edomir Crnogorac Muriz Spahi

OSNOVI GEOEKOLOGIJE

Banja Luka

Februar, 2012. godine

Prof. dr edomir Crnogorac Prof. dr Muriz Spahi

OSNOVI GEOEKOLOGIJE

Izdava ARTPRINT, Banjaluka

Urednik Vladimira Stijak - Ilisi

Recenzenti

Dr uro Mari, red. prof. Univerziteta u Banjoj Luci Dr Mirko Gri, red. prof. Univerziteta u Beogradu

Tira 200 primjeraka

Tehnika priprema, korektura i tampa

ARTPRINT, Banjaluka

Za tampariju Milan Stijak

Knjiga i njeni dijelovi ne smiju se umnoavati, fotokopirati niti reprodukovati bez saglasnosti autora knjige

PREDGOVOR

Poetak treeg milenijuma oznaava, izmeu ostalog, i nastojanje humane populacije da

smanji destrukciju geografskog omotaa, odnosno destrukciju ivotne sredine. Kriza ivotne sredine nije akutna bolest koja je iznenadila humanu populaciju, niti su procesi, koji su doveli do te krize, izum sadanje generacije. Antropogeni tokovi materije i energije su ve poodavno ukljueni u prirodne tokove i procese. Prvi talas promjena na naoj planeti rezultat je uspona ovjeka i poetka njegove dominacije nad prirodnom sredinom. Sa etikog stanovita, postavlja se pitanje: ima li razlike u paljenju uma od strane ljudi prije 10000 godina radi dobijanja novih poljoprivrednih povrina i krenja uma u XXI vijeku u cilju dobijanja sirovina za industrijsku preradu? Razlika je samo u obimu dominacije (eksploatacije), jer liderska pozicija u okviru ivog svijeta nae planete je dovela do toga da se humana populacija, veoma dug vremenski period svog istorijskog razvoja, nije obazirala na negativne efekte svojih intervencija u prirodnoj sredini. Sve transformacije prirodne sredine, koje imaju antropogeni korijen, a kojih ovjek dugo nije bio svjestan, uvijek su bile praene nizom posljedica po humanu populaciju.

Svojim aktivnostima ovjek je znaajno poremetio odvijanje mnogih prirodnih procesa i praktino ozbiljno ugrozio elemente prirodne i greografske sredine. Te aktivnosti su rezultat, prije svega, demografskog rasta humane populacije koja ipak ima limitirane prostorne i privredne kapacitete na naoj planeti, pa se koncentracija ljudi i privrednih aktivnosti odvija na relativno suenom geografskom prostoru. Zbog toga privredna ekspanzija osim brojnih promjena, vezanih za kvalitet ivota (standard stanovnitva), dovodi i do pojave razliitih negativnih procesa. Prostori intenzivne privredne aktivnosti su ujedno i prostori (izvori) najveeg zagaenja.

Danas ve preovladava miljenje da narueni ekvilibrijum izmeu elemenata prirodne sredine nije mogue ponovo uspostaviti, ali u isto vrijeme jaa uvjerenje da se negativni procesi po ovjeka i ivi svijet mogu, i moraju kontrolisati.

Geografija, kao nauka koja prouava meusobne odnose prirodnih i drutvenih faktora na Zemlji, koja prati i objanjava pojave i procese naruavanja kvaliteta geografskog prostora, ukazuje na puteve/naine razjanjenja tekoa vezanih za sve veu ugroenost ivotne sredine. Kao mostovna nauka (dijelom zalazi u sistem prirodnih a dijelom u sistem drutvenih nauka) geografija je sutinski predodreena za viedimenzionalno i raznovrsno sagledavanje zatite ivotne sredine.

Jedan od zadataka ove knjige je da svojevrsnu krizu ivotne sredine prati i objanjava na poseban, specifino geografski nain. Stoga se geografija razlikuje od ekologije, biologije, hemije, medicine, fizike, prava, ekonomije, sociologije, etike i drugih nauka koje takoe prate krizu ovjekovog prisustva na naoj planeti.

Negativne promjene u geografskom omotau poveale su interes za istraivanja koja se odnose na probleme zatite i ureenja geografskog prostora.

U knjizi je, takoe, naglaen geoekoloki i environmentalni pristup koji odraava strateki interes savremene geografije, kao sistema geografskih nauka, u rjeavanju uzajamnih odnosa dvije grupe elemenata geografske sredine: prirodnih i drutvenih. Termin environmentalni je izveden od engleskog termina Environmental Science (Nauka o ivotnoj sredini). To je u sutini geografski termin (ili termin koji se koristi u geografskim osnovama ivotne sredine) koji treba da amortizuje preiroku upotrebu termina ekoloki (u sutini biolokog termina); etimoloki i jedan i drugi termin imaju korijen u stranim jezicima;

environmentalni afirmie sutinu ivotne sredine i blii je geografskom shvatanju ivotne sredine a ima multidisciplinarni znaaj; termin ekoloki je usko vezan za biologiju i ne odraava drutveno bie ovjeka.

Redoslijed izlaganja (sadraja) je definisan u okviru geografije kao mostovne nauke, odnosno nauke o dinaminim teritorijalnim sistemima, koji su formirani na topografskoj povrini nae planete uslijed meudejstva drutva i prirode, odnosno nauke i o zakonima i zakonomjernostima razvitka i postojanja tih sistema. Preputamo itaocima da sami definiu, nakon itanja ponuenog teksta, vlastiti stav prema zatiti ivotne sredine, kako na globalnom, tako i na lokalnom nivou. Unaprijed zahvaljujemo svima onima koji e knjigu tek itati, oekujui i njihove dobronamjerne primjedbe.

Autori

S A D R A J

GEOEKOLOKI METODSKO METODOLOKI ASPEKTI IVOTNE SREDINE

1. UVOD ........................................................................................................................................... 2. IVOTNA SREDINA ................................................................................................................ 2.1. OSNOVNA POIMANJA (SHVATANJA) IVOTNE SREDINE ........................................... 2.1.1. Pojam ivotne sredine i definicija ........................................................................................... 2.1.2. Nauka o ivotnoj sredini ......................................................................................................... 2.1.2.1. Metodi i metodologija istraivanja ivotne sredine ....................................................... 2.1.3. Prirodna i geografska sredina .................................................................................................. 2.1.4. Ekologija i ivotna sredina ...................................................................................................... 2.1.4.1. Nastanak i razvoj ekologije ............................................................................................. 2.1.4.2. Grane ekologije ............................................................................................................... 2.1.4.3. Ekoloki faktori ............................................................................................................... 2.1.4.4. Ekosistem osnovne karakteristike i definicije .............................................................. 2.1.5. Geoekologija i ivotna sredina ................................................................................................ 2.1.5.1. Landaft (pejza) ............................................................................................................. 3. OSNOVE PLANETARNIH SISTEMA I SISTEMNOST IVOTNE SREDINE ................ 3.1. GEOGRAFSKI OMOTA ........................................................................................................ 3.1.1. Osnovna svojstva geografskog omotaa ................................................................................. 3.1.2. Sastav i struktura geografskog omotaa ................................................................................. 3.2. AKSIOMI, ZAKONI I ZAKONOMJERNOSTI U GEOGRAFSKOM OMOTAU .............. 3.2.1. Aksiomatinost geografskog omotaa .................................................................................... 3.2.2. Zakon cjelovitosti .................................................................................................................... 3.2.3. Kruenje materije i energije .................................................................................................... 3.2.4. Ritminost, ciklinost, i periodinost u geografskom omotau .............................................. 3.2.5. Samoregulativnost geografskog omotaa ............................................................................... 4. METODE I METODOLOGIJA GEOEKOLOKIH ISTRAIVANJA .............................. 4.1. METODE ANALIZE I SINTEZE U GEOEKOLOGIJI ........................................................... 4.1.1. Vrste analitikih i sintetikih postupaka u ocjeni kvaliteta ivotne sredine ........................... 4.2. STATISTIKI METOD U GEOEKOLOGIJI .......................................................................... 4.3. KLASIFIKACIJA KAO METOD U ISTRAIVANJU IVOTNE SREDINE ....................... 4.4. METOD NEPOSREDNOG POSMATRANJA SREDINE ....................................................... 4.5. TELEDEKTECIONE METODE U ISTRAIVANJU IVOTNE SREDINE ......................... 4.6. METODA EKSPERIMENTA U ISTRAIVANJU IVOTNE SREDINE ............................. 4.7. METODE OCJENE I VALORIZACIJE IVOTNE SREDINE ............................................... 4.7.1. Regionalizacija geografskog prostora i valorizacija ivotne sredine ...................................... 4.7.2. Metod kvalitativne valorizacije sredine .................................................................................. 4.8. GEOEKOLOKE PROGNOZE IVOTNE SREDINE ............................................................

5. OSNOVNI DRUTVENOGEOGRAFSKI UZROCI NARUAVANJA KVALITETA IVOTNE SREDINE ...............................................................................................................

5.1. RAST LJUDSKE POPULACIJE I IVOTNA SREDINA ....................................................... 5.1.1. Regionalne razlike demografske eksplozije ............................................................................ 5.1.2. Osnovni izvori ljudske egzistencije i kvalitet ivotne sredine ................................................ 5.2. URBANIZACIJA I IVOTNA SREDINA ............................................................................... 5.2.1. Osnovi tokovi urbanizacije svijeta .......................................................................................... 5.2.2. Savremene etape urbanizacije ................................................................................................. 5.2.3. Geografske posljedice urbanizacije ........................................................................................ 5.2.4. Urbani sistemi pretpostavka optimizacije drutva i prirode ................................................ 5.3. OSNOVNI EKONOMSKOGEOGRAFSKI ASPEKTI IVOTNE SREDINE ........................ 5.3.1. Kratak istorijsko geografski pregled eksploatacije rudnih resursa ...................................... 5.3.2. Energija sveopti pokreta razvoja ovjeanstva ................................................................. 5.3.3. Uticaj energije na kvalitet ivotne sredine .............................................................................. 5.3.4. Budunost mineralnih resursa ................................................................................................. 5.3.5. Prognoze razvoja svjetske energije ......................................................................................... 6. OSNOVNI FAKTORI IVOTNE SREDINE .......................................................................... 6.1. VAZDUH ................................................................................................................................... 6.2. VODA ........................................................................................................................................ 6.3. ZEMLJITE ............................................................................................................................... 7. UGROENI GEOKOMPLEKSI IVOTNE SREDINE ........................................................ 7.1. ATMOSFERSKI KOMPLEKS AEROZAGAENOST ....................................................... 7.1.1. Osobine zagaujuih materija ................................................................................................ 7.1.2. Efekti zagaenja vazduha ....................................................................................................... 7.1.3. Zatita od zagaivanja vazduha .............................................................................................. 7.2. HIDROSFERNI KOMPLEKS .................................................................................................. 7.2.1. Vrste i izvori zagaivanja voda ...............................................................................................

7.2.1.1. Prirodno zagaivanje voda ......................................................................................... 7.2.1.2. Klasifikacija kvaliteta kopnenih voda ......................................................................... 7.2.1.3. Hemijsko zagaivanje voda ........................................................................................ 7.2.1.4. Industrijske otpadne vode ........................................................................................... 7.2.1.5. Fiziko zagaivanje voda ........................................................................................... 7.2.1.6. Bioloko zagaivanje voda .........................................................................................

7.2.2. Zatita voda od zagaivanja .................................................................................................... 7.3. PEDOSFERNI KOMPLEKS ..................................................................................................... 7.3.1. Naini i vrste ugroavanja i zagaivanja zemljita ................................................................. 7.3.2. Erozija zemljita ...................................................................................................................... 7.3.3. Destrukcija zemljita i povrinski kopovi kao oblik fizike degradacije zemljita ................ 7.3.4. Antropogeni uticaji na zemljite .............................................................................................

7.3.4.1. Zagaivanje zemljite vrstim otpadom ...................................................................... 7.3.4.2. Zatita i popravljanje (sanacija) zemljita .................................................................

