particularity unity of existence from mulāsadrā and dawānī...

Comparative Theology, Vol: 10, No: 22, Autumn & Winter 2019 /39

Particularity Unity of Existence from Mulāsadrā and Dawānī point of view

Ibrahim Rezaie

Abstract

The question of unity of existence is one of the most fundamental mystical and

philosophical issues that is discussed in this article, based on Allāmah Dawānī and Mullah

Sadrā’s theoretical foundations. Allāmah Dawānī’s explanation of the question of individual

unity is based on principles such as unity of existence, the attribution of essence to existence,

the principle of disposition and non-confusion of creatures to the origin of derivation in the

sense that the truth of existence is unique in divine essence and the rest is ascribed to the

existence. BY investigating Dawānī’s basics, one should say that believing in individual unity

of existence is in contrast with his basic principles. The issue is not acceptable in his thought

system because by declaring both originality of existence and originality of essence to explain

plurality of the universe, belief in redundancy and the relation of essences with existence and

declaring disposition has basic inconsistency and internal conflict.

The issue is concluded in Mullah Sadrā’s approach because he introduces existence as an

objective identity with multiple orders, orders that are only the manifestation of existence and

regarding the intensity of the actuality of the origin of existence which encompasses all

achievements, there is no room for other affairs. Any creature is a status of statuses of that

absolute existence and plurality is nothing but the manifestation of its attributes in the

opportunity of names. The explanation is well acceptable with the Mullah Sadrā’s theory of

gradation.

From what has been stated, it follows that individual unity presented by the two

philosophers only have one point in common which is that in the universe there is only one

original truth; however their basic principles and manner of explanation are different. The

philosophical foundations and principles that cause internal conflict of the discussion for

Dawānī and transition from philosophy to mysticism for Mullah Sadrā. The summary of

Mullah Sadrā' s theory as an independent theory can be brought up in this sense that in Mullah

Sadrā’s views, where he considers the "essence status" of self-existence, individual unity of

unconditional type is a divider that from mystical view is interpreted as "absolute identity"

and "the essence of oneness". In this approach, there is nothing opposite or contrary to it and

all are the emergence and manifestation of that. Existence of God is the individual one truth.

But in some cases Mullah Sadrā speaks of unconditional divided existence by looking at

God's "action" not His essence which is equal to the term "expanded grace" in mysticism. In

this order, predication and generality are tried so that all determinations are present in that.

Keywords: Particularity unity of existence, relation, particular gradation, Mulāsadrā, Dawānī

Assistant Professor, Department of Ahl al-Bayt and Quranic Studies, University of Isfahan, Isfahan, Iran

[email protected]

Received: 22.06.2017 Accepted: 16.12.2019

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

40/ Comparative Theology, Vol: 10, No: 22, Autumn & Winter 2019

Bibliography

- Ashtiani, J. (2008). The universe from the perspective of philosophy and mysticism. Qom;

Boustan-e Ketab; Fifth Edition.

- Davani, (1411 A.H.). Three epistles (and an epistle from the structures of light). Researcher:

Touiserkani, A.; Mashad; Astan Qods Razavi Islamic Research Foundation; First Edition.

- Davani. Seven Epistles. Researcher: Touiserkani, A. (2002). Tehran; Miras-e Maktoub;

First Edition.

- Ebn-e Sina, H. Al-Mobahesat. Researcher: Bidarfar, M. (1992). Qom; Bidar; First Edition.

- Hassani, H. (2006). Unity and plurality of existence in transcendent wisdom and mysticism.

Scientific Quarterly Journal of Qom University, No. 3.

- Javadi Amoli, A. Raheeq Makhtum. Researcher: Parsania, H. (2007). Vol. 3rd

& 4th

; Qom;

Osara; Third Edition.

- Javadi Amoli, A., Ein Nazakh (Tahrir Al-Tamhid Al-Qavaed). Researcher: Parsania, H.

(2008). Qom; Osara; Third Edition.

- Motahari, M. (1992). Collection of works. Vol. 9th

; Qom; Sadra; Sixth Edition.

- ------------------------, (1990). A detailed description of the poems. Tehran; Hekmat

Publication; First Edition.

- Mulla Sadra. Al-Mashaer (Explanation of thesis of Perception). Corrector: Ashtiani, J.

(1997); Tehran; Amir Kabir.

- ulla Sadra. Esfar, Vol. 1st. Researcher: Aavani, Gh. (2004).Tehran; Hekmat-e Sadra

Foundation; First Edition.

- Mulla Sadra. Esfar, Vol. 2nd

. Researcher: Ahmadi, M. (2001).Tehran; Hekmat-e Sadra

Foundation; First Edition.

- Mulla Sadra. The evidence of the Divinity. Researcher: Mohaqeq Damad, M. (2004).Tehran;

Hekmat-e Sadra Foundation; First Edition.

- Mulla Sadra, (1302). A collection of nine epistles. Qom, Maktab al- Mostafavi; First Edition.

- Tabatabaei, M. The end of wisdom. Corrector: Fayazi, Gh. (2002). Qom; Emam Khomeini

Educational Institute; Second Edition.

- Tousi, kh. Explanation of references and admonitions. Researcher: Hassanzadeh Amoli,

(2007). Qom; Boustan-e Ketab; Second Edition.

(علمی)الهیات تطبیقی

1398 پاییز و زمستان، بیست و دوم، شماره مدهسال

162 -147ص

و مالصدرا یوجود از نگاه محقق دوان یۀبررسی وحدت شخص

ابراهیم رضایی

چکیده

به موجودات التباس عدم و تشأن اصل وجود، به ماهیت انتساب وجود، وحدت همچون قواعدی بر تکیه با دوانی، عالمه

منتسب به یو ماسو استمنحصر الهی ذات دروجود یقتحق او، دیدگاه. از کند می تبیین را شخصیه وحدت اشتقاق، مبدأ

در دوانی یبا مبان یحال، اعتقاد به وحدت شخص ینبا ا شوند؛ یتلق یالیو خ موهوم امور موجودات، سایر آنکه نه ،وجودند

مطلب این یینها تبیین ،. سرانجامرسد یروشن، مطلوب و معقول نم نتیجۀ به انسان آن، پیامدهای و آثار به توجه با. استتضاد

این تماممراتب متعدد است. واجداست که ینیع یتهو یوجود دارا آنجا،. در است یدهبه اوج خود رس یهدر حکمت متعال

مبدأ یتشدت فعل سببکه به رسد یم یجهنت ینبه ا نهایتو ظهور و بروز وجود است. مالصدرا در یانسر لمح مراتب،

یجه،درنت ؛است یطمح تحصالت و فعلیات تمامی بر یت،فعل فرطاز مبدأ. ماند نمی باقی دیگر چیزی بروز برای جایی ،وجود

صفات او در یجز تجل یستن یزیچ است، کثراتمعتقد است آنچه و داند یم تام وجود آن شؤون از یرا شأن موجود هر او

و بررسی یلسوفدو ف ینا یمبان بر یهوجود با تک یوحدت شخص ۀمسئل نوشتار، یناء در مظاهر. در او ظهور اسم یمجال

.اند شده یابیارز

کلیدی های هواژ

خاصی تشکیک انتساب، مالصدرا، دوانی، وجود، شخصیه وحدت

[email protected] دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران قرآن و اهل البیت )ع( استادیار گروه معارف 25/9/1398 تاریخ پذیرش: 1/4/1396تاریخ وصول:

Copyright © 2019, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long

as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

1398 پاییز و زمستان، دوم بیست و، شماره همد ( سالالهیات تطبیقی، )علمی / 148

مقدمه

و یعرفان مسائل ترین یادیبن از «وجود وحدت» مسئله

پرداختده بددانها فکری ساحتدو ینا دراست که فلسفی

عرفان ازمتأثر های در فلسفه ویژهبه مطلب این است؛ شده

اسدت شده بررسی یعقل کنجکاوانۀ و یقنگاه عم با نظری،

بده . اسدت نهفته یوحدت عالم، اتکثر یدر ورا چگونهکه

عالم گوناگونیو کثرت شتات،جز یزیچ حواس، گواهی

چندین افکندیم، مینظر به عالم که وقتی یعنی ندارد؛ وجود

از قطعدا ،موجدودات بدا آثدار متفداوت همۀ که پنداریم یم

یدا سدنخیت گونده یچهد کده اندد شدده ناشی ینیمتبا ذوات

بده شدهادت عقدل، در اما ؛ندارند یکدیگربا ذاتی اشتراک

نهفته است که وجودش یوحدت ی،هر کثرت و شتات یورا

دو بسدته یدن سابق بر آن کثرت و شتات اسدت و وجدود ا

آن کثدرت و یانارتباط م یحتوض این، وجود بابدان است.

به یفلسف های پیچیدگیو ها دشواریوحدت، از زمرة ینا

اندد یدهکوشد فیلسدوفان دلیدل، ینهمد به ؛شمار آمده است

در و تعقّدل مددد بده مسئله ینا از را یشخو های یافتره

درسدت و تبییندی آن،پرتدو دردهند تدا ارائه مفهوم قالب

وحدت در کثرت و کثرت در وحدت یسازگار از یمنطق

.آید دست به

بددر مبتنددی «کثددرتدر وحدددت» اصددل پددذیرش البتدده

از مدا مددنظر در مسدئلۀ آناست که توجه بده فرضی پیش

یدان تفاوت م یرشپذ آنبرخوردار است و خاصی اهمیت

در وحددتی وجدود یادعدا بنابراین، ؛است« نمود»و « بود»

مسدتلزم اسدت، ظداهری حدواس مشهودکه یکثرات یورا

است. «نمود»از یرغ« بود»است که فرض پیش ینا یرشپذ

و ثبدوت از حاکی آن االمری نفس حیثیتآنچه یعنی «بود»

