin To‘raqulov, Ibrohim Mo‘minov, Yahyo G‘ulomov, Po‘lat Habibullayev,

Siddiq Rajabov, Shavkat Olimov, Natan Mallayev, Yunus Rajabiy kabi olimlar

maktablari kiradi;

- muayyan oliy ta’lim muassasasida e’tirof etiladigan ilmiy maktablar.

Toshkent davlat pedagogika universitetida 2014-yilda o‘z ilmiy maktabi

mavjudligi haqida ma’lum qilgan 33ta ilmiy jamoa mavjud edi. Ulardan 11tasi

kafedralar, kafedralararo uyushma – 1ta, fakultetlararo uyushma – 1ta, OTM

ta’limiy uyushmasi – 6ta, boshqa uyushmalar – 15tadir. Boshqa uyushmalar

deganda kafedralar va ilmiy loyihalar bo‘yicha ijodiy jamoalar, ilmiy

laboratoriyalar, mutaxassislar va olimlarning jamoatchilik birlashmalari nazarda

tutiladi. Ularni yana “Tan olingan ilmiy maktablar”, “Taniqli ilmiy maktablar”,

“Rivojlanib kelayotgan ilmiy maktablar”, “Shakllanayotgan ilmiy maktablar”dan

iborat darajalarga ajratish mumkin.

Ilmiy maktablar qanday tashkiliy shaklni tanlamasin, ularning taraqqiy

etish va tarkib topish bosqichidan qat’i nazar, ular faqatgina ma’muriyatning

doimiy e’tibori, qo‘llab-quvvatlashi, kerak bo‘lsa, zarur hollarda moddiy jihatdan

qo‘llab-quvvatlashi asosidagina mavjud bo‘lishi, faoliyat yuritishi mumkin.


18

Ilmiy maktablar mohiyatga ko‘ra, jamoani ishida aks ettiradi, biroq fanda

ular maktabning asoschisi bo‘lgan olim nomi bilan yuritiladi. Ilmiy maktab

deganda bir olim tomonidan tayyorlangan olimlarni nazarda tutish ham to‘g‘ri

bo‘ladi. Bunda haqqoniy ravishda “u falonchi olimning maktabini o‘tagan”,

– deb yuritiladi.

Ilm-fan nazariyasida “ilmiy maktab”, “ilmiy yo‘nalish” va “ilmiy

muammo” atamalari farqlanadi. Qayd etish joizki, ilmiy maktab to‘g‘risida so‘z

yuritilganda, uning doirasida bir qancha fan doktorlari tayyorlanganligi nazarda

tutiladi. Ilmiy maktabning muhim tavsifi aniq ilmiy muammo yechimi ustida ish

olib borilayotganligi, dissertatsion tadqiqotlar borasida ilmiy izlanuvchilar bilan

ishlanayotganligi, aniq mavzudagi ilmiy konferensiyalar tashkil qilib

borilayotganligi e’tiborga olinadi. Kafedraning ilmiy yo‘nalishi to‘g‘risida so‘z

yuritilganda, bu bo‘linmaning rahbari fan doktori ekanligi, kafedra ilmiy

yo‘nalishi doirasidagi tadqiqotlar dissertatsiya ishlarini himoya qilish, loyihalar

bajarish va yirik ilmiy ishlarni nashr qilish bilan yakunlanayotganligini

anglatadi. Ilmiy maktab faoliyatiga baho berishda himoya qilingan dissertatsiya

ishlari, maktab a’zolarining ilmiy ishlariga iqtiboslar berilishi, maktab a’zolari

amal qiladigan umumiy g‘oya va qadriyatlarning mavjud bo‘lishi e’tiborga

olinadi. Ilmiy maktab faoliyatining uzviyligi, tadqiqotlarning davomiyligi odatda

u maktab yetakchisi tomonidan asos solingan ilmiy mavzuning shogirdlar ilmiy

ishlarida davom ettirilishi, rivojlantirilishi, yangi qirralar bilan boyib borishi

orqali tavsiflanadi.

Ilmiy maktabning muhim ko‘rsatkichlaridan biri uning a’zolari tomonidan

amalga oshiriladigan tadqiqotlarning ko‘pqirraliligi hisoblanadi. Ilmiy

maktabning boshqalardan ajralib turadigan o‘ziga xos jihatlarini belgilashda

miqdor ko‘rsatkichlardan foydalanish faqatgina umumiy xulosa chiqarishga

imkon beradi. Shu sababli ilmiy maktab bilan bog‘liq jihatlarni, uning o‘ziga

xosligini baholashga keng qamrovli yondashuv talab etiladi.

Ilmiy maktablar fanning, olimlarning to‘laqonli faoliyat yuritishidagi

ehtiyoji bo‘lib, ilmiy hamjamiyat bu kabi muhit negizidagi doimiy muloqotga,

axborotlar almashinuviga, o‘zaro munosabat va natijalarining baholanishiga

intiladi. Ilm-fanning rivojlanib borishidagi tarixiy tajribalar shuni ko‘rsatadiki,

ilmiy hamjamiyatning barqarorligi uning muayyan darajadagi mustaqilligi, o‘z

faoliyatini mustaqil yo‘lga qo‘ya olishi, fanning kelajagini belgilab berishda

muhim kuch bo‘lgan yosh olimlarning tashkilotchiligi va intiluvchanligi, tajriba

va an’analarni o‘zida mujassam qilgan katta avlod olimlari bilan muntazam

muloqotning yo‘lga qo‘yilganligi bilan belgilanadi.