7.4. BIOSFERNI KOMPLEKS ........................................................................................................ 7.5. RADIOAKTIVNO ZAGAIVANJE IVOTNE SREDINE ................................................... 7.5.1. Definicija radioaktivnosti i jonizujueg zraenja ...................................................................

7.5.2. Doze i jedinice mjerenja radioaktivnog zraenja .................................................................... 7.5.3. Prirodni izvori zraenja ........................................................................................................... 7.5.4. Elektrina i magnetna polja u ivotnoj sredini ....................................................................... 7.5.5. Vjetaka radioaktivnost ......................................................................................................... 7.5.6. Nuklearni otpad i problem bezbjednog deponovanja ............................................................. 7.5.7. Radioaktivna zagaenja nae planete ...................................................................................... 8. MONITORING (KONTROLNI) SISTEM SISTEMI PRAENJA, NARUAVANJA I

ZAGAIVANJA IVOTNE SREDINE ................................................................................. 8.1. POJAM MONITORINGA ......................................................................................................... 8.2. KLASIFIKACIJA SISTEMA MONITORINGA ...................................................................... 9. USKLAENI (ODRIVI) RAZVOJ ....................................................................................... 10. PRILOZI DEKLARACIJA KONFERENCIJE UN O OVJEKOVOJ SREDINI ........ 10.1. DEKLARACIJA KONFERENCIJE UN O OVJEKOVOJ SREDINI .................................. 10.2. RIO DEKLARACIJA O IVOTNOJ SREDINI I RAZVOJU ................................................ 10.3. KONVENCIJA O BIOLOKOM DIVERZITETU ................................................................ 10.4. PRINCIPI PLANIRANJA ODRIVOG GRADA .................................................................. 10.4.1. Zeleni dokument o gradu ...................................................................................................... 10.4.2. Agenda 21. ............................................................................................................................ 10.4.3. Deklaracija o meuzavisnosti za odrivu budunost ............................................................ 10.4.4. Hanoverski principi ...............................................................................................................

1. UVOD

Tokom istorijskog razvoja ljudskog drutva ovjek je planski, stihijski, namjerno i nenamjerno inio i unosio razne promjene u svoje prirodno uokruenje, koje ujedno predstavlja i njegovo stanite njegov ivotni okvir. Uinjene promjene posljedica su neprekidnog nastojanja da svoj ivotni okvir prilagodi svojim tekuim materijalnim i kulturnim potrebama.

Izmjene koje u prirodi ini humana populacija dvostrukog su karaktera. One su najee namjerne, kao neposredan izraz tenji za materijalnom koristi i nenamjerne, kao posljedica stalnog prisustva u prirodnoj sredini.

Sve promjene u okviru prirodne sredine koje izaziva ovjek, redovno su praene nizom posrednih promjena koje ovjek zbog nepoznavanja funkcionisanja geosistema, njegovih zakona i zakonomjernosti nije mogao predvidjeti. Mijenjajui prirodu, ovjek istovremeno preobraava prirodne ivotne zajednice, kojima i sam pripada.

U poetnom stadiju razvoja civilizacije,1 uticaj humane populacije na preobraaj prirodnog okruenja nije se mnogo razlikovao od uticaja zoocenoze. Razvojem svijesti kod ovjeka, postepeno, prioritet predstavlja planski pristup u mijenjanju, prvo njegovog okruenja, a potom i prirodne sredine. U poetku se ovjek neposredno i elementarno koristio prirodom, a promjene nastale u njoj posljedica su njegovog pojednostavljenog pristupa.

Sam razvoj civilizacije je doveo do tenje humane populacije da mijenja prirodu i da prisiljava odreene geokomponente (voda, vazduh, tlo) da joj budu podreene; u sutini tako je ovjek pokuao ovladati prirodom. Promjene koje su na taj nain uinjene u prirodnoj sredini, su znaajne i obimne. Pored velikih korisnih promjena prirodne sredine znaajnih za razvoj metrijalne i duhovne kulture, viestruke su i po razmjerama esto katastrofalne i one neeljene promjene, koje su posljedica neracionalnog i nekontrolisanog koritenja prirodnog okruenja.

Dananji razvoj civilizacije uz snaan uspon privrede, porast ljudske populacije, nezaustavljiv proces urbanizacije i evidentan razvoj nauno tehnike revolucije prepoznatljiva su karakteristika otre konfrotacije izmeu prirodne sredine i drutveno ekonomskog progresa. Nauno tehnika revolucija je u velikoj mjeri stimulisala poveanje proizvodnje i osnaila proizvodne odnose, to je uslovilo viestruke antropogene uticaje na prirodnu i geografsku sredinu.

Poremeeno funkcionisanje geosistema prevashodno je povezano sa neracionalnim koritenjem geokomponenata, posebno vode, vazduha i tla i njihovog povratka u obliku zagaivaa u medij (fiziku sredinu) iz koje su uzeti. Kao takvi oni se ne mogu ukljuiti u velike geografske krune tokove. U pojedinim geosistemima sve su prisutniji sluajevi ekolokih katastrofa, koji su prema nekim miljenjima neizbjene i u direktnoj su vezi sa neracionalnim iskoritavanjem prirodnih resursa. Zbog toga se neminovno nameu brojna pitanja: ta proizvoditi u narednom periodu, kako racionalno koristiti prirodna bogatstva, kako geografsku sredinu dovesti u pribline prirodne okvire ? U tom smislu postoje nauna gledita koja vode na to da bi prirodi trebalo vratiti ono to je od nje uzeto (kamo sree samo pozajmljeno), kako bi ona postala bioloki zdrava, odisala estetikom i bila povoljna za ivot. Ovi problemi su zvanino dobili svoje mjesto u globalnoj svjetskoj politici i ponekad se porede sa politikim krizama koje mogu da prerastu u ratne sukobe. Politike krize su, meutim, vremenski krae, periodino izraajne i regionalno (prostorno) ograniene, a rjeenja najee zavise od politikih dogovora. Za razliku od politikih kriza, kriza uzajamnosti izmeu prirode i humane populacije je, u 1 Civilizacija (nlat. civilisatio) stepen kulture koji dolazi iza varvarstva i na kome se, malo po malo, ovjek privikava da ivi u skladnoj zajednici sa svojima blinjima; u sutini: prosvjeenost, obrazovanost, uljuenost.

sutini, dugotrajan i kontinuiran proces limitiran nivoom drutveno ekonomskog razvoja i brzinom samoregulativnih procesa u prirodnoj sredini. Pored toga, negativni antropogeni procesi u prirodnoj sredini teko se mogu regionalizovati i lokalizovati, jer rijeke, morske struje, vazdune mase i drugi prirodni procesi i pojave teku neovisno od administrativnih granica. Zbog toga ne treba da iznenauje prisustvo nekih insekticida ak na Antarktiku, jer nije postojala nikakva potreba za njihovu upotrebu na ovom ledenom kontinentu, ali su tu dospjeli prekograninom emisijom polutanata.

U razmatranju uzajamnosti ljudskog drutva i prirodne sredine vano je napomenuti da malo koji realan fenomen ili skup problema dobija tako irok spektar vienja i tumaenja, kao to je to odnos prema ivotnoj sredini. Bez obzira da li je rije o polaznim pretpostavkama, o metodama ili pak zakljucima, predvianjima i preporukama, postoji veliki broj razliitih varijanti, opredjeljenja i vrijednosnih stavova koji su esto dijametralno suprostavljeni.

Po jednoj, dosta autoritativnoj, klasifikaciji ovo arenilo je mogue svrstati u etiri osnovne grupe: neo maltuzijanstvo,2 oprezni pesimizam, oprezni optimizam i pan tehnoloki entuzijazam.3

Spektar miljenja, kao to je ve reeno, kree se u vrlo irokom rasponu: od onih koji smatraju da problem uopte ne postoji, do onih koji dre da je nastupio, ako ne i proao, posljednji trenutak da se sprijei kataklizma.

Iza ovako, oigledno, razliitih stavova najee stoje radikalno razliiti interesi. Pri ovome je vano ukazati na jedan posebno zanimljiv fenomen, loji je potencijalno i vrlo opasan. To je interes propagandista i onih koji u ovoj problematici vide lukrativan (unosan) posao. Njihov je interes da diskusija, u kojoj se saoptavaju frapantni argumenti i okirajua apokaliptina predvianja, to due potraje kako bi se zadovoljila italaka publika koja uiva u senzacijalistikim temama. Ovakav pristup koji, naalost, nije rijedak niti beznaajan, cijeloj problematici odnosa prema ivotnoj sredini i prirodi uopte, daje odreen ton arlatanstva i pomodarstva.

Nije potrebno biti pristalica apokaliptine vizije budunosti da bi se uoio i shvatio neracionalan odnos prema prirodi, koji u odsustvu blagovremene korekcije moe dovesti do ozbiljnih posljedica i krize uzajamnosti prirode i ljudskog drutva. Prema tome, sve ovisi o korektivnoj akciji baziranoj na nivou spoznaje funkcionisanja geosistema, a posebno zakona i zakonomjernosti pojava i procesa koji u njima vladaju, kao i od stepena nauno tehnike opremljenosti za praenje i spoznaju tih procesa.

Spoznavati prirodu, njene zakone i zakonomjernosti ne znai njome vladati ve se njoj prilagoavati, u njoj i sa njom ivjeti. Ma koliko uspio izmjeniti prirodu, ovjek ipak ostaje njen sastavni i ovisni dio.

2 Maltuzijanizam (prema engleskom ekonomisti T.R. Maltusu (Malthus) 1766 1834. god.) soc. Uenje po kome se stanovnitvo mnoi geometrijskom progresijom a proizvodnja hrane aritmetikom progresijom, to znai da se siromatvo moe izbjei samo smanjenjem populacije. 3 pan (gr. pan sve; svaki) kao prvi dio rijei oznaava ono to se odnosi na sve, svakoga; sav, svaki, sveobuhvatan, sveopti; tehnologija (gr. tekhnologia sistematsko djelovanje) primjena znanja u razvoju maina kako bi se poboljali uslovi rada i poveao radni uinak); entuzijazam veliko oduevljenje, zanos, polet, ar.

2. IVOTNA SREDINA

2.1. OSNOVNA POIMANJA (SHVATANJA) IVOTNE SREDINE

Odnos izmeu ovjeka i prirode Ako pod pojmom prirode u irem smislu prihvatimo da je to sve to postoji, odnosno da je to ukupnost prirodnih uslova postojanja ljudskog drutva, namee se pitanje uzajamnog odnosa ovjeka i prirode. U poetku svoje evolucije ovjek je u potpunosti zavisio od prirode (ishrana, sklonite, prirodni neprijatelji, elementarne nepogode i dr.). Relativno dug razvojni put ovjeka, uz stalni napredak materijalno tehnikih sredstava, doprinio je da ovjek danas svojim aktivnostima utie na prostor kojim je okruen. Malobrojni su prostori nae planete iji je sadanji izgled rezultat prirodnog razvoja. Mnogo je vie prostora na Zemlji iji je izgled izmijenjen djelovanjem ljudi. Poveanje ljudske populacije uslovilo je naseljavanje prirodnih predjela i njihovu transformaciju. Savremeni ovjek se danas, na poetku III milenijuma, nalazi pred jednim od najveih izazova u toku svog postojanja. S pravom se postavlja pitanje: ta preduzeti da se prebrodi kriza izazvana vievjekovnom eksploatacijom nae planete, odnosno kriza izazvana viestrukim zagaenjem prirodne sredine? Moramo se suoiti s injenicom da raspolaemo s ogranienim zalihama neobnovljivih ili sporo obnovljivih prirodnih resursa4. Krajnji je as da se zaustavi zapoeto razaranje doskora stabilnih glavnih vrsta prirodnih resursa: Suneve energije, vode, zemljita, mineralnih resursa, biljnih resursa i resursa ivotinjskog svijeta. Svjedoci smo (i sauesnici) promjene klime (negativni efekat "staklene bate"), zagaivanja atmosfere, hidrosfere i litosfere (pedosfere), nestajanja brojnih biljnih i ivotinjskih vrsta5, a sve to zbog nemara ovjeka, odnosno ljudskog drutva u cjelini. ovjek je uzrok "demografske eksplozije" koja djelimino izaziva glad, bijedu i ratne katastrofe na naoj planeti, a kako zakljuuje veliki broj kompetentnih naunika "ovjek je nesumnjivo glavni vinovnik sukoba izmeu razvoja globalne civilizacije i razvoja prirodnih sistema na Zemlji". Jedan od prvih odgovora geografije i komplementarnih nauka bio je konkretno preduzimanje aktivnosti za zatitu geonasljea6 u sistemu prirodnih vrijednosti. Objektivno gledajui, danas je sve vei broj nauka koje se bave odnosima uzajamnog (interakcijskog) dejstva izmeu prirode i ovjeka. Odnos ovjeka (ljudskog drutva) i ivotne sredine moemo (esto i moramo) posmatrati samo kroz interdisciplinarni, odnosno multidisciplinarni pristup7, sa veoma znaajnim sadrajem i obimom pojmova i termina. U okviru ovog kompleksnog odnosa ovjeka i prirode funkcionie niz naunih disciplina i oblasti koje se bave, u skladu sa svojim predmetom i ciljem istraivanja, konkretnim problemima ivotne sredine. Doprinos bliem definisanju sistema ovjek ivotna sredina i konkretnijem odreenju predmeta prouavanja ovog sistema dao je akademik Sinia Stankovi jo 1933. godine u svom djelu Okvir ivota u kome kae: "Pojam o zavisnosti ovjeka od njegove ivotne sredine

