Ostatnia powtrka przed matur z polskiego

Ostatnia powtrka przed matur z polskiego

Musisz to zna, eby zda! Poprawno jzykowa i znajomo oraz umiejtno posugiwania si pojciami teoretycznymi to jeden z wanych warunkw powodzenia na egzaminie.

Przyczyna bdw to obok niewiedzy i zych nawykw jzykowych, take stres, dekoncentracja i brak utrwalonych poj obniajcy jako wypowiedzi.

Dbaj o form swojego wywodu. Sprawd napisany tekst.

Wypowied ustn, zaplanowan do prezentacji swojego opracowania przewicz, zadbaj o to, by zmieci si w czasie regulaminowym. Nie pomijaj mowy ciaa. Mw pewnie, poprawnie, zgodnie z przygotowanym materiaem. Patrz na Komisj, nie gestykuluj rozpaczliwie. Moesz mie przed sob plan wypowiedzi, zerkaj do niego, nie mw z opuszczon gow.

W rozmowie z Komisj odpowiadaj pewnie. Bro swego stanowiska, zgodnie z ide opracowania. Nie daj si wpdzi w dyskusj o czym, czego nie znasz. agodnie zaznacz, e w swoim opracowaniu przyje pewne ograniczenia, nie uwzgldnia tego problemu, tekstu, aspektu i wska swoje mocne strony.

Nie musisz wiedzie wszystkiego, ale to o czym napisaa musisz zna dobrze.

Gwne bdy to: 1. Wprowadzenie do wykazu bibliografii, tekstw, z ktrych nie korzystae.

2. Podejmowanie dyskusji na temat, ktrego nie znasz.

3. Saba obrona wasnej koncepcji opracowania.

4. Jzyk wypowiedzi niepoprawny, schematyczny.

5. Nieznajomo poj teoretycznych, niezbdnych w opracowaniu.

Wybr poj teoretycznych, ktre mog ci si przyda na egzaminie ustnym i pisemnym: Monolog - wypowied jednej osoby (bohatera literackiego) bdca samodzieln caoci formaln i znaczeniow. Odnosi si do przemwienia, wykadu, kwestii bohatera literackiego, nie skierowanej do drugiej postaci (np. monolog Konrada w III cz. Dziadw, monologi Hamleta itp.)

Mowa zalena, niezalena i pozornie zalena. Mowa zalena to dosowne przytaczanie wypowiedzi bohatera. W przytaczanych w ten sposb wypowiedziach przewaa 1. os. (Tu - rzek mody czowiek - gdyby nie ty, bybym zgin) [Sienkiewicz Quo vadis]

Mowa niezalena - to niedosowne przytoczenie sw lub myli bohatera, lecz zreferowanie ich w formie zdania podrzdnego, najczciej ze spjnikiem e: (Pocz narzeka, e Pomponi widuje tak rzadko) [jak wyej]

Mowa pozornie zalena - przedstawia monolog wewntrzny bohatera, jest on wczony w nurt narracyjny tekstu. Rozpoczta wypowied w mowie zalenej bez adnego sygnau przechodzi do przytoczenia myli bohatera (Lecz wrodzone mu lenistwo przemogo[...] Po co mu ten trud? Zali nie lepiej czytywa w rozkosznej bibliotece wiersze, oglda wazy i posgi lub trzymajc na onie boskie ciao Eunice przebiera palcami w jej zotych wosach i schyla usta do jej koralowych ust?)

Metafora - figura stylistyczna, ktra suy do obrazowego, plastycznego lub nastrojowego wzmocnienia wypowiedzi potocznej lub artystycznej. Polega na przesuniciu znaczenia z pierwotnego na nowe. Np. powd kwiatw w Stepach akermaskich Mickiewicza to ogrom kwiatw na stepie; krakao sposzone zamykanie ramp [Przybo Odjazd] okrelenie krakao jest gosem wydawanym przez sposzone wrony, oddaje odgos zamykanej rampy, ale i przywouje ze przeczucia (wykraka nieszczcie, zy los).

O rodzajach metafory wicej w opracowaniu rodki artystycznej organizacji tekstu.

Stylizacja - zabieg artystyczny polegajcy na wiadomym wprowadzeniu do jzyka utworu elementw waciwych dla innej epoki (archaizacja), gwary (dialektyzacja), rodowiska (stylizacja rodowiskowa np. jzyk zodziejski, uczniowski, myliwski) lub cech typowych dla innych gatunkw wypowiedzi (np. stylizacja biblijna). Moe obejmowa cay utwr, wypowiedzi niektrych postaci lub narracj. Stylizacje su odtworzeniu kolorytu historycznego (np. Sienkiewicza Krzyacy), lokalnego (np. Reymonta Chopi), rodowiskowego (np. Marka Haski Pierwszy krok w chmurach...) lub nadaniu cech nawizujcych do okrelonego wzoru literackiego (styl biblijny w Ksigach narodu i pielgrzymstwa polskiego lub parodia stylu poematu bohaterskiego w Krasickiego Monachomachii)

Groteska - jest to termin wieloznaczny. Jako kategoria estetyczna podwaa przyjte kanony i konwencje artystyczne. wiat wykreowany poprzez grotesk jest zdeformowany, nie rzdzi si przyjtymi prawami rozumu. Spenia funkcje demaskatorskie wobec spoecznej obyczajowoci i konwencji estetycznych. W literaturze XX w. wyraa poczucie absurdu, chaosu, i brak psychicznej autonomii wspczesnego czowieka.Tak rozumian grotesk dostrzec mona w utworach Franza Kafki Proces, Witkacego, Szewcy, Buhakowa Mistrz i Magorzata, Becketta Czekajc na Godota, Ionesco Krzesa.Pytanie retoryczne - to pytanie pozorne, na ktre nie oczekuje si odpowiedzi, gdy peni rol tezy, ktr chce uzasadni nadawca. Moe take potgowa napicie emocjonalne wypowiedzi. (Kt z nas tych lat nie pomni, gdy mode pachol, ze strzelb na ramieniu gwidc szed przez pole. A. Mickiewicz Pan Tadeusz).

Motyw - to najmniejszy element kompozycji utworu. Moe to by zdarzenie, przedmiot, sytuacja, przeycie bohatera. Moemy mwi o motywach dynamicznych - zmieniajcych przebieg akcji (np. poar Rzymu w Quo vadis Sienkiewicza) i motywach statycznych (np. opis miejsca, krajobrazu - np. opis gmachu sdu w Procesie F. Kafki).

Motywy wystpujce w literaturze, czsto wsplne dzieom rnych autorw i epok literackich, nosz nazw motyww wdrownych: (np. motyw winy i kary w balladach romantycznych, gupiego Jasia czy zej siostry w baniach, nieszczliwej mioci, tuaczki).

Szeregi zdarze, powizanych przyczynowo i skupionych wok poszczeglnych postaci utworu tworz wtki, a te z kolei tworz fabu.

Temat utworu oznacza to, co w utworze jest przedstawione i nierozerwalnie zwizane z ide utworu, zrealizowane przez swoisty dobr i ukad rodkw jzykowych. W tym rozumieniu nie moemy twierdzi, e istniej dwa dziea o tym samym temacie, gdy musiayby by jednakowe.

Temat utworu jest pojciem szerszym ni motyw. Mwimy np. e tematem Lalki B. Prusa jest obraz niemocy spoeczestwa polskiego wobec problemw ekonomicznych i spoecznych. Wrd motyww wskaemy utworzenie spki handlowej przez Wokulskiego, wynalazek Geista, podr Wokulskiego do Parya, itp).

Sowa temat uywamy take w znaczeniu pozaliterackim. Oznacza wtedy wtek treciowy, charakterystyczny dla konkretnego pisarza lub wielu twrcw, poprzez ktry ujmuj wiat. Tak uyte sowo temat pozwala je rozumie jako co powtarzalnego, wsplnego rnym wypowiedziom literackim.

Alegoria - to inaczej wielka metafora. Jest to wypowied, ktrej sens jest inny ni znaczenie wyrazw. Najczciej jest to upostaciowienie pojcia abstrakcyjnego: np. sowa jest alegori mdroci, amorek - mioci. Powizanie midzy pojciem abstrakcyjnym i konkretnym ma w alegorii charakter jednoznaczny. Alegoria jest obecna w naszej literaturze od czasw redniowiecza po wspczesno, a jej przykady spotykamy w bajkach iprzypowieciach, np. alegori ukadw spoecznych jest kamienica pani Kolichowskiej w Granicy Z. Nakowskiej itp.

Symbol - tworzy wieloznaczny obraz literacki, przeciwnie ni jednoznaczno alegorii. Symbol w utworze mnoy jego wykadnie, chroni przed jednoznacznoci, pozwala indywidualizowa odbir utworu. Jest obecny w literaturze od dawna, ale szczeglne znaczenie odegra w literaturze Modej Polski (Wesele S. Wyspiaskiego, Krzak dzikiej ry J. Kasprowicza, Ra S. eromskiego i inne).

Dramat

Jest jednym z trzech rodzajw literackich (oprcz liryki i epiki). Form wypowiedzi jest tu dialog, brak natomiast narracji. Celem dramatu jest wystawienie go na scenie, jednake istniej rwnie dramaty niesceniczne. W dramacie wystpuje tekst gwny (dialogi i monologi postaci) oraz tekst poboczny (didaskalia, czyli odautorskie wskazwki dla reysera i aktorw). Za gwne gatunki dramatu uwaa si komedi i tragedi. Istnieje jednak wiele rnych odmian gatunkowych dramatu, zalenych czsto od prdw epoki.

Odmiany dramatu:

dramat romantyczny;

dramat fantastyczny (ba sceniczna, fantazja dramatyczna);

dramat niesceniczny (Lesedrama);

dramat powany (waciwy, serious play, sztuka, wysoka drama);

dramat mieszczaski;

dramat psychologiczny;

dramat rodowiskowy;

sztuka z tez;

tragikomedia;

dramat pseudoklasyczny;

dramat mieszczaski (tragedia mieszczaska);

dramat modernistyczny;

dramat awangardowy;

dramat poetycki;

dramat szekspirowski (elbietaski);

dramat wspczesny;

dramat antyczny;

dramat historyczny;

misterium;

moralitet;

komedia;

jaseka;

monodramat;

obrazek sceniczny;

opera.

Staroytno Dramat antyczny Geneza: mae Dionizje (wiejskie), wielkie Dionizje (miejskie).

Opis: - pocztkowo na scenie wystpowa tylko jeden aktor (pierwszego aktora wprowadzi Tespis), nastpnie dwch aktorw (Ajschylos), a potem trzech (Sofokles);- inni znani dramaturdzy antyczni to Arystofanes i Eurypides;- dramat antyczny zbudowany jest z 5 czci:1. prologos;2. parodos;3. epeisodia;4. stasimon;5. exodos;- dramatem greckim rzdzi zasada trzech jednoci (miejsca, czasu i akcji);- na scenie wystpuje ograniczona liczba aktorw mczyzn;- wystpuje chr, ktry odgrywa rol komentatora akcji, moe rwnie mwi o rozgrywajcych si wtkach poza scen;- aktorzy wystpuj w maskach, posiadaj charakterystyczne dla danej roli rekwizyty;

- akcja ma rodowd mitologiczny;- postacie nie ulegaj przemianom.

Gatunki dramatu antycznego:

- Komedia(gr. komos wesoy orszak), rdem tego gatunku s satyryczne pieni piewane ku czci Dionizosa oraz arty, wesoe piosenki; obecny w tym gatunku jest komizm charakteru, sytuacyjny, sowny;

- Dramat satyrowy:- jest to odmiana komedii, chr wystpowa w kostiumach przedstawiajcych satyrw;

- Tragedia:(gr. tragos kozio, ode pie); najwyej ceniony przez Grekw gatunek wywodzcy si z dytyrambw piewanych przez chrzystw przebranych w skry kozw;

Cechy:- katharsis;- konflikt tragiczny;- patos;- obecno Fatum;- decorum;- zasada trjjednoci;- zasada mimesis ;

- hamatria (gr.) wina tragiczna; bdne rozpoznanie i faszywa ocena wasnej sytuacji przez bohatera;np. Sofokles Krl Edyp, Antygona. redniowiecze Dramat redniowieczny nazwa ta obejmuje utwory dramatyczne o treci religijnej (dialogi pobone, misteria), ale rwnie dramaty obyczajowe (moralitety) i dramaty komediowe (intermedium, komedia misopustna). Dramat liturgiczny jest cile zwizany z obrzdami religijnymi, najczciej odgrywany by w kociele. Z kolei do gatunkw wieckich, lecz zwizanych z tematyk religijn, moraln, nale: misterium, moralitet, mirakl (tematem byy cuda speniane przez witych) oraz farsa (beztroski nastrj, rubaszny humor).

Moralitet, misterium Moralitet jest to gatunek uksztatowany w pnym redniowieczu. Naleay do niego utwory dydaktyczne oraz filozoficzne. Podejmowano w nich przede wszystkim rozwaania na temat kwestii moralnych, ktre byy wygaszane przez alegoryczne postacie, jak np. dobro, zo, wiara, pycha. Moralitet stanowi rodzaj przypowieci. Czsto suy take celom satyrycznym. Szczeglnie popularny by w Anglii oraz w Szkocji.

Misterium (etym. - ac. mysterium 'tajemnica') utwr o treci biblijnej, zwaszcza pasyjnej. Misterium oparte byo o obrzdy liturgiczne, biblijne, ale i o teksty hagiograficzne.Misteria dzieliy si na: - Boonarodzeniowe (jaseka);- mki Paskiej (pasyjne);- misteria zmartwychwstania (rezurekcyjne).

W misterium i moralitecie aktorzy wystpowali bez masek, a sceny odbyway si pod goym niebem lub w kocioach.np. Everyman , ok. 1500 r., The Nature of the Four Elements , ok. 1520 r.