19

Fanda mavjud bo‘lgan “ilmiy hamjamiyat” atamasi ilmiy maktablar

shakllanishidagi o‘zak tushuncha bo‘lib, u odatda bir sohaga tegishli, bitta

yo‘nalishda ish olib boruvchi, umumiy qarashlarga ega olimlar uyushmasini

anglatadi. Shu bilan birgalikda, ilmiy maktab ilmiy hamjamiyat sifatida turli

soha vakillari bo‘lgan, lekin bir umumiy ilmiy muammo yechimi ustida

ishlayotgan olimlarni ham o‘zida jamlashi mumkin. Bunday yondashuv

umumuniversitet va kafedralararo ilmiy maktablarning yaralishiga olib keladi.

Ilmiy maktablarning tarbiyaviy ahamiyatini alohida qayd etish lozim.

Muassasada tarkib topgan muhit, uning jamoasi tarbiyaviy va axloqiy jihatdan

ta’sir ko‘rsatishda keng imkoniyatlarga ega bo‘ladi va bu ilmiy maktab o‘sha

jamoaning yuksak namunasi sifatida namoyon bo‘ladi.

O‘zbekiston Respublikasida ilmiy maktablar ravnaqiga katta e’tibor

qaratilmoqda. Har yili Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish

markazi tomonidan grantlar e’lon qilib boriladi. Amalda barcha ilmiy tadqiqot va

oliy ta’lim muassasalarida ilmiy maktablar mavjud. Internet tarmog‘i orqali

tanishib chiqilgan ko‘plab ta’lim va ilmiy muassasalar faoliyatiga doir

materiallar turli shakldagi ilmiy maktablarning fandagi umumiy bir evolutsion

taraqqiyotning uzviy bo‘g‘inlari sifatida jamoatchilik uchun o‘ziga xos ahamiyat

kasb etishini ko‘rsatmoqda. Shu o‘rinda masalaning mohiyati muayyan

muassasa, jumladan, bizning universitetimizning maqsad va vazifalarini amalga

oshirishda ularning qaysi biri ko‘proq samara berishini ravshanlashtirib olish

lozim bo‘ladi. Ilmiy izlanuvchi o‘z ilmiy yo‘lining avvalida ilmiy maktabga

birlashishi, undagi o‘z tadqiqot mavzusini aniqlashi va tasdiqlatishi, maktab

olimlari bilan o‘zaro muvofiq ravishda ish olib borishi kerak. Tadqiqotchi o‘z

izlanishlari bilan ilmiy maktab faoliyatiga hissa qo‘shadi va bir vaqtning o‘zida u

ilmiy maktab salohiyatini tanlangan ilmiy sohada e’tirof etiladigan mutaxassis va

ekspert sifatida tan olinishi uchun xizmat qiladi.

Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, ilmiy maktablar masalasi hali

tadqiqot obyekti bo‘lishi kerak, shu ma’noda ushbu maqola ilmiy maktablar

to‘g‘risidagi ilk kuzatuvlarni aks ettirgan bo‘lib, uning boshqa qirralari – ilmiy

maktabning tan olinishi qonuniyatlari, uning hozirgi sharoitdagi tasnifiy

belgilari, ilmiy maktab lideri, vorisiyligi, respublikadagi ilmiy maktablarning

ilmiy fikrlar rivojidagi va xalqaro ahamiyati kabi masalalar o‘z tadqiqotchisini

kutib qoladi.


20

UMUMIY O‘RTA TA’LIM MUASSASALARI O‘QUVCHILARIDA

REFLEKSIV KO‘NIKMALARNI SHAKLLANTIRISH

Shodmonova Sh. S. (TDPU)

Hakimova D. M. (O‘zPFITI)

Sulaymonova M. E. (TDPU)

Abstract

The article deals with modern aspects of the formation of reflective

abilities of students in secondary education.

Резюме

В статье рассмотрены современные аспекты формирования

рефлексивных умений у учащихся в системе среднего образования.

Tayanch tushunchalar: pedagogik refleksiya, pedagogik faoliyat,

dunyoqarash, mustaqil fikrlash, baholash.

2015-yil 12-yanvardagi Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining birinchi tashkiliy

yig‘ilishidagi nutqida yoshlar tafakkurini rivojlantirishning zaruriyati haqida:

“Unib-o‘sib kelayotgan yoshlarimizni tarix saboqlari bilan, tarix haqiqati bilan

qurollantirish lozim. Maktablarimizda, litsey va kollejlarda, oliy o‘quv

yurtlarimizda ayni shu mavzularni xolis va haqqoniy yoritib berishga yanada

ko‘proq e’tibor qaratishimiz kerak”1, – deb aytgan fikrlari umumiy o‘rta ta’lim

muassasalari o‘quvchilarini tarix saboqlari va tarixiy haqiqatlar bilan izchil va

muntazam tanishtirib borish asosida ularda o‘tmishimiz haqida obyektiv

xulosalar shakllantirish zaruriyatini belgilaydi.

Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilarini tarix saboqlari va tarixiy

haqiqatlar bilan izchil tanishtirish ularda o‘tmishimiz haqidagi obyektiv

tafakkurni shakllantirishga, ya’ni yoshlarda mustaqillikkacha bo‘lgan davrlarda

xalqimizning qadr-qimmati, sha’ni va nomusi poymol qilingani, milliy urf-

odatlar va qadriyatlar toptalgani, shuningdek, dini, tili va tarixining kamsitilgani

va ularni unutishga majbur etilganligi to‘g‘risida tasavvur hosil qilishga,

shuningdek, yaqin o‘tmishimizni o‘rganish, tahlil qilish va obyektiv baholash

asosida mamlakatimiz mustaqilligining mazmun-mohiyati hamda uning

ahamiyati va zaruriyati bo‘yicha dunyoqarashlarini rivojlantirish asosida ularda

refleksiv ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi.

1Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик

палатасининг биринчи ташкилий йиғилишидаги нутқи // Халқ сўзи. 2015, 13 январь.

– № 7 (6190).


21

Sh. Qurbonov, E. Seytxalilov, M. Quronov, R. Ahlidinov va

I. Majidovlarning fikricha, refleksiya samarali fikrlashning muhim tarzi, yuz

berayotgan hodisani keng tizim kontekstida tushunish jarayonlarini alohida

tashkil etish (u vaziyat va harakatlarni baholashni, vazifalarni hal qilish usullari

va operatsiyalarini topishni o‘z ichiga oladi), vazifalarni hal qilishga jalb etilgan

individ hamda boshqa odamlarning o‘zini-o‘zi tahlil qilishi, o‘z holati hamda

harakatlarini faol o‘ylab ko‘rishdan iborat jarayondir. Shu sababli refleksiya

(orqaga qaytish) ichidan (bir individning kechinmalari va o‘ziga o‘zi hisob

berishi) ham, tashqaridan (jamoa bo‘lib fikrlash faoliyati va birgalikda yechim

izlash sifatida) ham bo‘lishi mumkin.

Refleksiya xulq-atvorning ma’nolarini aniqlashga yordam beradi va

fikrlashning shaxs uchun ahamiyatli bo‘lgan komponentlari bilan qo‘shilib,

samarali vaziyatlarni hal qilish chog‘ida yetakchi faoliyat sifatida namoyon

bo‘ladi. Refleksiyaning fikrlash jarayonida hamda xulq-atvorda bajaradigan

funksiyalarining xilma-xilligi hamda xulq-atvorni va harakatlarni tartibga

solishda o‘ynaydigan roli refleksiyani ta’lim jarayonlarining juda kerakli unsuri

deb hisoblashga asos bo‘ladi1.

Ayrim tadqiqotlarda refleksiya tushunchasi fikrlash, o‘z-o‘zini anglash,

o‘zini-o‘zi nazorat qilish, o‘zining shaxsiy xatti-harakatlari va ularning

oqibatlarini anglash uchun yo‘naltirilgan faoliyat, insonning nazariy

faoliyatlarining shakli, ya’ni o‘tmishga (orqaga) murojaat qilish sifatida talqin

etiladi2.

Pedagogik ilmiy adabiyotlarda pedagogik refleksiya o‘qituvchining o‘zini

va o‘z xatti-harakatlarini obyektiv baholash, o‘quvchilar va boshqa insonlar

tomonidan o‘zining qanday qabul qilinayotganligini, avvalo, u muloqot

jarayonida kimlar bilan o‘zaro ta’sirda ekanligini tushunish qobiliyati sifatida

keltiriladi3.

Ilmiy-tadqiqot ishlarida refleksiyaning rivojlanish zaruriyatiga e’tibor

qaratiladi, u orqali ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining o‘z faoliyatiga

bo‘lgan munosabati muvofiqlashtiriladi va hamkorlikdagi faoliyatning shakl va

1Қурбонов Ш. Э., Сейтхалилов Э., Қуронов М., Аҳлидинов Р., Мажидов И. Миллий

истиқлол ғоясини шакллантиришда ташкилий-услубий ёндашувлар. – Тошкент: Академия,

2002. – Б. 237. 2Коджаспирова Г. М., Коджаспиров А. Ю. Педагогический словарь. – Москва:

Академия, 2000. – С. 130. 3Слободчиков В. И. О возможных уровнях анализа проблемы рефлексии // Проблемы

логической организации рефлексивных процессов. – Новосибирск, 1986. – С. 130.


22

mazmuniga mos ravishda mazkur faoliyatning qayta tashkil etilishi ta’minlanadi,

deb ko‘rsatiladi1.

Ba’zi tadqiqotchilar refleksiya o‘zini-o‘zi anglashning tasvirlanishi,

muloqot jarayonida subyektning suhbatdosh sifatida qanday qabul

qilinayotganligini anglashi, subyektning muammoni va uning vujudga kelish

sabablarini ko‘ra olishi, aniqlashi, o‘rganishi va tahlil qila olish qobiliyati

sifatida keltiriladi2.

Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqib, refleksiya samarali

fikrlashning muhim mexanizmi, yuz berayotgan hodisani keng tizim kontekstida

tushunish jarayonlarini alohida tashkil etish (u vaziyat va harakatlarni

baholashni, vazifalarni hal qilish usullari va operatsiyalarini topishni o‘z ichiga

oladi), xatti-harakatlar va ularning oqibatlarini anglash uchun yo‘naltirilgan

faoliyat, insonning nazariy faoliyatlarining shakli, ya’ni o‘tmishga (orqaga)

murojaat qilish hamda subyektning ma’lum bir muammoni va uning vujudga

kelish sabablarini ko‘ra olishi, aniqlashi, o‘rganishi va tahlil qila olish qobiliyati,

degan fikrlarga qo‘shilish mumkin.

Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilarida refleksiv ko‘nikmalarni

shakllantirishda ularning ma’naviy dunyoqarashlarini rivojlantirishga qaratilgan

ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarni zamonaviy yondashuvlar asosida

rejalashtirish, tashkil etish va boshqarish, mazkur jarayonlarda qo‘llaniladigan

metodlar va yondashuvlarning ahamiyati va o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra

to‘g‘ri tanlash, ularga o‘rgatiladigan tushunchalar ko‘lami va mazmun-

mohiyatiga ko‘ra o‘quvchilarning boshlang‘ich tushunchalari va imkoniyatlariga

mos kelishi hamda ularning ma’naviy dunyoqarashini kengaytirishga xizmat

qilishi zarur.

Mazkur pedagogik shartlar, o‘z navbatida, umumiy o‘rta ta’lim

muassasalari o‘quvchilarida refleksiv ko‘nikmalarni shakllantirish jarayonlarida

ularga mustaqillik, uning mazmun-mohiyati, ahamiyati, qudrati va salohiyatini,

shuningdek, uning zaruriyatini mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar,

yaratilayotgan yangiliklar, fan-texnika yutuqlari, iqtisodiy rivojlanishlar asosida

tushuntirish o‘ziga xos ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etishini ifodalaydi. Chunki

1Слободчиков В. И. О возможных уровнях анализа проблемы рефлексии // Проблемы

логической организации рефлексивных процессов. – Новосибирск, 1986. – С. 33. 2Сухобская Г. С., Горбунова Л. Л. Взаимосвязь теории и практики в процессе подготовки

и повышения квалификации педагогических кадров. – Москва: НИИ ИОО АПН, 1990.

– С. 15.


23

ular bugungi kunda Prezidentimiz va davlatimiz tomonidan yoshlarga

qaratilayotgan e’tiborning qadriga yetishi va uni obyektiv baholashi,

mustaqillikning zaruriyatini to‘g‘ri va haqqoniy anglab yetishi hamda kelajakka

ishonch hosil qilishi zarur hisoblanadi.

Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilarida refleksiv ko‘nikmalarni

shakllantirish uchun ularni tahliliy fikrlashga o‘rgatish va shu asosda refleksiv

faoliyatini tashkil etish zarur, chunki ko‘proq tahliliy fikrlash o‘quvchining o‘zi

tomonidan yangi tushunchalarni mustaqil ravishda o‘zlashtirish jarayonlarida,

ya’ni o‘quvchiga o‘qituvchi tomonidan an’anaviy ravishda o‘rgatilmaganda,

mustaqil fikrlash jarayonlarida vujudga keladi. O‘quvchilarning o‘rganilayotgan

yangi tushunchalarning mazmun-mohiyati va ahamiyatini mustaqil ravishda

tahlil qilishi jarayonlari ularning refleksiv faoliyati jarayonlari hisoblanadi.

O‘quvchilarning refleksiv faoliyati jarayonlarini tashkil etish va

muvofiqlashtirishda refleksiv yondashuv muhim ahamiyatga ega. Refleksiv

yondashuv o‘quvchilarni o‘tmishga murojaat qilishga undaydi va tariximizni

o‘rganib, yaqin o‘tmishda xalqimiz, millatimiz boshiga qanday mash’um kulfat,

tahlika solinganini his etishga va mamlakatimiz mustaqiligini yanada chuqurroq

va teranroq anglashga olib keladi.

Demak, refleksiv yondashuv, o‘z navbatida, o‘quvchilarni tarixni

o‘rganishga, mamlakatimiz mustaqillikka erishgungacha bo‘lgan davrlardagi

shart-sharoitlar hamda ota-bobolarimizning tarixiy hayot tarzini o‘rganishga,

tahlil qilish va obyektiv baholashga undovchi vaziyatlarni vujudga keltirish bilan

bir qatorda, ularni tariximizni mustaqil o‘rganishga va mustaqil ta’lim olishga

undovchi motivlarni aniqlash va amaliyotga tatbiq etish asosida motivlashtirish

jarayonlarini tashkil etishning zarurligi kabi qator talablarni belgilaydi.

Refleksiv yondashuv jarayonida o‘quvchilarni tahliliy faoliyatga undashga

xizmat qiluvchi qulay ta’limiy muhit vujudga keladi. Refleksiv ta’limiy muhitni

vujudga keltirish o‘quvchilarning shaxsiy tushunchalari darajasini aniqlash va

rivojlantirish, o‘rganilayotgan mavzuga, uning ahamiyati, mazmun-mohiyatiga

qiziqishni shakllantirish asosida ularning refleksiv faoliyatini amalga oshirishga,

faolligini ta’minlashga xizmat qiladi.

Refleksiv faoliyat jarayonida o‘quvchilarning ma’naviy dunyoqarashi

rivojlana boradi, ularda g‘urur, or-nomus, mehr kabi qator tuyg‘ular, ya’ni milliy

mentalitetimizga xos va mos tuyg‘u va fazilatlar shakllanadi. Shuningdek, ularda

Vatanga, tabiat va jamiyatga, ota-ona, yor-u do‘stlarga mehr-muhabbat va


24

sadoqat, umummilliy qadriyatlar va milliy urf-odatlarimizga hurmat, ularga

egalik qilish hamda o‘z vaqtida himoya qila olish mas’uliyati shakllanadi.