یآنچه در واقع هسدت و فد دیگر، تعبیر به یا است وجود

است «بود» بازتاب« نمود»است. یعتحد نفسه در عالم طب

راه ازکده یدزی چ آن یعندی شدود؛ میذهن ما عرضه بر که

. با توجده کنیم یم دریافت یعتاز جهان طب یحواس ظاهر

نباشیم، قائل «بود» به ،«نمود» یدر ورا اگر یک،تفک ینبه ا

یرشاگر پدذ اما ؛خواهد بود معنی یب یزدر کثرت ن وحدت

ظداهری حدواس با مخالف ،کثرات عالم ورای در یوحدت

و مبندا و چده بدر است و یچه معن به ییادعا ینچن است،

مددعا ایدن از قالندی ع هدای یدین . چه تباست استوار اصلی

که ضامن صحّت آن باشد. دارد وجود

حدائز نظدر از آن ،«تألّه ذوق» به موسوم دوانی، دیدگاه

ی،فلسدفۀ اسدالم یۀناح در جرأت،به یداست که شا اهمیت

اندد؛ بدوده رو پدیش بحد مددنظر سدفی فل تبییندر ایشان

جهدت ازآن بداب یننظر مالصدرا در ا یهمچنان که بررس

بددرایو احسددن اجدددّ یعقالندد تبیددین کددهدارد اهمیددت

؛اسدت شدده نمدودار نظدر یدن مهدم در ا ینا یآشکارساز

ود ایدن مبدانی بدر تکیده بدا مسئله این است الزم بنابراین

تصویر بهآثار و لوازم آن آن برآیندو در یبررس فیلسوف،

.شود کشیده

یدوان یدگاهوحدت وجود از د تبیین

یوحدت شخصد یینرا در مسئله تب یمحقق دوان آنچه

اسددت کدده در ییاتخدداذ مبددان رسدداند، مددیوجددود مدددد

اصدل بده عنایدت بدا او. اسدت کدرده اختیار شناسیوجود

- «یعدامّ یکتشدک »نظدام فلسدفه، بده در وجود محوریّت

بینوندت بداوجود موجدودات همدۀ اشتراک وجه بیان برای

نشدان خدوش رویمشداء فلسفۀ بر حاکم –آنها میان یذات

« ذوق تألده » نظریدۀ داشدت عرضده با یدکوش رو ینازا ؛نداد

بدازبینی رهگدذر از یین،تب ین. اکند تبیین راوجود وحدت

آن نظیددر و مشددتق و علیددت همچددون کلیدددی یمبدداحث

.شود می پذیر امکان

،(113: 1302 مالصدددرا،) «المتددألهین ذوق» براسدداس

شخصدی و یندی ع یقدت فقدط در حق وجود اصالتبه قول

در اصدالت کده حدالی در کند؛ می صدقخداوند ذات یعنی

یتعدال حدق بده ممکندات ماهیاتانتساب معنی به ماهیات

-51: 1ج ،1381طباطبددایی،؛ 129: 1381 ی،)دواندد اسددت

است ینا یخارج یقیحق وجود ویژگی دوانی، ازنظر. (50

موجودات تمامیکه قائم به ذات است و همو مبدأ اشتقاق

حال یندر ع ؛(132: 1381 ی،)دوان است ممکن ماهیات و

149/ بررسی وحدت شخصیۀ وجود از نگاه محقق دوانی و مالصدرا

و امدر خدارجی وجدود حقیقتاعم از ،«موجود» او ازنظر

موجدود معقدول واسدت یخدارج یقدت آن حق بهمنتسب

حقیقدی وجدود بدین - ثانیه معقوالت - عام مفهوم منزلۀ به

امدر صددق، ایدن . اسدت ممکن مشدترک یاتماه و یجزئ

نظدر (. از129)همدان: اسدت یاولد یهیاتاز بدد و یاعتبار

تدا نداهمگون بدا وجدود یستن یانتزاع امرموجود یشان،ا

اسدت، « بودن»و « هست» یبه معن یقا موجود دق بلکهباشد،

است، «وجود» یه،چون موجود، اعمّ از منتسب و منتسب ال

و قدائم بده نفدس یدر که وجود مجرّد از غ یتنها در صورت

یموجدود ینبالذات خواهد بود و چن موجود شود،فرض

وحددت یثیدات از انتساب اسدت و در آن، تمدام ح نیاز یب

جود بالذات، مو ین،ا اساس بر(. 129-133)همان: یابند یم

منتسدب بده اسدت امدری امکانی، موجودو حقیقی وجود

اصدل ازطریدق را وجدود وحددت دوانی، رو،ازاین وجود؛

.است مترتب آن بر چند فروعی که کند می تبیین اشتقاق

دوانی تحلیل در اشتقاق مبدأ با مشتقّ، نسبت -1

مبدأ اشتقاق وجود، دوانی، شناسی هستی نگرة درکه حال

تدوان مدی چگونده اسدت، واحدد وجود حقیقتو موجودات

خددا بده یدا دانسدت. آ یکیمتکثر را با وجود خدا اشیا وجود

. اگدر فقدط وحددت شدیء آن و شدیء این که ستهمان معنا

انجددامکثددرت چگوندده یددنا یحاسددت کدده وجددود دارد، توضدد

بیانو گیرد می بهره «اشتقاق» کلید از اوکه ینجاست. اشود می

قلمدرو دو یدن ا در «هسدت »و «بودن» یاود وج اطالق کند یم

وجدود مقدول در ین،بندابرا ؛اسدت یکددیگر متفاوت از کامال

وجدود واسدت یمعند یدک بده «اسدت موجدود خدا»گزارة

. یگدری د یبده معند یدات ماه یعنیموجودات یربر سا محمول

کده کند می معنا این افادة «است موجود خدا»ذکر شد چنانکه

یدزی چ امکانی ماهیّات واست یوجود و هست یقتاو حق تنها

یقدت بدا حق نسدبتی بلکده ،وجدود نددارد درحقیقتاست که

اسدت کده وحددت شناختی هستیرهگذر اینوجود دارد. از

و «بدود » ظدلّ درکثدرت، «نمود» و شود میموجودات آشکار

و یانددن نما همه ینا یراز شود؛ میرنگ کم وجود، به انتساب با

ازاسدت کده آن نده در ذهن آن «نمود»و «بود»گشتن یدارپد

بلکده باشدد، گرفتده تأنشد وجود به متلبس خارجیِ واقعیت

بده انتسداب کده یادبن این بر. بس و است نسبت یک از حاکی

باشدد، وجدود عین آنکه نه است وجود به بودنمنسوب معنی

. ماند ینم باقی هستی عالم در کثرت برای ییجا دیگر

در اسدت؛ فریدد و وحیدد وجود حقیقتادعا کرد توان یم

اخدذ داندان لغت نزد در مشهور معنای به مشتق که صورتی

نداظر کندد، یاز آن مراد م یکه دوان یی. مشتق به معنانشود

که یستن ینا مستلزم لزوما و است تکوین و واقع عالم به

؛(129: 1381 دواندی، اشدتقاق باشدد ) مبدأمتلبس به شیء

بلکده » یسدت، در مبدأ اشدتقاق مدأخوذ ن چیزیا، معن بدین

عدارض شدده آنبدر مبدأ کهآن بدون مبدأذات منتسب به

(. 477: 3 ج ،1386 آملدی، جدوادی ) «مددنظر اسدت ،باشد

ممکندات، بدرای موجدود کاربرد دوانی، ازنظر یکل طور به

. دارد اشتقاق مبدأ با انتسابی که است ذاتی معنای به مشتق

دچدار کند، می مطرح را انتسابی چنین آنکه وجود با دوانی

مشدتق بدر صددق کندد یاضدافه مد و شود می گویینقیضه

هدای مثال او. یستمبدأ اشتقاق به آن ن یامق یمقتض یزی،چ

-130: 1381 ی،)دوان برد می کار به را «مشمّس» و «حدّاد»

مشدتق مفهوم کندها روشن مثال یندارد با ا قصد او(. 129

حداد. باشد اشتقاق مبدأ به منتسب ذات معنای به تواند می

در آن یدحد یعنیمبدأ اشتقاق یول است، آهنگر معنای به

طدور ینبا آهن دارد. هم یبلکه آهنگر صرفا ارتباط یست،ن

مقصود آن اسدت شود، یمشمّس گفته م یکه به آب یهنگام

یدن در ا یدخورش آنکه نه دارد،آفتاب قرار یرآب ز ینکه ا

بودنعاریگفت یدبا مطلب روشنی برایآب وجود دارد.

ذواتدی دراست کده ییهمان معنا بهاشتقاق مبدأ ازمشتق

ذوات، ایدن . داریدم سراغ «حدّاد» یا« تامر»و «البن» ازقبیل

جددا یذات یک، هر و یستندن حدیدو تمرمتلبس به لبن و

،اشدتقاق مبدأ و مشتق یعنی یک، هراشتقاق دارند. مبدأاز

رابطدۀ چدون نده ،دارند یکدیگراز یو مستقلّ منحاذ وجود

اسدت؛ آن از مشتقّ صفتذات و رابطۀکه «عالم» و «زید»

در اش یشهکه پ یو محاوره کس عرف زباندر حال، این با


و حداد تامر البن، او به است آهن و خرما و شیر باارتباط

اضدافه و همدین جدز بده اعتبدار بده یستن ینو ا گویند می

. دارندد حدیدد و تمرلبن و و وران پیشه آن میاننسبت که

هماننددی ذات،دو آن میدان ۀبه اعتبار اضاف یگر،د یرتعب به

آنو از کندیم یلحدا مد یدز ن یگدری د یبرا را صفت یک

قاعدده همدین البدن و تدامر. گدویم مدی و سازیم یمشتق م

یدن ا یندد برآ در. اسدت شدده یجدار یدز ن «موجود» بارةدر

موجودات و خداوند برقرار شدده یانم نسبتی سازی، مشتق

موجود باشند. همچندان کده واقعا موجودات کهاست نه آن

بلکده ،اسدت لبنبه تصفکه او م نیست یمعن ینالبن به ا

یسدتند، واقعا موجدود ن یزن موجوداتدر ارتباط با او است.

-201: 9، ج1381 مطهدری، در ارتباط بدا وجودندد ) بلکه

دهدد مدی توضدیح ییهدا مثدال ینچند ذکدر با دوانی(. 200

وجدود همدان ممکندات، بدا ارتبداط در شدهمطرح موجود

بددو انتسدابی تنهدا بلکده نیسدت، الوجود واجب در مطرح

اسدتقالل شدائبۀ هدایی مثدال چنینتوجه داشت ید. بااست

. نکندد ایجاد ذهن در را الوجود واجبممکنات از یوجود

دواندی بحد در تنداق و ها مثال این در نارسایی اگرچه

تبیینرابطه ینا در او نظرصرفا مقاله، این در دارد، وجود

وجدود وحددت از او مقصدود فهدم در را ما تااست شده

.دهد یاری

در مزبدور اضدافه کدرد کده انتسداب یدد نکته را با این

بندابراین، است؛ وجود حاق به نسبت و دارد ریشه ینتکو

مدددذکور یهدددا بدددرخالف مثدددال آن، اضدددافۀ و انتسددداب

گرچده یادشدده توجده بده مطالدب بااست. ناپذیر گسست

اسدت و قائدل خداوندد دربدارة وجدود اصدالت بده یدوان

اصدالت ایدن داند، یم یرا در ممکنات جار یتاصالت ماه

خداوندد مقابدل در ماهیدات کدردن عدرض انددام یمعن به

منبدع بدا ارتبداط بده یدافتن تحقق برای ماهیّت یراز یست؛ن

.ندارد وجود حق ذات جز وجود بنابراین ؛دارد یازن وجود

دوانی نگاه از معلول و علت رابطۀ -2

اسدت یّتاو در باب علّ تبیین یدوان یشۀاند یگرد مُعبّر

یشدۀ . در اندرسداند مدی او یۀما را بده وحددت شخصد که

خویش علّت با یذات یو تناف یرتغا گونه یچه معلول دوانی،

یثیتدی از وجدوه و ح یو وجه شؤوناز یشأن» بلکه ندارد؛

معلدول، وجدود بندابراین، است؛ خویش تعلّ «یثیاتاز ح

انتساب حصول مجرد به بلکه یست؛صرف اعتبار مح ن

یدن و بددون ا شدود مدی موجدود علّدت، با معلول ارتباط و

یهرگاه نگاه اسدتقالل دیگر، تعبیر بهانتساب معدوم است.