Renesans Dramat elbietaski i jego charakterystyka: - odejcie od wzorcw klasycznych, a zatem np. od zasady trzech jednoci;-rezygnacja z chru na rzecz wprowadzenia na scen wikszej liczby aktorw pojawiaj si sceny zbiorowe;- obecne s (obowizkowo) sceny krwawe, drastyczne (ukazujce emocje);- rezygnacja z tematyki mitologicznej na rzecz tematyki historycznej;- pojawiaj si bohaterowie z ludu (jzyk potoczny);- zamanie zasady decorum (czenie elementw komicznych i tragicznych);- pojawienie si si nadprzyrodzonych;- przyroda wspbohaterem akcji;- rezygnacja z klasycznego podziau dramatu (prologos itd.), odtd s akty i sceny;-konflikt tragiczny (wybr pomidzy dwiema rwnorzdnymi racjami) zastpiono dramatycznym (przeciwstawione racje nie s rwnowane);- na scenie zaczynaj pojawia si kobiety;- bohaterem nie kieruje Fatum, ma on moliwo wiadomego wyboru.np. W. Szekspir, Makbet .

Owiecenie - w Polsce w XVI i XVII wieku rozwija si komedia rybatowska, a w XVII wieku teatr szkolny, zwaszcza jezuicki, ktry mia charakter dydaktyczny; w XVII wieku rozwina si rwnie komedia sowizdrzalska. Bya ona tworzona w rodowisku mieszczasko-plebejskim, bya anonimowa i podejmowaa tematy zwizane z warstw najuboszych; - w XVIII wieku we Francji powstaa tzw. drama, ktra zwana bya take dramatem waciwym - drama skierowana bya do odbiorcy mieszczaskiego oraz ludowego (nie elitarnego), wprowadzia na scen nowego bohatera, jakim by prosty czowiek z ludu ukazany na tle swojej rodziny bd rodowiska;

- XIX wieku w nawizaniu do dramy, rozwin si dramat obyczajowo-psychologiczny tzw. dramat mieszczaski, ktry ukazywa bohatera na tle jego rodowiska.

Romantyzm Dramat romantyczny i jego cechy: -poczenie elementw dramatu antycznego i szekspirowskiego oraz redniowiecznego, opozycja wzgldem dramatu klasycznego;

- synkretyzm rodzajowy i gatunkowy;- elementy ludowoci;- akcja jako luny cig epizodw;- sceny zbiorowe;- podzia na akty i sceny, ale doczony bywa take prolog i epilog;- utwr czsto poprzedza motto;- tematyka historyczna, zwizana z wydarzeniami narodowymi;- mieszanie rnych technik, tonacji, stylw, co w efekcie dawao dysonansow wizj wiata;- fragmentaryczno budowy, poczenie wtkw realistycznych z fantastycznymi;- zamanie decorum, czyli splot tragizmu z komizmem, poczenie patosu z grotesk;- zerwanie z zasad trzech jednoci (czasu, miejsca, akcji);- szekspiryzm - zmienno jzyka, nastrojowoci i stylu w utworze;- wprowadzenie inwersji czasowej;- mieszanie scen zbiorowych ze scenami kameralnymi;- obecno bohatera romantycznego.np. Dziady Adama Mickiewicza, Kordian Juliusza Sowackiego, Nie-Boska komedia Zygmunta Krasiskiego.

Moda Polska Dramat modernistyczny 1. Dramat symboliczny - najbardziej typowy dla modernizmu;-celem byo dotarcie do tematyki niedostpnej racjonalnemu poznaniu;

- atmosfera tajemniczoci;- odejcie od dosownoci;- odejcie od konwencji realistycznej;- poetyzacja jzyka;- zwrot do wtkw baniowych i historycznych;- wykorzystanie motyww zaczerpnitych z legend i bani;

- obecno symbolu w dramacie;- dwie waniejsze odmiany symbolizmu w dramaturgii modopolskiej to:a)symbolizm nastrojowy zmierzanie do wywoania u widzw nastroju niesamowitoci;b)symbolizm neoromantyczny odwoywa si do romantycznej cudownoci i fantastyki.

2. Dramat naturalistyczny - odtworzenie rzeczywistoci w oparciu o wasne studia i badania rzeczywistoci;- unikanie komentarzy odautorskich;- ukazanie penej prawdy yciowej;- ukazywanie rzeczywistoci w sposb drastyczny;- ukazywanie marginesu spoecznego;- akcja koncentruje si wok jednego wydarzenia;- analiza osobowoci bohaterw uksztatowanych przez rodowisko;- bohaterowie mwi jzykiem potocznym;- wykorzystanie elementw gwarowych i wulgaryzmw;- miejsce i czas akcji skonkretyzowane;- perfekcyjnie wrcz dbano o wystrj wntrz, dekoracje, kostiumy;np. G. Zapolska Moralno pani Dulskiej

3. Dramat ekspresjonistyczny - uywanie kontrastw, np. piknu przeciwstawiano brzydot;- odejcie od naladowania rzeczywistoci;- czsto posugiwano si symbolem;- najwaniejsze to wyrazi si uczu (ekspresja);- czste sceny szokujce, ukazujce brutalno;- skupienie si na tajemnych gbiach psychiki ludzkiej;-ukazywanie stanw psychicznych, szczeglnie wtedy, gdy s one niezwykle natone;- poruszano problemy jednostki, ale i danej zbiorowoci (spoecznoci);- zerwanie z cigoci akcji.

4. Dramaturgia Wyspiaskiego na przykadzie Wesela - Dramat Wesele czy cechy dramatu antycznego, szekspirowskiego i romantycznego; w zaoeniu mia by syntez sztuk;- wystpowanie scen komediowych i tragicznych;- didaskalia pisane proz poetyck;- w dialogach obecna gwara;- elementy szopki;- przenikanie si wiata realistycznego i fantastycznego;- szczeglnie istotna warstwa symboliczna;- umiejtne posugiwanie si kontrastami;- sceny z pogranicza jawy i snu;-zamanie zasady decorum (elementy tragiczne przenikaj si z komicznymi, groteskowymi);- synteza sztuk (muzyka, taniec, malarstwo, teatr, literatura);- koncepcja teatru wg Wyspiaskiego nazwana jest koncepcj teatru ogromnego; jego celem byo nawizywanie do antycznej tradycji i jednoczesne komentowanie aktualnej sytuacji Polakw; widowisko miao by przeyciem mistycznym, oczyszczajcym.

Dwudziestolecie midzywojenne Dramat awangardowy - S.I. Witkacy - Witkiewicz jest jednym z twrcw teatru absurdu (prekursorami gatunku byli twrcy koca XIX wieku: Alfred Jarry i Guillaume Apollinaire). W XX wieku dramat absurdu uprawiali: Samuel Beckett - Czekajc na Godota , Eugene Ionesco - ysa piewaczka , Jean Genet - Balkon , Murzyni , a w Polsce Stanisaw Ignacy Witkiewicz- Szewcy , Witold Gombrowicz- Operetka , Sawomir Mroek- Tango , Tadeusz Rewicz - Kartoteka , Tadeusz Kantor - Niech sczezn artyci, Umara Klasa ;- tragizm zespolony z czarnym humorem;-poczenie w jednym obrazie elementw sprzecznych: patosu i wulgarnoci, miesznoci i grozy, naturalizmu i fantastyki;- hiperbolizacja;- zamierzony brak dbaoci o realizm;- nieprawdopodobne psychologicznie postacie;- istotn rol odgrywa scenografia (szczeglnie wiata i muzyki);- szczegowe didaskalia;- prowokacyjny jzyk bohaterw, wulgaryzmy;- czsta zabawa sowem, neologizmy;- sprowadzenie akcji do absurdu;- katastrofizm;- problem nudy i nienasycenia;- obecno parodii, pastiszu, trawestacji;- spoeczestwo traci cechy indywidualne, staje si jednolit mas;- nieuchronno procesu mechanizacji, co stanowi zagroenie dla kultury;- gwne zagadnienia teatru Witkacego: sens Istnienia czowieka, zagadnienie jednoci w wieloci, stosunek czowieka do wiata;- niepokj metafizyczny t nazw okrela W. uczucie przeraenia oraz niepokoju, ktrego doznaje czowiek w zetkniciu si z Tajemnic Istnienia ;

-W. stworzy teori Czystej Formy: Witkacy uwaa, ze teatr tradycyjny naley zastpi teatrem opartym na teorii Czystej Formy;- teoria ta miaa podoe filozoficzne, zwizana bya z niepokojem o los kultury i sztuki;- uwaa, e twrca powinien dy do czystej formy dramatu, czyli dba o konstrukcj dramatu, jego kompozycj,

- twrca powinien zwraca uwag na sowo, gest, dwik, barw, a dopiero w drugiej kolejnoci zwraca uwag na tre i idee, jakie ma wyraa;-celem sztuki jest wprowadzenie odbiorcy w sfer uczu metafizycznych;-sztuka nie naladuje rzeczywistoci (tym samym sprzeciwia si konwencjom naturalistycznym), lecz umoliwia odbir uczu metafizycznych;-W. uwaa, e tylko sztuka dca do wywoania uczu metafizycznych, moe zahamowa zanik zdolnoci odczuwania Tajemnicy Istnienia ;np. S.I Witkiewicz Szewcy, Tumor Mzgowicz .

Literatura po drugiej wojnie wiatowej dramat wspczesny Tadeusz Rewicz -dramat wspczesny (z elementami absurdu oraz groteski);-antydramat (niezdefiniowany, bierny bohater, dowolno miejsca akcji, dekoracji, postaci, rozbicie akcji sztuki na okoo 30 krtkich, niewiele znaczcych, wtkw, brak rnicowania napicia);- niejednorodno gatunkowa: fragmenty dramatu czone s z proz, poezj;- realizm szczegw;- opisy poetyckie, senne;-anonimowy bohater (Kady), ktry jest jednoczenie upostaciowieniem zbiorowoci postaci jedn z wielu;- negacja symboliki uywanej w teatrze od staroytnoci;- zaprzeczenie typowo polskiego patosu dramatu romantycznego;- brak cigoci chronologicznej;-przewaga (udramatyzowanego) monologu bohatera - koncepcja Rewiczowskiego teatru wewntrznego;- rozbudowane didaskalia;- ograniczenie do minimum ruchu scenicznego;- niedookrelenie czasu;- brak akcji, osadzenie bohatera w jednym miejscu;- symboliczne znaczenie tytuu;-stosowanie techniki collageu, sztuka jest montaem, ukadank rozsypanych szczegw; Rewicz nazwa t metod kolaem tekstowym;- sceny groteskowe, absurdalne;- czenie scen patetycznych (przeszo partyzancka) z komicznymi;- sceny symboliczne;

- aluzyjno dzie Rewicza-Rewicz wobec swojej twrczoci dramatycznej uywa okrelenia: teatr niekonsekwencji;np. Tadeusz Rewicz Kartoteka. Sawomir Mroek -dramat wspczesny, tragikomedia i dramat rodzinny jednoczenie, take dramat historii;-wiadome nawizywanie do konwencji dramatu mieszczaskiego raz komedii obyczajowej;- symboliczne znaczenie tytuu;- sparodiowanie dwudziestowiecznej awangardy;- nawizywanie do dramaturgii Szekspira, Witkacego, Gombrowicza, Wyspiaskiego;- jzyk parodii, groteski, pastiszu;- niejednolito stylu;- uywanie sownictwa wulgarnego, ale i wyszukanego (czste zestawienie);- wykorzystanie trawestacji;- gra licznymi konwencjami;- refleksje autotematyczne;- osadzenie akcji w jednym miejscu ;- cig zdarze wywoany/sprowokowany jedn przyczyn;- czste wykorzystanie groteski;- podwaenie utartych schematw, autorytetw;- liczne nawizania do innych utworw aluzje literackie;

Witold Gombrowicz - uywanie groteski, parodii, pastiszu;- niejednorodno stylistyczna

- czsto tajemniczo, symboliczno;- posugiwanie si ironi i humorem;- niezwykle istotna rola podstawowego pojcia Gombrowicza Formy;- krytyka wspczesnoci;- charakterystyka bohaterw przez jzyk, jakim si posuguj (dyferencja jzyka);- przekorne nawizania do tradycji romantycznej, sarmackiej;- jzyk dosadny;

- oniryzm (akcja lubu rozgrywa si np. we nie bohatera);np. Iwona, ksiniczka Burgunda, Operetka, lub.

Rodzaje rymw przykady

Rym - powtrzenie jednakowych lub podobnych ukadw brzmieniowych w zakoczeniach wyrazw zajmujcych ustalon pozycj w obrbie wersu (w wierszu).

Sownik terminw literackich pod red. Janusza Sawiskiego

Rymy rnicujemy ze wzgldu na ich:

Zwizek z akcentemAkcent w jzyku polskim pada zwykle na drug sylab od koca. Jest to tzw. akcent paroksytoniczny. Na tym akcencie bazuje rym eski, o ktrym mwimy wtedy,gdy rymuje si ostatnie 1,5 sylaby wyrazw (brzmienie musi si zgadza liczcod samogoski drugiej sylaby od koca) np. obrcony strony, grzeje aleje.W pierwszym przypadku samogosk drugiej sylaby od koca jest o i to, co nastpuje po niej - w obu wyrazach zrymowanych ze sob - jest identyczne. Gdy rymuj si ostatnie sylaby wyrazw (brzmienie musi si zgadza od samogoskido koca wyrazu) mamy do czynienia z rymem mskim. Pojawia si on w wyrazach jednosylabowych np. wiat lat, cud nut.W jzyku polskim akcent w szczeglnych wypadkach moe pada na trzeci sylab od koca. Jest to akcent proparoksytoniczny. Rym zbudowany dziki takim wyrazomto rym daktyliczny np. modli si upodli si. Czstka si jest enklityk (atonem wyrazem pozbawionym samodzielnego akcentu) i tylko wraz z wyrazem poprzedzajcym tworzy zestrj akcentowy. W takiej sytuacji akcent pada w obu wyrazach na trzeci sylab od koca (liczc si jako ostatni sylab) czyli na mo- i -po- . To od samogoski o zaczyna si rym, ktry w tym wypadku jest niedokadny (patrz niej).Jeeli obszar wspdwicznoci siga poza granic samogoski akcentowanej, mwimyo rymie gbokim. Dotyczy to zarwno rymw eskich np. w kbie gobie,jak i mskich trzask brzask.