Demak, refleksiv faoliyat jarayonlarida o‘quvchilarning refleksiv

qobiliyatlari rivojlanib borib, ularda refleksiv ko‘nikmalar shakllanadi. Refleksiv

ko‘nikmalar shakllangan o‘quvchi tarixni o‘rganish, tahlil qilish va obyektiv

baholash qobiliyatlariga ega bo‘lgan shaxs sifatida unda Vatanni sevish, unga

e’tiqodli va sadoqatli bo‘lish, mustaqil respublikamiz konstitutsiyasi va

qonunlarini, davlatimiz ramzlarini, umuminsoniy qadriyatlar va milliy urf-

odatlarni hurmat qilish, mustaqillikning qadriga yetish va undan faxrlanish,

kelajakka ishonch bilan qarash va ijod qilish, Vataniga, ota-onasiga va yor-u

do‘stlariga sadoqatli bo‘lish, o‘zligini anglash, o‘zini va boshqalarni hurmat

qilish, umummilliy manfaatlarni o‘z manfaatlaridan ustun qo‘ya olish kabi

insoniy fazilatlari yanada yorqinroq namoyon bo‘ladi.

UZLUKSIZ TA’LIM TIZIMIDA LOYIHALASH MADANIYATINI

RIVOJLANTIRISH TALQINI

Rasulov I. (Qo‘qon DPI)

Abstract

The article expounds the questions of studying of theoretical bases of the

development of projecting culture in continuous education system.

Резюме

В статье изложены вопросы изучения теоретических основ развития

культуры проектирования в системе непрерывного образования.

Tayanch tushunchalar: loyihalash, loyiha, loyihalash madaniyati,

loyihalash madaniyatini shakllantirish.

Kompyuter texnologiyasidan ijodiy foydalanish asosida o‘quvchi

(talaba)da loyihalash madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik

faoliyatni tashkil etishda zamonaviy texnik taraqqiyotning nodir namunalaridan

samarali foydalanish orqali o‘rganilayotgan yoki o‘rganilishi nazarda

tutilayotgan hodisa, jarayonning umumiy mohiyatidan xabardor bo‘lishi,

shuningdek, ta’lim-tarbiya jarayonlarining muayyan maqsadga ko‘ra samarali

tashkil etilishi ta’minlanishi mumkin. Shu sababli keyingi yillarda pedagogika

yo‘nalishida ham turli subyektlar obyekt sifatida qabul qilingan tadqiqot ishlari

bajarildi. Quyida ularning ayrimlari xususida alohida to‘xtalib, bu yo‘nalishdagi

ilmiy izlanishlarning umumiy tavsifi to‘g‘risida fikr yuritamiz.


25

M. N. Axmetova bo‘lajak o‘qituvchining loyihalash madaniyatini

shakllantirish mavzusida fikr yuritadi. Muallif alohida e’tiborni A. P. Tryapitsina

tomonidan asoslangan o‘qituvchining umumiy kasbiy bilimdonligi mohiyatini

yorituvchi individual loyiha negizida uning avvaldan faraz qilish va bashoratlay

olish tavsifini tahlil qilishga qaratadi. M. N. Axmetova “o‘qituvchining

loyihalash madaniyati” tushunchasini quyidagicha sharhlaydi: o‘qituvchining

loyihalash madaniyati – kasbiy-pedagogik madaniyatning muhim tarkibiy qismi

bo‘lib, “loyihalash” mohiyati pedagogik faoliyatni ta’limiy-tarbiyaviy hodisa,

jarayon va tizimlarni bashoratlash, rejalashtirish, yaratish va modellashtirish

negizida innovatsion qayta qurish usuli hisoblanadi1. Darhaqiqat,

M. N. Axmetova qayd etganidek, loyihalash madaniyati nafaqat o‘qituvchi, balki

zamonaviy sharoitda barcha sohalarda faoliyat yurituvchi mutaxassislarning

kasbiy madaniyatining muhim tarkibiy qismi sanaladi. Zero, loyihalash negizida

mutaxassis, shu jumladan, o‘qituvchi ham sohaga oid dolzarb muammolarni

ko‘ra olish, ularning yechimini topish borasida asosli nazariy g‘oyalarni ilgari

surish, bashoratlash, puxta rejalashtirish, izlanish, modellashtirish, yaratilgan

loyihani tegishli davralarda ekspert, mutaxassislar e’tiboriga havola qilish va

loyihada ilgari surilgan nazariy g‘oyalarning amaliyotga tatbiqini ta’minlash

ko‘nikma, malakalariga egaligini namoyon eta olishi zarur.

Biroq M. N. Axmetova loyihalash madaniyatining o‘qituvchiga xos

kasbiy-pedagogik madaniyatning muhim tarkibiy qismi deya e’tirof etgan bo‘lsa-

da, boshqa bir o‘rinda unda namoyon bo‘ladigan loyihalash malakasining

darajasi kasbiy mahoratni belgilab berishini aytadi. Bizning fikrimizcha, birgina

loyihalash malakasiga egalik va uning darajasi o‘qituvchining kasbiy mahoratini

belgilab bermaydi. Binobarin, o‘qituvchiga xos kasbiy mahorat (yoki pedagogik

madaniyat) asosini loyihalash madaniyati bilan birga O‘. Tolipov,

M. Usmonboyevalar e’tirof etganidek, kasbiy bilimlarni puxta o‘zlashtirish

madaniyati, pedagogik dunyoqarash, fikrlash madaniyati, his etish madaniyati,

baholash madaniyati, muloqot madaniyati hamda tashkilotchilik qobiliyati ham

tashkil etadi2.

1Ахметова М. Н. Проектная культура будущего учителя.

http://www.abitu.ru/ researcher/practice/practice org/practice_all/a_1xivl3.html) 2Толипов Ў., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг татбиқий асослари.