4 franc. ressource sredstva, zalihe, izvor sirovina (npr. uma je resurs, a drvo je sirovina). 5 Danas je oko 350 vrsta ptica i blizu 300 vrsta sisara pred istrebljenjem, a ak 20.000 biljnih vrsta zauvijek moe nestati sa nae planete.

6 Geonasljee ine sve geoloke, geomorfoloke, hidrogeoloke, pedoloke i posebno antropoloke vrijednosti. 7 lat. inter u sloenicama: meu, izmeu, za vrijeme; multi, lat. mnogo, vie, mnogostruki; disciplina (lat.disciplina)- ima vie znaenja, a jedno je: neka grana nauke (nauna disciplina).

nimalo nije nov. Njime se slui i laik kad u svakodnevnom govoru iznosi tvrdnje da je ovjek zavisan od svoje okoline, da je proizvod prilika i tome slino. Takvim tvrdnjama eli da se izrazi realan odnos koji ovjeka vezuje za njegovu neposrednu okolinu i koji je neophodan uslov njegove egzistencije. ovjek nije samo lan ue drutvene zajednice nego u isto vrijeme i lan jedne daleko ire zajednice koju ini cio ivi svijet oko njega". Problematika ivotne sredine odavno je prevazila nivo akademskih rasprava; to je problematika koja je veoma iroka i raznovrsna, ali je istovremeno jedinstvena. Otuda se problemi ivotne sredine mogu prouavati (rjeavati) sa razliitim pristupima: "geografski, ekoloko-bioloki, hemijsko-fiziki, tehniko-tehnoloki, urbanistiki, zdravstveno-higijenski, drutveno-ekonomski, filozofski, etiki, estetski i dr" (Matovi, 1994). S pravom se, dakle, govori o multidisciplinarnom pristupu u zatiti ivotne sredine. Mjesto i uloga geografije u zatiti ivotne sredine je sigurno meu vodeim naukama. Zanimanje geografa za oblast(i) zatite nae planete u svim segmentima datira od poetka razvoja geografije kao nauke. Geografija kao nauka o dinaminim teritorijalnim sistemima, koji su formirani na Zemljinoj povrini uslijed meudejstva drutva i prirode, i o zakonima i zakonomjernostima njihovog razvitka i postojanja, je mostovska nauka izmeu tzv. prirodnih, drutvenih i primijenjenih nauka. To znai da je geografija interdisciplinarna nauka, to joj omoguuje da rjeava sloene meudisciplinarne probleme.Ona je, u skladu sa svojim naunim opredijeljenjima, polazila od fundamentalnih prouavanja prirodne sredine. Ta prouavanja su uvijek nastojala da objasne uzrono posljedinu vezu na relaciji priroda drutvo, pri emu su jasno naglaeni procesi koji proistiu iz te veze. Svoju opredijeljenost da aktivno uzmu uee u rjeavanju geoekolokih problema (problema ivotne sredine) geografi su potvrdili odravanjem Prvog meunarodnog internacionalnog kongresa o ivotnoj sredini (1975. godine).

Uzroci neravnotea u prirodi Osnovni uzrok naruavanja kvaliteta ivotne sredine je ljudska populacija8. Rast ljudske populacije poprima, po miljenju mnogih autora, zastraujue dimenzije. Ukoliko bi svjetsko stanovnitvo zadralo udvostruenje svakih 50 godina ( po nekim projekcijama svake 33 godine), ve za 100 godina broj ljudi na naoj planeti bi iznosio oko 18 milijardi. Teko je pretpostaviti ta bi u tom sluaju bilo polovinom treeg milenijuma kada bi se broj ljudske populacije umnoio oko 3.000 puta i dostigao ukupnu koliinu ive materije (biomase) na Zemlji. Ve 4.200. godine masa ljudskih tijela bi se izjednaila sa masom nae planete9. Jasno je da poveanje stanovnitva na Zemlji (bez obzira koliko ono stvarno iznosilo) prisiljava ovjeanstvo da trai nove izvore egzistencije u sredini koja ga okruuje. Posljedice su sve intenzivnije crpljenje i iskoritavanje prirodnih resursa, odnosno sve vea ugroenost, zagaenost i poremeaj ravnotee pojedinih elemenata ivotne sredine. Poveanje potrebe za hranom zahtijeva sve intenzivnije korienje hemijskih sredstava u cilju poveanja prinosa po jedinici povrine10. Standard ivljenja je doveo do poveanja

8 Ovdje se misli na posredan i neposredan uticaj rasta ljudske populacije. 9 Rije je, naravno, o teoretskom proraunu, jer postoje brojni mehanizmi koji e biti koriteni kod kontrole prirodnog prirataja na naoj planeti.

10 Agrohemikalije, poznatije kao pesticidi, iroko se koriste protiv: insekata- insekticidi, gljivica i plijesni fungicidi, korova herbicidi, glodara rodenticidi, crva akaricidi, mekuaca moluscidi; preko 250 aktivnih supstanci pesticida u preko 1000 industrijskih preparata za zatitu biljaka.

hemijskih noksi11 u ivotnoj sredini. Za neke hemijske nokse je poznato da imaju kancerogeno12, teratogeno13 i mutageno14 dejstvo. Postoji itav niz hemijskih jedinjenja iji je efekat na iva bia do danas nedovoljno ispitan. Godinja koliina otpadaka je u stalnom porastu zbog porasta broja stanovnika. Novi urbani megapolisi (ogromni gradovi sa vie od deset miliona stanovnika), sa ogromnom koncentracijom stanovnika i komunalnih objekata, troe tolike koliine energije da se na geografskoj karti svijeta sve vie registruju svojevrsna "ostrva toplote". Neki od tih gradova su, kao npr. Meksiko Siti, "eljni" kiseonika. Potrebno je pronai nain kontrolisanog rasta gradova (bez obzira na njihovu veliinu) i nain poveanja kvaliteta ivotne sredine u njima, uz racionalno korienje svih proizvodnih i radom stvorenih vrijednosti. Planiranje naselja je opteprihvaena mjera urbanizacije svijeta, a sprovodi se saglasno stepenu razvijenosti i mogunosti odreenog drutva. Osnovni urbanistiko-higijenski princip planiranja samog sadraja naselja je zoniranje - "plansko i racionalno korienje prostora naselja uz tenju za postizanje optimalnih uslova funkcija naselja i zatite zdravlja stanovnitva" (Kristoforovi-Ili, 1998). 2.1.1. Pojam ivotne sredine i definicije Posljednja decenija drugog milenijuma je period kada su problemi vezani za ivotnu sredinu prestali samo biti u fokusu interesovanja naunika. Javlja se znatan broj meunarodnih organizacija15, organizovanih vladinih i nevladinih organizacija; osnivaju se brojna udruenja, instituti, istraivaki centri, eko-pokreti i slino. Ono to daje specifinu teinu jednoj takvoj plimi interesovanja jeste i pojaani interes politiara svih rangova, od lokalnog do globalnog. Svi skupa, bilo institucionalno, bilo pojedinano, upozorili su na sve izvjesniju globalnu ugroenost. Istina je da je ve 1970. godine stiglo prvo upozorenje od strane Rimskog kruga. To je bila grupa naunika i investitora koji su "upozorili na granice rasta i na meuzavisnost: porasta broja stanovnika na planeti, proizvodnje hrane, industrijskih i energetskih aktivnosti, potronje mineralnih i energetskih sirovina i zagaenosti ivotne sredine" (Meadows, 1976). Danas je sve ee, od svakodnevnog govora do razliitih medija i institucija, u upotrebi termin (izraz) ivotna sredina. Ve od Rimskog kruga (1970. god.), kada se znaajnije akcentiraju problemi ovjekove sredine, u upotrebu ulaze termini (sintagme): "ovjekova ivotna sredina","ovjekova ivotna i radna sredina", "prirodna okolina", "sredina", "habitat", "okolina", "okoli", "okruenje", "milje"16, "ambijent", "ljudska sredina" i dr. Treba naglasiti da se pojam ivotna sredina i pojam ovjekova sredina (koji je nieg nivoa optosti) u teoriji i praksi esto poistovjeuju. Ova dva pojma, ali i naprijed navedeni pojmovi (slinog sadraja ali razliitog obima) u svakodnevnom govoru, naunoj, strunoj i nastavnoj literaturi se koriste u sklopu razliitih veza, ali, isto tako "i sa najrazliitijim tumaenjem i znaenjem" (Milini, 2001).

11 lat. noxa noksa: teta, kvar; u medicini: naziv za svakog uzronika ili za svako djelovanje koje izaziva bolest. 12 Kancerogen koji stvara rak. 13 Teratogen koji uzrokuje nakaznost ploda. 14 Mutagen promjene u nasljednim osobinama. 15Opirnije o ovome vidjeti vidjeti: Mr Dragoljub Todi, Dr Vid Vukasovi, Meunarodne organizacije i

meunarodna saradnja u oblasti zatite ivotne sredine, Prometej, Novi Sad, 1999. 16 franc. milieu sredina, okolina, drutvo, krug u kojem se neko kree.