را بددون ارتبداط بده علدت آن ذات بده و نیمبه معلول افک

ایدن پرتدو در. اسدت معدوم معلول بینیم یم کنیم، مالحظه

و یاسدت اش همۀ حقیقت یاصل علت یتعال حق ذات اصل،

عالم بنابراین،؛ اوست تجلیات وون ؤموجودات از ش یرسا

چیدزی دارد، حدق ذاتبدا وجدود هکه رابطد یجز اعتبارات

ایدن بهتدر یدین تب یبرا دوانی(. 174: 1381 ی،)دوان نیست

سدیاهی » گوید یو م کند یاز مثال اعراض استفاده م مطلب،

یمعن ینبه ا ،فرض گردد که در جسم است یا گونه اگر به

امدا ؛صورت موجود است ینجسم است. در ا یبرا یئته

بده نظرامعان و داشتن نظر در بدون ومستقل نگاهی بااگر

بلکددددهمعدددددوم و ،شددددود نگریسددددتهبدددددان علّدددت

عنوان صدورت در اگر به لباس یناست. همچن الوجود ممتنع

بددان پنبده از مستقل اگر و است موجود ،پنبه لحا گردد

بده (. 174-175)همدان: « یسدت موجود ن شود، افکنده نظر

یددر)غ یء( از الشددیددات)ماه شددیء حدددو او، تعبیددر

عرفدا سخن ینا یرتفس ،. ازنظر اواست محال( یتعال واجب

همدین بده ،«الوجدود رائحدۀ شدمّت مدا الثابتۀ األعیان»که

و شددند ظداهر نه یاتماه یعنی شد؛است که ذکر معنایی

شدود یظداهر مد آنهدا تنهدا رسدم بلکده شوند، یظاهر م نه

گرچه ،ظهور است یت(. پس شأن ماه175، 1381 دوانی،)

توضددیحادامدده در اوآنِ خداونددد اسدت. از یظهدور واقعدد

بلکده شود؛ نمی یافت متعددی ذوات هستی دار در دهد یم

(.همان) است عدیدهصفات واجد کهاست یذات واحد

االعتبدارات » یدر او از تعب مدراد دوانی، آرای بهتوجه با

و یدالی خ بدر دالّ نده ،(174معلول )همان: در حقّ «الالئقۀ

؛ اسدت آن نداشدتن استقالل عالمت بلکهپندار بودن معلول


در. نددارد یجز وابسدتگ هویّتی ،عرض مانند معلول یعنی

میدان کده است کرده شکالمالصدرا بر او ا خصوص، این

وجود ینع آن نفسۀ یف وجود»که یو رابط محمولی وجود

ربط ینع آن نفسۀ یکه وجود ف یاست و وجود ربط «یرهلغ

خلط کدرده اسدت ،ندارد است و جز در اطراف ربط محلّ

حدال، در پاسدخ بده ینبا ا ؛(385: 1 ج، 1383 مالصدرا،)

و یدر تعب ضدیق دلیدل بده دواندی شداید گفدت بایدد صدرا

استفاده کدرده اسدت اعراض مثال از ،اصطالح نکردن جعل

یگدر د موضع در رو، ینازا ند؛دار نفسه یف یکه خود وجود

کندد یمد تعبیدر صورت علت و «ظلّ»عنوان از معلول به او

بدودن ربط عین مضمون از حاکی( که 174: 1381 دوانی،)

. است خویشمعلول نسبت به علت

یتوجود بر ماه عروضِ عدم -3

که آید یدست م بهمطلب این یدوان یبه مبان التفات با

ایدن موجدودات مشدترک اسدت، ینبد وجدود مفهدوم گرچه

تدا نددارد یدت عروض بر ماه وجود،. نیست عروضی اشتراک

الوجدود وجود واجدب آنِاصالت از زیرا آید؛ وجود به کثرت

صدرفا بدر اثدر کده اندد تیمعددوما حقیقتدر ماهیات و است

ذاتدا ماهیدات اند. موجود شده یقیارتباط و نسبت با وجود حق

اشتراک ینا بلکه شود؛ عارضآنها برتا وجود یستندموجود ن

یشدر وجدود پد تکثّر بنابراین، ؛انتساب است یثیتصرفا از ح

حقیقدی وجدود دارای تعدالی واجدب و فقط ذات آمدد نخواه

براسداس نده را یدات او عروض وجود بر ماه رو، ینازا است؛

« ثبدوت »که فرعیّه ةبنا بر قاعد حتی نه و پذیرد میقول مشهور

وجدود زیدرا ؛ داندد یمد «لده مثبت فرع» یزیچ یرا برا یزیچ

وجدود دربدارة سدخن او، ازنظرصرف نسبت است. ماهیات،

تدا یسدتند قبل از وجود مطلق موجدود ن ماهیات و است مطلق

ماهیدت وجود بر فرع مطلق جودو آن به ماهیات اتّصاف کهآن

مطلدق وجدود از یرغ یوقت یجه،درنت ؛(132-133: همان) باشد

وجدود یو اضدافه ذ انتسداب به شرط یاتو ماه یستن یزیچ

.نیست شخصی وحدت جز به چیزی آن یجهنت شود، یم

یوجدود را واحدد شخصد کهآن ضمن دوانی رو،ازاین

نیست؛ قائل یتوجود بر ماه یادتعروض و ز به داند، می

؛منتسدب بده وجدود اسدت بلکهوجود ندارد یتماه چون

کده داد یزیهست به چ که را یئحکم ش شود ینم ینبنابرا

میددان وجددود مفهددوماسددت معتقددد او هرچنددد. نیسددت

عروضدی نحدو به نه اشتراک این است، مشترک موجودات

گویدد مدی کالم ینا برآیند در اواز باب نسبت است. بلکه

بده ذات قدائم دارندد، انتسداب که ممکنات بددان وجودی

)همدان(. شدود یعدارض نمد « لذاته واجب»است و جز بر

انتسداب آن ماهیدات، برایمنشأ انتزاع مفهوم وجود وقتی

یگانه که شود می حاصل نتیجه این ،است یقیبه وجود حق

کنندد، یمد یددا بددان انتسداب پ یامکان یاتکه ماه وجودی

بده بندابراین، ؛است یشبه ذات خو قائم که است یوجود

اشدتراک از سدخن یسدت، ن یشوجدود بد یدک اینکه سبب

یدات ماه زیدرا ؛اسدت معندی یبد یزوجود ن یلفظ یا یمعنو

معنی بهآنها نه ینیع تحقّق. اند بالذات معدوم ی،ازنظر دوان

اضافه سنخ ازصرفا بلکه است؛ کلمه واقعی معنی به بودن

یگاندۀ و یدد ذات وح تنهدا ،و بدس. پدس اسدت انتسابو

شخصدی وحددت همان این ودارد یقیخداوند وجود حق

.است وجود

متعالیه حکمت در وجود شخصی وحدت -4

وجود نزد یوحدت شخص مسئلۀ شدنروشن منظوربه

شددة مطدرح هدای نظریده سدیر اسدت یضدرور ،مالصدرا

تشدکیک » قبدول بدا مشدائیون . گیدرد قدرار مدنظر پیشینیان

جدامع حدد و مفهدومی واحدد یدک وجود، مفهوم ،«عامّی

که در دانستنند یم یرپذ همۀ موجودات نسبت بهرا انتزاعی

از ما به االتحاد اسدت و کثدرت در یرآن ما به االختالف غ

قوابدل و »مراتب و مدارج به امور خدارج از ذات همانندد

یحدر توضد یچنانکه محقق طوس ؛بازگشت دارد« عوارض

اخددتالف و وحدددت آن یو چگددونگ یعددام یکتشددک

:نویسد یم

اختالفات است ]وجود، عندوان ینا همۀ جامع وجود،»