– Тошкент: Фан, 2006. – Б. 189.

http://www.abitu.ru/%20researcher/practice/practice%20org/practice_all/a_1xivl3.html


26

Loyihalash faoliyatida model muayyan tizimni yaratishdagi asosiy birlik

sanaladi. Bu o‘rinda M. N. Axmetova A. V. Kirichuk tomonidan bildirilgan

“model loyihalashning barcha qoidalariga muvofiq tizimli ravishda yaratilishi

zarur” fikrni qo‘llab-quvvatlaydi. Darhaqiqat, eng oddiy model ham umumiy

ta’lim muhiti asosida yaratilishi kerak, biroq ayni o‘rinda mualliflar masalaning

quyidagi jihatiga ham ahamiyat qaratadi: model hayotning o‘zi emas, shu sababli

uni yaratishda ma’lum xatolarga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Bu fikr o‘qituvchi,

talabalar tomonidan yaratiladigan modellarga ham taalluqlidir, chunki har

qanday model muayyan omillarga nisbatan nisbiy xarakterga ega. Buni quyidagi

holatlarda ko‘rish mumkin: birinchidan, pedagogik texnologiyaning tarkibiy

tuzilmasi bo‘yicha yetakchi nazariy g‘oyalarning darajasi, tizim negiziga

qurilayotgan tamoyillar darajasi, texnologik elementlar va qarorlar darajasi

bo‘yicha farqlanadi; ikkinchidan, modellashtirish bosqichlari o‘quv yilida

o‘qitiladigan predmetlarning mazmuni va vazifalariga ko‘ra yo‘naltirilishi zarur.

Loyihalash dastlab ko‘rgazmali-obrazli tasvir sifatida yaratiladi, ijodiy ishning

ikkinchi bosqichida esa anglangan axborot sxemaga, mazmunga, belgilarga

ko‘chadi.

V. D. Vasilyeva loyihalash madaniyatining tayanch negizini loyihalash

madaniyatining ijtimoiy qonun talablari, qonunchilik hujjatlari, texnik me’yorlar,

zamonaviy loyihalash qoidalari, loyihalash faoliyatini tashkil etish

ko‘nikmalariga doir bilimlar tashkil qiladi, deb hisoblaydi. Muallifning

yondashuviga ko‘ra, loyihalash madaniyatining yuqori darajasi loyihalash uchun

yetarlicha ma’lumotlar bo‘lmagan, xavf va tavakkal qilish omillari mavjud

bo‘lgan sharoitda tadqiqotchilik va innovatsion yondashuvlar, muhandislik-

loyihalash vazifalarini yechishda nostandart va yaratuvchanlik qarorlaridan

foydalanish, loyihalash qarorlarini qabul qilish oqibatlarini bashoratlash, o‘z

kasbiy harakatlarining oqibatlariga javobgarlik uchun tayyorlikning namoyon

bo‘lishi bilan tavsiflanadi1. Bu o‘rinda ham yuqorida bayon qilingan fikrga

tayangan holda muhandisga xos loyihalash madaniyatining yuqori darajasi

sifatida qisqacha qilib, “loyihani yaratishga bo‘lgan tadqiqotchilik va innovatsion

yondashuvlar, muhandislik-loyihalash vazifalarini yechishda nostandart va

yaratuvchanlik qarorlaridan foydalanish, loyihalash qarorlarini qabul qilish

oqibatlarini bashoratlash”nigina ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiqdir.

1Васильева В. Д. Проектная культура как цель профессиональной инженерной

подготовки. www.zpu-journal.ru/zpu/contents/Vasilieva_Project-Culture/42_2012_2.pdf.

http://www.zpu-journal.ru/zpu/contents/Vasilieva_Project-Culture/42_2012_2.pdf


27

Muhandis loyihalash madaniyatining ko‘p bosqichli darajaga egaligi o‘z

navbatida bo‘lajak mutaxassisda loyihalash madaniyatini shakllantirishning

darajali xarakter kasb etishini anglatadi. Muallifning e’tirof etishicha, bo‘lajak

muhandislarda loyihalash madaniyatini shakllantirishning samarali yo‘llaridan

biri kasbiy faoliyatga tayyorlashga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonida talabalar

tomonidan o‘zlashtirilgan ijtimoiy, gumanitar bilimlarni amaliyotda qo‘llashga

erishishdir. Bundan kelib chiqqan holda, texnika oliy ta’lim muassasalarida

kasbiy tayyorgarlik asosi talabalarning o‘quv-muhandislik loyihalari (fanlararo

kurs va diplom loyihalari)ni bajarishi hisoblanadi. Shu bilan birga, talabalar

kafedraning ilmiy-tadqiqotchilik ishlarida, aniqrog‘i, muhandislik ishlanmalarini

tayyorlashda faol ishtirok etishlari, amaliyotchi muhandis, konstruktor,

tadqiqotchilar bilan ijodiy hamkorlik va individual aloqalarni yo‘lga qo‘yishlari

ularda loyihalash madaniyatini samarali shakllantirishga yordam beradi.

Hamkorlik ishlarini yo‘lga qo‘yishning ko‘plab shakllari mavjud, ular talabalar

konstruktorlik byurolari faoliyatini yo‘lga qo‘yish, kafedra tomonidan turli

korxonalar, ishlab chiqarish muassasalari o‘rtasida imzolangan xo‘jalik

shartnomalarida ishtirok etish va hokazolar. Yosh ixtirochilar tomonidan

yaratilgan texnik loyihalarning amaliyotga tatbiq etilishiga erishish talabalarning

loyihalash qobiliyatini yanada rivojlantirish va motivatsiyasini oshirish uchun

xizmat qiladi.