Problem definisanja pojmova iz oblasti ivotne sredine

Formiranje i razvoj pojma17 (pojmova) usko je povezan sa razvojem jezika. Zapravo, mislimo pojmovima, a sluimo se rijeima. Stoga je od velike vanosti, posebno u nastavi, da se pravilno koriste struni termini (izrazi) u okviru pojedinih naunih oblasti. Iza svakog termina treba da stoji bogat sadraj pojma, a do tog sadraja treba stii putem raznih faza ulnog i logikog saznanja. Jezik postaje sve znaajniji, posebno kad se pri usvajanju pojmova udaljavamo od pojmova koji predstavljaju konkretan predmet ili pojavu, odnosno dolazimo do usvajanja apstraktnih pojmova, a takvi su sve prisutniji u nauci o ivotnoj sredini. Stoga, na planu terminologije18 u nauci o ivotnoj sredini, naunoj i nastavnoj literaturi, treba obezbijediti da se nastavno-nauna terminologija standardizuje. Nedostatak tih standarda oteava naunu i nastavnu komunikaciju. Terminologija u oblasti ivotne sredine se moe definisati kao zbir (skup) izraza, rijei, koje imaju znaenje niza naunih oblasti i kojima se slue te prirodne, drutvene i primijenjene nauke. Nastavno-nauna terminologija ivotne sredine dio je jezika kojim inae govorimo, jedan od slojeva srpskog jezika, odnosno jedan od slojeva jezika naroda na odreenom geografskom prostoru. Da bi termin bio funkcionalan treba da posjeduje pozitivna svojstva, a jedno od bitnih svojstava je jednoznanost (monosemantinost), ali to nije est sluaj. U oblasti ivotne sredine ima dosta termina koji su polisemantini (vieznani) i oni donekle oteavaju komunikaciju u ovoj oblasti. Jedan dio termina u oblasti ivotne sredine je nastao unoenjem stranih rijei, dok posebnu grupu ine prevedeni strani termini koji se ne upotrebljavaju u optem jeziku, a predstavljaju rijei koje (odgovarajua) nauka treba. Problem terminologije iz oblasti ivotne sredine i zatite ivotne sredine je rezultat multidisciplinarnosti same ivotne sredine. To prouzrokuje odreenu konfuziju u terminima, jer svaka nauna oblast, koja participira19 svoje sadraje i pojmove u oblasti ivotne sredine, ima svoje termine, od kojih je veliki broj iz razliitih jezika . Zbog toga je u prezentaciji sadraja iz ivotne sredine zapaeno prisustvo polisemantinih termina, zatim termina koji nemaju adekvatan prevod u naem jeziku, a sve ee se javljaju sintagme i kovanice koje nisu u duhu naeg jezika. Posljednju deceniju proteklog milenijuma u oblasti zatite ivotne sredine obiljeava vei broj naunih skupova, simpozijuma, savjetovanja i dr. gdje se nastoje postaviti (neki) odreeni principi koji bi trebalo da vae kod obrazovanja pojmovnog sistema ivotne sredine. To je teak zadatak, ne zbog deficita termina, nego zbog injenice da je zatita ivotne sredine skup svih postojeih nauka usmjeren u cilju ouvanja "ljudi kao misaone ive vrste".

D. Veselinovi (1996) smatra da ako sve one discipline koje sainjavaju zatitu ivotne sredine imaju svoju odreenu terminologiju, onda treba da iskoristimo tu postojeu terminologiju, koju je veliki broj ljudi razraivao u svojim matinim disciplinama. Mogue je usklaivanje terminologije iz razliitih naunih disciplina i time bi se znaajan dio posla obavio. To podrazumijeva znaajnu racionalizaciju, ali i problem preuzimanja definicija za odreeni termin, odnosno primjena tog termina Ne treba po svaku cijenu preuzeti

17 Najoptije reeno pojam je zamisao nekog predmeta; pojam je u odnosu na rije misaoni sadraj rijei (termina). 18 Skup vjetaki napravljenih strunih izraza termina neke naune oblasti. 19 Participirati imati uee u neemu.

termin iz jedne naune discipline neselektivno primijenjivati u svim disciplinama i zbog injenice da taj termin moe oznaavati razliite pojmove u razliitim naunim oblastima. Isto tako, potebno je usvojiti definicije koje su date u osnovnim naunim disciplinama. Brojni autori, iz govornog podruja bive SFRJ, postavljaju opravdano pitanje upotrebe tuice (stranih termina), pored termina koji ve postoje u domaem jeziku20. S druge strane, kada je u pitanju pojmovni sistem ivotne sredine, injenica je da mi kasnimo u razvijanju sopstvenog jezika (sopstvenih adekvatnih termina); vrijeme prolazi a sve vie je u upotrebi mnogo stranih termina, posebno iz engleskog jezika. Mora se priznati da na jezik nije (bio) u stanju, nije pratio i ne moe (objektivno ili subjektivno) da prati ekspanziju stranih termina.

Definicije ivotne sredine Kada se govori o ivotnoj sredini, najee se misli na geografski prostor i ambijent (drutvo) u kojem ljudi ive i rade. S obzirom da se u ivotnoj sredini odvija ivot svih vrsta na naoj planeti, to sutina pojma ivotna sredina asocira na Zemljinu povrinu ili pojedine njene dijelove koji su naseljeni ivim organizmima. U literaturi na engleskom jeziku najee se sreu izrazi "Mans Environment","Environment", ili pak "Human Environment", na francuskom "l'environment humain", na ruskom "Okruajuaja sreda eloveki", na njemakom "Umvelt", na panskom "Medio ambijente"21. Brojni su autori koji su definisali (i pokuali definisati) pojam ivotne sredine22, pa emo u nastavku teksta izdvojiti samo karakteristine definicije i tumaenja. Nije mogue obuhvatiti sva suprostavljena shvatanja ivotne, i u okviru nje, ovjekove sredine, najprije zbog predmetizacije pristupa (geografski, ekoloki, bioloki, medicinski, socioloki, pravni...), ali i zbog diferencijacije u obimu poimanja. M. Ljeevi (1997) naglaava da su "pojmovi ovjekova ivotna sredina i ovjekova okolina zbog svoje upotrebe postali sinonimi, tako da se upotreba bilo kog od ovih termina moe smatrati ispravnom". Meutim, A. Milini (2001) smatra da "u uslovima nauno tehnikog progresa ovakvo shvatanje se ne moe sasvim opravdati, jer ovjek je, potpomognut svojim izumima, postao sposoban da proiri znaenje pojma ovjekove okoline u odnosu na pojam ovjekove ivotne sredine". D.. Markovi23 je miljenja da izmeu termina "ovjekova okolina" i "ovjekova sredina", za oznaavanje ukupnosti uslova i uticaja u kojima ovjek ivi, treba prihvatiti (i upotrebljavati) termin "ovjekova sredina". Za prihvatanje termina "ovjekova sredina" postoje dva osnovna razloga. Prvo, termin sredina upotrebljava se za oznaku ne samo skupa prirodno datih okolnosti u kojima nastaje i razvija se neko bie, ve i za oznaku okvira u kome se neto zbiva i u kome, za razliku od prirodne sredine, djeluju ljudi uspostavljajui meusobne odnose24.

20 Ovaj problem je prisutan na svim govornim podrujima bive SFRJ. 21 Vid Vukasovi: Zatita ovjekove sredine, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 1980. 22 Za pisanje ove knjige korieno je preko 100 naslova domae i strane literature tako da je nepotrebno svaki put

navoditi imena autora (kod definicija ivotne sredine), najvie iz razloga to mnoge definicije i zakljuci su skoro identini za veinu autora, i mogu se smatrati zajednikim stavom veine autora.

23 Opirnije o ovome vidjeti: D..Markovi, Socijalna ekologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1996.

24 Popularna enciklopedija, BIGZ, Beograd, 1976., str.1041.

Drugo, ovjek nije samo prirodno bie. On je i drutveno bie. On gradi uslove svoje egzistencije stvarajui drutvo "za koje se moe rei da predstavlja viu formu u razvoju materije"25 . Pojmovna odrednica ivotna sredina javlja se vrlo rano, jo u antikom periodu. U ranim zapisima Herodota i Plinija nailazimo na svjedoanstvo o ueu ovjeka u mijenjanju prirodnog ekvilibrijuma26. Poznata je Hipokratova rasprava Vazduh, voda i poloaj mjesta u kojoj se klimatski uticaji dovode u vezu sa fizikim i psihikim osobinama stanovnitva. Aristotel,Teofrat, Platon i dr. su mnoge pojave u drutvenoj sferi ivota objanjavali uticajem prostornih faktora. No, i pored tako ranih shvatanja o pojmu ivotne sredine, tek u XX vijeku raste sve vea upotreba izraza ivotna sredina, uz pojavu sve veeg broja definicija. ivotna sredina je prirodni "okvir ivota" u kome sva iva bia ive i djeluju, mnogostruko povezana uzajamnim uticajima (Stankovi, 1933, 1977)27. Stankovi je takoe za pojam "ivotna sredina" dao i sljedea dva termina: "ivotni prostor" (1939) i "ovjekov okvir ivota" (1966). Pod spoljanjom ili ivotnom sredinom podrazumijeva se kompleks svih uticaja koji na biljke ili ivotinje djeluju na onom mjestu na kome one ive. Ti uticaji dolaze od neive i od ive prirode, date u okolini koja okruuje biljke i ivotinje (Jankovi, 1963, 1977)28. Sredina je agregat29 okruujuih stvari, uslova i uticaja. Sredina je zbir uticaja koji modifikuju i odreuju razvoj i oblike ivota (Medows, 1970). Sredina je istovremeno i cjelina i jedinstvo ivotnih zajednica razliitih organizama i njima naseljeni prostor. Prema definiciji datoj u britanskom rjeniku pojmova za oblast ivotne sredine (Gilpin, 1976), pod ivotnom sredinom podrazumijeva se prostor (region), okolina ili okolnosti u kojima bilo ko egzistira, dakle: sve ono to je izvan organizma. Stvarna ivotna sredina je sve ono to je izvan organizma, a to djeluje na njega. ivotna sredina ljudskih bia podrazumijeva abiotike faktore zemljita, vode, atmosfere, klime, zvuka, mirisa i ukusa, i biotike faktore: ivotinje, rastinje, bakterije i viruse, kao i drutvene faktore (Gilpin, 1976). Pod ivotnom sredinom podrazumijeva se cjelokupan sistem meuzavisnosti prirodnih i antropogenih stvari i pojava u kojima protie rad, ivot i odmor ljudi. Pojam "ivotna sredina" ukljuuje socijalne, prirodne i vjetaki stvorene fizike, hemijske ili bioloke faktore, odnosno sve ono to direktno ili posredno dejstvuje na ljudski ivot i djelatnosti (Nikitin, 1980). ivotna sredina je sve to djeluje na organizam tokom trajanja njegovog ivota (Enger et al.,1989). Pod pojmom ivotne okoline podrazumijeva se sve ono to okruuje ovjeka: vazduh, tlo, voda, vegetacija i ivi svijet koji egzistira u tri sredine, meusobno povezane u dinaminu ravnoteu (ukovi, 1990). ivotna sredina je kombinacija spoljanjih biolokih i nebiolokih faktora koji utiu na ivot elije i organizma (Cunningham Saigo, 1990).

25 Kolbasov Oleg Stepanovi: Ekologija-politika-pravo, (str. 9), "Nauka", Moskva, 1976. 26 Ekvilibar, lat. ravnotea. 27 S. Stankovi: Okvir ivota, Glas, Beograd, 1977. 28 M. Jankovi: Savremeni nauno-teorijski aspekt odnosa ovjeka i biosfere, Zbornik radova SANU ovjek i

ivotna sredina u Srbiji, Glas, Beograd, 1977. 29 lat. aggregare pridruiti; gomilanje, udruivanje, sjedinjavanje; agregat skup istovrsnih estica.