[. گیدرد مدی بدر مختلف را در یایاش ۀاست که هم یواحد


واقدع معلدول و علّدت بر وجود، در رو تأخ مبراساس تقد

در وجدود بدر جدوهر و یّتو عدم اولو یّتبا اولو شود، می

بدر یشدت و ضعف وجود واسطۀ ه. بشود یعرض گفته م

شود؛ یاطالق م حرکتمثل قارّ غیر و یاهیس مانند قارّ امر

گانده وجدود طبق وجوه سه یزواجب و ممکن ن ایبر بلکه

وجدود بندابراین . شدود ی]وجوب، امکان و امتناع[ مطرح م

صدورت بده مختلدف یایاشد یاست که بدرا واحدی معنی

یدا ماهیّدت امکدان نددارد وجدود، . رود نمی کار به یکسان

مختلدف یّدت نده ماه زیرا باشد؛ اشیاء آن یّتاز ماه ییجز

الزم خدارجی عارضی ،آن بلکه یّت،و نه جزء ماه شود یم

(. 572: 2، ج 1386 ی،)طوس «است مفارق یا

از یکدی ی،محقدق دواند شدد گفتده کده طدور همان اما

وجود قائل یوحدت شخص به اشراقی، حکمت از متأثران

همدده میدداناو مفهددوم وجددود را مشددترک گرچدده. اسددت

اندد بالذات معدوم یاتماه اینکه به نظر داند، میموجودات

یتعدال ارتباط و اضافه با حق یک یپ در صرفا و تحقق آنها

مدتن کده وسدت ا تنهدا اسدت و یدوجود فر یقتحق ،است

از سداقط یدز اشدتراک وجدود ن رو،ازایدن وواقع را پرکرده

اساسدی رأی دومدورد یدن در ا مالصدراهرچند معناست،

اسدتوار متعالیده حکمدت مبانی و مشی اساسبر یکی: دارد

مشرب عرفا سازگارتر است. با دیگری و است

یخاصّ یکتشک بر بنا شخصی وحدت

یشهر موجود با تمدام ذات خدو ،مشاء فلسفۀ منظر از

امر باع شده است = یناست. هم یگریاز موجود د یرغ

تدا شدود تلقّدی یانتزاع امری افراد، همۀ برایجامع عنوان

حاصلموجودات ینب یاز اشتراک ذات اجتنابسبب بدین

واقعدی وحدت از ناشی کهشود بریفاسد یاز تال و شود

اگر وجود واجدب از یان،مشائ یچون بر مبنا است؛ وجود

،با آنها باشدد مغایر جهتی از وبا موجودات مشترک یجهت

سداحت کده یدرحال است؛ خداوند ذات در ثرتک آن الزمۀ

محد اسدت. یطاو بسد یدرا ز ،اسدت آناز هقدس او منزّ

وحددت حقیقتدا یکیتشدک وحددت مشّاء، ازنظر ین،بنابرا

ینا،سد دارد )ابدن ؤشت بده تواطد گباز آنروح بلکه یست،ن

(. 240-243: 1369 ی،مطهر ؛286: 1371

یفلسدف یممفداه یروجود و سا ینب نیز یهحکمت متعال در

فدرق گذاشدته علیدت و خارجیت تشخّص،همچون وحدت،

صددرایی وجودشناسدی مهدم اصل تمایز، این سبب. شود یم

اشدتراک همچدون اصولی آن، ینددر برآ واصالت وجود یعنی

سدایۀ در و اسدت موجدودات یزبساطت وجود و تما معنوی،

کثرت و وحدت وجدود پرداختده یینبه تب که است اصول این

کده در خاصدی تشکیک به توجه با ی. وحدت شخصشود یم

تمامکه شود یم اینعبارت از ،خواهد شد یانب یلتفص به یلذ

یانسدر سدبب بده خدود مراتب تمامی با موجودات و کائنات

.خداوندند وجوه از وجهی ،وجود

،مفهدوم ید تنهدا از ح نده وجدود متعالیده، حکمت در

موجدودات ۀآنگونه کده بدر همد دارد، کلیتاست و فراگیر

و صدرافت با نیز وجود انضمامی واقعیت ،است پذیر صدق

ۀبدر همد پدذیر و صددق پذیر اطالق خویش، ذاتی بساطت

ی،دواند نظدر طور کده گفتده شدد از موجودات است. همان

دراسدت و یقیحق وجودقائم به ذات، تنها الوجود واجب

و اسدت از اصدالت و اعتبدار برخدوردار ماهیدت ،ممکنات

خالصده انتسداب صدرف در نیدز آنهدا ینیدت و ع تشخّص

عامددل وجددود، ذات متعالیدده، حکمددت در امددا شددود؛ مددی

و اسددتموجددودات همددۀ عینیددت و جزئیددت تشددخص،

بده نه است وجود به منوطهر موجود )کثرت( یتموجود

که را مشابهتی و مناسبتمالصدرا دلیل، ینهم به انتساب؛

یامدر دارد،وجدود یخاصد تشدکیک یمبنا بر یهست ینب

مالصددرا، ) کدرده یتلقد «االولیّدات مدن قریدب » و یهیبد

موجدودات یدان م اخدتالف گفته است و( 41: 1 ج، 1383

ر و و تدأخّ مبده تقددّ بلکه ؛حسب ذات آنها وجود ندارد به

بدرای شدیء ترین یکنزد ،مثال یبرا ؛ظهور و خفاء است

(.82است )همان: نوروجود،

کدرده پدر اآنچه متن خدارج ر ،اصالت وجود با مطابق

وجود اسدت. دهد، می تشکیل را خارج آنچه اصال است و

خدارجی، امدر ایدن از وجود مفهوم حکایت ین،بر اساس ا


صدفت و ویژگدی دلیدل به وجود، حقیقت و واقعیت یعنی

خدود مدتن وجدود، مفهوم یمحک بلکه نیست؛ خارج متن

که یستن انتزاعی یممفاه دیگرخارج است و مفهوم وجود

خبدر یخدارج هدای تشخصو ینیع یها تک گزاره از تک

و تشدخص که همچنان(. است مشاء مشرب که)چنان دهد

مدتن بلکده یصده خص یدک نه یاز هست یا هر مرتبه ینیتع

و خاصی تشکیک عام، مفهوم حکایت. است مطرحخارج

ذات و وجدود برآمده از مدتن کثرت، عین در عالم وحدت

اسددت، وجددود جامعیددت نفددسْامددر کدده ین. همددآنهاسددت

متعالیده حکمدت مکتدب در را رتموجبات وحدت در کث

بده قدول ،اسداس آن بدر کده است ساخته مفراه یا گونه به

ددار مغدایرت اصالت وجود یرشبا پذ وجود، بودنانتزاعی

یکموسدوم بده تشدک نظریۀ همان این(. 7: 1385 حسنی،)

بده وجدود صوحدت مخدت آندر کهوجود است یخاص

یدا یعددد یدا یوحدت ندوع همچون آناست و وحدت

یعنیاست، یگریاز جنس د بلکه یست،ن آن جزو یجنس

ناشدی وجود ذات ازوحدت این بنابراین، وجود؛ جنساز

ین،. بندابرا یسدت ن یدزی از وجدود چ یدر غ یدرا ز است؛ شده

و نده پدذیرد یاست که نه تکدرار مد «حقیقیه حقه» وحدت

وجدود ذات در کده یبسداطت و شدمول یدرا ز ؛دارد یدوم

و شددمولیّت. گیدرد یموجدودات را فددرا مد یتمدام هسدت،

کده تنهدا عددم در رود یمد یشپد جانوجود تا آ گستردگی

الدذات باطدل یدز آنکده عددم ن لحا گیرد؛ میمقابل او قرار

صدورت یکتشدک یداد بن بدر حمل وجدود چون نیز،. است

شدود؛ یبدر مد یداز ما به االشتراک بده مدا بده االمت گیرد، یم

ینسبت بده وجدود طبع، حسب وجود،از بعضی بنابراین،

اقدوی موجودات از یو وجود در بعض است ممقدّ یگرید

از تشدکیک ایدن . یگدر د یاست از وجدود در بعضد اتمّ و

شدده ناشدی آناز امثدال و اشددیت و اقددمیت و اولویت

(. 42-43: همان) است

باعد اخدتالف یهآنچه در حکمت متعال یبترت این به

وحددت در ۀو در صددر مسدئل شود یم معرفیموجودات

و ضعف و تقدم و تأخر شدت شود، یکثرت مطرح م ینع

تنزل وجود شدت کثرت، علت بنابراین، ست؛آنها یوجود

یا بدر مرتبده یوجدود یا مرتبده تدأخّر و تقدّم یاو ضعف

یدن . در اشدود مدی وجود باعد کثدرات لاست: تنزّ یگرد

یرا بده قددر سدعۀ وجدود یاز هست یبخش هرکدام ل،تنزّ

حدد یجداد ا و تفاوت باع امر همین. اند خود اشغال کرده

ینو از هم است شده دیگر موجود با موجود این حدود و

الزمددۀ البتدده شددود؛ مددی انتددزاع ماهیّددت کدده اسددتحدددود

جهدت ایدن . اسدت جهدت مشدترک موجودات، گوناگونی

نددارد؛ ماهوی وحدت به برگشت متعالیه، حکمت در اشتراک

ینکده ا یشدتر ب یحاسدت. توضد آنچون بساطت وجود مانع از

بده تقوم اند، بسیط یوجود حقایق چونمعتقد است مالصدرا

حاجدت جدنس بده فصدل در چدون ندارندد؛ فصدل و جنس

دلیدل بده یازمنددی ن یدن بلکه ا یست؛ذات او ملحو ن یثیتح

یقدت . اگدر حق اسدت جدنس خدارجی ماهیّت تقرّر و تحصّل

یدا ،وجدود جنس آید یم الزم ،دو باشد یناز ا متشکل ،وجود

و در اسدت وجود معروض که ماهیّتی یا باشدوجود یقتحق

یقدت حق ،چدون اگدر جدنس دارد؛ فساد یتال صورت، دوهر

نده اسدت فصل محتاج ی،خارج تحقق درجنس ،وجود باشد

جدنس بددون مالحظدۀ امکدان بنیداد، این. بر خویش ذات در

وجدودش زائدد بدر باشد، جنس هستی اگرفصل وجود دارد.

جدنس ممقدوّ ،فصل که مقسم است آید یالزم م و یستذات ن

چیدزی یدا فصل است یا ،وجود یقتحق ،فرض دوم در. باشد

خدالف فدرض اسدت )مالصددرا صدورت، دو هدر در. دیگر

(. 60-61: 1، ج 1383

تشدخص کده است عینی یّتهو یوجود دارا رو،ازاین

صددق بندابراین، دیگدر؛ چیدزی به نهاست آنذات به آن

وجدود نفدس بده و یکسان نحو به مراتب تمامی در وجود

مناسددبت و سددنخیت مراتددب بددین( و 62)همددان: اسددت

شدامل راموجدودات یوجود تمدام یقت. حقاست محفو

یدا جزئدی بدر کلدی شدمول نحوبه شمولیّت این اما است؛

نیسدت از سنخ شدمول مفهدوم یطورکل و به نوعی وحدت

شدددمول(. 10: 1382 همدددان،) و( 35: 1376)مالصددددرا،

به دور تشخصو اصال از وجود و ضعیف ماهوی، مفهوم


چده وچه در جواهر کلی، طبایع یعنی ماهیات یراز ؛است

تشدخص و ینهمچدون تعد یوجود شؤون از ،در اعراض

کده در وجدود یو اطالقد یتعموم کلیت، اما ؛است یخال

مصادق یتمام به نسبتو احاطه آن ذات تمامیت از ،است

ۀهمد دلیدل، ینهم به ؛(73: 1387 یانی،)آشت شود می ناشی

.گردد می باز وجود به آثار

تسدؤاال وجدود، در مراتدب ارتبداط یکتشک پرتو در

ارتبداط یدین بدا تب یگدر، د اندیشۀ هر و یانب این در یمنطو

روشدن یخاص یکمراتب تشک سار یهوحدت وجود در سا

و خداوندد یدان م ارتبداطی چه اینکه بر مبنی یشد؛ سؤاالت

یدک یدا دو گونه موجود است یاآ ،است قراربرموجودات

اسدت مراتدب در یکتشک یا آن یتجلّ منصّۀ ،وجود است

اساس تبیین، این در. ظهورمظاهر و یدر مجال تشکیک یا

بسداطت و معندوی اشدتراک وجود، اصالتو محور بح

درکده آیدد ینکتده بده دسدت مد اینتأمل بااست. وجود

در اسدت؛ شدده لقیت یهیبد امری کثرت، متعالیه، حکمت

بدا وحددت تضادی و مباینت هیچ که یا گونه به حال ینع

نددارد مشاء نظر با تشابهی وجههیچ نظر اینوجود ندارد.

واقعدی وحددت بدرای ییجدا ی،ذاتد ینتبدا بده قول با که

اصدالت کده آن ضمن ی،خاص یکتشک یجه،درنت گذارد؛ نمی

مراتدب ظهدور و یتمدام دروجدود همدین است، وجود با

در حکمدت دواندی، یشۀبرخالف اند ین،بروز دارد. همچن

و وجدود ترکیدب . نددارد وجود ماهیت یبرا ییجا یهمتعال

خدارجی قوجود اصل در تحق یراز است؛ اتحادی ماهیت،

دارد؛ یّدت مع یدت وجدود بدا ماه ،در خارج بنابراین، است؛

اسدت وجود نصیب یو ثبوت واقع رتقرّ ،لتحصّ درنتیجه،

شد کده ینا یکقول به تشک نتیجۀ(. 108: 1387 آشتیانی،)

گونداگون نشآت و مراتب و درجات دارایوجود یقتحق

بدر محدیط فعلیت و تحصل شدت ازوجود مبدأ اما است؛

مرتبده از وجدود کده بده هر. است نشآت و فعلیات تمامی

ایدن از آنچده هدر وتدر تمام ،است تر یکنزد یننخست مبدأ

خواهدد یشدتر با اعدام ب آنخلط باشد، دور «صرافت مقام»

تر پیش آناست که ذکر یکتشک نقول هما ینا نتیجۀبود.

ومواضدع متعددد در مبنا این احتیار با. هرچند صدرا رفت

آن از یحکمد یبهدا گران یجنتا بینش، ینبه مدد هم سیر با

را یفلسددف یعلمدد اتاز معضددلّ بسددیاری گددره و برگرفتدده

آثدار . اسدت نکرده بسنده مشرب همین به است، برگشوده

بده متمایدل طریدق ایدن از یداد ز مواردی دهند می نشان او

:گوید می اوشده است. یمشرب عرفان

کده اسدت آن یکی دانست باید که چیزهایی جمله از»

مراتدب در مدا مواضدع و متکثدر وجودهدای مراتب اثبات

از آنچده بدا ندارد منافاتی ها،تعدّد و تکثّر آن تعلیم و بح

یعندی اگدر خددا بخواهدد، یم،ا انجام آن بوده درصدد پیش

چنانکده موجدود، و وجدود حقیقدی و ذلتی وحدتاثبات

و کشدف اهدل بزرگدان جملده از عرفاسدت؛ و اولیاء شیوة

وجدودات، اینکه بر کرد خواهیم اقامه قطعی برهانی. یقین

تعیّندات مراتدب صدرف اندد، شده متمایز و متکثر آنکه ولو

و ظهورات نور او و شؤونات ذات او هستند، یننخست حق

)مالصددرا، « و ذوات جدا از او باشند مستقل امور ینکهنه ا

(.58همان: ؛ 83: 1ج

یک)تشک وجود مظاهر در تشکیک بر بنا وجود وحدت

( الخاصیخاص

مشدرب بده صددرالمتألهین شدد اشداره طور کده همان

و داشدته نظدر امعدان نیدز در مراتدب یکجز تشدک دیگری

دانسدته یگدر د یا گونده بخدش بده یدن شمول وجود را در ا

را آنراسدخان در علدم و عرفدا از یرکه غ نحوی به ؛است

بده یگداه ،وجدود حقیقدت یدن . مالصدرا از اشناسند ینم

و تعبیدر ،«رحمت واسدعه »به یزن یو گاه« رحمانی فَسنَ»