DokadnoRymy dokadne to takie, w ktrych rymujce si goski s identyczne np. owinie gbinie, biao przeszkadzao. (Dopuszczane s jedynie niewielkie odchylenia).Rymy niedokadne rni si goskami. Do rymw niedokadnych zaliczamy asonansei konsonanse. Asonanse charakteryzuj si identycznoci samogosek i zrnicowaniem spgosek np. trybuny tumy, potem Szopen, zakrcie - bdzie. W konsonansach natomiast wystpuj takie same spgoski i rne samogoski np. kad koda, bruk brak.

Granice wyrazoweJeeli na jeden rym skadaj si dwa wyrazy w jednym z wersw, mamy do czynieniaz tzw. rymem skadanym. Oto przykad:

A Ty nas nie chciej odstpowa, Panie,I owszem, racz nam dopomaga na nie."Kolda, Jan Kochanowski

Jeeli natomiast wyraz jest rozbity pomidzy dwa wersy, a jedynie jego pierwsza cz jest t, ktra rymuje si z innym wersem jest to rym amany.

Kosmiczna zacza si chryjaz ca straszliw atmos-fer. Vide w. Jan,Apokalipsa Pathmos:Soca zgasy i gi-ny, tony w oddali.Gwiazdy spaday jak figi,A ydzi je sprzedawali.Koniec wiata, wizje w. Ildefonsa czyli satyra na wszechwiat, Konstanty Ildefons Gaczyski

Ukad w wierszuZ rymami przewanie spotykamy si pod koniec wersw. S to rymy zewntrzne.Rymy zewntrzne mog pojawia si w rnych ukadach. Oto przykady:

Monorym rym powtarzajcy si w kadym wersie.

Parzyste rymuj si dwa, nastpujce bezporednio po sobie wersy.

Gdzie jest poeto, o c a l e n i e?ACzy co ocali moe ziemi?AC da tak zwany wit pokoju? BRuinom troch da powojw. BTraktat moralny, Czesaw Miosz

Krzyowe pierwszy wers rymuje si z trzecim, a drugi z czwartym.

Byem wczora w miejscu, gdzie mr z godu ATrumienne izb ogldaem wntrze; BNoga powina mi si u schodu, ANa nieobrachowanym pitrze! BNerwy, Cyprian Kamil Norwid

Okalajce w takim ukadzie pierwszy wers rymuje si z czwartym, a drugi z trzecim - rymy z wersw pierwszego i ostatniego okalaj rymy wersw znajdujcych si w rodku.

Przyjacielu zacny! Gdzie na wiecieACicha ustro wolnoci, pokoju? BWiek przemin wrd burzy i w boju, BA mord nowe otwiera stulecie. APocztek nowego stulecia, F. Schiller

Czasami zdarza si jednak, e rym pojawia si take w innym miejscu. W takim wypadku mamy do czynienia z rymem wewntrznym. Jego najczstsz odmian jest rym redniwkowy (jak nazwa wskazuje pojawiajcy si przy redniwce). Jeeli wystpuje na pocztku wersu jest to rym inicjalny.

Forma gramatycznaO rymach gramatycznych mona mwi wtedy, gdy rymujce si ze sob wyrazy maj tak sam form gramatyczn.

Wszystko jest nud, co nie jest marzeniem,Za wiatem bani naiwn tsknot -Wszystko jest zgrzytem, co nie jest westchnieniemZ serca do serca wioncym pieszczot...Wszystko jest gupie, Tadeusz Boy eleski

Tak jest np. w tym przypadku: marzeniem - westchnieniem (rzeczownik, rodzaj nijaki, liczba pojedyncza, narzdnik) lub tsknot - pieszczot (rzeczownik, rodzaj eski, liczba pojedyncza, narzdnik) Taka sama kocwka fleksyjna uatwia rymowanie, dlatego rymy gramatyczne czsto pojawiaj si w wierszach o niewielkich walorach artystycznych.Nie znaczy to, e nie moemy si na nie natkn i u znanych poetw (tak, jak w tym przypadku). Wyrazy, ktre rymuj si mimo rnej formy gramatycznej to rymy niegramatyczne. Nie opieraj one swego podobiestwa brzmieniowego na identycznej kocwce fleksyjnej np. zrbane cian lub chwila przesila.

KunsztownoWyrazy nie maj nieskoczonej liczby innych wyrazw, z ktrymi mog si rymowa.W pewnych kontekstach (do opisw pr roku, przyrody, uczu) uywa si zatem podobnych rymw. Te, ktre pojawiaj si zbyt czsto, banalizuj si. W ten sposb tworz si rymy banalne zwane take czstochowskimi (rymy czstochowskie mona uznawa za rodzaj rymw banalnych, zalicza si bowiem do nich te najatwiejsze). Przykadem rymu banalnego mog by wszystkim znane (choby z wierszykw wpisywanych do pamitnikw) re burze, fioki anioki, a take znajdujce siw niej zamieszczonym wierszyku radosna wiosna, lat wiat.

"Bd szczliw i radosnPoznaj urok modych latNiech Ci ycie bdzie wiosnA radoci cay wiat.Anonim

Poeci zatem, aby unikn rymw banalnych staraj si czy wyrazy nigdy wczeniejze sob nie czone. Starannie dobierajc sownictwo, tworz zaskakujce i niespotykane poczenia wyrazw. Rym, ktry w ten sposb powstaje to rym wyszukany. Jego najbardziej wyrazist odmian jest rym egzotyczny. Powstaje on, gdy do stworzenia rymu uywa si np. nazw geograficznych, poj naukowych, niepopularnych imion obcego pochodzenia albo fraz z jzyka obcego. Rym taki jest waciwie nie do powtrzenia,bo niesychanie trudno byoby stworzy inn sytuacj liryczn, w ktrej te dwa sowa jeszcze raz by si spotkay.

W Lingen, w hotelu Naavepod blaskiem miesznych meluzyn,pilimy czarn kaw:ja, pan Starzyski i MuzyNa donie Krystyny ksiniczki Mediolanu malowanej przez malarza Holbeina, Konstanty Ildefons Gaczyski

wielka za z oka pywa mi,wypibym z tob cup of teaJohnny Burton, Konstanty Ildefons Gaczyski

Wyrazy, ktre brzmi lub wygldaj tak samo, to homonimy. Jeeli s one uytew wierszu do celw rymotwrczych mamy do czynienia z rymem homonimicznym. Uywanie tych rymw stanowi rodzaj gry sownej, warto wic, spotykajc je w wierszu, zastanowi si nad bogactwem naszego jzyka.

"Przy oknie, wycigajc sw ylasta szyjCay dzie dug nitk zmity towar szyje."Krawiec, Mieczysaw Braun

Natomiast jeeli w celu rymowania jest uyty ten sam wyraz lub zostaje powtrzona caa fraza mwimy o rymie tautologicznym. Nie jest to jednak rym penoprawny.W celu zwrcenia uwagi na jaki wany fragment wiersza, poeta moe posuy si tzw. rymem semantycznym. Nie uywa do tego celu wyrazw o podobnej warstwie brzmieniowej, ale o zblionym znaczeniu.

rodki artystycznej organizacji tekstu

1. rodki fonetyczne 2. fleksyjne 3. skadniowe 4. tropy stylistyczneAby speni oczekiwania komunikacyjne tekstu nadawca dokonuje wyboru elementw jzykowych. S to:

temat wypowiedzi,

gatunkowe ujcie wypowiedzi,

cel wypowiedzi,

sytuacja, w jakiej dokonuje si porozumienie jzykowe.

Wpywa na to oczywicie jzykowa sprawno nadawcy, jego poczucie estetyki jzykowej oraz inne jego predyspozycje. Nie bez znaczenia jest take wybr stylu jzykowego, tj. odmiany stylistycznej polszczyzny bdcej subkodem jzyka oglnonarodowego. Wymienia si tu nastpujce style, czyli subkody:

kolokwialny,

potoczny,

wystpie publicznych (przemwieniowy),

administracyjno-prawny,

naukowy,

dziennikarski z odmian publicystyczn,

literacki, czyli artystyczny.

Omawiajc jzyk utworu literackiego musimy pamita, e wszystkie subkody stanowi materia dyspozycyjny literatury (na przykad styl kolokwialny w przytoczeniu wypowiedzi bohatera utworu literackiego, czy cytowanie przemwienia bohatera w obrbie utworu itp.).

Analiza stylistyczna tekstu wymaga rzetelnego opisania tworzywa jzykowego, wskazania elementw, ktre dominuj w tekcie oraz okrelenia ich funkcji w utworze.

Nie jest naszym celem dogbne omwienie wszystkich rodkw artystycznej organizacji tekstu. Wskaemy jedynie na ich podzia, oraz przywoamy przykady najpowszechniejsze.

rodki fonetyczne rodki fonetyczne organizujce warstw brzmieniow tekstu to:

Eufonia czyli wykorzystanie fonicznej jakoci tekstu.

Onomatopeja czyli dwikonaladownictwo.

Efekt dzwikonaladownictwa oddaje fragment burzy w Panu Tadeuszu, gdzie nagromadzenie zda pojedynczych, nierozwinitych i gosek szumicych oddaje dynamizm i groz burzy.

Nagle wichry zwary si, porway si w poy,/ Borykaj si, krc, wiszczcymi koy/ Kr po stawach, mc do dna wody w stawach;/ Wpadli na ki, wiszcz po ozach i trawach./

Aliteracja to rozpoczynanie dwu lub wicej wyrazw od tych samych gosek.

Harmonia goskowa powtarzanie samogosek w identycznej lub podobnej kombinacji.

Segmentacja tekstu uwzgldniajca wspzaleno akcentu i pauzy oraz uporzdkowanie stosunku sylab akcentowanych i nieakcentowanych, wystpujcych w sylabotoniku. (patrz systemy wersyfikacyjne)

Intonacja czyli wydobycie ekspresji z nagromadzenia intonemw (jednostek intonacyjnych) celowo wprowadzonych do utworu. Przykad doskonay to Tren X, Jana Kochanowskiego, gdzie operowanie zdaniami pytajcymi rnej dugoci (o ktrych wiemy, e maj intonacj rosnc) i rozkazujcymi (z intonacj opadajc), oddaje efekt szlochu i zagubienia podmiotu lirycznego.

rodki fleksyjne

Fleksja naley do tych kategorii jzykowych, ktre wymagaj rygorystycznego przestrzegania regu, poniewa kada forma fleksyjna posiada cile okrelon funkcj skadniow (zmiana np. dopenienia na mianownik powoduje zmian skadniow: dopeniacz stanie si podmiotem i zmieni sens zdania). Moliwoci stylistyczne w zakresie fleksji s minimalne, ale zawsze przynosz efekt zaskoczenia. S to nieobiegowe kocwki np. Z dala na to patrzyli trjktowie smutni M.Pawlikowska-Jasnorzewska Dywan perski.

rodki skadniowe

Moliwoci stylistyczne w obrbie skadni s ogromne. Indywidualne cechy stylistyczne najwyraniej s widoczne w zakresie uksztatowania skadniowego. W poniszym opracowaniu wymienimy, nie omawiajc ich szczegowo najwaniejsze. Dugo i krtko zda, czyli odmiana stosunkw ilociowych. Epika posuguje si zdaniami obszernymi, liryka wykorzystuje zdania krtkie, elipsy i rwnowaniki. Posuenie si w opisie zdaniami nierozwinitymi znaczy i peni okrelon funkcj stylistyczn (patrz przytoczony wczeniej cytat z Pana Tadeusza).

Odejcie od typowego szyku w zdaniu czyliodmiany w zakresie kompozycji skadniowej. Stosowanie inwersji np. usytuowanie przymiotnika po rzeczowniku czy orzeczenia na kocu zdania. (przykady wpisz samodzielnie)

Elipsa to pominicie jakiego czonu skadniowego. Najbardziej ekspresywny jest brak orzeczenia (przykady wpisz samodzielnie).

Powtrzenie czyli powielanie w zdaniu czy w zdaniach sw lub caych zespow sw w celach ekspresywnych. Gdy wystpuj one na pocztku jednostki syntaktycznej nosz nazw anafora, gdy na kocu jednostki syntaktycznej to jest to epifora.

Antyteza polega na czeniu skontrastowanych sensw i znacze w jedn skadniowo-logiczn cao.

Apostrofa to utrzymany w podniosym tonie zwrot do osoby lub zjawiska, ktre apostrofa w ten sposb personifikuje. (patrz Oda do modoci Mickiewicza)

Pytanie retoryczne jego istot stanowi fakt, e odpowied na nie wpisana jest w tekst wypowiedzi, a posiada ono jedynie charakter emocjonalny. (Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary?/ Czego za dobrodziejstwa, ktrym nie masz miary? J. Kochanowski Pie XXV)

Anakolut to wypowied pod wzgldem skadniowym le skonstruowana, w utworze peni ona funkcj znaku emocyjnoci wypowiedzi, wahania podmiotu mwicego (Lecz teraz, kiedy teraz nie wiem, wiem (...)., T. Rewicz Prawa i obowizki).

Mona mwi take o stylistycznych konsekwencjach sposobu czenia zda:wsprzdnie, podrzdnie czone spjnikowo i bezspjnikowo, uywanie zda pojedynczych nierozwinitych i ich wpyw na struktur stylistyczn tekstu. Nie bdziemy si nimi zajmowa w tym miejscu, ale przypisane im funkcje powinny by brane pod uwag przy analizie tekstu.