V. M. Dyukov, G. S. Pyankovalar muammo mohiyatini yoritishda yechim

asosi sifatida loyiha ta’limining mazmunini tahlil qilishga alohida e’tibor

qaratadi va loyiha ta’limning “yadrosi”1, – deb ta’riflaydi. S. I. Ojegov,

N. Y. Shvedovalar tomonidan ta’kidlanganidek, loyiha qurilma, mexanizm,

moslamaning avvaldan rejalashtirilib, so‘ngra ishlab chiqilgan rejasi sanaladi.

Loyiha metodi esa o‘z-o‘zidan loyiha ta’limining asosiy elementi tarzida

namoyon bo‘ladi. Loyiha metodi ta’limning faol metodlaridan biri bo‘lib, uning

yordamida intellektual faollik yuzaga keladi, guruh yoki jamoada ishlash

malakasi shakllanadi, ta’lim oluvchini qiziqtiradigan muammo bo‘yicha faoliyat

natijasi tarzida mustaqil ravishda vazifalarni belgilash va yechimni topish

ko‘nikmalarini rivojlantiriladi.

Zamonaviy sharoitda loyihalash metodidan ko‘p hollarda texnik bilimlarni

yorituvchi fanlarni o‘qitishda faol foydalanib, gumanitar fanlar, shu jumladan,

1Дюков В. М., Пьянкова Г. С. Формирование проектной культуры: введение в проблему

// Современные наукоемкие технологии. – Красноярск, 2010. – № 9. – С. 80-83.


28

pedagogika va psixologiyani o‘rgatishda esa undan foydalanishga u qadar jiddiy

e’tibor qaratilmayapti. Biz ham bu fikrni qo‘llab-quvvatlagan holda, buning

asosiy sababi o‘qituvchilarning o‘zlari loyihalash malakalari hamda

madaniyatiga ega emasliklarini aytib o‘tishimiz kerak. Shu sababli bugungi

kunda pedagogika kollejlari va oliy ta’lim muassasalarida pedagogik loyihalash

malakasi hamda loyihalash madaniyatini puxta o‘zlashtirgan o‘qituvchilar

“armiyasi”ni shakllantirish talab qilinadi. Bu talabning yetarlicha hal qilinishi

ta’lim mazmunini innovatsion qayta qurishga imkon beradigan pedagogik

loyihalash ko‘nikma, malakalarini o‘zida yetarlicha shakllantira olgan

o‘qituvchilarning yordami bilan o‘sib kelayotgan avlodning loyihalash

madaniyatiga ega bo‘lishiga erishiladi. O‘z navbatida, bo‘lajak o‘qituvchilarning

pedagogik loyihalash madaniyatiga ega bo‘lishi ta’lim tizimini rivojlantirish

uchun zamin yaratadigan innovatsion dasturlar, yangicha mazmundagi o‘quv

dasturlari, texnologiyalari, metodikalari, o‘qitishning ilg‘or shakllarini yaratishga

yangi tipdagi ta’lim muassasalarining turkumini shakllantirishga xizmat qiladi.

Loyihalash madaniyati zamonaviy o‘qituvchiga xos kasbiy madaniyatning

o‘ta muhim asosiy qismi bo‘lib, u pedagogik faoliyatni bashoratlash,

rejalashtirish, yaratish, tatbiq etish va rejalashtirilgan ish natijalarini baholash

asosida innovatsion qayta qurishni nazarda tutadi1.

Bo‘lajak o‘qituvchilarda loyihalash madaniyatini shakllantirishga ularni

kasbiy tayyorgarlik jarayonida loyihalash faoliyati asoslaridan ogoh qilmay,

o‘quv loyihalarining turli shakllari bilan tanishtirmay, pedagogik loyihalash

tafakkurini rivojlantirmay, shuningdek, loyihalash faoliyatini tashkil etmay va

kasbiy-pedagogik jihatdan o‘z-o‘zini takomillashtirmay turib erishib bo‘lmaydi.

V. M. Dyukov, G. S. Pyankovalar fikriga ko‘ra, shaxsda loyihalash

madaniyatini shakllantirishning dolzarbligi zamonaviy mutaxassisda ilg‘or,

madaniy rivojlanish, hayotiy ehtiyoj hamda amaliyotga mos keladigan sifatlarni

yaratish imkonini berishi bilan izohlanadi2. Quyidagi jihatlar shaxsda loyihalash

madaniyatini shakllantirish bilan bog‘liq imkoniyatlarning yuzaga kelishini

ta’minlaydi: birinchidan, loyihalash muammoli-rivojlantiruvchi ta’limning rang-

barang bo‘lishiga imkon beradi, ikkinchidan, loyihalash istalgan ta’lim

1Дюков В. М., Пьянкова Г. С. Формирование проектной культуры: введение в проблему

// Современные наукоемкие технологии. – Красноярск, 2010. – № 9. – С. 80. 2Дюков В. М., Пьянкова Г. С. Формирование проектной культуры: введение в проблему

// Современные наукоемкие технологии. – Красноярск, 2010. – № 9. – С. 83.


29

muassasasining yangi, zamonaviy, innovatsion qiyofasini belgilab beradi,

uchinchidan, loyihalash XXI asr ehtiyojlariga yaqinlashtirgan holda loyiha

ishtirokchilarining tafakkur turini o‘zgartiradi, to‘rtinchidan, loyihalash shaxsga

yo‘naltirilgan pedagogika g‘oyalarini amaliyotga joriy qilishga yordam beradi,

beshinchidan, loyihalash mehnat bozorida o‘qituvchining raqobatga

bardoshliligini oshiradi.