و اند خوانده« مخلوق به حق به»را آن یگروه کند می بیان

قوابدل و ممکنات هیاکل»وجود بر نوراز انبساط ینهمچن

آورد مددی یددرتعب یدداتدر منددازل هو آنو نددزول «ماهیددات

و واقعددیمصددداق بنددابراین ؛(35-37: 1376)مالصدددرا،

موجودات نسبتشان سایرو نیست بیش یکی وجود بالذات

رموجدودات و تکثّد درحقیقدت، ربط است. ینبه واجب ع

ذات در دیموجدو یچه یراز اوست؛ مح تجلیات ،عالم


اسدت ینا آن یفلسف یح. توضندارد چیزی خود از خویش

تعلق و ارتبداط بده بخواهند و شندبا یقتحق یدارا اگرکه

زائدد بدر یصدفت ،ارتباط با جاعدل ینقطعا ا ،کنند یداپ یرغ

ربدط عدین موجدود، آنذات او تا ینذات خواهد بود نه ع

،با ذات ندارند ینیتکه ع یصفات یتمام قطع،طور شود. به

دیگدر، تعبیدر بده . دارندد قدرار ذات از متدأخر ای در مرتبه

بعد بدان اوصاف متصدف شود، یموجود م ذاتشان نخست

یءلشد یءشد ثبوت»قاعده یامر مقتضا ینا زیرا شوند؛ می

فقددط یقددیوجددود حق بنددابراین،اسددت؛ « فددرع مثبددت لدده

مالصددرا، اندد ) باطل الذات یماسو واست الوجود واجب

بدا یدت مالصددرا در بحد عل ین،ا اساس بر(. 66: 1382

یشخصد حددت و مسدئلۀ اثبدات بده انگارییگانه یکردرو

رو، ینازا ؛در مراتب یکتشک مسئلۀ به تا دارداهتمام یشترب

حقیقدت قائدل اسدت کده ایدن بهدر بح علت و معلول

بنددابراین، ؛ندددارد یشجدددا از علددت خددو یّتیهددو معلددول،

ونددارد و ذاتدا خدود از حقیقتدی یط،به جعل بس مجعول

اینکده سبب به. است یشارتباط به علت خو صرف اصالتا

؛ندارد یاز علت معن منفردنفس وجود معلول تعلق است،

روشدن رسدد، مدی یسلسلۀ علدل بده تنداه چون یجه،درنت

ذاتواحدد اسدت. یقتحق یموجودات دارا همۀ شود می

موجودات است. از ساطع یبرا ی بذاته منبع ف یتعال حق

او. شدود مدی روشن یننور او نور وجود آسمان و زم شدن

و اطدوار وجدود اوسدت شدؤون همه باقی، و حقیقت تنها

(. 67)همان:

وتفطدن دارد نیدز لغزشدگاهها به صدرا حال، عین در

به اصالت وجود و قائلینمانند به او. دهد می آگاهی بدانها

را نیدز و بدهدد چیدزی به اصالت تا کند نمی عمل تیماه

متعاقدب دهدد مدی تذکر بنابراین، ؛معدوم الذات اعالم کند

ورطدۀ حلدول فدرو به خداوند، به موجودات نسبت اثبات

سدعۀ در یظداهر هدای کثدرت ینکده . با اعتقداد بده ا یمنغلت

مضدمحل ،اسدت یطمحد یدز چ خداوند که بر همه یوجود

. شدهر نوع پندار نادرست و اوهام مرتفع خواهد شود، یم

آنچده وخواهد شد یاتاو باع محو کثرات و ماه یتجل

از شدأنی مگر یستن چیزی شود، مینام وجود نهاده آنبر

بدا صددرا «المشاعر» در(. 68: همانالوجود ) واجب شؤون

و تعلدق عدین وجود جز موجودات گوید یم یرساتر یانب

عدالم در بندابراین، و ندارندد چیدزی ،بده علدت تامّ افتقار

بدا مبداین وجدودی معلولیت و علیت براساس خصوص هب

دوموجدودات یدا که آ یدآ یشپ سؤال ینتا ا یستوجود ن

هدر . بده اندد ینو متعددد و مبدا دارندن یا دارند وجود گونه

چده کده شدود یمطدرح مد سدؤال یدن باز ا تصور، و یرتقد

ایدن ۀ. همد اسدت رمتصدوّ یتعدال نها بدا حدق آ ینب ارتباطی

ای لمعده وجود،که شود می حل مطلب ینها با فهم ا سؤال

«األشدیاء منشدئ و یقالحقدا محقق» اوو اوستاز لمعات

اونور. آنسطوع یاو نور است و مابق کالم، یک در. است

(. 255: 1376 مالصدرا،اوست ) لیاتاصل و ماسوا تج

کندیم، مدی را مالحظده نهایت یب وجود یوقت او،باور به

بنابراین، کند؛ یرا محدود نم آن الحدّی حدی، هیچ بینیم می

در عدالم یدزی . اگدر چ یستن یزیاز او چ یردر دار وجود غ

کده در شدود نمدی یافدت وجدودی شود، میمشاهده یهست

: اوست صفات تجلی وذات ظهور همه بلکه ،مقابل او باشد

منحصدر اسدت شخصی واحد تدرحقیق وجود، و موجود»

دومدی عدین، درنددارد و یقدی حق یّتدر موجود شرکیکه

در آنچده هدر و یستن یاو احد یرغ ی،و در دار هست ندارد

صدرفا آیدد، یمد یدده جدز واجدب معبدود بده د یعالم هسدت

عدین حقیقت،اوست که در صفات تجلّیّات و ذاتی ظهورات

یحبدان تصدر عرفا از برخی زبان که گونههمان اوست، ذات

(. 314: 2، ج 1380مالصدرا،) «کرده است

که دارد یاطالق مقسم با است، الوجودصرف او چون

. کمدال محد شود مین یاست و محدود به حد ینامتناه

باعد یژگدی و ین. همد یستدر او متصور ن یاست و نقص

ظهدور و عرصدۀ وجودی یها ساحت همۀ بگوییم شود یم

البتده اسدت؛ کرده سرشارجا را همه او مألحضور اوست.

. در اسدت ذومراتدب وجدود خاصدی، تشکیک وحدت در

و شود می تعبیر «ظلّ» نام با موجودات از ی،وحدت شخص

اضافۀ با و است مقوالت از خارج نسبت، ایننسبت. ینع


وحددت بدر یهتک با. دارد تفاوت نیز دوانی مدنظر اشراقی

نیدز عرفدا یوحدت شخص یبر مبنا یحت کثرت شخصی،

چیدزی کثرتاشاره شد حال عین در. نیست پندار و خیال

ندور ازسداطع بلکده یست؛هم ن تعالی حقدر مقابل وجود

بدا آنفدرق نظدر، یدن . از ااوست صفات تجلیات و وجود

یچدون بدر مبندا شدود؛ یآشکار مد یخاصّ یکتشک ۀمسئل

اسدت هستیمرتبۀ یندر باالتر تعالی حق ی،خاص یکتشک

کده یدرحال ؛وجود دارند حقیقتا کثرات در مراتب بعد او و

یعدم تناه یراز ند؛وجود دار مجازا یهبنا بر وحدت شخص

حدال، ایدن با گذارد؛ ینم باقی یگرد یزیچ یبرا مجالیاو

با تحصّل و رتقرّ از معنایی یست،بطالن ن بر دالّ بودنمجاز

(.11 و 9: 1385 ی،ک: حسنر نیز) دارد خود

بده سدت بجا وجدود، وحددت و کثرتفهم بهتر برای

انحدا و یدبا صدرا، گفتۀ به. شوداطالقات و یثیاتاقسام ح

جهدل بده اعتبدارات و سببتا به آموخترا یثیاتانواع ح

یدر کث مثدال، برای آن، یو در پ نشویمدچار اشتباه یثیاتح

دو حیثیدات مطلدق اما و نشماریم یرو واحد را کث واحدرا

مالصددرا، ) یلدی تعل حید و ییددی تق حید اسدت؛ قسم

(:266-265: 7، ج 1380

قضددایایی در تعلیلددی حیثیدت : تعلیلیدده حیثیددت -الدف

یحکدم محمدول بدرا ندد هرچ آنکده در شدود مدی فرض

اسدت، آن اسدتناد در مدتن عللاز یبه علت مستندموضوع

بده آن ییدد بددون تق موضوع بنابراین، یست؛مذکور ن یهقض

یدر علدت غ آنموضدوع حکدم قدرار گرفتده اسدت. ،علت

نقدش همواره یلیهتعل یثیتاست. ح یلیهتعل حیثیت ،مذکور

بدرای ؛(2) دارد موضدوع بدرای حکدم واسطه را در ثبوت

انسدان یخنده برا ثبوت ،«االنسان ضاحک» قضیه در مثال،

علدت در مدتن یدن امدا ا ،«شدگفتی »است مثل یعلت ةدییزا

.یستمذکور ن یهقض

حکددم تقییدیدده، یثیددتح در: تقییدیدده حیثیددت -ب

وعموضد یتو در موضدوع دارد تعلدق قیدد بده درحقیقت

موضوع ینکه ب یاز باب مناسبت بلکه ند؛ندار دخالتی قضایا

موضوع نسبت داده بهو بالعرض مجازا ،وجود دارد یدو ق

یدن . مالصددرا در ا یدت وجود و ماه رابطۀ مانند شوند، می

ید اسدت از ح نفسده یموجود فد د،وجو» نویسد می ینهزم

از بلکده یسدت، موجود ن یشبه نفس خو یّتو ماه یشخو

بده (. 52: 1382 مالصددرا، ) «اسدت موجدود وجود، ی ح

ماهیّدت، وجدود، بالدذات موجدود اسدت و یگدر، عبارت د

.است موجود وجود، عروض با و باالعرض

اسدت این درمذکور حیثیتدو ینب فرقاست روشن

بدرای اما ،موضوع است آناز حکم تعلیلیه، حیثیتکه در

حکم را به موضدوع نسدبت تابه علت است یازن آناثبات

امدا یسدت، موضدوع ن آنِحکم از تقییدیه، یثیت. در حدهد

و بدالعرض بده یدا حکدم ثان قیدد، و موضوع اتحاد دلیلبه

واقعا حکم یلیه،تعل یثیت. در حشود می داده نسبتموضوع

یعلتد بده حکم یجاداثبات و ا یبرا وموضوع است آنِاز

. بده عبدارت دهدد نسدبت است تا حکم را به موضوع یازن

آن باشدد، حقیقدی وصف آنموضوع به اتصافاگر یگر،د

و بدود خواهدد تعلیلدی حیثیت یا ثبوت در واسطه حیثیت،

تقییددی حیثیدت عدروض، در واسدطه باشدد، مجازی اگر

یدد سدلب وصدف از مق یلدی تعل یثیتح در بنابراین، است؛

.ییدیتق یثیتامکان ندارد به خالف ح

مدن االنسان» قضیۀ درمثال، برای: اطالقیه حیثیت -ج

اسدت، انسدان کده نظر ازآن انسان« )انسان ناطق أنه حی

اطدالق « اسدت انسدان ازآن نظدر کده »ناطق است( بخش

مدن یدا « هو هدو »همچون عباراتی. دهد میرا نشان یهقض

نکتدۀ . دارد اشاره یاطالق حیثیت همین به «یه یه ی ح»