ivotna sredina je okruenje nekog organizma, ukljuujui rastinje, ivotinje i mikroorganizme sa kojima je u interakcijama (Ricklefs, 1990). ivotnu sredinu predstavljaju fiziki, hemijski i bioloki faktori koji djeluju na organizme. ivotna sredina u uem smislu je sve ono to je izvan cjeline organizma (Tarman, 1992). ivotna sredina organizma ili okvir ivota obuhvata sve ono to okruuje organizam i neposredno ili posredno djeluje na njegovo stanje, razvie, rast, duinu ivota, razmnoavanje itd. Pod ivotnom sredinom organizma podrazumijeva se skup raznovrsnih ekolokih faktora ili odgovarajuih elemenata spoljanje sredine (fizike, hemijske ili bioloke prirode) u odgovarajuem prostornom okviru, koji neprekidno djeluju na organizme i za koje su vezani svojim ivotnim potrebama (Savi, Terzija, 2002).30 Na geografskom prostoru bive SFRJ31, u naunoj i nastavnoj literaturi, naroito u zakonskim i drugim spisima ee je korien termin "ovjekova sredina". Vei broj autora smatra da je bolje da se koristi sintagma32 ivotna sredina, jer "iako je ovjekov uticaj na planeti ogroman, nije svaka sredina samo ovjekova. irom prostora planete Zemlje, postoje razni vidovi ivota i ivih organizama koji nastanjuju svaki prostor, a u svakom prostoru nije ovjek" (ukanovi, 1996). Za svaku teritorijalno-politiku zajednicu (integraciju vie drava, dravu, regiju, entitet i dr.) za probleme ivotne sredine, osim eksperata iz tangirajuih naunih oblasti, bitna je zakonska regulativa. Na geografskom prostoru bive SFRJ, neke novoformirane drave su se opredijelile za pojedinane zakone , a neke (Srbija i Crna Gora) za sveobuhvatne zakone koje prati niz pojedinanih pravilnika za zatitu i ostale propise u vezi sprovoenja odreenih mjera zatite. U Bosni i Hercegovini je, u okviru "EU PHARE" (projekta"Izrada zakonodavstva u oblasti zatite ivotne sredine (okolia)") donesen Zakon o zatiti ivotne sredine (Republika Srpska)33, odnosno Zakon o zatiti okolia (Federacija Bosne i Hercegovine). U ovom zakonu (l.4, alineja 5,) ivotna sredina se definie : "ivotna sredina -podrazumijeva komponente ivotne sredine, odreene sisteme, procese i strukturu ivotne sredine". Smatramo da je svaki komentar ovakvoj definiciji nepotreban. Na kraju ovog odjeljka moemo, ipak, zakljuiti da je u naprijed citiranim definicijama raznih autora sutina ista: ivotna sredina je sve ono to okruuje ovjeka, odnosno ivo bie (organizam) sa meusobnim dejstvom. ivi svijet, odnosno organizmi egzistiraju, ili u jednoj, ili u vie geosfera geografskog omotaa: litosferi, atmosferi i hidrosferi. U geografski omota (kompleksnu geografsku sferu), osim navedena tri omotaa (lito, atmo i hidro) ulazi i biosfera koja predstavlja ukupnost ivih organizama i prostire se u tankom sloju na kontaktu navedenih triju sfera. 2.1.2. Nauka o ivotnoj sredini Nauka o ivotnoj sredini ("Environmental Science") relativno je nova multidisciplinarna i generalistika nauka (Cuningham, Saigo, 1990). O predmetu njenog prouavanja ne postoji opta saglasnost (kao to ne postoji ni terminoloka saglasnost oko naziva ove mlade naune discipline).

30 Savi, I., Terzija, V., (2002): Ekologija i zatita ivotne sredine za I razred srednjih strunih kola, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Istono Sarajevo 31 Jugoslavija, koja je do aprila 1992. godine bila subjekt meunarodnog prava kao SFRJ, bila je aktivna u

ostvarivanju meunarodne saradnje u oblasti zatite i unapreivanja ivotne sredine. 32 Sintagma skup od dvije ili vie rijei koje u reenici ine cjelinu za sebe i kao takvi, kao sklop, imaju znaenje u

reenici, a svaki dio ima svoju vrijednost tek u spoju s drugim dijelovima reenice. 33 Slubeni glasnik, broj 53, god.XI, Banjaluka, 24. avgust 2002.

Kontraverznost oko definisanja nauke o ivotnoj sredini dovodi do toga da se, jo uvijek, kod nekih autora osporava njeno mjesto u sistemu (prirodnih i drutvenih nauka). Sam nastanak i razvoj nauke o ivotnoj sredini odraz je sve veeg interesovanja niza naunih disciplina za probleme ivotne sredine. Stoga nastanak ove multidisciplinarne, odnosno interdisciplinarne nauke treba sagledati i pratiti u logikoj povezanosti prirodnih, drutvenih i tehnikih nauka; nauka koje spadaju u krug nauka koje nastoje da rijee probleme u upravljanju ivotnom sredinom. Nastanak i razvoj nauke o ivotnoj sredini u uskoj je vezi sa irenjem ideje (misli) da se fizis34 i ljudsko drutvo (human society) ne mogu izolovano posmatrati. Da bi se ovladalo problematikom ivotne sredine dolo se, vrlo brzo, do saznanja da nije samo dovoljna, niti samo potrebna, eksplikativna (objanjavajua) uloga prirodnih nauka; potrebno je da se sa ovom problematikom, sa istim intenzitetom bave i drutvene i tehnike nauke. Znai, nauka o ivotnoj sredini je sintezno-kompleksna nauna oblast. Objedinjava dio prirodnih nauka (geografija, biologija, hemija, fizika i dr.) , drutvenih nauka (ekonomija, pravo, sociologija, etika i dr.) i tehnikih (primijenjenih) nauka. Bilo je i ranije pokuaja da naune oblasti koje prouavaju promjene u ivotnoj sredini budu obuhvaene u okviru jedne zajednike. Taj teret je jedno vrijeme pao na ekologiju (Di Castri et al.,1981). Takoe, bilo je prijedloga da se naukom o prostoru objedine i sintetizuju one naune discipline i djelatnosti iji aspekti direktno utiu na promjene u prostoru ivotnoj sredini, ili planiranjem (demografija kao osnova za planiranje, urbanizam, arhitektura, graevinarstvo, prostorno planiranje) ili izgraivanjem sredine i njenim korienjem, kao recimo tehnike nauke (posebno tehnologija, umarstvo, poljoprivreda, organizacija upravljanja i korienja prostora)35. Na filozofsko-sociolokom planu takoe je bilo razmiljanja o jednoj objedinjavajuoj (sinteznoj) nauci, koja bi objedinila drutveni, fiziki (prirodni) i mentalni (umni) pogled na prostor ivotnu sredinu (Lefebre, 1975). Kada je u pitanju grad (urbana cjelina), takoe se ukazivalo na potrebu kombinovane nauke i prakse koja bi mogla da poslui za donoenje strategije o daljem razvoju (Vujovi, 1979). Jedno od bitnih pitanja, sa jo nedefinisanim odgovorom, je: koja nauka (nauna oblast, nauna disciplina) predstavlja fundament36 za nauku o ivotnoj sredini? Neki autori (ukanovi, 1996) smatraju da je to ekologija. M. ukanovi kae da je poznavanje opte ekologije i ekologije ovjeka (to bi moglo da znai i korienje "primijenjene ekologije") neophodno za sve struke koje interveniu u ivotnoj sredini. D. . Markovi (1996) smatra da odnos ovjeka i njegove ivotne sredine nije i ne moe biti predmet prouavanja samo jedne nauke. Uslijed sve sloenije strukture ljudskog drutva, odnosa u drutvu i odnosa ovjeka prema prirodi, odnos ovjeka i njegove ivotne sredine postaje sve sloeniji. Zato, kako se ukazuje, samo skup meusobno povezanih nauka koje imaju za svoj objekat istraivanja ovjeka, u bilo kom vidu, mogu odgovoriti na postavljena pitanja odnosa ovjeka prema prirodi i njegovoj ivotnoj i radnoj okolini (Berberovi, 1984). Ve smo istakli da je geografija mostovna nauka izmeu tzv. prirodnih, drutvenih i primijenjenih nauka. Shodno tome savremena geografija je, ne samo najpozvanija, ve i najodgovornija u prouavanju uzrono-posljedinih veza i odnosa izmeu prirode i drutva.

34 gr. fysis priroda. 35 Geddes,P., Cities in Evolution, London, 1949. 36 lat. fundere osnovati; fundament temelj, osnova, baza.

Kao sistemska i kompleksna nauka, geografija raspolae velikim brojem informacija o zakonomjernom razvitku prirodne sredine, prirodnim resursima, stepenu i formama njihovog iskoriavanja. U novije vrijeme esto se spominje i ekologizacija geografskih znanja. Svako ko je detanjnije izuavao istoriju geografske ideje zna da je geografija, jo od Strabona, ekologizovana, kada ekologija pojmovno nije bila ni odreena (definisana). Iako se ekoloki pristup i ekoloko miljenje sreu jo u djelima antikih mislilaca, antiki Grci nisu koristili taj termin. Poetna (antika) istraivanja bazirana su na stanitu ojkumeni37 , to je (u sutini) korijen i rijei ekologija. (P)ostaje neobjanjivo zato urboekolozi, geoekolozi i socijalni ekolozi ne spominju (ili moda to ne znaju) da su geografi predvidjeli u svojim radovima, jo prije vie od jednog vijeka, otru konfrotaciju izmeu ovjeka i prirode (prirodne sredine). To to se danas naziva ekologijom, po rijeima A.G.Isaenka (1986) "jo davno je ulo u nauku prvenstveno zbog same rijei koja oznaava bioloku disciplinu i u kojoj se, izmeu ostalog, izuava uticaj prirodne sredine na iva bia. Sadanje iroko poimanje ekologije je smjesa i prekid naune teorije, politike doktrine38, stihijskih pokreta, diletantskih rasuivanja, novinskih senzacija, neto neodreeno, ono to se ne uklapa u predstavu nauke... Ovo nikako ne znai da ekologija nema ta da kae iz oblasti kvaliteta ivotne sredine. Naprotiv, nije se dovoljno izboriti za univerzalno prepoznatljiv naziv, koliko dati naune postavke iz ove oblasti ili naprosto produbiti osnovna ekoloka znanja, kako bi se naao ispravan put u prognoziranju ivotne sredine. Isto tako, ekologijom u naunom smislu ne mogu se baviti oni kojima su strane osnovne prirodne nauke i koji, u isto vrijeme, nemaju jasnu predstavu o funkcionisanju geosistema39". 2.1.2.1. Metodi i metodologija istraivanja ivotne sredine

Neki zadaci nauke o ivotnoj sredini Brojna pitanja vezana za ivotnu sredinu sve vie zaokupljuju nau civilizaciju, dok nauka o ivotnoj sredini dobija sve znaajnije mjesto u hijerarhiji naunih disciplina.. Ne moe se rei da je ovjek u potpunosti ovladao prirodom, ali sve inervencije u prirodi podreene su ovjeku. Tamo , gdje ljudi stvaraju odreeni interes, je uvijek dobro za ovjeka, bez obzira na negativne efekte u odnosu na druga iva bia. Na taj nain se stvorila neravnotea u prirodi, a njoj je najvie doprinijela politika (u odnosu na zatitu ivotne sredine) pojedinih zemalja. Naime, veina zemalja usmjerava svoj privredni razvoj ne obazirui se na susjedne i druge drave. Naveemo samo neke od brojnih primjera u sadanjem svijetu:

prekogranina emisija polutanata putem atmosfere i hidrosfere, problem "uzvodnog interesa" i "nizvodnog interesa", transfer zastarjele tehnologije ("prljave tehnologije") ili otrovnih i opasnih otpadnih

materija u druge zemlje, podizanje vojnih poligona i vojnih baza na teritoriji drugih zemalja.

37 gr. oikos dom, stanite. 38 lat. doctrina 1. nauka, teorija, teza. 39 gr. ge Zemlja, systema sistem, poredak; sistem u kome, u odnosu izmeu elemenata posreduje teritorija (ili

akvatorija). Geosistem je geografska tvorevina koja se sastoji iz cjelovitog mnotva uzajamno povezanih i uzajamno dejstvujuih komponenata geografske sredine. Geosistemi mogu biti prirodni i antropogeni, a u stvarnosti se kombinuju do razliitih stepena sloenosti.

Zbog narasle svijesti o zatiti ivotne sredine (edukacija, mediji, zdravstvena zatita, zakonodavstvo i dr.) promovisani su brojni zadaci nauke o ivotnoj sredini:

s(a)vjesno vrijednovanje i potovanje prirodnih elemenata i resursa, odnosno razumijevanje svih faktora i elemenata u perimetru ivotne sredine, i njihova interaktivnost;

stil, nain ivota, kojim se sprijeava zagaivanje, ruenje, upropaivanje i degradacija ivotne sredine, odnosno razjanjavanje pojmova, pojava i procesa u ivotnoj sredini;

detektovanje i otkrivanje uzroka problema u ivotnoj sredini; pozitivan emocionalan i intelektualan odnos, a ne izrabljivaki, utilitaristiki

(iskoriavajui) odnos prema ivotnoj sredini; rjeavanje problema prema mogunostima, odnosno osjeanje line odgovornosti za

degradaciju i ruenje ivotne sredine. Na osnovu obuhvata, ciljeva, sadraja i osnovnih zadataka nauka o ivotnoj sredini je

sintezna nauka, koja koristi informacije i doktrinu drugih nauka. Shodno tome, specifini su metodi i metodologija istraivanja ivotne sredine.