Tropy stylistyczneTropy stylistyczne to sposoby czenia wyrazw w wiksze caostki syntaktyczne na poziomie czonu skadniowego lub zdania. Inaczej mwic s to przeksztacenia znaczeniowe wyrazw osigane przez szczeglne ich zestawienia. S one waciwoci wszelkich tekstw, ale w tekstach literackich wystpuj w wikszym zagszczeniu i s wynikiem poszukiwa nowych znacze. Wyraz w kontekcie nabiera nowej treci i oddala si od swojego znaczenia sownikowego. (np. szlachetne zdrowie, koskie zdrowie, stracone zdrowie, odzyskane zdrowie wyraz zdrowie w kadym z przytoczonych przykadw znaczy co innego).

Do tropw zaliczamy: epitety, porwnania i metafory, zostan one tutaj pokrtce omwione.

Epitet to przymiotnik, imiesw, rzadziej rzeczownik dodany do rzeczownika w funkcji okrelenia ktrej z jego cech istotnych dla mwicego, bd modyfikujcych jego znaczenie. Wezwano pokojow i suc dziewk/ W naczynie srebrne wody wylano konewk (...)/ Telimena otwiera petersburskie skady, (...)/ Zosia kadnie poczoszki biae, aurowe./ I trzewiki warszawskie biae atasowe;/ A. Mickiewicz Pan Tadeusz.

Szereg epitetw w poczeniu z rzeczownikami naczynie srebrne, poczoszki biae, aurowe, trzewiki biae atasowe peni funkcj obrazotwrcz, poniewa wskazuj na wygld przywoanych przedmiotw, natomiast epitety suca (dziewka) i (trzewiki) warszawskie peni funkcj indywidualizujc.

W ten sposb ograniczony zostaje zakres znaczeniowy wyrazu a rozszerzona informacja o nim. Wrd epitetw rozrniamy epitet stay zwany te homeryckim: Achilles prdkonogi, Eos ranopalca, czarny br, sina rzeka.

Oksymoron kojarzcy w cao znaczeniow wykluczajce si znaczenia: suchy ocean, gorzki mid, jasno ciemna, gadajca cisza. Jego warto znaczeniowa zblia go do metafory.

Epitet metaforyczny nadaje przedmiotowi nowe cechy: zmarniae cuda, zimny gaz, jawne sny, B. Lemian Dziewczyna.

Porwnanie to zestawienie dwch przedmiotw, dwch zjawisk na podstawie jakiej wsplnej cechy. Cechy te mog by bezporednio wskazane lub atwo domylne albo wynikaj z kontekstu. Formalnym wskanikiem porwnania s spjniki: jak, jakoby, jakby, jako, niby, niczym, wyraenia: podobnie jak, na ksztat. Dwa stawy pochyliy ku sobie oblicza/ Jako para kochankw; prawy staw mia wody/ Gadkie i czyste jako dziewicze jagody/ Lewy ciemniejszy nieco, jako twarz modziana (...), A. Mickiewicz Pan Tadeusz.

Wyrni moemy te porwnanie zaprzeczone. To nie sroki zaskrzeczay Czarn zgraj. Gzak z Konczakiem za Igorem Tropem gnaj. Sowo o wyprawie Igora, przekad J.Tuwim.

Porwnanie homeryckie: Jako oliwka maa pod wysokim sadem/ Idzie z ziemie ku grze macierzyskim ladem,/ Jeszcze ani gazek, ani listkw rodzc,/ Sama tylko dopiro szczupym prdkiem wschodzc:/ T jeli ostre ciernie lub rodne pokrzywy/ Uprztajc, sadownik podci ukwapliwy./ Mdleje zaraz, a zbywszy siy przyrodzonej,/ Upada przed nogami matki ulubionej/ Takci si mej najmilszej Orszuli dostao. J. Kochanowski Tren V.

Porwnanie tautologiczne, polegajce na tym, e przedmiot lub zjawisko porwnuje si do niego samego: Stwierdziwszy tedy niewtpliwie,/ e z opisami wielka bieda,/ Naley uzna, e waciwie/ Rezeda pachnie jak rezeda. J. Tuwim, Kwiaty polskie.

Metafora to najkunsztowniejszy trop stylistyczny. Jej istota polega na przeksztaceniach znaczeniowych i ich funkcjonowaniu w kontekcie utworu. Metafora jest ruchem znacze, polega na wspdziaaniu poj, ktre si wzajemnie modyfikuj, tworzc nowe znaczenia. Tak wic metafor rozumiemy jako zabieg przesunicia znaczenia w wyniku kontekstowego uycia. Metafora grom unie: znaczenie potoczne wyrazu i odpowiednik metafory unie pogry si we nie, zamilknie, grom straci aktywno, skoczy si burza

Mechanizm przesuni znacze w danym kontekcie jest podstaw klasyfikacji metafory: synekdocha to inaczej ogarnienie. Nowe znaczenie wynika z nazwania rzeczy czy zjawiska nazwaniem ich czci: Czerwone maki na Monte Cassino/ Zamiast rosy piy polsk krew,/ A po tych makach szed onierz i gin,/ Lecz od ich mierci silniejszy by gniew./ Feliks Konarski Czerwone maki na Monte Cassino. Zarwno sowo onierz jak i polska krew ma tutaj znaczenie szersze oznacza kolejno batalion wojska i ofiar ycia.

Metonimia czyli zamiennia polega na uyciu wyrazu zamiennego, pozostajcego w cisym zwizku logicznym lub czasowo-przestrzennym z pojciem o ktre chodzi: Czytanie Homera M. Jastrun, J. Przybo Widzenie katedry w Chartres, zamiast w pierwszym przykadzie czytajc Iliad czy Odysej, w drugim zwiedzajc katedr w Chartres. O metonimii mwimy rwnie, gdy wskazujemy na materia, z ktrego zrobiono przedmiot zamiast na niego samego np. elazo zamiast bro, lub wskazujemy na symbol zamiast na to, co on oznacza np. wawrzyn zamiast sukces.

Personifikacja czyli uosobienie to nadanie przedmiotom lub pojciom cech ludzkich, a animizacja czyli oywienie to nadanie przedmiotom lub pojciom cech istot ywych. To byo tak: w ciemnoci nocy/ Z gazki wylaz ywy pczek./ Rozkleja si, ptakami kwilc;/ O wicie westchn. To pocztek, J. Tuwim To byo tak.

Peryfraza czyli omwienie to figura stylistyczna troch niejednolita. Podrcznikowy przykad stambulskie gorycze i z chiskich zi cignione treci na oznaczenie kolejno tytoniu i herbaty pochodz z Mickiewiczowskiej Zimy miejskiej i pozostaj jeszcze w zwizku z wzorem poezji klasycystycznej, z upodobaniem sigajcej po rozbudowane peryfrazy. Wspczesna poezja te siga po ni chtnie: Koniu pomienny, koniu mj gniewny/ Z Apollinowej stajni! Kto zawoaniem zbudzi nas piewnym/ I wie i drog oznajmi? J.Tuwim Ko.

Eufemizm jako figura stylistyczna polega na agodzeniu waciwego znaczenia i sensu i jest bliska peryfrazie. Eufemizmw uywamy czsto w jzyku codziennym, gdy nie chcemy powiedzie kamiesz mwimy mijasz si z prawd, odszed na zawsze zamiast umar.

Przeciwiestwem eufemizmu jest hiperbola czyli przesadnia, polegajca na przesadnym przedstawieniu zjawiska lub wyolbrzymieniu znaczenia i wartoci zjawisk. Posuguj si ni czsto autorzy baroku ( J. A. Morsztyn Niestatek, W. Potocki Wojna Chocimska) ale i poeci blisi wspczesnoci, np. J. Tuwim Miliard miliardw naliczyli,/ Przez sto milionw pomnoyli,/ A jeszcze strasz, jeszcze gro,/ e przez trzynacie mnie pomno/ (...) Urosn nad m biedn gow/ Abrakadabr, piramid,/ Kolumn run stuwiekow... J. Tuwim Rachunek.

Alegoriaoznacza metafor, ale w odniesieniu do caego utworu. Jest to wic wypowied, ktrej sens jest odmienny ni znaczenie wyrazowe. Potocznie przez alegori rozumie si upostaciowione pojcia abstrakcyjne: sowa jest alegori mdroci, amorek mioci, lis chytroci itp. Alegoria w pojciu szerszym obejmuje cay utwr wraz z wydarzeniami i egzystencjalnymi sytuacjami czowieka (np. A. Camus Duma, W. Szymborska Kot w pustym mieszkaniu).

Symbol wyprowadzi mona ze zwizkw z metonimi, ale jego rola w utworze polega na spitrzeniu znacze; poza znaczeniem wyrazowym sugeruje tre naddan, nie w peni okrelon, ewokowan przez kontekst utworu

Wyrniki literatury

Wyrniki literatury zespoem najwaniejszych wyrnikw literatury, czyli elementw rnicych literatur od innych typw wypowiedzi jzykowej s:

Fikcyjno czyli obraz wiata, ktry jest wymylony przez autora, a wic istniejcy dziki inwencji i wyobrani twrcy i utrwalony jzykowo. Fikcyjno to inaczej mwic pewien sposb istnienia rzeczywistoci literackiej, bez wzgldu na to, czy jest ona ujta realistycznie czy fantastycznie. Dzieo literackie operuje prawd i zmyleniem, ale zdania orzekajce w utworze funkcjonuj tylko w jego obrbie i nie s ani prawdziwe ani faszywe, poniewa odnosz si do przedmiotw, postaci czy wydarze nie istniejcych w rzeczywistoci. Pojmowanie literatury w kategorii fikcyjnoci uniwersalizuje wypowied, przenosi przesanie utworu na odbiorc.

Obrazowo to zdolno wywoywania w czytelniku wyrazistych wyobrae przedstawionej rzeczywistoci pozaliterackiej, take uycie wyrae przenonych, figuralnych, przeksztacajcych znaczenia sw.

Dodatkowe uporzdkowanie to staranniejsza ni inne rodzaje pimiennictwa organizacja jzyka, nadmiar adu, ktrego nie wymaga komunikatywno przekazu. Mamy wic w tekcie zastosowane rne rodki wyrazu artystycznego i artystycznej organizacji wypowiedzi (wersyfikacyjne, stylistyczne, skadniowe, leksykalne, fonetyczne, fleksyjne). Wszystkie te wyrniki wzajemnie si warunkuj, a zarazem wystpuj w rnym stopniu wyrazistoci w utworze literackim.

Kategoria odbiorcy: autor tworzy wypowied literack adresowan do zaprojektowanego odbiorcy (odbiorcy wirtualnego). Bez wzgldu na to, w jakim stopniu w odbiorca odpowiada rzeczywistemu czytelnikowi, uksztatowanie wypowiedzi jest od owego odbiorcy wirtualnego uzalenione (porwnaj jzyk artystyczny Lokomotywy Juliana Tuwima adresowany do dzieci a np. wiersz To byo tak... czy Apokalipsa Juliana Tuwima zaprojektowane dla dorosego, wyrobionego czytelnika).

Konwencja literacka to zasady wyboru rodkw jzykowych i komponowania wypowiedzi literackiej zgodnie z zespoami regu i form utrwalonych w praktyce literackiej i wiadomoci kulturowej rnych epok. Reguy te s historycznie zmienne. Twrca ma je do dyspozycji, moe z nich wybiera pewne elementy i je przeksztaca, s one jednak czynnikiem sprawiajcym spoeczne funkcjonowanie literatury. Dziki nim czytelnik moe si orientowa, z jakim typem utworu obcuje, jak je oceni, a autor pozna oczekiwania czytelnikw oraz zamanifestowa sw oryginalno.

rda literatury: antyk, Biblia i folklor

rda literaturyokrelajce europejsk wsplnot kulturow, europejskie kanony pikna oraz zwizki z regionaln, niepisan kultur ludow to antyk, Biblia i folklor.

Antyk to rdo europejskich kanonw pikna. Cytujc Jana Jzefa Szczepaskiego: Grecja Homera i Fidiasza, Grecja Sofoklesa, Sokratesa i Platona spenia zadanie uwertury jest prologiem doskonaej wzorcowej formy realizowanej na tysice sposobw, zawierajcym wszystkie tematyczne motywy. Dorobek polskiej i europejskiej klasyki, tzn. dzie uznanych w tradycji, wyprowadzi moemy od antyku.

Pocztki literatury wiemy z Iliad i Odysej Homera. Stanowiy one wzr poetycki, ale take norm etyczn, rdo historyczne i zbir mitw dla pniejszej literatury greckiego antyku.

Rzymianie rozmiowani w kulturze helleskiej przejli wiele mitw, wtkw i form literatury greckiej, ale wnieli take swj oryginalny wkad dziki twrczoci Owidiusza, Horacego oraz etyki zawartej w pismach filozoficznych.

Sokrates, Platon i Arystoteles byli najwaniejszymi inspiratorami myli filozoficznej pniejszych wiekw. Due znaczenie przypisa mona take filozofii przyrody, Heraklitowi z Efezu i Demokrytowi oraz stoicyzmowi, epikureizmowi i mistycyzmowi.

Centrum nauki, z ktrej czerpaa Europa nowoytna bya Aleksandria, w okresie helleskim (IV w. p.n.e. do IV w. n.e), miasto posiadajce ogromn bibliotek, orodek matematyki, astronomii, biologii i medycyny.

W antyku sformuowano te podstawowe kanony estetyczne literatury, a rozwaania powicone sztuce poetyckiej, zawarte w Licie do Puzonw Horacego, poety i teoretyka literatury z czasw rzymskich, traktowano przez wiele wiekw jako rdo zbioru zasad twrczych.