یدد ق نقدش ظداهر، درکه اطالقی حیثیتاست که ینا مهم

و صدرفا افزاید یبر ذات موضوع نم یزیچ حقیقتدر دارد،

یاناست که ب ینا آن ثمرة. است قضیهموضوع یدتأک یبرا

هدیچ به یهحکم قض یا محمولقبول یبرا موضوع دارد یم

ندارد. یازن قید

ییددی تق یثیدت قسم از ح این: نفادیه تقیدیه حیثیت -د

در واسدطه بندابراین، است؛ مطرح ماهیت و وجود باب در

وجدود یده حکمت متعال پایۀ بر یراز است؛ اصیل وجود آن

از بیدرون را از ماهیدت چدون است و کرده پرواقع را متن


نحدو ثبدوت و یدک یدد با کنیم، میخارج انتزاع متن ینهم

اصدالت وجدود آنکده حال کنیم؛ اثبات را خارجی لتحصّ

همانندد کده مگر آن گذارد؛ ینم یباق سخن ینا یبرا ییجا

.باشیم قائل ناتدر ممک آناصالت به یمحقق دوان

چدون کده اسدت ایدن آنحدل راه یده حکمت متعال در

معنا که مدتن ینبد است، واقع متن حیثیت یک از ماهیت،

انتدزاع یدت ماه متعیّن، حیثیت همین از است، یّنمتع ،واقع

یبه متن مجدزا و مسدتقلّ ین،و تع یتماه آنکه یب شود، یم

و یّنچدون وجدود متعد دیگدر، تعبیدر بده داشته باشد. یازن

خارج خواهد داشدت درخاص حد ناچار به است، محدود

حدد ایدن بندابراین، اسدت؛ یّتخاص همان ماه دح ینو ا

و بدا آنکده در خدارج یسدت نفس محددود ن سوای یزیچ

(.3) افزاید نمیوجود محدود بر یزیچ ،است

حقیقدت تقییددی، حیثیدت از قسم این در واسطه پس

و متعدین وجدودی امکدانی، اصیل وجود این. است وجود

خدارجی ماهیدت همان آن نفادی حیثیت که است محدود

شددود یمدد ناشددی( نفدداد) یدان دامندده و پا حددد از کدده اسدت

(.214: 1383 مالصدرا،)

حیثیدت ایدن اسداس بدر یادشدده، مطالدب به توجه با

بر منطبق اند، مطرح خاصّی تشکیک در که حیثیاتی نفادی،

ماهیددات وجددودات مالصدددرا، ازنظددر. انددد حیثیددت همددین

بدالعرض نحدو بده و وجدود واسدطۀ بده خدارج، در موجود

دارد، خدارجی وجدود بدا ماهیدت کده ارتبداطی . موجودند

زیدرا باشدد؛ متحصّدل شدیء دو ارتبداط ندوع از تواند نمی

ندده اسددت اتحددادی وجددود، و ماهیددت ترکیددب و ارتبدداط

یابدد؛ مدی ظهدور وجدود با تنها ماهیتْ رو،ازاین انضمامی؛

نشدود، جعدل جاعدل طدرف از امکدانی وجود تا بنابراین،

شدد، صدادر وجدود اینکده مح به. ندارد وجود ماهیت

نده امدا یابد؛ می تقرر نیز - است کثرت محل که – ماهیت

مالصدرا،) آن از متأخر بلکه آن از متقدم وجودی مرتبۀ در

وجددود مراتددب ترتیددب ایددن بدده(. 120-119: 1 ج ،1383

چیدز وجدود مراتدب از غیدر آن در کده شدوند مدی پدیدار

.نیست دیگری

واسدطۀ یدز ن یثیدت ح یدن ا در: اندماجیه تقییدیه حیثیت -ه

یدد ممکدن. مق خواهو دخواه واجب باش ،وجود است یقی،حق

حیثیددت، ایددن بددرای. اسددت اندددماجی متحصددلال حیثیددت

و همدراه بدا دجهات نهفتده در مدتن وجدود دارند حقیقت،در

. یفلسدف یخدورده اسدت، همانندد معقدوالت ثدان وجود گره

از یفلسددف ثددانی معقددوالت توضددیح یبددرا یدده،حکمددت متعال

هرچندد ،صددرا ازنظدر . بدرد یسود م یهاندماج ییدیهتق حیثیت

در ریشده یک و خارج در ریشه یک اند، یمعقوالت انتزاع ینا

نوع معقدوالت منفعدل اسدت. یننسبت به ا ذهن،. دارند ذهن

یقتا حق یثیاتح ین. ایستندذهن ما ن ساختۀ مفاهیم این درواقع،

اسدت کده در یا گونده وجودشان به اما ند؛در خارج وجود دار

درهرچندد نیسدت؛ پدذیر یدک تفک یل،خارج از متن وجود اص

.رسد می انجام به یکتفک ینذهن ا

و اسدت جدود در متن واقع اصالت بدا و اینکه سبب به

چده ،نگذاشدته اسدت یبداق خود غیر یرا برا ییوجود جا

چون وحدت، امکدان، حیثیاتی بودنیخارج یبرا یهیتوج

ی. بدرا دارد وجدود و مانند آن یتو معلول یتعل تشخّص،

«یانددماج یثیدت ح» یدر مالصدرا از تعب سؤال، این به پاسخ

فی: دوم فصل، 1 ج اسفار، مالصدرا،ک: ر) کند یاستفاده م

ص لثانیه،ا عقوالتانه من الم یقالوجه ای یالوجود عل أن

(.136، ص 6به بعد و ج 387

نامتحصدل حیثیدات بدرای یادشدده، توجده بده مطالدب با

صددفات یکددی: شددود مددی ارائدده حقیقددی نمونددۀ دو اندددماجی

بده وموجدود اسدت او ذات صقع در کهاست الوجود واجب

او ذات کثددرت موجدب اسدفار، ششددم جلدد درصددرا قدول

وجودهدای تمدامی میان که است احکامی دیگری،. شوند نمی

همدان یعندی فعلیت؛ و وحدت همچون است؛ مشترک اصیل

و نهفتده اصدیل وجدود حداقّ در کده فلسدفی ثدانی معقوالت

اسدفار اول جلدد در جملده در چند جا، از مالصدرا .اند مندمج

یثیدات ح یدن ا ،. بده هدر حدال اسدت رانده سخن باب این در

یرگدذاری تأث یثیدت ح ازمثدال، بدرای اند؛ یانمندمج در متن اع

را علیدت مفهدوم و معنی شود، یم یادعنوان علت وجود که به

یدزی وجدود علدت چ یسدوا یتعل آنکه حال کنیم؛ میانتزاع

.باشد تعدد مستلزم تا نیست خارج در ینهبع


یثیدت ح اینتوجه داشت باید: شأنیه تقیدیه حیثیت -و

یگداهش بلکه جا گنجد؛ یفلسفه نم یمعلول - یدر نظام علّ

د نویسد یوجود است. مالصدرا م یوحدت شخص در نظام

منحصر اسدت شخصی واحد درحقیقت وجود، و موجود»

یدوّمد ین،نددارد و در عد یقیحق یّتدر موجود یکه شرک

در چده و هر آن یستن یاو احد یرغ ی،ندارد و در دار هست

صدرفا آیدد، مدی دیدده بده معبدود واجدب جز هستی عالم

درحقیقدت، کده اوسدت صدفات تجلّیّات و ذاتی ظهورات

بددان عرفدا از برخی زبان که گونههمان اوست؛ ذات عین

(. واسدطه 314: 2 ج، 1380مالصدرا،) «کرده است یحتصر

است کده یافتهسریان و اطالقی وجود یثیت،قسم ح یندر ا

رو، یدن ازا اسدت؛ نفس شناخت چیز ترینبه آندرک یبرا

نفس ضدمن یراز دارد؛ پیوندبا مباح نفس یهشأن یثیتح

نیدز منبسط سعی وجود از ،دارد یانیسر یقتحق یک کهآن

که است خویش انبساطی حیثیت همین با. است برخوردار

آنو بدا شدود یمراتب قدوا حاضدر مد و مراحل تمامی در

قدوه درعقدل، ،که در قوة عاقلده ای گونه به یابد؛ یم ینیتع

بدر کده بددون آن ،حس است ی،حسّ قوة در و یالخ خیال،

مشدهور قاعددة . شدود وارد یا لطمده آن یوحددان یقتحق

. اسدت نکته همین به مشیر «یالقو کلّ وحدتها فی النفس»

یقدوا ۀکده همد رسداند یم یاطالق سعی یوحدان یقتحق

از گدی آن هم یدر و غ یلده مخ ،محرکده ،از عاقله اعمّنفس،

تعددد بده وجدود واحدد یندر عد یولد اندد؛ سشؤون نفد

، باب پدنجم فصدل 8، ج 1383 مالصدرا،ک: رموجودند )

بندابراین، ؛(261ص ی،القو النفس کلّ إن یانب یچهارم، ف

و کثرات نام باکه یثیتیح وجود، شخصی وحدت ساسبرا

ییدیده تق یثیتح ینهم شود، یمطرح م یاتظهورات و تجل

است. یهشأن

بدا وجدود اتکثر رابطۀ نوع و حیثیات تبیین از پس اینک

شخصدیه وحددت و وجدود یکتشدک اصل دو پرتودر مطلق

و یانددماج یثیدت دو ح بدر یده تک بدا و به طور خاصّ، وجود

وجدود حقیقدت یانسر نحوة شود میروشن یتا حدود یشأن

بده است. قرار چه ازبه اعتبارات گوناگون متعیّن وجودات در

شخصدی وحددت اسداس مالصددرا بر یینظر نها اینکه سبب

ذات مقدام که بدر است داشته نظرامعان مسئله ایناو به است،

و شدرط کده یدد ق یچمطلق بدون ه یقتحق منزلۀ به - یتاحد

احددیت ذات یدا مطلدق عینیدت و ینیهع یتبه هو آناز عرفا

البشددرط بددا و کننددد یمدد یدداد( 346: 2 ج، 1380مالصدددرا،)

راه تعییندی و تقیدد گونده یچهد – اسدت یکدی حکما یِمقسم

نده بنابراین، بودن؛ البشرط و سریان و اطالق قید حتی ،ندارد

یبداق یگدر د یزیچ یبرا محل رو، ینازا صفت؛ نه و دارد اسم

(.347-346 همان،) ماند ینم

موجدودات در نظدر گرفتده یگدر در کنار د خداوند اگر

و سرمنشدأ بودنواجب سبببه او ،(یخاص یکشود )تشک

نهما این. رود یبه شمار م یهست سرسلسلۀکماالت بودن،

کده یاما با نگداه البشدرط مقسدم است؛ وحدت در کثرت

خدود بده را بدودن البشدرط یدد ق یحت یدیو ق یینتع یچه

یدزی چ یبدرا ییجدا ،او یتنداه توجه به عدم با. پذیرد ینم

کندد؛ یاو را محددود نمد یحد یچ. هگذارد ینم یباق یگرد

آنکده او حدال است، تقید نوع یک هم بودن البشرط یحت

یسدازگار تقیددی ندوع یچبا ه نهایت بیاست و نهایت یب

یدر غ یدر دار هست» گوید می صدراکه روستایناز ؛ندارد

(. 314: 2 ج، 1380 مالصدددرا،) «وجددود ندددارد یاو احددد

یناست. در عد یذات او شامل همۀ کماالت مراتب وجود

هیچ که نفسمانند ؛موجودات است همۀ تمامیت ،بساطت

؛دارد یدت مع یدز چ همه با اما ،ندارد یا مرتبه یچدر ه تعینی

بشدرط یعنی الست؛ بشرط وجود همان واحدیت، مقاماما

همدۀ مقدام و مرتبده، یناخذ نشود. در ا آنبا یزیچ اینکه

آنکده یب یطو صفات به شکل بس ءو اسما یمراحل وجود

وجدود دارد ،باشدد یزمتمدا مفهومدا یدا مصداقا یگراز همد

او شدؤون مقام از ینا ی(. طبق وحدت شخص330: همان)