Metodi i metodologija istraivanja ivotne sredine

Metod40 je odreeni, svrsishodni planski postupak koji se primjenjuje radi postizanja nekog cilja, radi ostvarivanja nekog zadatka. Pod pojmom metoda se podrazumijeva put, nain, postupak koji se koristi da bi se saznala istina ili postigao neki cilj. To je nain ne samo za otkrivanje istine nego i za izlaganje saznanja41. Mnogi autori se slau da se u savremenoj nauci poklanja velika panja metodologiji istraivanja. Moe se rei da svaka nauka ima ili nastoji da razvije svoju metodologiju. G. Zajearanovi (1977) kae: "... u svakom sluaju treba priznati da svaka nauka razvija svoju metodologiju. Kao to ima mnotvo nauka , tako se moe rei da ima mnotvo naunih metodologija. To su posebne naune metodologije, karakteristine za prouavanje posebnih podruja stvarnosti". Tako moemo govoriti o metodologiji geografije, metodologiji biologije, metodologiji fizike, metodologiji sociologije ... ali i o metodologiji istraivanja ivotne sredine. Metodi analize i sinteze. Analiza i sinteza, formalno gledano, su suprostavljeni nauno istraivaki postupci, ali njihova jedinstvenost determinie isti cilj saznanja. Suprotnost se ogleda u tome to analizom saznajemo dijelove cjeline, a sintezom funkciju cjeline42. Analiza je metod naunog istraivanja putem rastavljanja nekog predmeta na njegove najjednostavnije dijelove. Analiza ne odaje cjelinu jedinstva predmeta, nego samo dijelove (momente) tog jedinstva. Sinteza je metod prouavanja predmeta u njegovoj cjelini, u jedinstvu i uzajamnoj vezi njegovih dijelova. Sinteza kao proces miljenja predstavlja kretanje miljenja od dijelova ka cjelini, od

40 gr. methodos - nain istraivanja prirodnih pojava; planski postupak za postizanje nekog cilja na nekom

praktinom ili teoretskom podruju; metodologija nauka o metodama naunog istraivanja; metodologija geografije ukupnost metoda geografskih istraivanja.

41 O ovome vie vidjeti : ei,B.,Osnovi logike, Nauna knjiga, Beograd,1974.; ei,B.,Opta metodologija, Nauna knjiga, Beograd, 1974.;Zajearanovi, G., Osnovi metodologije nauka, Nauna knjiga, Beograd, 1977.

42 Analiza i sinteza su suprotni metodski postupci i po kretanju miljenja u njima: pri analizi miljenje se kree od cjeline ka dijelovima predmeta, a u sintezi se ono kree od dijelova ka cjelini predmeta.

inilaca ka njihovom jedinstvu i jednosti u odreenom predmetu, od posebnih momenata opteg ka jednosti opteg. Vrste analitikih i sintetikih postupaka u ocjeni kvaliteta ivotne sredine. U najznaajnije analitike postupke ocjene kvaliteta ivotne sredine ubrajau se:

analiza strukture: omoguava prouavanje geokomponenti43 u sklopu ivotne sredine; prouava raspored, veze i relacije u okviru jedne geokomponente (npr. stijene, voda, vazduh i dr.) ili u okviru vie geokomponenti;

kauzalna analiza je nauno-istraivaki postupak kojim se definiu uzrono posljedine relacije i veze izmeu geokomponenti i geokompleksa44 ;

funkcionalna analiza otkriva i utvruje zakonomjerne odnose i veze meu geokomponentama; genetika analiza pokazuje uzroke pojedinih pojava u ivotnoj sredini;

komparativna analiza omoguava istraivanje ivotne sredine pomou sistemskih modela i objektivne stvarnosti.

Osim navedenih analitikih postupaka mogu se koristiti: kvantitativna analiza,; vrijednostima karakteristinih veliina procesa u ivotnoj sredini se utvruje distinkcija (razlika) unutar jednog ili vie tipova ivotne sredine; eksperimentalnom analizom se dolazi do podataka koje posmatranjem ili mjerenjem ne moemo otkriti. S obzirom da je ivotna sredina u sutini jedinstvo fizikogeografskih i drutveno

geografskih elemenata i faktora, u okviru geografskih osnova zatite ivotne sredine, sinteza je jedan od osnovnih nauno istraivakih postupaka. U nauno istraivakom pogledu sinteza moe biti deskriptivna i eksperimentalna, a po karakteru sloenosti funkcionalna i kauzalna. Statistiki metod u analizi ivotne sredine. Predmet statistikog istraivanja su masovne pojave, koje su po svojoj prirodi varijabilne, pa ih teba posmatrati na velikom broju sluajeva i na osnovu tih posmatranja donijeti zakljuke45. Zbog toga se statistika najee interpretira kao nauni metod kvantitativnog istraivanja masovnih pojava. Primjena statistike metodologije omoguava nam, ne samo da uoimo opte karakteristike varijabilnih pojava, nego i da otkrijemo pravilnosti u tendencijama ovakvih pojava. Pravilnosti koje uoavamo nazivaju se statistikim zakonitostima ili masovnim zakonitostima, ne samo zbog velikog broja posmatranja na osnovu kojih se do njih dolazi, ve i zbog toga to te pravilnosti i vae samo u masi. Statistika se bitno razlikuje od evidencije. Zadatak evidencije je da po utvrenoj shemi registruje sve pojedinane sluajeve sa njihovim individualnim svojstvima. Statistika je po svojoj prirodi induktivni metod. Ona moe polaziti od izvjesnih hipoteza, ali zakljuke donosi na osnovu iskustva, injenica, dogaaja i statistikih eksperimenata. To je empirijski (iskustveni) metod i jedan od brojnih prilaza kreiranju novih i potvrivanju postojeih saznanja, na irokom podruju naunog istraivanja. Danas nema vie nijedne grane nauke u kojoj se ne bi uspjeno mogao primijeniti statistiki metod istraivanja.

43 Geokomponente najjednostavniji strukturni dijelovi geografskog omotaa . 44 Geokompleksi su dijelovi geosistema; jedan od osnovnih pojmova geografije, prema kome veliine koje postoje u

geoprostoru stvaraju funkcionalni odnos i pojavljuju se na povrini Zemlje kao realizovani materijalni sistemi. Ljudsko drutvo sa svojim tehnikim sistemima obrazuje geotehniki sistem: urbani, industrijski, saobraajni. Tehniki sistemi zajedno sa prirodnim okruenjem predstavljaju geokomplekse.

45 ii,M.,Lovri,M.,Pavii,D., Metodi statistike analize, Ekonomski fakultet, Beograd, 1997.

Mada se statistika primjenjuje u raznim i specifinim podrujima, ne moe se izdvojiti posebna teorija ni metodologija primjenljiva samo na jednu naunu granu. Postoji opta statistika teorija kao osnova statistikih metoda koji su vie ili manje prilagoeni zahtijevima istraivanja i specifinostima oblasti u kojima se primjenjuje.

Prije nego to se pristupi prouavanju statistikog skupa, treba taj skup definisati: prostorno, vremenski i pojmovno (stvarno, sutinski).

Prostorno odrediti statistiki skup znai odrediti prostor (teritoriju) na koji se odnose ili kojem pripadaju statistike jedinice. Vremenski odrediti skup znai odrediti moment ili razdoblje vremena u kojem e se obuhvatiti sve jedinice koje ulaze u statistiki skup. Pojmovno odreenje statistikog skupa iziskuje odreivanje osobine koje mora da ima svaka jedinica da bi bila ukljuena u skup (ei, 1974).

Statistiki metod je tek u XX vijeku postao jedan od glavnih optih naunih metoda. Mada se danas u svim razvijenijim zemljama statistika obrauje u posebnim institutima, statistika ipak nije posebna nauka. Statistika se prije moe smatrati za granu primijenjene matematike. To je, prvenstveno, odreeni opti nauni metod istraivanja.

Mada postoje razni posebno-nauno statistiki metodi, ipak je statistika i opti nauni metod:

a) po tome to je svim specijalnim statistikim metodima zajedniki izvjesni opti statistiku metod, i

b) po tome to se statistiki metod primjenjuje na vrlo iroku oblast fiziko hemijskih, prirodnih i drutvenih pojava, tako da skoro nema ljudske aktivnosti ija se kvantitativna odreenost ne bi mogla prouavati pomou statistikog metoda.

Nesumnjivo je da sr statistikog metoda ini saznanje kvantitativne odreenosti masovnih pojava. Zato se statistika moe definisati kao skupljanje, predstavljanje, analiziranje i tumaenje numerikih data46 ( Croxton, 1959).

Precizniju definiciju statistikog metoda daju teoretiari sa naih geografskih prostora S. Obradovi i M. Seni47 koji tvrde: Re statistika ima dva osnovna znaenja; s jedne strane pod statistikom se razume metoda kvantitativnog istraivanja masovnih pojava, a s druge strane rezultat takvog istraivanja (materijalna statistika).

Statistiki metod je veoma sloen.On je vaan komplementarni metod za niz metoda kod istraivanja ivotne sredine. Ovaj metod ukljuuje kvantitativno istraivanje masovnih (mnotva) pojava, ali su mogue i kvalitativne ocjene. Tanost ovog metoda ogleda se u primjeni matematikih obrazaca u istraivanju pojava, procesa i problema vezanih za ivotnu sredinu.

Statistiko istraivanje ivotne sredine provodi se u nekoliko faza i postupaka i koherentno je (meusobno povezano) statistikim metodima istraivanja masovnih pojava, koji se mogu podijeliti u dvije osnovne grupe. Jedna obuhvata metode prikupljanja, sreivanja i prikazivanja podataka i metode odreivanja parametara skupova (deskriptivna statistika). Drugu grupu sainjavaju metodi statistike analize. Statistiki metod vezuje se za prostor, a statistika analiza za vrijeme48. Kada su u pitanju metodi prikupljanja podataka, odluujemo se za onaj metod posmatranja (prikupljanja podataka) koji e najefikasnije da obezbijedi traene rezultate.

46 lat. data prerano odreeno; podaci, utvrene injenice, pojedinosti. 47 S. Obradovi, M. Seni, Osnovi statistike analize, 1959 48 Npr. vodotoke moemo prouavati i definisati u okviru slivova ili drugih prostornih cjelina; analiza tipova

vodotoka (stalni, periodini, povremeni) je periodizacija vremena.

Za svako statistiko istraivanje (statistiku akciju) ivotne sredine potebno je izabrati najefikasniji metod posmatranja.