Wpyw antyku dominujcy w renesansie i ideologii humanizmu obejmuje swym zasigiem take inne formy oddziaywania. Mwi tu moemy o siganiu w literaturze wszystkich epok do wtkw i mitw antycznych, czsto przetwarzanych i otrzymujcych sens metaforyczny (np. mit arkadyjski, dzieje rodu Labdakidw), postaci mitologicznych (np.Ikara, Apolla, Syzyfa, Odysa, Penelopy, Edypa), autorw antycznych (np. Homera, Safony, Sofoklesa, Horacego, Owidiusza), gatunkw (np. oda, epos, pie, bajka), filozofii (np. Platona, Sokratesa, Arystotelesa) oraz dzie sztuki (np. Nike, Niobe, Wenus, dziea Fidiasza).

Biblia od czasw redniowiecza jest niepodwaalnym autorytetem i rdem kultury europejskiej zarwno w sferze religijno-moralnej jak i w sferze twrczoci. Dla literatury stanowi niewyczerpany zbir wzorw osobowych, postaw, fabu, wtkw i motyww.

Biblia nie jest jednolit, pojedyncz ksig, lecz zbiorem pism. Przekazuje myli filozoficzne i moralne wypowiedziane w rnym czasie, przez rnych ludzi i rne uksztatowanie jzykowe. Przyjty jest podzia gatunkowy na ksigi historyczne, w obrbie ktrych wyodrbniono poemat epicki, sag rodow, opowiadanie historyczne, kronik, nowel dydaktyczn, zbir praw; ksigi mdrociowe:dialog filozoficzny, monolog filozoficzny, pie miosn, przypowie, przysowie, aforyzm, psalm, hymn, pie, modlitwa; ksigi prorockie: mowy religijne, kazania, wyrocznie, przeklestwa, lamentacje, listy, apokalipsa.

Biblia jest arcydzieem literatury powszechnej. O gbi i urodzie tekstu biblijnego decyduje bogactwo treci i sposb przekazu: styl i jzyk zrytmizowany, wieloznaczno i symbolika. Czerpie z niej niezalenie od wiatopogldu wielu pisarzy wszystkich czasw. Biblia nieprzerwanie oddziauje na pimiennictwo europejskie czasw nowoytnych. Dla wyznawcw judaizmu i wyzna chrzecijaskich jest zbiorem pism sakralnych, std zamienna nazwa Pismo wite.

W naszych rozwaaniach rozpatrywa bdziemy oddziaywanie kulturotwrcze Biblii, jako niewyczerpanego rda wzorw osobowych, fabu, postaw, wtkw, motyww, symboliki, frazeologii i stylistyki.

Biblia dzieo wielu autorw napisana jest w trzech jzykach. Stary Testament w jzyku hebrajskim, aramejskim i greckim, Nowy Testament w jzyku greckim i aramejskim.

Najdawniejszym przekadem Starego Testamentu jest przeoona na jzyk grecki Septuaginta (III-II w. p.n.e.) . Powstaa ona w Aleksandrii, dla ydw posugujcych si wycznie tym jzykiem. Septuagint posugiwao si te pierwotne chrzecijastwo. Przekadu caej Biblii na jzyk aciski dokona w IV wieku w. Hieronim. Przekad ten by gwnym rdem, z ktrego korzystali pniejsi tumacze Biblii.

Wpyw na oywienie zainteresowania tekstem biblijnym oraz jego liczne przekady na jzyki narodowe wywara reformacja. Wynalezienie druku wpyno w sposb znaczcy na powszechno studiw biblijnych oraz fascynacj jej bogactwem i urod literack.

Nawizania do tekstw biblijnych s powszechne w literaturze od pocztkw pimiennictwa nowoytnego po czasy wspczesne. S one rdem: myli moralno-religijnej i filozoficznej kontynuowanej i rozwijanej w ujciu polemicznym, wzorw osobowych (np. Adam i Ewa, Hiob, Samarytanin, czy kontrowersyjna posta Marii Magdaleny), wtkw i motyww fabularnych (np. O Kainie i Ablu, O synu marnotrawnym), symboliki (chleb i wino, metaforyczne ujmowanie przypowieci biblijnych np. pokon trzech krli), frazeologii np. Sodoma i Gomora, trby jerychoskie, owoc zakazany, wdowi grosz).

Styl modlitewny i hymniczny psalmw, ich kunszt poetycki oraz proza rytmiczna Biblii wywary wpyw i znalazy kontynuacj w literaturze a po czasy wspczesne.

Folklor to ludowa twrczo literacka, muzyczna, taneczna, obrzdy, wiedza ludowa i zwyczaje. Stanowi one najstarsze skadniki kultury narodu, a twrczo literacka (banie, podania, ballady, przysowia i pieni) siga swoim rodowodem czasw przedpimiennych, a przekazywana bya gwnie w tradycji ustnej.

Szczegln rol odegray motywy ludowe w literaturze romantyzmu, ale ich oddziaywanie wskaza mona we wszystkich okresach literackich. Folklor najpeniejszy wyraz znalaz w literaturze romantyzmu, gdy sta si podstaw ideow kierunku, wynikajc z pojmowania roli twrcy jako duchowego przywdcy wieszcza, czerpicego z przeszoci wskazania i nakazy potwierdzajce tosamo narodow. Fundamentalnym skadnikiem romantycznego mylenia o wiecie i czowieku byo zaufanie do pozarozumowych rde poznania takich jak wiara, uczucie, intuicja, dary i moce wewntrzne, wyobrania oraz mistyczne wtajemniczenie. Dziki nim nawizywano kontakt z siami natury, pozarealnym wymiarem rzeczywistoci. Wyobrania romantyczna posikowaa si motywami ludowymi, nasyconymi elementami fantastyki i grozy, realizowaa romantyczny kult pierwotnoci oraz zainteresowanie odrbnoci regionw wasnego kraju, wszystkim co pierwotne, nie zdeprawowane przez cywilizacj.

Nie oznacza to rzecz jasna, e dopiero romantyzm znalaz rdo inspiracji literackiej w kulturze ludowej. Mamy je ju w polskojzycznej literaturze redniowiecza (pieni kocielne), w literaturze renesansu (Kochanowski, Szymonowic), ale dopiero romantyzm przej z ludowoci tak wiele. Bdzie o tym mowa w omwieniu powiconym romantyzmowi jako kierunkowi artystycznemu i ideowemu, ktry ogarnia wiele sfer ycia i sztuki.

Wpyw wymienionych powyej rde literatury obejmuje caoksztat twrczoci pimienniczej Europy, poczynajc od redniowiecza po czasy wspczesne.

wiczenie sprawdzajce 1. Wymie rda literatury.

2. Okrel znaczenie antyku dla literatury europejskiej: w zakresie motyww, filozofii, form wypowiedzi literackiej, wska przykady.

3. Omw znaczenie Biblii jako rda postaw etycznych kultury europejskiej, uniwersalizm przypowieci Starego i Nowego Testamentu, kunszt literacki Biblii.

4. Wska cztery dowolnie wybrane motywy biblijne.

5. Przedstaw folklor jako rdo wpyww rodzimych w literaturze.

Nawizania biblijne w literaturze rnych epok

raj

Adam i Ewa zostali wygnani z raju za nieposuszestwo wzgldem Stwrcy. Ukarani zostali nie tylko banicj - musieli pozna, co to cierpienie, praca, a take mier. Aby przey, nauczyli si, jak uprawia ziemi i zbiera plony, musieli wychowa swoje dzieci - przed nimi nikt tego nie robi. Byli sami, nie mogli liczy na niczyj pomoc. W podobnych warunkach yli bohaterowie powieci Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej - Jan i Cecylia Bohatyrowiczowie. Opucili rodziny, ktre nie chciay zaakceptowa ich mioci i osiedlili si w lesie. Byli pozbawieni kontaktu z innymi ludmi, ale pracujc wrd natury, stworzyli atmosfer wzajemnej mioci. Miejsce, w ktrym mieszkali, przypomina Eden, a oni sami biblijnych prarodzicw. Nawizanie do historii Adama i Ewy jest bardzo wyrane. Innym utworem, w ktrym si ono pojawia s Pamitniki Adama i Ewy Marka Twaina.

bratobjstwo

Kiedy Kain zabi z zawici swojego brata Abla, otrzyma od Boga znami na czole. Bya to oznaka mordercy. Do tego motywu nawiza Juliusz Sowacki w Balladynie. Tam take doszo do zbrodni wrd osb sobie najbliszych - zazdrosna Balladyna pozbawia ycia swoj siostr Alin. Kain otrzyma znami, a na czole Balladyny pojawia si krwawa plama, ktr usiowaa ukry pod przepask.

ona Lota

W jednym ze swoich utworw Wisawa Szymborska snuje rozwaania o tym, dlaczego ona Lota odwrcia si, uciekajc z miasta. Stosujc liryk roli, szuka innych powodw, dla ktrych kobieta nie opucia potpionego miejsca wraz z mem i crkami. Nie zadowala si wytumaczeniem, e chodzio tylko o pust ciekawo i nieposuszestwo. Przyczyny, ktre poetka odnajduje, s zwyczajne, prozaiczne, ale dziki temu bardzo ludzkie. By moe by to al za ulubionymi przedmiotami, poczucie zniechcenia, znuenie, tsknota za miejscem, w ktrym ona Lota spdzia ycie, a take gniew na tych, przez ktrych miasto musiao zgin. ona Lota zmusza do gbszego zastanowienia nad motywami postpowania tytuowej postaci, a take nad jej dalszym losem i tym, czy wymierzona kara bya adekwatna do winy.

Abraham

Abrahamowi po dugim okresie modlitw i oczekiwa ona Sara w podeszym wieku urodzia syna - Izaaka. Po latach Abraham zostaje zobligowany do powicenia jedynaka w ofierze Bogu. Jest gotowy wypeni rozkaz Pana. Dopiero w ostatniej chwili okazuje si, e bya to prba jego wiernoci. W wierszu Wisawy Szymborskiej pt. Noc ta postawa Abrahama nazwana zostaje czarn gorliwoci i bynajmniej nie jest aprobowana. Podmiot liryczny wiersza wspomina posta Izaaka. Czuje jego strach i bezbronno. Pyta o warto zaufania i mioci, skoro nie mona obdarzy nimi najbliszych. Bg w tym utworze staje si jakby nieczuym przeoonym wydajcym polecenia, aby sprawdzi zakres swojej wadzy. W takiej sytuacji podmiot liryczny nie yczy sobie ocalenia - na przekr Bogu. Posta Abrahama pojawia si take w powieci Zofii Kossak pt. Przymierze.

narodzenie Chrystusa

Autorem jednej z najpopularniejszych polskich kold jest Franciszek Karpiski. Pie O narodzeniu Paskim znana jako Bg si rodzi jest jednym z utworw pochodzcych z tomu Pieni Nabone. Poeta, aby opisa Boga, stosuje liczne antytezy (wzgardzony - okryty chwa) i oksymorony (blask ciemnieje). Z wiersza wyania si posta malekiego dziecicia bdcego jednoczenie stwrc i wadc wszechwiata. W utworze pojawiaj si postaci znane z biblijnej opowieci o Boym Narodzeniu - do maego Jezusa przychodz z darami trzej krlowie, a take pastuszkowie. Boskie Dzieci ley pooone w obie w biednej szopie.

Do narodzenia Jezusa nawizuje take Bolesaw Lemian w utworze Betlejem. Podmiotem lirycznym jest pielgrzym, ktry jednak przybywa do miejsca urodzin Chrystusa zbyt pno. Nie tylko nie osiga celu, ale take nie ma do kogo powrci.

ukrzyowanie

Historia Chrystusa pojawia si jako powie w powieci w Mistrzu i Magorzacie Michaia Buhakowa. Tytuowy Mistrz jest autorem opowieci o Jeszui Ha-Nocri. W utworze Mistrza Jeszua jest ukazany jako zwyczajny dobry, uczciwy, wierzcy w prawd czowiek. Nie ma adnych cech boskich i nie uwaa si za Boga. Przedstawiona posta rni si od tej, ktr znamy z Nowego Testamentu, cho historia pojmania i wydania wyroku skazujcego jest bardzo podobna. Postaci wystpujce w tej opowieci s bowiem takie same - Piat przekonany o niewinnoci oskaronego pod naciskiem wydaje wyrok, a lud kae uwolni zoczyc Barabasza.

Mesjasz

Sowo Mesjasz przywyko si tumaczy przenonie jako wybawiciel. Takie znaczenie ma te w Dziadach Czci III Adama Mickiewicza. W Widzeniu ksidza Piotra czytamy o sdzie nad Polsk - przypominajcym sd nad Jezusem. Gal tak jak Piat umywa rce, rozlegaj si krzyki ukrzyuj go, wypu Barabasza, umierajcy Nard pojony jest octem i ci. Matka Wolno niczym zrozpaczona Maryja stoi pod krzyem. Obraz ten jest alegori sytuacji politycznej Polski. Motyw mesjanizmu wywodzi si z przekonania o szczeglnych zasugach Polski dla wiary chrzecijaskiej i jest zwizany z wczeniejszym motywem antemurale - Polski jako przedmurza chrzecijastwa. Nard polski, aby zmartwychwsta czyli odzyska wolno, musi najpierw ponie - niczym Chrystus - mier mczesk. Ta ofiara jest potrzebna, aby zbawi inne narody.