ۀشدامل همد یو عندوان البشدرط مقسدم آید یبه حساب م

لحا یءوجود بشرط ش یقتاست. اگر حق یبعد اتمقام

یااشد یدع جم یدا و صفات ءاسما آنکه در یا گونهبه شود،

آن، در کدده داریددم قددرار یتمقددام واحددد در ،جمددع باشددد

یددۀندده از ناح یزندددمفهددوم متما ناحیددۀ از فقددط موجددودات


«ثابتده اعیدان »مقدام همدان یدن در ا ءمصداق. مظاهر اسما

را بده مخلوقدات یعنی اسماءمظاهر ،مقام ینچون ا است؛

کنند؛ می تعبیر یزن «یتربوب» مرتبۀ به آن از رساند، میکمال

البشرط» بلکه ال بشرط نه و البشرط نهوجود یقتاگر حق اما

ۀدر همد «یهسدار یدت هو»ا بده مسدمّ کده شدود لحا «قسمی

نفدس » ندام بدا آنکه عرفا از -( 331 همان،) استموجودات

لحدا شدده آنشدمول و انبسداط در - کنند می یاد «یرحمان

اسدت و یخدارج یانو سدر یدت عموم آن حقیقت یراز ؛است

در وجود ،اطالق ینا ی. به مقتضاست س عینوع از آناطالق

ندده یددتعموم یددن. ادارد حضددور تجلیددات و یّندداتتع همددۀ

: همان) است عینی وجود اساسبر بلکه یبرحسب وجود ذهن

نکتده واقدف یدن مدا را بده ا یان،سدر یقدت (. توجه به حق329

بدا چیدزی یقتا که حق یابد میتحقق آنگاه کلمه اینکه سازد می

بنددابراین، ؛در کثددرت حضورداشددته باشددد یشخددو یددتعموم

یژگیو دوکه هر رساند یرا م وحدتی هم و کثرت هم سریان

لدیس الدذی ء شدی بشرط ال المأخوذ المطلق». اند یقتحق یک

لده حقیقیدا جزئیدا لکونده الکلیۀ جهت على انبساطه و شموله

مدوطن هدر در رحمدانی نفدس (. 339: همان) «متفاوتۀ مراتب

حسب همدان مدواطن به موطن هر در حضورش دارد، حضور

از عدالم ،اسدت یاله مخلوق نخستینکه رحمانی نفساست.

حکدم چیز هر در حضور با و است شاملعقل تا عالم ماده را

،اسدت یبر مبنا و مذاق عرفان ین. هرچند ادارد را شیء همان

در وجدود جداری حقیقت یکخود فلسفۀ دررا آن مالصدرا

آندر موجدود بده حسدب ی ف ینا رو، ینازا داند؛ یم جاری

حداد حداد ، بدا و قدیم قدیم، با: شود یموجود، موجود م

یمنبع از مراتدب ذات و انحدا یخارج یقحقا بلکه واست

مالصددرا، ) اسدت منبسدط فدی و وجودو تطورات یناتتع

وجددود یددنا ۀاز هددر مرتبدد یعنددی ؛(347-348: 2، ج 1380

.شود یانتزاع م خاصّ یّتیماه ی،البشرط قسم

نده او وندارد یجز مراحل هست ویتیه رحمانی، نفس

هرچنددد هسددت؛ ذاتددی تعینددات و مددواطن همددین ورایرا

خاصدی تشدکیک در. اسدت لدق مط سریان، قید از خداوند

بلکده یشخصد وحددت نده واحدده، حقیقت آن صدرایی

بگیدریم، آن از را هویدت ایدن اگرداشت. یانیوحدت سر

یکو تشدک یرحمدان نفس نظر یناز ا و شود میمضمحل

.کنند می پیداتطابق یخاص

وحددت بحد گفدت بایدد خالصده طدور بده انتها در

«ذات مقدام » بده که آنجا مالصدرا، نگاه در وجود شخصی

البشدرط ندوع از شخصی وحدت دارد، نظر الوجود واجب

و «مطلق هویت» به آن از عرفانی نگاه در که است مقسمی

هددیچ رویکددرد، ایددن در. شددود مددی تعبیددر «احدددیت ذات»

تجلدی و ظهدور همده و نیسدت او مغایر و مقابل وجودی

امدا اسدت؛ شخصی واحد حقیقت پروردگار، وجود. اویند

خداوند و نه ذات « فعل»با نظر به ینصدرالمتأله یزن گاهی

که با اصدطالح گوید یسخن م یاو از وجود البشرط قسم

مرتبه، اطالق یندارد. در ا یدر عرفان برابر« منبسط ی ف»

یندات تع همدۀ که ای گونهبه ؛است یوجود، سع یتو عموم

ای ئلهمسد ینبه چند یابیدر آن حضور دارند. مالصدرا دست

برهدان روشدن بدا کده داند یاز جانب خداوند م یتیرا هدا

دلیدل کدرده اسدت. بده یتهدا یماو را به راه مستق ی،عرش

بحد یدن عبارت مالصدرا در ا یحبه صر موضوع، اهمیت

:شود یاشاره م

واحددة حقیقدۀ فدی منحصرا الوجود و الموجود کون»

لده ثانی ال و الحقیقیۀ الموجودیۀ فی له شریک ال شخصیۀ

یترائدى کلمدا و دیار غیره الوجود دار فی لیس و العین فی

مدن هدو فإنمدا المعبدود الواجدب غیر أنه الوجود عالم فی

عدین الحقیقدۀ فی هی التی صفاته تجلیات و ذاته ظهورات

(.314، 2ج، 1380)مالصدرا، «ذاته

آمددن وجدود بده کده است ضروری یزنکته ن ینا ذکر

بحد در «مخلوقدات بدا خددا اتحداد » و «حلدول » اشکال

نکتده ایدن بده کده است دلیل بدان وجود شخصی وحدت

فعدل بده مربدوط قسمی البشرط وجود که شود نمی توجه

فدی درحقیقدت، . او ذات بده مربدوط نه و است خداوند

؛دارد یمراتب وجدود همراهد همۀ با که است الهی منبسط

گونده کده امور است. همدان یناز ا یمبرّ یت،اما ذات احد

وجود، گاه بدر وجدود البشدرط کند یمالصدرا هم اشاره م


بدر یو گداه یبدر وجدود البشدرط قسدم یو گاه یمقسم

یه،صدوف ۀانحراف جهل یلو دل شود یمفهوم وجود اطالق م

اسدت. یبعدد یاز دو معندا یکدی اول با یمعنا یانخلط م

بدر کده وجدود عدام مفهوم با را احدیت ذات هادرواقع، آن

همدۀ با که منبسط فی با یا کند یموجودات صدق م همۀ

؛(368اند )همدان، همراه است، خلط کرده یدموجودات مق

و شدئونات در فقدط نبایدد را الوجود واجب ذات ین،بنابرا

ذات هدداآن ۀهمدد یبلکدده ورا کددرد؛ وجددو جسددت او تجلدی

دارد. یخارج یواجب، اطالق مقسم

در بهها ینو صههدرالمتهل یدوانهه آرای بههین مقایسههه

وجود یۀوحدت شخص

مسدتلزم دواندی، نگداه وجود از شخصیۀ وحدت تبیین

دربدارة پرسدش نخستین. است خویش خاصّ لوازم و آثار

ینبد تدوان مدی چگونده واقدع بده است کده این دوانی رأی

صددرا بنابراین، کرد؛ جمع ماهیت اصالتو وجود اصالت

یشدۀ در اند یتماه مجعولیتو وجود یتبر اعتبار یهتک با

قدول بده اصدالت هدر دو، کده اسدت بداور ایدن بدر یدوان

بده ینسدبت گونده یچو هد یسدت ن یوحدت خاص کنندة بیان

وجدود اعتبدار دوانی یدگاهدر د یراز ندارد؛ «ینذوق متأله»

اسدت )مالصددرا، یفلسدف یۀاز معقوالت ثان نهایتا و یعقل

است نه یّتماه ،شده جعل آنچه ی،دوان ازنظر(. 69: 1382

ذاتدا که شیئی. داند میمعدوم ذاتا را ماهیّات او نیز،وجود.

درواقع،اصالت داشته باشد. تواند میچگونه ،معدوم است

گفدت بایدد او، مددنظر وجدود یوحدت شخص بر یهبا تک

وجدود دارایاسدت و فقدط خداوندد یلاصد یدر غ یتماه

،اسدت یلصد ا یدر کده غ یتاست. پس ماه یلو اص یقیحق

یدت ماه تواندد میچون ن همچنین،فرض شده است. یلاص

نیداز بدان موجودات و کثرت تبیین برایرا کنار بگذارد و

شدود؛ مدی ییاو دچدار تنداق و تضداد مبندا ۀفلسف دارد،

یاکه آ است اضطراب دچار نیز یتدر بح عل که همچنان

او صددرا، ازنظر. یربط یااست یوجود رابط یمعلول دارا

بده اعتقداد آنکه ضمن است؛ کردهدو وجود خلط ینا ینب

معلدول که ندارد سازگاری عقیده آن با اصالت نوع دو هر

.داند میعلت شؤونرا از

است که ینا یدوان شخصیۀ وحدت دیگرو آثار لوازم

بدا یاتبه اضافه و ربط ماه اعتقادعالم کثرت یحتوض یبرا

او مدراد آیدا اسدت نکدرده مشخص اودارد. یقیوجود حق

یدا - اسدت نیازمندد طدرف دو به که -است یمقول اضافۀ

نفدس اضدافه یده ال در آن مضداف که - است یاشراق ۀاضاف

مداهیتی اصدالت توجه به با) است یمقول اضافۀ اگراست.

وحددت بدا سدازگارتر اسدت( کده یمقدول اضافۀ او، بودن

یجهان هست در اینکه بر مبنیندارد؛ یخوان هم او شخصی

و یسدت در مقابدل او ن یدزی جز ذات و وجود خداوندد چ

پایدۀ بدر زیرا شود؛ یفقط با صرف انتساب محقق م یتماه

اضدافه وجدود طرف یکعنوان به باید یاتماه ه،اضاف ینا

حدال آنکده ؛اسدت یفتضدا اضدافه، اقتضایداشته باشند.