Prema vremenu prikupljanja podataka statistiko istraivanje moe biti neprekidno, periodino i po potrebi, mada je pristup mogu i preko momentnih i intervalnih serija49. U neprekidno (kontinuirano) prikupljanje podataka, uz pomo savremenog instrumentarija ili okularno, spada mjerenje i registrovanje klimatskih i meteo elemenata, vodostaja i proticaja hidrolokih objekata, vrijednosti emisije polutanata u geosferi i sl. Periodino (intervalno) prikupljanje podataka odvija se vremenski ili u potrebnom vremenskom periodu (snjeni pokriva, pojava leda, pojava pojaane aerozagaenosti i sl.). Uzimanje podataka po potrebi (momentno) praktikuje se u oblasti ivotne sredine u ekscesnim sluajevima (havarije) ili kada se takve situacije mogu predvidjeti (zagaenost vazduha u zimskim mjesecima, poplavni talas u rijenim koritima, nekontrolisana sjea ume i dr.). Klasifikacija kao metod u istraivanju ivotne sredine. Pod klasifikacijom50 se podrazumijeva rasporeivanje predmeta, pojava i pojmova po klasama, odjelima, razredima s obzirom na njihove opte odlike (odnos prema radu, vrsti, obliku i dr.). Klasifikacija je takoe vrsta geografske sistematizacije, grupisanje geografskih objekata po ukupnostima (klasama) koje se meusobno razlikuju prvenstveno kvantitativnim obiljejima, a kvalitativne razlike uoene pri tome meu susjednim klasama odraavaju, po pravilu, dinamiku razvoja ili njihov hijerarhijski poredak. Klasifikacija se, u ivotnoj sredini, moe primjenjivati u svrhu realizacije niza ciljeva. "Elemente ivotne sredine moemo klasifikovati s obzirom na njihov prostorni razmjetaj i na njihova obiljeja. Tako na primjer, klimu u moemo klasificirati po prostornom razmjetaju na tropsku, suptropsku, umjerenu itd., ili po termikim svojstvima na toplu, umjerenu i hladnu, a po vlanosti na aridnu, humidnu i prelaznu". Kada se elementi ivotne sredine klasifikuju po vertikali, takav postupak nazivamo taksonomija51. Za taksonomiju, koja u sutini predstavlja viestepenu klasifikaciju, bitno je taksativno nabrajanje, poimenino nabrajanje svih sluajeva koji se odnose na kvantitativne i kvalitativne pokazatelje (parametre). Teledetekcioni metodi u istraivanju ivotne sredine52. Daljinska ili teledikciona (teletekciona) istraivanja geografskog prostora, samim tim i ivotne sredine imaju sve veu primjenu za praenje obimnih informacija. Ve su konstruisani brojni aparati i instrumenti koji su u funkciji daljinskog osmatranja. Osim radara, koji su nali iroku primjenu u istraivanju geolokih odlika litosfere, zatim u hidrolokim i geomorfolokim istraivanjima ivotne sredine, sve veu primjenu ima aerofotografija. Do pojave satelita snimanje topografske povrine (teritorij, akvatorij) vreno je iz aviona, i, rjee, balona. Sateliti53 su omoguili snimanje velikih geografskih prostora iz znatno veih visina nego to je to bilo mogue avionima. Takva sistematska daljinska istraivanja znaajno pomau razumijevanju globalnih i lokalnih procesa i pojava ivotne sredine.

49 Opirnije o ovome vidjeti: M.ii et al., Metodi statistike analize, Beograd, 1997. 50 lat. classis razred, grupa... + fikacija (lat.facio initi, raditi) rad, injenje, stvaranje, nastajanje. 51 gr. taxis-red, raspored + nomos-zakon; nauka o osnovama reda, rasporeivanje, sistematizacija u nekoj struci,

sistematika. 52 gr. telu, tele-u daljini, daleko + lat.detectio- otkrivanje,pronalaenje, iznalaenje. 53 Opirnije vidjeti: Marinko Olui, Snimanje i istraivanje Zemlje iz svemira sateliti, senzori, primjena HAZU i

GEOSAT, Zagreb, 2001.

Satelitska daljinska istraivanja omoguuju monitoring nae planete u irokom rasponu pojava, dopunjujui konvencionalne "in situ"54 tehnike prikupljanja podataka. Visoka rezolucija satelitskih snimaka i preciznost mjernih podataka, uz adekvatnu kompjutersku interpretaciju, doprinose da kosmike tehnologije imaju sve veu primjenu u nauci. S obzirom da satelitski snimci sadre iuzetno veliki broj informacija nastaje problem kako na snimcima prepoznati i izdvojiti one koji nas interesuju. Kao jedan od naina globalnog prouavanja stanja i promjena svih medija ivotne sredine na Zemlji , satelitska detekcija pomou razliitih mjerenja i snimanja registruje gotovo sve promjene u prirodi (ivotnoj sredini). Te promjene obuhvataju, izmeu ostalog, zagaenost atmosfere i hidrosfere, tete nastale prirodnim i antropogenim uzrocima, globalno otopljavanje, devastaciju ivotne sredine i dr. Na temelju prikupljenih informacija, sve savrenijih generacija senzora, mogue je registrovati i reagovati na aktuelne ekscese u geosferama, ali i prognozirati neke prirodne katastrofe. "Postoji veliki broj satelita, opremljenim razliitim senzorima, koji prikupljaju vane podatke o onome ta se dogaa na Zemlji. Podaci koji se na taj nain dobiju imaju razliite vrijednosti (radiometrijske i prostorne), od onih istovremeno snimljenih u razliitim intervalima elektromagnetnog spektra, do snimaka dobijenih mikrovalnom tehnikom (radarski postupak), kao i snimanja prostorne rezolucije55 reda veliine 1.000 m pa sve do jednog metra. Pri tome ne treba zanemariti ni ispitivanja koja se tek planiraju, ili se ve provode iz svemirskih stanica, koja e se obavljati kontinuirano najsavremenijim instrumentima (monitoring, mjerenja, snimanja cjelokupne Zemljine povrine). Meunarodne organizacije kao to je UNESCO , rade na upozoravanju svjetske javnosti o prijeteem globalnom zagaenju okolia (ivotne sredine, op.a.) i potrebi preduzimanja neophodnih mjera zatite. Njihovo geslo "Man and the Biosphere Long Term Ecological Research56" ima za cilj okupiti strunjake iz razliitih zemalja, te ih aktivno ukljuiti u zatitu globalne ivotne sredine" (Olui, 1993). Metod neposrednog posmatranja ivotne sredine. Geografi ve odavno istiu da je posmatranje najstariji metod saznavanja geografske stvarnosti. Pri posmatranju odreenih objekata i pojava u isto vrijeme vri se veoma aktivan misaoni proces uoptavanja i povezivanja elemenata i procesa koji ine odreen objekt ili pojavu posmatranja. Pod geografskim posmatranjem podrazumjevamo neposredno posmatranje geografskih objekata, pojava i procesa u geografskoj (ivotnoj) sredini. Sa psiholokog stanovita posmatranje je namjerno, plansko percepiranje, prouavanje, istraivanje objekata ili procesa. Posmatranje kao nauno-istraivaki metod ima ogromnu vrijednost. Neposredno posmatranje pojava i procesa u ivotnoj sredini je (takav) nauno istraivaki metod u kome nije dozvoljeno uestvovanje posmatraa u objektu istraivanja. Posmatranja mogu biti jednokratna (momentna), kada se istrauju svojstva nekog elementa u odreenom momentu, i dugotrajna, kada se na odreenim stacionarima prati dinamika neke pojave kontinuirano (npr. produkcija nanosa u rijenom koritu).

Pri izvoenju terenskog istraivakog posmatranja neophodno je uoiti pojedine veze meu geokomponentama i odnose u procesima date sredine. Pored toga, potrebno je utvrditi kauzalnost i hijerarhiju odnosa i veza procesa u datoj sredini.

54 lat. in- u + situs- poloaj; na mjestu . 55 Resolvirati (lat.resolvere opet odrijeiti): svesti, rastvoriti, razdvojiti; stepen do kojeg neki mjerni instrument

(ureaj) ili analiza mogu odvajati (razdvajati) materiju, svojstva, dogaaje, susjedne dijelove 56 U prevodu : ovjek u biosferi Dugorono ekoloko istraivanje .

Metod eksperimenta u istraivanju ivotne sredine.Eksperimentalni57 metod je nauno istraivaki metod u geografiji, koji se sastoji u ispitivanju geografskih objekata, pojava i procesa u kontrolisanim prirodnim ili laboratorijskim uslovima (npr. simuliranje geneze izvjesnih oblika reljefa). Geografske eksperimente vrimo ako zakonomjerne prirodne procese i pojave vjetaki izazivamo, stvaramo, da bismo ih bolje, temeljitije mogli posmatrati. Prema mjestu izvoenja istraivaki eksperimenti mogu biti terenski, laboratorijski ili kompleksni, a prema nainu primjene mogu biti eksperimenti (radi) utvrivanja pravila i zakonitosti, i dokazni eksperimenti. Pod terenskim eksperimentom se podrazumijeva eksperiment u prirodnim uslovima u kojem je predmet eksperimenta odreeni segment (proces, pojava, objekt) ivotne sredine u odreenom vremenskom periodu (npr. prouavanje uticaja zemljita sa humusnim pokrivaem i zemljita bez humusnog pokrivaa na reim oticanja vode i produkciju nanosa). Laboratorijski eksperiment se izvodi u vjetaki stvorenim uslovima (npr. intenzitet, obim i brzina polutanata). Kombinovani ili kompleksni eksperimenti se preduzimaju na ukupne osobine ivotne sredine, a mogu se vriti bez preciznih mjerenja (npr. izgradnja autoputa i promjene ivotne sredine na bazi procjene uticaja na ivotnu sredinu: buka, vibracije, zagaenje vazduha, zagaenje voda, zagaenje i degradacija zemljita, vizuelno zagaenje, mikroklima, potronja energije i resursa, saobraajni udesi, rizik od akcidenata (nesreni sluajevi), analiza nepouzdanosti i dr.). Valorizacija ivotne sredine. Valorizacija58 ivotne sredine ima izuzetan znaaj kod utvrivanja strategije za odrivi razvoj odreenog geografskog prostora. Osim toga, valorizacija obuhvata (Tabela 1) i kvantitativno kvalitativne odlike osnovnih faktora ivotne sredine, a mogu se valorizovati prirodni resursi, geodiverzitet i biodiverzitet odreenog prostora (podruja, teritorije, regije). Vrijednovanje ivotne sredine spada i u domen rostornog planiranja.

ivotna sredina je sloena nauna oblast (kompleksna pojava) koju nauno ne moe da pokrije nijedna nauka pojedinano59. Uticaj faktora ivotne sredine, kada je u pitanju prostorno, regionalno i urbano planiranje se sprovodi na makro, mezo i mikro nivou. Za geografski prostor evidentne su odreene razlike, pa je u cilju valorizacije (ponekad) potrebno izvriti njegovu podjelu na odgovarajue cjeline.

57 lat. experimentum nauno postavljen ogled, posmatranje pojave koja se ispituje pod tano utvrenim uslovima

koji dozvoljavaju da se prati tok neke pojave i da se ona svaki put uz ponavljanje tih uslova ponovo izazove. 58 lat. valere valjati, vrijediti; odreivanje vrijednosti, procjena, procjenjivanje. 59 O ovome opirnije vidjeti: Dr Milutin A. Ljeevi, dr Dejan Filipovi, Ekoloki aspekti prostornog planiranja,

PROSTOR, list prostornih planera i studenata prostornog planiranja, broj 10, str. 46-55, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2002.