Stabat mater dolorosa (staa matka boleciwa)

Matka Chrystusa jako jedna z nielicznych osb staa pod krzyem towarzyszc Synowi do koca w jego drodze mczeskiej. Lament witokrzyski (nazwa pochodzi od miejsca odnalezienia biblioteki klasztoru w. Krzya) tekst odczytany z rkopisu z XV wieku dotyczy tego wydarzenia. Jest to wyznanie zrozpaczonej matki patrzcej na okrutn mier swego jedynego dziecka. Podmiot liryczny prosi o wspczucie. Opowiada o wydarzeniach Wielkiego Pitku. Maryja chce dzieli rany razem ze swym cierpicym synem, pragnie podeprze mu gow, uly w mce, ale jest bezradna. Przypomina sobie moment zwiastowania, myli gorzko o obiecanej radoci. Zwraca si do innych matek yczc, aby nie przytrafio im si takie nieszczcie jak jej. Motywowi stabat mater dolorosa w sztukach malarskich bliska jest pieta - wyobraenie Marii ze zdjtym z krzya Jezusem na kolanach.

motyw vanitas

Motyw vanitas pochodzi ze starotestamentowej Ksigi Koheleta (Eklezjasta) przypisywanej Salomonowi. Refleksja nad marnoci tego wiata, jego dobrami, a take nieuchronnym upywem czasu pojawia si czsto u barokowych twrcw. Mamy z ni do czynienia midzy innymi w nastpujcych utworach: Marno, Daniel Naborowski, Krtkos ywota, Daniel Naborowski, O krtkoci i niepewnoci na wiecie ywota czowieczego, Mikoaj Sp-Szarzyski, ywot - sen i cie, Zbigniew Morsztyn.

wiea Babel

Bya to budowla, ktr wznosili ludzie, aby sta si rwnymi Bogu. Ich zuchwao i pycha zostaa ukarana - nie mogli dokoczy swojego dziea, gdy Bg pomiesza ich jzyki. Nie potrafili si porozumie. Do historii o wiey Babel nawizuje Wisawa Szymborska w utworze pt. Wiea Babel. Utwr jest zbudowany na wzr dialogu. Z kontekstu wynika, ze s to zakochani. Jest to jednak dziwna rozmowa - pytania i odpowiedzi zupenie do siebie nie pasuj. Dwoje ludzi nie potrafi si ze sob porozumie. Zwyczajne sowa dotyczce burzy i sukienki szybko zamieniaj si pytania o poprzedni mio, pojawiaj si sowa wiadczce o chci odejcia od siebie. Poetka ukazuje, jak mwic takim samym pozornie jzykiem, mona si cakowicie nie rozumie.

crka Jaira

Crka Jaira bya ma dziewczynk, jedn z osb, ktre Jezus Chrystus cudownie wskrzesi z martwych. Do jej osoby nawizuje Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w jednym ze swoich utworw. W wierszu Crka Jaira poetka porwnuje dawn mio do martwego ciaa, a milczenie midzy kochankami do gazu przykrywajcego grb. Zwraca si do Boga z prob, by wskrzesi dawne uczucie tak jak crk Jaira.

koniec wiata

Ostatni z ksig Nowego Testamentu stanowi Apokalipsa w. Jana. Stanowi ona opis wydarze poprzedzajcych koniec wiata. Do tego motywu czsto nawizuj poeci, ale jest on take wykorzystywany przez twrcw filmowych, ktrzy luno do niego nawizuj (Armagedon, Sidma piecz). Koniec wiata czsto postrzegany jest zgodnie z apokaliptycznym wyobraeniem jako wydarzenie grone i straszliwe.

Odgosy trb, otwarty grb, morze krwi, spadajce gwiazdy i Gowa w cierniowej koronie to tylko niektre z elementw budujcych nastrj utworu Jana Kasprowicza Dies Irae. Cakiem inny obraz wyania si z wiersza Czesawa Miosza pt. Piosenka o kocu wiata. Nastrj utworu jest wrcz idylliczny - buduj go pszczoa, kwiat, delfiny w morzu, spacerujce kobiety, dka z tym aglem. ycie toczy si swoim torem. Nie bdzie zapowiedzianych trb i gromw, nie s potrzebne - kady dzie jest przecie dla kogo kocem wiata, codziennie kto musi si z nim rozsta. Puent wiersza jest dwukrotnie powtrzona fraza "Innego koca wiata nie bdzie".

Do motywu apokalipsy nawizywa take Leopold Staff w utworze Apokalipsa yje.potop

Poetyck wizj starotestamentowego potopu, ktrym Bg ukara ludzko odnajdujemy w jednej z pieni renesansowego polskiego poety Jana Kochanowskiego. W Pieni o Potopie. Motyw wiata w literaturze

W twrczoci pisarzy i poetw rnych epok czsto powtarzaj si motywy zwizane z postrzeganiem wiata, wizj czowieka i patrzeniem na ycie. Zazbiaj si one, przenikaj i pojawiaj w dzieach literackich od staroytnoci a do czasw wspczesnych. Toposy i metafory wiata s stale aktualne.

theatrum mundi (teatr wiata)Porwnanie wiata do sceny, do widowiska, a czowieka do aktora odgrywajcego sw rol pojawia si ju u Platona. Wizja ta nieobca jest pierwszym chrzecijanom. wity Pawe w Pierwszym Licie do Koryntian pisze: Stalimy si bowiem widowiskiem wiatu, anioom i ludziom. wiat jako teatr pojawia si take u w. Augustyna, a potem w XVI wieku w twrczoci artysty francuskiej grupy Plejada Ronsarda.

Theatrum mundi jest motywem, ktrym bardzo czsto posuguje si William Szekspir. W Makbecie pojawia si nastpujce zdanie o yciu ludzkim, ktre jest: tylko przechodnim pcieniem, ndznym aktorem, ktry swoj rol przez par godzin wygrawszy na scenie w nico przepada W Jak wam si podoba twrca porwnuje ycie do gry aktorskiej, wiat do wielkiego teatru, a siedem epok ludzkiej egzystencji do siedmiu aktw sztuki. Porwnanie to odnajdujemy take u Cervantesa w Don Kichocie.

W literaturze polskiej theatrum mundi take jest popularnym motywem. Pojawia si ju u Jana Kochanowskiego. ycie czowieka to przedstawienie kukieek, ktre po odegraniu swoich rl zostaj zrzucone ze sceny. We fraszce O ywocie ludzkim czytamy: Fraszki to wszystko, cokolwiek mylemy Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy (...) Namiawszy si nam i naszym porzdkom Wemkn nas w mieszek, jako czyni tkom.

Motyw czowieka kukieki mona odnale u Horacego. Pojawia si take w powieci Bolesawa Prusa Lalka. Jeden z bohaterw utworu - Rzecki, obserwujc ruch nakrconych marionetek, dochodzi do wniosku, e przypominaj one rzeczywistych ludzi i ich ycie. Obserwacja ta prowadzi do pyta o sens ludzkiej egzystencji, o jej warto, o wolno jednostki.

Motyw theatrum mundi pojawia si take w wierszu wspczesnego poety Edwarda Stachury. Podmiot liryczny utworu ycie to nie teatr stara si polemizowa ze stwierdzeniem, e nasze ycie to wycznie gra. To musi by co wicej. Jest prawdziwsze, straszliwsze i pikniejsze od odgrywania rl. Blednie przy nim nawet mier. Jaki bowiem sens miaby wiat, w ktrym: maski coraz inne, coraz mylne si zakadawszystko to zabawa, wszystko to jest jedna graprzy zamknitych i otwartych drzwiach.

W powieci Ferdydurke Witolda Gombrowicza wiat przedstawiony jest jako gra form. Czowiek zmuszony jest do przyjcia jakiej roli, a potem nie sposb si od niej uwolni. Rezygnujc z jednej, automatycznie popadamy w inn. Kiedy kto przyklei nam gb - etykietk, opini, nie mona si od niej uwolni inaczej, jak tylko przyklejajc sobie inn. wiat postrzegany jest jako bardzo specyficzny teatr nie tylko nie gramy siebie, nie wiadomo nawet, czy w wizieniu rl kiedykolwiek jest si tak naprawd sob. Nie ma ucieczki od gry, od formy.

wiatowa rozkosz

Przekonanie, e naley korzysta z przyjemnoci, jakie daje ycie ziemskie pojawia si u Hieronima Morsztyna w utworze o znamiennym tytule wiatowa rozkosz. Poeta zachwyca si niezwykym piknem wiata stworzonego przez Boga. Twierdzi, e czowiek nie jest w stanie wychwali jego ozdb i urody. Skoro Pan stworzy tak cudowny wiat, dlaczego miaby pragn, bymy z niego nie korzystali? Poeta nazywa ascetw niewdzicznikami. Wedug niego korzystania ze wiatowych rozkoszy danych nam przez Boga nie jest grzechem. Niewdzicznoci jest natomiast marnowanie jego darw.

motyw vanitas

Postrzegania wiata i wartoci doczesnych jako marnoci jest przeciwnym biegunem patrzenia na rzeczywisto. Motyw vanitas pojawia si w starotestamentowej Ksidze Koheleta. Do tego motywu czsto nawizywali barokowi twrcy. Rozwaania nad sensem wartoci i daremnoci ludzkich stara pojawia si take wczeniej, u Jana Kochanowskiego w Trenach.

Rozpacz ojca po utracie ukochanej crki kae wtpi w dotychczas uwaane za fundamentalne wartoci. Ju w Trenie I podmiot liryczny, zastanawiajc si nad twierdzeniem Prno paka, pyta sam siebie "C, prze Bg ywy, nie jest prno na wiecie? i odpowiada niepocieszony Wszytko prno!. W Trenie XI poddaje w wtpliwo sens bycia dobrym i pobonym czowiekiem. Nie ratuje to przecie od nieszczcia. Przypomina sobie fraz Fraszka cnota! i zastanawia si, czy nie jest to prawda.

Mikoaj Sp Szarzyski w swoim Sonecie I noszcym tytu O krtkoci i niepewnoci na wiecie ywota czowieczego nazywa dobra doczesne cieniami odwodzcymi od Boga. O, stokro szczliwy, Ktry tych cieniw wczas zna ksztat prawdziwy! pisze poeta zaznaczajc, e to Bg jest prawdziwym szczciem.

W utworze Marno Daniel Naborowski zaznacza, e doczesne radoci i uciechy ycia s tytuow marnoci. Nie zachca do rezygnowania z nich, ale kae pamita, e najwaniejsza dla czowieka powinna by boja boa.

W innym utworze Daniela Naborowskiego pt. Krtko ywota poeta udowadnia, jak krtkie jest ludzkie ycie. Mija niepowstrzymanie, a czowiek nawet nie zdaje sobie z tego sprawy. Warto zapamita, e Dwik, cie, dym, wiatr, bysk, gos, punkt - ywot ludzki synie./ Soce wicej nie wschodzi to, ktre raz minie. Poeta w kocowej czci utworu pisze, e dla wielu dopiero grb by kolebk, a mogia matk. Zaprezentowana w utworze wizja ludzkiej egzystencji nie jest zbyt optymistyczna, ale chyba czasami warto spojrze na ycie i od tej strony.

Zanik wiary w sens czegokolwiek, zarwno wartoci materialnych jak i bogactw duchowych, pojawia si w wierszu modopolskiego poety Kazimierza Przerwy Tetmajera pt. Nie wierz w nic. Podmiot liryczny wyznaje, e wszystkie jego denia i marzenia legy w gruzach. Pozostaje mu ju tylko nirwana rezygnacja ze wszystkiego, ze wiata, z siebie niebyt.

wiat mechanizm i dzieo artystyczne W pieniach Jana Kochanowskiego kilkakrotnie pojawia si motyw Boga Stwrcy, doskonaego Artysty, ktrego dzieem jest wiat. Jemu zawdzicza sw harmoni i mdro. Bg czuwa nad prawami natury i poszczeglne elementy wszechwiata doskonale ze sob wspgraj. Przekonanie o doskonaoci stworzonej rzeczywistoci odnajdujemy w pieni Czego chcesz od nas Panie. Podmiot liryczny sawi Boga za jego dzieo. Stwrca jest wadc morza, twrc rolin, Panem pr roku, nocy i dnia, zwierzt. Jest take doskonaym artyst dba o kady szczeg, przykadem s uhaftowane gwiazdy. Posta Boga Twrcy pojawia si take w pieni Oko miertelne Boga nie widziao (Pie I, Fragmenta). To On jest tym, kto wiat postawi krom adnej pomocy. W tej pieni take jest przedstawiony jako Pan czasu (zmiany pr roku) i przestrzeni. Jego wadza nie ogranicza si do samej ziemi, posuszne s mu take ciaa niebieskie.

Barokowi twrcy stosuj wiele metafor do opisania wiata. Zbigniew Morsztyn przyrwnuje kosmos, planety, sonce do ogromnego zegara nakrcanego przez mio wit.

Wacaw Potocki natomiast w utworze Czowiek igrzysko Boe nazywa wiat szachownic. ycie czowieka skada si z cigych wyborw pomidzy dobrem, a zem. Biay anio musi walczy z czarnymi pokusami, nierzadko balansujemy pomidzy yciem, a mierci. ycie czowieka to gra w szachy. Ludzie to jedynie pionki na szachownicy wiata. Czowiek staje si podlegy fatum, nie ma wpywu na swe losy.

wiat miejsce wdrwkiZ toposami wiata blisko zwizany jest take inny motyw, mianowicie postrzeganie ycia ludzkiego jako wdrwki. Czowiek wdrujcy po wiecie w podaniu za rnymi celami to motyw stale pojawiajcy si w literaturze. Motyw homo viator moemy odnale:

U Homera w Odysei, w ktrej gwny bohater przez wiele lat poda przed siebie prbujc powrci do domu, do swojej ony i dziecka. Nie zatrzymuj go ani powaby piknej nimfy Kalipso, ani zakusy wrogiego mu Boga Posejdona. Sprzeciwia si wyrokom, wydawaoby si potniejszych od niego si, w kocu jego wdrwka koczy si sukcesem i odnajduje to, czego szuka.

Wdrowcem jest te May Ksi z utworu de Saint Exupryego. Chopiec wyruszaw podr, podczas ktrej dojrzewa. Ziemia jest tylko jednym z miejsc, do ktrych trafia. Poznaje wiele osb, widzi zabieganych dorosych, dociera do wielu miejsc po to, aby zrozumie, e jego prawdziwe szczcie i jedyna mio znajduje si w miejscu, z ktrego odszed.