T. L. Stenina o‘z e’tiborini talabalarda loyihalash madaniyatining muhim

ko‘rinishlaridan biri – ijtimoiy loyihalashtirish madaniyatini shakllantirishga

qaratgan. Muallif tomonidan ko‘rsatilishicha, shaxsga xos loyihalash madaniyati

negizida izlanish, axborot (ma’lumot)larni tahlil qilish, o‘zlashtirish va

yangilash, bashoratlash hamda loyihalash qobiliyatlariga egalik ko‘zga

tashlanadi. Bu o‘rinda muallif fikrini birgina taklif bilan yanada mustahkamlash

mumkin. Ya’ni shaxsga xos loyihalash madaniyati negizida izlanish, axborot

(ma’lumot)larni tahlil qilish, o‘zlashtirish, yangilash, bashoratlash hamda

loyihaning amaliyotga tatbiqi, uning ijtimoiy-amaliy ahamiyatini baholash kabi

sifatlar namoyon bo‘lishiga erishish zarur. Shu bois ta’lim jarayonini maqsadli,

majmuaviy tashkil etish asosida talabalarda innovatsion xarakterga ega

loyihalash qarorlarini amaliyotga joriy qilish ko‘nikma, malakalarini

shakllantirish maqsadga muvofiqdir. Muallifning e’tirofiga ko‘ra, ta’lim

jarayonida talabalarni qadriyatli yo‘naltirish ularda ijtimoiy loyihalash

madaniyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Binobarin, qadriyatli yo‘naltirish o‘z

navbatida bashoratlash va loyihalash vazifasini bajaradi va bu jarayonda

talabalar kelajakda o‘zlari tomonidan o‘z-o‘zini rivojlantirish va

takomillashtirish uchun sharoitni hosil qiluvchi faoliyatning ideal (har jihatdan

puxta asoslangan, yetarlicha o‘ylab, rejalashtirilgan) modelini yaratadi1.

G. A. Luks esa o‘zining ilmiy izlanishida subyektlarning innovatsion

loyihalash faoliyatida qadriyatli yo‘naltirishning rolini yoritishga urinadi. Uning

nuqtayi nazaricha, “mintaqalarning yoshlarga oid siyosatida innovatsion

loyihalash muammosi ijtimoiy loyihalarda ishtirokchilarning g‘oyaviy tamoyillar

va qadriyatlar tizimini tadqiq etish bilan chambarchas bog‘liq”. Darhaqiqat,

muallif haqli ravishda e’tirof etganidek, yoshlar tomonidan ma’qullanadigan

g‘oyaviy tamoyillar va qadriyatlar tizimini inobatga olgan holda muayyan

jarayon, hodisa va voqeliklar mohiyatini aks ettiruvchi ijtimoiy holatlarni

1Стенина Т. Л. Проектная культура студентов: аксиологический аспект.

www.conference.osu.ru/assets/files/conf_reports/conf8/119

http://www.conference.osu.ru/assets/files/conf_reports/conf8/119


30

innovatsion loyihalash va tayyor loyihani amaliyotga izchil tatbiq etish mavjud

muammolarni to‘laqonli hal qilish imkonini beradi.

Muallif, shuningdek, turli mintaqalarning yoshlarga oid siyosatini

loyihalash liberal qadriyatlarga egalikdan farqli ravishda inson erki, uning

qarorlari va harakatlarida, o‘zidan qoniqishida namoyon bo‘lishini ifodalovchi

gumanitar yo‘nalishga ega, deb baholaydi.

G. A. Luks loyihalash faoliyatini ijodkorlikning o‘ziga xos shakli sifatida

pedagogik maqsadlar asosida turli: kichik (loyihalash mohiyatiga ko‘ra, o‘yin

faoliyatida nima muhimligiga e’tiborni qaratish), o‘smir (yangi o‘quv fanlarini

o‘rganish va o‘z kuchini sinab ko‘rish muhitidagi ehtiyojni inobatga olish),

o‘spirin (mustaqil hayot ostonasidagi shaxsning istiqboldagi o‘z imkoniyatlarini

ro‘yobga chiqarishga bo‘lgan intilishini nazarda tutish) yoshidagi o‘quvchilar

bilan ishlashda shaxs rivojlanishining universal vositasi bo‘la oladi, deb

hisoblaydi. Muallifning fikriga ko‘ra, aniq maqsad hamda o‘quv, ilmiy-tadqiqot,

tarbiyaviy, amaliy va mustaqil ravishda ijtimoiy loyihalash metod, usul va

vositalarini o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan faoliyat birligini ifodalovchi yaxlit

pedagogik jarayonni samarali tashkil etish orqali talabalarda loyihalash

madaniyatining shakllanishiga erishish mumkin. Ma’lumki, talabalarda

loyihalash madaniyati ular tomonidan ijtimoiy ahamiyatli faoliyat ko‘nikma,

malakalarining puxta o‘zlashtirilishini ta’minlovchi bir necha bosqichda

shakllanadi1. Bu bosqichlar talabalarning ichki sezgiga tayangan holda mavjud

loyihalar namunasida loyihalash (taqlid qilish darajasi)dan mustaqil ravishda

ijodiy loyihalarni yaratish (yaratuvchanlik darajasi)gacha bo‘lgan jarayonda aks

etadi.

E. Yuzlikayeva, J

pedagogika - tdpu · 2018. 2. 8. · pedagogika 2015, 4-son 2 professor-О‘qituvchilar salohiyati...

Documents