Tabela 1. Znaaj nekih ekolokih faktora na razliitim nivoima prostornog planiranja (brojevi oznaavaju kategorije: 1 najznaajnije; 4 najmanje znaajno)

Nivoi planiranja Osnovni prirodni faktori

Regija i drava

Optina Naselje (grad)

Dijelovi naselja

Projektovanje

temperature 4 3 3 3 2 padavine 2 2 3 3 4 vjetrovi 3 3 2 1 1

klimatski

insolacija 4 4 3 1 1 geoloka podloga 4 3 2 1 1 reljef 1 2 1 1 1 zemljite 3 1 2 3 4

zemljini

intenzitet erozije 3 2 3 4 - poumljenost 1 1 2 3 4 vegetaci

jski gustina vegetacije 3 2 3 4 - gust. rije. mree 1 2 3 4 - vodene povrine 1 2 2 3 - podzemne vode 3 2 2 2 1

vodni

movarnost 4 3 2 1 1

(Izvor: PROSTOR, broj 10, str. 46 55)

Regionalizacija geografskog prostora i valorizacija ivotne sredine. Regionalna problematika60 ima viestruko znaenje: politiko, ekonomsko, drutveno i ekoloko. Danas je poraslo saznanje o negativnim posljedicama dosadanjeg stihijskog rada u pogledu regionalne problematike. Samim tim, porasla je svijest i o regionalnom planiranju (i u okviru ivotne sredine). Regionalno prostorno planiranje je plansko usmjeravanje razvitka pojedinih oblasti radi to racionalnijeg iskoriavanja prirodnih bogatstava i usklaivanja razliitih vidova ljudske djelatnosti. Regionalno prostorno planiranje postaje instrument kojim se u planiranju razvoja slue mnoge zemlje. Kada je u pitanju regionalno prostorno planiranje prioritet se daje prirodnim faktorima, kod djelatnosti i funkcija koje su u direktnoj meuzavisnosti s njima (npr. planiranje poljoprivredne proizvodnje rejonizacija poljoprivrede). Takoe, mnoge druge funkcije, kao na primjer: industrijski razvoj, izgradnja stambenih i drugih objekata, razvoj i funkcionisanje infrastrukture, rekreacija i sl. moraju uzimati u obzir faktore ivotne sredine i prirodne mogunosti planskog prostora. Funkcionalne veze razliitih prostornih cjelina vre geografi, ekonomisti, sociolozi (danas to pokuavaju i politiari) i dr. Na bazi funkcionalnih veza izdvajaju se nodalno funkcionalne regije, a rjei je naziv regije uticajnih sfera. Nodalno funkcionalne regije se izdvajaju na osnovu proizvodnje (to bitno determinie stepen optereenja ivotne sredine), ali nije neuobiajena praksa da jedan od kriterija bude i potronja (to takoe anticipira odnos prema ivotnoj sredini). Ove regije se mogu zvati i integralne regije prostorni okviri za drutvenu regionalizaciju prostora.

60 lat. regio kraj, predio, podruje, okolina, zemlja, pokrajina, oblast, okrug, okruje, dio, mjesto, strana (tijela);

regija je podruje (manje ili vie ogranieno) koje predstavlja privrednu cjelinu sa specifinim prirodnim, saobraajnim, istorijskim i drugim odlikama .

Nodalno funkcionalne regije se ne poklapaju sa homogenim regijama, jer se jedna nodalno funkcionalna regija moe nalaziti u dvije homogene regije (prostorno zahvatanje). Kod prostornih planera61, pod regijom se podrazumijeva dio Zemljine povrine koji ima svoje sopstvene geografske karakteristike od prirodnih do antropogenih. U metodolokom smislu regije determiniemo kao geokompleks62 jasnih granica , utvrdivog stanja geosistema, njegovih elemenata i komponenti. Regije su u narodu jasno izdiferencirane (Ljeevi, 2002). One imaju svoje ime, esto i individualne etnike karakteristike. Svaka od njih po pravilu ima glavno mjesto (nodalno-funkcionalni centar) , koje se najee poklapa sa optinskim centrom. Kompleksna analiza principa regionalizacije i uslova vezanih za ivotnu sredinu na regionalnom nivou pokazala je da najvei (najznaajniji) uticaj na planiranje prostora ima:

tip naselja u prostorima gdje se razvijaju (ili e se razvijati) nove djelatnosti; izgradnja novih privrednih kapaciteta (poljoprivreda, industrija, saobraaj i dr.);

izgradnja (lokacija) rekreacionih zona svih vidova odmora. Kod principa regionalizacije mogu je slijedei pristup, ali se elementi principi, u svakom sluaju, razliito valorizuju kada je u pitanju zatita ivotne sredine: 1. Administrativno tehniki pristup

Administrativni princip Tehniki princip

2. Geografski princip Princip homogenosti prirodnih uslova Fizionomski princip

3. Ekonomski principi Ekoloki ili potencijalni Princip homogenosti ekonomske strukture Ekonomski razvojni princip Princip proizvodno teritorijalnih kompleksa Nodalno funkcionalni princip

Administrativno tehniki princip regionalizacije je najmanje geografski, a nalazi

primjenu u regionalnoj planerskoj praksi. Tehniki princip je rairen kod tehniara, gdje se na nekom prostoru u duem vremenskom periodu vre tehniki radovi, a oni su izuzetno bitni kod zatite ivotne sredine (hidroelektrana, melioracioi radovi i sl.).

Geografski princip regionalizacije je lansiran u krugovima geografa. Princip homogenosti prirodnih uslova predstavlja izdvajanje prostornih cjelina prema dominantnim elementima. Fizionomski princip temalji se na izdvajanju prema geografskom izgledu odreenog prostora. Za ovaj princip moemo rei da je kompleksni princip, pa i najvie geografski. Oslanja se na elemente transformisane prirodne osnove (prirodna osnova plus uticaj drutvenih faktora) i zbog toga je veoma bitan u prouavanju i zatiti ivotne sredine.

Ekonomski principi regionalizacije su pogodni za izdvajanje regija koje su stvarno izdvojene kao ekonomske ili kao regije planskog razvitka.

61 M. Ljeevi, D. Filipovi, cit. rad, str. 46-55. 62 Termin geokompleks nema precizno taksonomsko znaenje.

2.1.3. Prirodna i geografska sredina O pojmu sredine u nauci ne postoji saglasnost. Posebno saglasnosti nema kada taj pojam treba da oznaava ekoloku, prirodnu, geografsku i ivotnu sredinu, ali i ovjekovu sredinu. U tim neslaganjima (osim terminologije, npr. sredina-okoli-okolina) najee se postavlja pitanje da li postoji razlika izmeu sredine i prostora. Veina autora koji se bave ovim pitanjem, slau se da ne postoji saglasnost ni u definisanju prostora. "Tako se termini "prostor", "prostorno planiranje", "prostorni plan" (pa i nauka o prostoru) esto upotrebljavaju ali nisu potpuno definisani i pod tim pojmovima se mogu podrazumevati (i podrazumevaju se ) razliiti sadraji" (D.. Markovi, 1996). Pored toga iz osnovnog termina "prostor" izveden je itav niz drugih termina ("geoprostor", "geografski prostor"). To ukazuje da se pri upotrebi rijei prostor prevashodno misli na prostor na topografskoj povrini koji je naseljen, ili moe biti naseljen ivim biima i ljudima. No, ovakvo odreenje i korienje pojma (i termina) prostor zahtijeva da se on shvati u geografsko ekolokom smislu. A i kada se pojam "prostor shvati u ovom smislu, onda se podrazumeva ivotna sredina organizama koja ukljuuje i pojam ovekove (ivotne) sredine". U stvari, prostor se ekoloki prvenstveno shvata kao ivotna sredina i pri tome se misli na ivotnu sredinu (ili spoljanju sredinu ivih bia) koja ukljuuje i ovjekovu okolinu.63 Sredina se razliito definie. Tako se sredina odreuje kao ukupnost uticaja koji modifikuju i odreuju razvoj ivota ili kao agregat postojeih stvari, uslova i uticaja. Meutim, pojmovno odreivanje sredine esto se shvata tradicionalno i pasivno, pa se tako trai savremeniji pristup odreivanju pojma sredine koji bi izrazio ukupnost uslova i uticaja u jednom okruenju, tako i njihovu razvijenost.64 U nastojanju da se formulie jedno prihvatljivo odreenje sredine smatramo da se sredina moe definisati "kao sveukupnost meusobno povezanih uslova i uticaja prisutnih u nekom okruenju. Iz ove definicije sredine proizlazi da su njeni osnovni elementi: okruenje, uslovi i uticaji; meusobna povezanost uslova i uticaja; promjenljivost uslova i uticaja i promjene u datom okruenju koje nastaju kao posljedica povezanosti uslova i uticaja. U stvari, sredina nije prostorno statina struktura, kako se s pravom ukazuje, ve prostor interaktivno dinamian nastao integracijom ive i neive materije i prirode".65 Prirodna sredina predstavlja ukupnost abiotikih i biotikih faktora, prirodnih ili izmijenjenih djelatnou ovjeka (ljudskog drutva), koji vre uticaj na ovjeka i druge organizme. Abiotiki faktori su faktori sredine uslovljeni uticajem neive prirode (klima, reljef i dr.), a biotiki faktori su faktori sredine uslovljeni uticajem njenih ivih komponenata. Prirodna sredina se razlikuje od drugih komponenti geografske sredine svojstvom samoodravanja i samoregulacije66 bez korektivnog uticaja (intervencije) ovjeka. 63 M.M. Jankovi, Ekoloki pristup problemu geografsko-ekolokog planiranja i ureivanja u SR Srbiji, Glasnik

Instituta za botaniku i botanike bate u Beogradu, Tom VIII, 1973, str. 1-4. 64 P. Meadows, The Contemporary Rdiscovery of the Environment. Man and his Environment, Preceding of the

Fourth International Confernce and Society, Beograd, 1971, str. 23-24. 65 Dr Mara ukanovi, Ekoloki izazov, ELIT, Beograd, 1991, str. 16. 66 Zahvaljujui samoregulaciji, mnogi procesi u geografskom omotau odravaju se i funkcioniu na ustaljenom

nivou, pa se time eliminiu veoma otra kolebanja (amplitude), npr. salinitet Svjetskog mora, koliina kiseonika i dr.

U bliskoj prolosti, ali i danas, pod prirodnom sredinom (u bukvalnom znaenju) su se podrazumijevali nenastanjeni dijelovi Zemlje,67 odnosno oni dijelovi nae planete gdje nije bilo intervencije ovjeka.68 Potujui do kraja evolutivni princip,69 s pravom se moe rei da je ovjek ( u ivotnoj sredini) samo jedan u nizu prirodnih (kohezionih ) elemenata. No, uticaj ovjeka (antropogeni uticaj) u okviru geografskog omotaa toliko je evidentan, da se, s pravom postavlja pitanje: da li danas egzistira prirodna sredina (anekumena) u pravom znaenju tog termina? Malobrojni su prostori nae planete iji je sadanji izgled iskljuivo rezultat prirodnog razvoja. Mnogo je vie prostora na Zemlji iji je izgled izmijenjen djelovanjem ljudi. Isto tako, djelovanje ovjeka na prirodu ne moe se, samo, ograniiti na mikro i mezo geografski prostor (lokalno-regionalni okvir uticaja) jer cirkulacija geografskih procesa i pojava (geografski kruni tokovi) obuhvata cijeli geografski omota. Svojim aktivnostima ovjek je znaajno poremetio odvijanje mnogih prirodnih procesa i praktino ozbiljno ugrozio elemente prirodne sredine. Najkrae ovjek je ugrozio samog sebe. Eksperti se slau da narueni pravilan odnos izmeu elemenata prirodne sredine nije mogue ponovo uspostaviti, ali i vjeruju u to da se negativni procesi, po ovjeka i ivi svijet, mogu i trebaju kontrolisati. S obzirom na sve evidentnije promjene prirodne sredine, izazvane uticajima ovjeka (antropogeno djelovanje), iji se efekti po zakonima cjelovitosti i jedinstvenosti (integralnosti) prenose bez ikakvih prepreka na sve dijelove nae planete, opravdano se moe postaviti pitanje: da li u treem milenijumu postoji prirodna sredina u pravom znaenju tog pojma? "U sutini mi smo itekako vezani za prirodu i ostajemo samo jedan njen dio iji je opstanak mogu jedino ukoliko, za nas, znaajni parametri prirode zadre svoju prirodnu vrijednost". Postavlja se pitanje moe li ovjek (ili bilo koje drugo ivo bie) fiziki izai iz svoje ivotne sredine; moe li u vjetakim sredinama koje je stvorio (vasionske stanice, vasionski brodovi, podmornice ) da se odvoji od svoje prirodne (fizioloke) vezanosti za geokomponente kao to su vazduh i voda. ovjek je, dakle, u uslovima dugotrajnog boravka u vasioni ili okeanskim dubinama prisiljen da svoju prirodnu sredinu nosi sa sobom u vidu raznih tehniko tehnolokih pomagala. Geografska sredina. Savremena geografija u posljednja dva vijeka postepeno prelazi od opisne nauke (zemljo(o)pisa) ka naunoj geografiji i konstruktivnoj geografiji