Motyw pielgrzyma tuajcego si po wiecie pojawia si take u Adama Mickiewicza w Ksiegach narodu i pielgrzymstwa polskiego. Polak pozbawiony ojczyzny musi wiele wycierpie, ale nie bka si, wie jaki ma cel i poda ku swojej przyszej wolnej ojczynie.

wiat wizienieZarwno z motywem teatru, jak i szachownicy, z ktrych nie sposb uciec, zwizany jest motyw wiata - wizienia. wiat jako wizienie postrzega Wespazjan Kochowski, ktry w jednym ze swoich utworw pisze: I to te niepolednia, lub powszednia gadka:/ co jest wiat? nic inszego, jeno baznw klatka, a take Wacaw Potocki w wierszu pt. wiat turma stwierdzajcy z gorycz, e nasz wiat to jedynie wizienie. Jak zoczycy czekajcy na wyrok i my bezustannie oczekujemy nadchodzcej mierci. Nie wiemy, kiedy si po nas zjawi, ale zamknici w celi naszego wiata, nie mamy adnej moliwoci, aby si jej przeciwstawi.

ycie jest snemMotyw ten jest zwizany z postrzeganiem wiata jako marnoci. ycie doczesne, ycie na tym wiecie jest ulotne i niepewne. Motyw la vida es sueno pochodzi ze sztuki pt. ycie jest snem hiszpaskiego dramatopisarza Pedra Calderona. ycie sen pojawia si take w wierszu polskiego barokowego twrcy Zbigniewa Morsztyna, ktry w utworze ywot - sen i cie pisze, e ycia na tym wiecie nie moemy traktowa jako tego prawdziwego. Jest ono porwnywane jedynie ze snem, ktry szybko mija.

Motyw snu w literaturze

Hypnos - w mitologii greckiej personifikacja snu. Czsto przedstawiany jako picy modzieniec. Hypnos przynosi uspokojenie. Wg Mitologii Jana Parandowskiego na kracach zachodu jest jaskinia, przed ktra rosn maki. W rodku na hebanowym ou pi Hypnos, a obok niego przybierajce rne ksztaty senne marzenia. Bg ten przynosi ludziom sny dotykajc ich kwiatem maku. By sprawc roje sennych. (Maki jako kwiaty powodujce sen pojawiaj si take w literaturze dziecicej - w Czarnoksiniku z Krainy Oz Franka Bauma pojawia si ka pena usypiajcych makw).

Morfeusz - jeden z synw Hypnosa. Morfeusz zsya marzenia senne o ludzkich ksztatach. Jego bracia Ikelos i Phantasos zsyali sny o zwierztach i przedmiotach.

Zwizek mierci i snu

Bratem Hypnosa jest Tanatos, bstwo mierci. O zwizkach snu i mierci byli przekonani nie tylko staroytni. Te dwa ssiadujce ze sob motywy odnajdujemy w wielu utworach literackich. Midzy innymi u Jana Kochanowskiego.

Przykadem moe by fraszka Jana Kochanowskiego noszca tytu Do snu. Sen tam ukazany jest nauczycielem czowieka. Przyzwyczaja go do mierci. Podczas snu dusza ludzka moe buja swobodnie tam, gdzie nie moe dosta si na jawie. Dopiero po mierci bdzie jej dane pozosta tam na zawsze.

W Trenie VII podmiot liryczny, mwic o mierci, posuguje si peryfraz. mier jest nazwana "snem elaznym twardym nieprzespanym" a trumna, w ktrej dziecko zostao zoone do grobu "onic".

La vida es sueo (ycie jest snem)

Motywowi snu trudno przypisa jednorodn symbolik. Jest bram mierci, ale take moe posuy do opisywania stanu przeciwnego ycia. Sen jest czym ulotnym, wymykajcym si ludzkiemu pragnieniu racjonalnych wyjanie. Nie mona nad nim zapanowa i dokadnie go pozna. A czy mona to uczyni z ludzkim yciem? Poznanie zmysowe take moe by zawodne.

Nazwa motywu pochodzi ze sztuki hiszpaskiego dramatopisarza Pedra Calderona noszcej tytu ycie jest snem. Akcja utworu rozgrywa si z fikcyjnej Polsce. Za spraw krla Basilia i ksicia Segismunda pojawiaj si pytania czy wiat to tylko sen i czy ycie nienie moe by aktem wiadomym? Ksie mwi: ni przebudzony, e upiony nie ni, wszystko to jedno i wszystko we nie.

Motyw ten pojawia si take w literaturze polskiej. Barokowy twrca Zbigniew Morsztyn w utworze zatytuowanym ywot sen i cie pisze, e ycie ludzkie nie moe by nazywane dniem, ale noc. Zastanawia si, gdzie s ci, ktrzy ju dawno umarli. Zosta po nich tylko cie. Nawet jeli ludziom wydaje si, e yj, to ywot ten ksztatem ywota/ ledwie moe by zwany,/ ywot ten mierci istota/ ywot ze snem zrwnany.

Sny biblijne - proroctwo

W Biblii sny bardzo czsto peni rol proroctwa.

Tak jest na przykad w starotestamentowej historii Jzefa Egipskiego. Porzucony przez zazdrosnych braci chopiec dostaje si do Egiptu. Tam dorasta. W wizieniu daje si pozna jako tumacz snw. Wie o tym dostaje si do paacu. Jzef wyjania Faraonowi sen o tustych i chudych krowach, a take o kosach penych i pustych. Symbolizuj ona lata dobrobytu i nieurodzaju. Dziki tej interpretacji mona uchroni cay nard od klski godowej.

Wane sny towarzysz take Jzefowi, opiekunowi Jezusa. Targanemu niepewnoci i wtpliwociami mczynie Anio Paski tumaczy pochodzenie cudownego dziecicia, ktre nosi pod sercem Maryja. Ju po narodzeniu Chrystusa, Jzef (take podczas snu) otrzymuje od Anioa ostrzeenie przed gniewem Heroda pragncego zabi maego Jezusa. Dziki temu wita Rodzina moe uciec do Egiptu.

Warto pamita o nie patriarchy Jakuba o drabinie.

Sen jako wizja znak z zawiatwW Trenie XIX pt. Sen (tren ten jako jedyny jest zatytuowany) stanowicym zakoczenie cyklu, Kochanowskiemu ukazuje si zmara matka z ukochan creczk na rkach. Kobieta przybywa, aby pocieszy syna. Zapewnia, e dziecku jest dobrze - mier uchronia dziewczynk przed trudami dorosego ycia; cierpieniem, blem rodzenia dzieci, cik prac fizyczn, chorobami i staroci. Pragnie przekona go o szczciu czekajcym dusze ludzkie po zakoczeniu ziemskiej wdrwki i radzi zaakceptowa wol Bo.

widzenie Ewy

Sen pojawia si take w czci III Dziadw Adama Mickiewicza. Jest to stan szczeglny. Ewa, ktra zasypia w czasie modlitwy, widzi obraz Matki Boskiej z dzieciciem. Wizja jest radosna, Ewa zbiera kwiaty, plecie wianki z lilii dla boskich istot, rozmawia z r, ktra pragnie spocz na sercu dziewczyny.

sen SenatoraZupenie inne widzenie ma podczas swojego snu Senator. Widzi ordery i pisma od cara. Zdaje sobie spraw z powszechnej nienawici i strachu, jaki budzi u zwyczajnych ludzi. Wie, e ma specjalne aski u Cara. Jest dumny, bo zdaje sobie spraw, e wszyscy mu tego zazdroszcz. Nagle gwatownie zmienia si jego sytuacja. Wadca marszczy brwi, patrzy na niego z niechci Rozpoczynaj si arty i drwiny z Senatora tych, ktrzy dotychczas si go miertelnie bali. Sen jest koszmarny. Tak jak niewinnej Ewie towarzyszyy anioy, tak obok Senatora, wyrzdzajcego zo, roi si od diabw.

Konwencja oniryczna Sposb przedstawiania wiata moe przypomina sen. Twrcy stosuj wwczas konwencj oniryczn konwencj marzenia sennego. W skonstruowanym wiecie zanika zwizek przyczynowo-skutkowy, postaci i rzeczy s nieokrelone, mog si nieoczekiwanie zmienia. Nie ma logiki wydarze. W ten sposb jest zbudowany wiat Sklepw cynamonowych Brunona Schulza.

Technik t stosowa take austriacki poeta dwudziestolecia midzywojennego Franz Kafka. wiat Procesu przypomina koszmarny sen. Jzef K. nagle i niespodziewane zostaje oskarony. O co? Bohater do koca nie wie, czym zawini. Stara si wyjani t spraw, ale nie udaje mu si to. Bdzi po korytarzach urzdw, rozmawia z rnymi ludzmi tylko po to, by w kocu wykonano na nim wyrok mierci.

Podobnie sytuacja wyglda w Zamku tego samego autora. Bohater stara si dotrze do tytuowego miejsca przeznaczenia. Jest to jednak niemoliwe. Postaci, z ktrymi spotyka si gwny bohater, zachowuj si nieracjonalnie, s zamknit spoecznoci pen sobie tylko znanych tajemnic. Zachowania postaci s absurdalne.

Inne poetyckie sny:

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

W wierszu bez tytuu zaczynajcym si od sw Ale jest sen, widzenie, wiara, e tam, w grze poeta snuje rozwaania si nad tym, co bdzie po drugiej stronie mierci. Ma nadziej, e czowiek odnajdzie tam to wszystko, czego pragn na ziemi mio, ch zbawiania, wiato. Zastanawia si, czy, kiedy ludzie bd ju duchami, nie bdzie si wydawao, e ziemska egzystencja bya tylko zudzeniem. ycie doczesne tak przedstawione przypomina motyw ycia - snu.

Bolesaw LemianW utworze pt. Dziewczyna sny pojawiaj si jako synonim marze, planw i de. Bracia wierzc w sny postanawiaj pomc paczcej dziewczynie uwizionej po drugiej stronie muru. Cho strac ycie, nie zrezygnuj ze swojego zamierzenia. Po ich mierci ich cienie wezm w donie moty majce skruszy mur. Lecz cienie take poegnaj si z yciem bo nigdy do si nie umiera, jak pisze poeta. Moty pozostan same, ale nie zakocz swej pracy. Bd j kontynuowa do utraty tchu i noc, i dniem. Osign sukces skrusz mur ale dziewczyny tam nie bdzie. Okae si, e by tam tylko gos. Sny kamay. Czy wobec tego byo warto podporzdkowa wszystko marzeniom? Na to pytanie trudno odpowiedzie. Denie okazao si zudzeniem, ale marzenia braci byy przecie a tak pikne, e nie umieli z niego zrezygnowa i wypenili nim cae swoje ycie.

Wisawa Szymborska

Poetka snuje wizj poprawionego, lepszego wiata. W takiej rzeczywistoci mier prawie cakowicie zwizana jest ze snem. Przychodzi bowiem wtedy tylko, gdy kto pi. To w czasie snu czowiek uwiadamia sobie, e wcale nie trzeba oddycha. Bl takiej mierci nie towarzyszy jest ona tylko spokojnym przejciem w krain snu. Wiksze przeraenie zapewnia podmiot liryczny wiersza pt. Obmylam wiat miae trzymajc r w rce.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

W erotyku Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zatytuowanym Sen ten stanowi sposb na przebycie drogi do ukochanego. Podmiot liryczny idzie przez dziwne pola z kwiatami w doniczkach, a take mija jezioro z balii oraz br z rami. W zakoczeniu utworu nie ma jednak oczekiwanego spotkania kochankw ale potknicie si i pogrenie w niebycie. Czyby nastao gwatowne przebudzenie?

Wisawa Szymborska

Podobn funkcj peni sen w utworze Wisawy Szymborskiej pt. Sen. Stan nienia i tutaj jest miejscem spotkania zakochanych. Co wicej - jedynym moliwym miejscem. Ukochany bowiem nie yje, zgin na wojnie, od dawna nie ma go ju na tym wiecie. Jego obraz moe pojawi si jednak po wewntrznej stronie powiek, tylko tam moe bi dawno przestrzelone serce. Senne miejsce spotkania jest niezwyke wszystkie cztery pory roku pojawiaj si naraz, jakby chcc wynagrodzi zakochanym to, czego nie mogli wsplnie przey na jawie. Patki niegu padaj na ziemi, a wrd nich fruwaj motyle. Jedynie krok dzieli kochankw, by posuchali razem szumu muszli jedynego weselnego marszu, jaki dane im bdzie kiedykolwiek usysze.

Krtki sowniczek femmes fatales pojawiajcych si w literaturze

Artemida bogini znana z mitologii greckiej, crka Zeusa i Latony, bliniacza siostra Apollina, opiekunka Amazonek, urodzona na wyspie Delos, gdzie pniej odbieraa cze. Artemida przyrzeka sobie cae ycie spdzi w dziewictwie, stroni od mczyzn. Bezgranicznie powica si owom i yciu w lasach, na onie natury. Pewnego razu myliwy Akteon przypadkowo oglda j nag w kpieli. Rozwcieczona bogini zamienia go w jelenia, a potem rozszarpuj go na mier wasne psy myliwskie. Artemida postrzegana jest jako bezlitosna dziewica.

Artemida w literaturze: Bolesaw Lemian: Akteon.

Balladyna tytuowa bohaterka dramatu Juliusza Sowackiego. Aby zosta on Kirkora, zabija siostr, Alin podczas wyprawy do lasu na maliny. Ta, ktra mia nazbiera ich wicej, miaa polubi mczyzn. Po pierwszej zbrodni nastpi kolejne. Balladyna,aby zagarn wadz pozbdzie si take ma, wyprze si starej matki, ktra bdzie prbowaa popeni samobjstwo. Balladyna nosi na czole znami siostrobjczyni, krwaw niezmywaln plam (por. ze znamieniem Kaina, ktre otrzyma od Boga po zamordowaniu brata). Jednak w kocu Balladyn zbrodniark dosignie kara zginie od uderzenia pioruna, chwil po tym, jak sama na siebie wyda wyrok mierci.