امدا تابدد؛ یرا بدر نمد ینوع دوگدانگ یچه یهوحدت شخص

او بدا یمبدان اصدل ین،بنابرا است؛ امر این خالفاو مبانی

مبدانی تواند نمی و است یکدیگر طارد ودر تضاد یگرهمد

یعقالند یدین تب بده حد جامع و بددون نقدص بهاو فلسفۀ

وجدود در شخصدیۀ وحددت یدب، ترت بددین . شوند یمنته

.شود یاو دچار تناق م ۀفلسف

شاید او یوحدت شخص تبیین لوازم، ایناغماض از با

این یعقالن سیراست یعیاست. طب فلسفی آغازین مراحل

دلیدل، ینبه هم ؛بود یافتهن یآن زمان نضج چندان درمسئله

مسدئله مواجده ینمالصدرا با ا که یوقت زمان، گذربعد از

ۀارائد بدا و کندد یحتنقد خدوبی بده آن را تواندد می شود، می

.برساند بالغت مرتبۀآن را به یعقالن های تبیین

تواندد مدی هدم مالصددرا، شددة ارائه شخصی وحدت

یعندی مظداهر؛ در تشدکیک در مراتب باشد و هم تشکیک

که کرد تفسیررا آن ای گونه بهنظر صدرا یعبا توس توان یم

فلسدفی مبانی براساس. باشد داشته یمبنا سازگار دو هر با

یعندی او شناسدی وجود مهدم اصدل ویژهبه متعالیه حکمت

اشدتراک همچدون مبدانی باآن، ینداصالت وجود و در برآ

و کثددرت ،موجددودات یزبسدداطت وجددود و تمددا معنددوی،


به وحدت اعتقاد با مالصدرا. شود یم تبیینوحدت وجود

بدا . گدردد می برظهور یمجال در کثرت به وجود، شخصی

بده یدت عل اسدت، ظهدور یکثرت در مجال ینکهبه ا عنایت

و شدؤون از کثدرات معندا کده یدن به ا یابد؛ می برگشتتشأن

واحدد یقتحق ،. اصل وجوداستظهورات و تطورات وجود

یدن هرچندد از ا دارد؛ تحقدق خود ذات به کثرتی هیچ و است

یقدی و حق یهیبد یکثرت امر مراتب،در تشکیکبنا بر یش،پ

بدر یدات بده تجل را کثدرت او االمر،آخر چون اما شد؛ می یتلق

احدددیت، و الغیدوب یدب ذات وجدود در مقدام غ گرداندد، مدی

و اسدماء واحددیت در مقدام یبا تجل اما ؛مطلق است یقتحق

او ی فد افاضدۀ دیگدر لیاست. در تج یزمتما مفهوما صفات

یدن و وجدود منبسدط اسدت. در ا ینفدس رحمدان صدورت به

یدات ظهدورات و تجل تمدامی تدوأم بدا ینفس رحمان ،مرحله

حداالت کده بدود هدنخوا یشمتن ب یک ین،ا اساس بر. است

و انددماج یطاز حالت بسد یااش ۀ. همگیرد می خود به مختلف

ینهر کددام بده احکدام خدود متعد بروز، باو شوند یم خارج

. بدر شدود یمد کامدل تجلدی، و ظهدور ترتیب، بدین. شوند یم

و تشدکیک آن یندوجود دارد و در برآ یک یهست ین،ا اساس

منشدعب از یچدون ارتبداط طدول نددارد؛ وجود یارتباط طول

ندده بددود معلولیددت و علیددت قاعدددة اسدداسمراتددب وجددود بر

شؤونبه ظهور و یزهمه چ آن یادکه بر بن تشأن قاعده براساس

چدون نددارد؛ ییمعنا یکتشک ظهور، و تجلّی در. گردد می بر

از همگدی یقت،حق مادوناست که ینا بودنینامتناه یمقتضا

نیسدت؛ کدار در یمرتبت و دوگانگی هیچ نجاآاو باشند. شؤون

یدارا روش، دو هدر بنابراین، ؛است سرشاراو ازجا همه یراز

مندند. ارزش یلوازم

نتیجه

وحددت داد نشدان نتیجده شده، بیان مطالب به توجه با

تدا و یقدت حق یدن در ا فیلسوف، دو این شدة ارائه شخصی

یدک تنهدا یهسدت در کهنظرند القول و هم متفق مقدار این

آندان یفلسدف های یینتب هرچند ؛وجود دارد یلاص یقتحق

بده بدار نتایجیمسئله ینهم ومسئله متفاوت است یناز ا

در و سدازد یدچدار مد یرا به تضاد مبدان یکیکه آورد یم

که در یا گونه به گیرد؛ یم یشرا در پ منطقی یریس یگرید

بدا و اندد عبور کدرده یشخو یفلسف یاز مبان ییگو نهایت

مدذاق و مشدرب بدا سدازگار عرفدانی - فلسدفی اتّباع شمّ

ارائده یعقالند تبیین یرگ مهم و نفس مسئله این از ی،عرفان

ایدن شدده، حاصدل نتیجۀ نخستین ین،ا اساس بر. دهند یم

یدت قابل و نیسدت عااد یکصرف وجود، وحدت کهاست

.شود فلسفی تبیین موضوع دارد

اصدالت و وجدود اصدالت بده توأمدان قول با دوانی، رأی

یدرون تضاد و مبنایی کشمکش دچارو قول به تشأن، ماهیت

یدن ا شاید. دهد یمطلوب را به دست نم نتیجۀ بنابراین، است؛

یعندی مسدئله ) ایدن اوباشد که هنوز در زمدان آناز یامر ناش

فلسدفه حدوزة در سدزاواری جدای ( یشخص وحدت یحتوض

یقدو نظام هنوزآن یینتب یو برا یدهبه نضج کامل نرس نیافته،

ایدن وقتدی ،اسداس ینبود. بر هم نگرفته شکل فلسفی یغن و

اسدتوار و منظومۀ این در یابد، می راه یهحکمت متعال بهمسئله

منظومده، یدن . در اشود یم یینتب یکویین به یفلسف یانِب درست

براسداس و «خاصدی تشکیک» میدان در مزبور،بح زوایای

،و ظهدور اسدما در مظداهر یدر مجال تعالی حقصفات یتجلّ

.شوند می بررسی موشکافانه

نوشت یپ

شخصدی وحددت آیدا اینکده در است ذکر درخور .1

عرفانی شخصیۀ وحدت با متعالیه حکمت مبانی بر استوار

نظدر اخدتالف متعالیه حکمت پیروان میان نه، یا است یکی

وحددت یگانگی به نظر طباطبایی عالمه مثال، برای است؛

توحید طباطبایی،: ک ر) دارد شخصی وحدت با تشکیکی

(. 169 ص عرفدانی، و حکمدی مکاتیدب در عملی و عینی

و تبداین بده قول ردّ از بعد دارد تصریح آشتیانی همچنین،

بدا وجدود بدرای تشدکیک مراتدب و واحده حقیقت اثبات

قدول بده برگشدت کدالم این عرفانی، ذوق و حکمی دقت

از بیشدتر اطدالع بدرای (. 242: 1387 آشتیانی،) است عرفا

در وجدود وحدت سوزنچی،: رک باره این در آرا تضارب


نامدۀ مجله، معناشناختی، و تاریخی بررسی متعالیه حکمت

.1383 زمستان، و پاییز ،4 شماره حکمت،

،46 ص چهدار، فصدل ،1 ج اسدفار : کنید مراجعه .2

.534-536 ص ،13 شماره حاشیه و پاورقی

و مرتبده مرتبده، وجدود تدا دارد تصریح مالصدرا .3

. کندد نمدی بدروز نیدز ماهیدت نکندد، پیددا مرتبده در تعین

درجۀ و القصور من بمرتبۀ إال له تعین ال اإلمکانی الوجود»

المعدانی بحسدبها ینتدزع و الماهیدۀ منهدا ینشدأ النزول من

فکدل » فرمایدد می نیز و( 214: 1383 مالصدرا،) «اإلمکانیۀ

بهدا التصافه الماهیات من ماهیۀ بها یظهر الوجود من مرتبۀ

ال الوجدود مدن النحدو هدذا یتحقدق لدم فما معها اتحاده و

بده المتحددة إلیه المنسوبۀ الماهیۀ تلک على الحکم یمکن

(.305: 1380 همان،) «األشیاء من ء بشی االتحاد من نحوا

فدی وجدود سدریان و اطالقدی سدعۀ ویژگی از .4

على انبساطه و شموله الذى المنبسط الوجود» است منبسط

و الکلّیّدۀ الطبدائع کشدمول لیس الماهیّات و األعیان هیاکل

یسدمّونه و العارفون، یعرفه وجه على بل العقلیّۀ، الماهیّات

وَس عَتْ رَحْمَت ی وَ« تعالى قوله من اقتباسا الرحمانىّ بالنفس

العلّدۀ عدن الممکندات فدى األوّل الصدادر هو و «ءٍ شَیْ کُلَّ

أصدل هو و به، المخلوق بالحقّ یسمّونه و بالحقیقۀ، االولى

فدى مدا جمیدع فدى السدارى نوره و حیوته و العالم وجود

انّده حتّى بحسبه ء شى کلّ فى هو و. األرضین و السماوات

طبعا، الطبع فى و نفسا، النفس فى و عقال، العقل فى یکون

العدرض فدى و جوهرا، الجوهر فى و جسما، الجسم فى و

الضدوء و المحسوس النور کنسبۀ تعالى الیه نسبته و. عرضا

«الشددمس الددى األرض و السددماوات أجددرام علددى المنبدد ّ

(35-37 و 174-178: 1376 مالصدرا،)

منابع

و فلسدفه ازنظدر هستی(، 1387) ین،الد جالل آشتیانی، -1

.پنجم چاپ کتاب، بوستان قم، عرفان،

تحقیدق المباحثات،(، 1371) عبداله، بن ینحس سینا، ابن -2

.اول چاپ بیدار، قم، بیدارفر، محسن

: محقدق مختدوم، رحیق(، 1386) عبداهلل، آملی، جوادی -3

.سوم چاپ اسراء، قم، ،4 و 3 ج پارسانیا، حمید

وجدود کثدرت و وحدت»(، 1385) حمیدرضا، حسنی، -4

فلسدفی هدای پدژوهش ،«عرفدان و متعالیه حکمت در

.3-24 صص ،3 ش ،کالمی

هیاکدل رسالۀ بذیله ورسائل ) ثال ق(، 1411) دوانی، -5

بنیددادمشددهد، یسددرکانی،محقددق: احمددد تو ،(النددور

.اول چاپ رضوی، قدس آستان اسالمى یها پژوهش

یسددرکانی،: تومحقددق رسددایل، سددبع(، 1381) دوانددی، -6

مکتوب، چاپ اول. یرا تهران، م

الحکمددۀ، نهایددۀ ،(1381) محمدحسددین، طباطبددایی، -7

امدام یآموزشد مؤسسۀ قم، فیاضی، غالمرضا ،مصحح

چاپ دوم. ینی،خم

و االشارات شرح(، 1386) یرالدین،خواجه نص طوسی، -8

قم، بوستان کتداب، ی،زاده آمل : حسنمحقق التنبیهات،

چاپ دوم.

قدم، ،9 ج آثدار، مجموعده (، 1381) مرتضدی، مطهری، -9

.ششم چاپ صدرا،

منظومدده، مبسددوط شددرح(، 1369) ،---------- -10

.اول چاپ حکمت، انتشارات تهران،

،رسدالۀ المشداعر( شرح(، المشاعر )1376) مالصدرا، -11

.یرکبیرتهران، ام یانی،آشت ینالد مصحح: جالل

ی،: غالمرضدا اعدوان محقق اسفار،(، 1383) مالصدرا، -12

چاپ اول. صدرا، حکمت بنیاد تهران،، 1 ج

ج ی،: مقصود محمدمحقق(، اسفار، 1380) مالصدرا، -13

حکمت صدرا، چاپ اول. یاد، تهران، بن2

ج ی،محقق: مقصود محمد اسفار،(، 1380) مالصدرا، -14

چاپ اول. صدرا، حکمت بنیاد انتشارات تهران،، 7

ی: مصدطف محقق الربوبیه، الشواهد(، 1382) مالصدرا، -15

حکمدت صددرا، یداد محقق داماد، تهران، انتشدارات بن

چاپ اول.

قدم، التسدعۀ، الرسدائل مجموعدۀ (، 1302) مالصددرا، -16

.اول چاپ المصطفوی، مکتبۀ

particularity unity of existence from mulāsadrā and dawānī...

Documents