Dalila posta znana z Ksigi Sdziw Starego Testamentu, ukochana Samsona, pogromcy Filistynw posiadajcego nadludzk si. Zostaje przekupiona przez filistyskich wadcw, ktrzy pragn, aby wydaa tajemnic siy niepokonanego dotd Izraelity. Samson nie chce jej jednak tego powiedzie. Kilkakrotnie okamuje Dalil np. twierdzc, e nadludzka moc opuciaby go, gdyby zosta zwizany siedmioma surowymi linami. Kobieta, gdy Samson pi, przy pomocy Filistynw sprawdza to. Samson nie traci jednak mocy. Dalila zarzucajc ukochanemu brak mioci, nalega nadal, by zdradzi jej sw tajemnic. Znudzony cigym ponawianiem pytania, mczyzna mwi Dalili, e sekret jego siy tkwi we wosach, ktre nigdy nie byy obcinane. Dalila wzywa wic Filistynw, ktrzy gol picemu Samsonowi 7 splotw, a potem wi go, olepiaj, a w wizieniu przykuwaj acuchami z brzu, by me ziarna.

Dalila w literaturze: Jan Dobraczyski: Samson i Dalila; Ferdynand Goetel: Samson i Dalila. Dejanira posta znana z mitologii greckiej, ukochana, cho niezwykle zazdrosna ona Heraklesa. Pewnego razu, gdy przechodz z mem przez rzek, centaur Nessos ofiarowuje si, e j przeniesie. Gdy zaczyna ucieka z kobiet na grzbiecie, Herakles zabija go, strzelajc z uku. Przed mierci Nessos mwi jeszcze Dejanirze, e niezawodnym sposobemna wierno ma jest krew centaura. Dejanira bierze jej troch i pierze w niej koszul ma. Gdy Herakles ubiera j, materia przywiera do ciaa i pali je ywym ogniem, Herakles niezwykle cierpi, poniewa cigajc z siebie strzpy tkaniny, obdziera si waciwie ywcem ze skry. Kiedy Dejanira zdaje sobie spraw z tego, co przez sw zazdro wyrzdzia mowi, z rozpaczy wiesza si.

zwizek frazeologiczny koszula Dejaniry co, co sprawia bl, od ktrego nie mona uciec.

Do postaci Dejaniry nawizuje Juliusz Sowacki w tytule dramatu: Fantazy, Nowa Dejanira.

Ewa posta znana z Ksigi Rodzaju Starego Testamentu, matka ludzkoci, przez ktrej ciekawo i nieposuszestwo czowiek zosta wygnany z raju. Skuszona przez Szatana ukrytego pod postaci wa, sprzeciwia si Bogu i zerwaa owoc z drzewa wiadomoci dobrego i zego. Skosztowaa go i podaa mowi, sprowadzajc na cay rodzaj ludzki cierpienie i mier, a na kobiety bl zwizany z narodzinami potomstwa. Ewa jest symbolem grzechu prowadzcego do zguby.

Ewa w literaturze: Mark Twain: Pamitniki Adama i Ewy; John Milton: Raj utracony.

Fedra posta znana z mitologii greckiej, modsza crka Minosa, ona Tezeusza. Podczas nieobecnoci ma Fedra zakochuje si w Hipolicie, swoim pasierbie i postanawia go uwie. Nie udaje jej si to, wic po powrocie ma oskara modzieca o nastawanie na swoj cze. Tezeusz decyduje, e syn musi umrze. Chopiec wyjeda z domu i zabija go smok zesany przez Posejdona. Na wie o mierci Hipolita Fedra popenia samobjstwo. Posta Fedry jest tragiczna; miota si ona midzy mioci niemoliw do spenienia, a prawem moralnym.

Fedra w literaturze: Eurypides: Fedra; Jean Baptiste Racine: Fedra; Sarah Kane: Mio Fedry.

Hela Bertz bohaterka Poegnania jesieni, powieci Stanisawa Ignacego Witkiewicza, jest rozpieszczon bogat ydwk, jedynaczk. Hela jest znudzona codziennoci, czsto rnymi sposoby prbuje popeni samobjstwo po to, aby zazna intensywnych emocji. Jest niezwykle inteligentna, zmysowa i bardzo pikna. Bez skrupuw zdradza ma z Atanazym, maonkiem swej przyjaciki, doprowadzajc j tym samym do samobjczej mierci. Traktuje mczyzn z wyszoci, korzysta ze swych kobiecych wdzikw, by sprawowa nad nimi wadz. Jest w stanie przetrwa w kadych okolicznociach, nawet podczas rewolucji, zmieniajc kochankw, dostosowuje si do nowych okolicznoci. Hela jest stereotypow, rudowos, emanujc seksualnoci femme fatale.

Helena Trojaska siostra Klitajmestry i Dioskurw, najpikniejsza kobieta. Jest on krla Sparty, Menealosa. Afrodyta obiecuje j jednak Parysowi, synowi krla Priama w nagrodza zwycistwo w sporze o urod midzy boginiami. Parys podczas wizyty na dworze Menelaosa wykrada Helen i ucieka z ni do Troi. Rozpoczyna si dziesicioletnia wojna trojaska, w ktr zaangaowani s zarwno bohaterowie, jak i bogowie. W rezultacie Troja zostaje zniszczona, rd krla Priama zamordowany. Menelaos przebacza jednak swojej niewiernej, lecz przepiknej onie, ktra bya powodem tak wielu nieszcz i wraca z ni do Sparty. Helena staje si symbolem zwyciskiej urody i potgi kobiecej.

Helena w literaturze: Eurypides: Helena; Homer: Iliada, Odyseja.

Helena w filmie: Troja, re. Wolfgang Petersen.

Lady Makbet ona Makbeta, tytuowego bohatera sztuki Williama Szekspira. Namawia swego ma do zamordowania krla Dunkana i przywaszczenia sobie jego korony. Tumi w Makbecie wszelkie ludzkie uczucia, jego skrupuy uwaa za przejaw saboci. Po dokonaniu zbrodni nie wytrzymuje jednak ciaru odpowiedzialnoci i zaamuje si psychicznie. Nie potrafi si ju porozumie z mem. Nkaj j majaki, a take cigle pragnie zmy z rk niewidzialn krew zabitego krla. W kocu nie mogc znie duej ciaru winy, popenia samobjstwo.

Medea posta znana z mitologii greckiej, czarodziejka, crka krla Kolchidy, ktra pomaga Jazonowi zdoby zote runo. Uciekajc z ukochanym morduje swojego brata Absyrtosa, ktrego szcztki rozrzuca po drodze, aby opni pocig. Pniej uzdrawia swego tecia, a take przyczynia si do morderstwa stryja Jazona, Peliasa, ktry ginie pokrajany przez wasne crki. Kiedy m chce porzuci Mede dla Kreuzy, crki Kreona, Medea szyje dla swej rywalki sukni, prezent lubny. Gdy krlewna ubiera szat, materia nasczony trucizn przywiera i zaczyna pon. Kreuza ginie w strasznych cierpieniach, a Medea morduje wasne dzieci i na wozie zaprzonym w skrzydlate smoki ucieka do Aten.

Medea w literaturze: Eurypides: Medea;Pierre Corneille: Medea.Medea w filmie: Medea, re. Lars von Trier.

Salome posta znana z Nowego Testamentu, zafascynowany jej zmysowym tacem ojczym Herod Antypas, przyrzeka speni kade yczenie pasierbicy. Za namow matki, Herodiady, Salome da gowy Jana Chrzciciela, wizionego przez Heroda. Jan Chrzciciel gono potpia zwizek Heroda i Herodiady, gdy bya ona wczeniej bratow obecnego ma. Zgodnie z obietnic Salome otrzymuje od ojczyma gow proroka na misie, cho wadca niechtnie spenia t prob. Posta Salome jest symbolem mrocznej zmysowoci.

Salome w literaturze: Oskar Wilde: Salome (dramat); Jan Kasprowicz: Salome (poemat).

Elipsa, zdania eliptyczne

Elipsa (fr. ellipse, z ac. ellipsis, `opuszczenie, niezupeno`) - opuszczenie w zdaniu wyrazu lub wyrazw, domylnych w szerszym kontekcie; inaczej: wyrzutnia np. Ty pjdziesz gr, a ja (pjd) dolin. Jest to wic konstrukcja, w ktrej do penej gramatycznej budowy zdania brak jakiej czci np. orzeczenia, podmiotu. Jednake znaczenia opuszczonych wyrazw mona domyli si z kontekstu. W dialogach utworw narracyjnych i dramatycznych elipsa suy do naladowania mowy potocznej. Ponadto elipsa jest czsto obecna we wspczesnej poezji, sprzyja bowiem zwizoci, skrtowoci wypowiedzenia, skondensowaniu treci, niekiedy rytmizacji.

Np.

Gry cyprysy, a w dole Gaje oliwne.Szczyty, z chmur na czole, W blasku przedziwne.

(W.Broniewski, Persja)

Okadzali brzozowym dymem konie, spod tych ich kocw Wiatr w brzezince strzpi grzywy i kapay rude wiece.

(J.B.Og, Wyjazd wnuka)

Zdanie eliptyczne - zdanie, w ktrym opuszczony jest jaki czon.

Np.

Jaki kram, taki pan (Jaki jest kram, taki jest pan).

Synonimy, homonimy, antonimy, polisemia

Synonim - gr. synnymos -rwnoimienny, wyrazy bliskoznaczne. S najliczniejsz grup wyrazw o podobnym, bliskim znaczeniu. Synonim jest to wic wyraz, a nawet niekiedy dusze okrelenie, ktre pozostaje rwnowane znaczeniu innemu. Czsto owo zastpienie zalene jest od kontekstu, jednake wyrazy te musz posiada identyczny zakres i tre. Ponadto synonimia moe dotyczy form morfologicznych, jak np. profesorowie - profesorzy, czy te konstrukcji skadniowych np. mwi wiersz - mwi wierszem. Naley zaznaczy, e synonimem nie jest rwnowany wyraz pochodzcy z obcego jzyka, chyba e utrwali si on w naszym jzyku (wtedy mamy do czynienia z zapoyczeniem). Mimo bliskoci znaczenia, czsto synonimy rni natenie cechy, czy te po prostu subiektywna postawa osoby, ktra mwi, np. lekarz - konowa. Spotka rwnie mona synonimy regionalne, jak np. kartofle na lsku, ziemniaki lub kartofle na Mazowszu, pyry w Wielkopolskie, grule na Podhalu.

Przeciwiestwem synonimu jest antonim - termin o znaczeniu przeciwstawnym. Chcc poprawnie wyraa si, nie powtarza si i wzbogaca swoje sownictwo, naley sign po Sowniki wyrazw bliskoznacznych, np. S. Skorupki, czy W. Cienkowskiego.

Homonim - gr. homnymos -rwnoimienny. W wskim znaczeniu s to wyrazy o jednakowym brzmieniu oraz pisowni, lecz o odmiennych znaczeniach. Nie s te wyrazy spokrewnione etymologicznie. W szerszym znaczeniu, homonimy to take wyrazy o takim samym brzmieniu, pisowni i wsplnym pochodzeniu, ktre w trakcie rozwoju jzyka zrnicoway si tak bardzo, i uytkownik nie moe zdawa sobie sprawy z ich pokrewiestwa, np. ra - kwiat i choroba. W najszerszym znaczeniu, homonimy to wszelkie wyrazy polisemiczne. Naley jednak zaznaczy, e waciwie o homonimii powinno si mwi tylko wtedy, gdy wyrazy tak samo brzmice maj odmienne pochodzenie. Jeli natomiast identycznie wygldajce formy o rnym znaczeniu maj wsplne pochodzenie, mamy do czynienia z polisemantyzmem. Homonimia jest w jzyku polskim pospolitym zjawiskiem. Przykady: bal - dua zabawa, ale i obrobiony pie drzewa; bez - dziko rosncy krzew, bd przyimek, lub ciastko z ubitego na pian biaka.

Antonim - gr. antnyma, para wyrazw o znaczeniach przeciwstawnych, inaczej przeciwstawno znacze. S to wyrazy, ktre odnosz si do tego samego procesu, lecz skrajnie nazywaj jego cechy np. dobry - zy. S to wic sowa kontrastowe. Istniej rwnie antonimy komplementarne, ktre s parami wyrazw, w ktrych zaprzeczenie jednego powoduje stwierdzenie drugiego, np. On jest onaty On nie jest kawalerem. Do antonimw zalicza si te tzw. konwersje, czyli pary wyrazowe typu oeni si - wyj za m. Antonimy mona tworzy metodami sowotwrczymi, dodajc odpowiednie formanty, jak np. bezpieczny - niebezpieczny, przybywa - ubywa. Niektre sowa mog posiada wicej ni jeden antonim np. lekki - ciki baga, ale powana - lekkamuzyka. Istniej te pary, np. lepa ulica - otwarta ulica, lepy nabj - ostry nabj. Antonimami nie s natomiast wyrazy, ktre nie mog wystpi w podobnym znaczeniu, w takim samym kontekcie np. mwimy ciche porozumienie, lecz nigdy gone porozumienie. Antonim czsto jest wykorzystywany jako rodek artystyczny.

Polisemia - gr. polsmos - wieloznaczny. Jest to wieloznaczno wyrazu, zwizku wyrazowego, przyrostka, sw, wyrae, zda lub innych skadnikw wypowiedzi. Dziki polisemii jzyk moe przekaza niezwykle du ilo informacji, ponadto dziki niej mona wydoby nowe znaczenia sw, co szczeglnie wykorzystuje jzyk poetycki. Przykady: powd - 1) przyczyna, 2) termin prawny oznaczajcy osob pozywajc do sdu; lub jzyk - 1) organ, 2) mowa ludzka

Tre i zakres wyrazu

Abyzdefiniowa jakikolwiek wyraz, pozna jego znaczenie, charakterystyczne cechy, naley posuy si takimi pojciami jak tre oraz