osmanlıdan cumhuriyete tehlikeli bir miras frengi.pdf

Tarih Okulu lkbahar 2009 Say III, 109-123.

109

OSMANLIDAN CUMHURYETE TEHLKEL BR MRAS:

FRENG

Fatma BULUT*

zet Frengi, toplumlar hem fiziksel hem de psikolojik olarak sarsan sinsi bir

zhrevi hastalk olarak karmza kt. almamzda, 1492 ylnda Amerika ktasnn kefinden sonra hzla Avrupaya yaylan byk salgnlara yol aan eitli temaslar sonucunda Osmanl lkesine tanan Frenginin, toplumlar nasl yok olma tehlikesiyle kar karya braktn, Osmanlnn bu salgna kar verdii mcadeleler zerinde durulmaya allmtr. Ayrca, Cumhuriyet dneminde de devam eden salgna kar alnan tedbirlere de yer verilmitir. Frengili insanlarn fotoraflaryla da bu gerek ortaya konulmaya allmtr.

Anahtar Kelimeler: Frengi, llet-i Efrenciye, Maraz- Efrenci, Frenk

Uyuzu.

Abstract

We confronted pox as a sly venereal disease shaking societies both in physical and psychological terms. In our study, we tried to discuss how pox becoming spread in Europe quickly after the discovery of America continent in 1492 and causing great epidemics and being moved to Ottoman empire made societies confront with destruction danger and struggles of the Ottoman empire for this epidemic. Moreover, measures taken against the epidemic carrying on during period of Republic are emphasized. This reality is tried to be shown with pictures of people being of pox.

Key Words: Pox, llet-i Efrenciye, Maraz- Efrenci, Franks Scab. * Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits,

(fatmablt35_1982@hotmail).

Fatma Bulut

110

Frengi, 1492 ylnda Amerika ktasnn kefinden sonra Avrupaya yaylarak byk salgnlara yol aan ve eitli temaslar sonucu Asya ve Afrika ktalarna tanan zhrevi bir hastalk olarak karmza kt.

Milletlerin birbirlerinin stne att bu hastala talyanlar Mal Franais, Franszlar Mal Italien, spanyollar Mal Portugais, Almanlar ise Les Espagnols adn verdi1. ngilizler ise Syphilis ismini kullanmlard. XVI. yyda yaam olan talyan hekim, matematiki ve ayn zamanda air olan Jerome Fracastorun Syphile ismindeki gen bir obann Apollondan hastalk aldna dair iir yazmas ile frengi kelimesi ngiliz kaynaklarnda syphilis olarak yerini ald2.

Avrupada frengi, zamanla toplumu tehdit eden korkun hastalklardan biri haline geldi. Avrupada en kt hastalk olarak bilinen czzam bile frenginin yannda ok masum bir hastalk olarak yerini ald. Frenginin ani istilas ve balangta ortaya kndaki esrarengizlik, o devrin btn yazlar ve vakayinamelerinde belirtilmitir. Herkes hastalardan kayordu; dare amirleri, bunlarn tedavisini cerrahlara yasak ediyordu. Meyhaneciler ve hanclar bu konuda uyarlyordu. Hatta czzamhaneler bile kaplarn bunlara kapadlar. O vakit bu zavalllardan ounun sokak ortasnda ldkleri grlyordu. Hatta 1497de Paris parlamentosunun ald karara gre frengili yabanclarn ehri 24 saat iinde terk etmeleri gerektii aksi takdirde aslacaklar, ehrin yerlisi olan hastalarn da gece yahut gndz evlerinden kacak olurlarsa ayn cezaya arptrlacaklar bildirilmitir. Ertesi yl da frengili btn hastalarn kmalar gerektii eer kmazlarsa suya atlacaklar bildirilmitir3.

XVI.yy., Avrupada bir syphilis yzyl olarak adlandrlmtr4. Hastaln Amerika ktasnn kefinden sonra ksa bir srede yaygnlamas, Avrupallarn yaam biiminden kaynaklanmtr. Bunun da en nemli nedeni; ortak kullanm alan olan banyolardr5. Avrupada yaanan dinsel basknn toplum zerinde youn olarak hissedildii dnemde, halkn ortak kullanm alan olan banyolarda zevk- sefa yapmas, frenginin hzla yaylmasna neden

1 Fracastor (1945), 5. Bu kitab edinmeme yardm eden Yrd. Do. Dr. aatay stne teekkr

ederim. 2 Nasuhiolu (1975), 34. 3 Fracastor (1945), 176. 4 Nasuhiolu (1945), 33. 5 Fracastor (1945), 63-65.

Osmanldan Cumhuriyete Tehlikeli Bir Miras: Frengi

111

olmutu. Kuaktan kuaa geerek de toplumlar yok etme tehlikesiyle kar karya brakmt.

Frengi sadece hastala yakalanan kiiyi deil, genetik yolla yeni doan bebeklere de getii iin btn toplumu etkileyen bir sorun haline gelmiti. Toplum frengiye yakalananlarla ilikisini kesmi, onlar dlam ve kz alp vermemitir. Byle olunca da frengiye yakalananlar hastaln gizlemi, bu da hastaln hzla yaylmasna neden olmutu6.

1493-1495 yllarnda frenginin Avrupada dehet sat yllarda II. Bayezit ile yapm olduu taht mcadelesini kaybeden Cem Sultan da talyada bulunmaktadr. Frengiye papalarn, kardinallerin ve krallarn bile yakaland dnemde Cem Sultann bu hastalktan kendini koruduu bunun da Cem Sultann tam bir mslman olmasndan kaynakland belirtilmektedir7.

Frenginin Avrupadan Osmanl lkesine nasl geldiine dair farkl iddialar ileri srlmektedir. Baz kaynaklarda spanyadan srlen Yahudilerin hastal lkeye bulatrd ileri srlrken, bazlarnda ise savalar yoluyla hastaln Osmanl lkesine geldii belirtilmektedir.8 Osmanl hekimlerinin llet-i Efrenciye, Maraz- Efrenci ya da Frenk uyuzu yani; Avrupallarn maraz olarak adlandrdklar frenginin, Osmanlya nasl geldiine dair ortaya atlan iddialara bakacak olursak; spanyadan srlen Yahudilerin hastal bulatrma ihtimalini gz nnde bulundurduumuzda; Kristof Kolomb ve ekibinin Amerika ktasn kefettikten sonra spanyaya dnmeleri, burada byk bir sevinle karlanmalar ve hediye olarak Krstof Kolomb ve ekibine kadnlarn sunulmas spanyada hastaln hzla yaylmasna neden olmu, spanyada bulunan Yahudilerin II.Bayezit dneminde Osmanl topraklarna srgn edilmesi, Osmanlda bu hastaln grlme olasln ortaya koyan bir durum olarak karmza kmaktadr.

Frenginin Osmanl lkesine geliine dair bir baka iddia; 1810dan itibaren grlmeye balamas ve1854 Krm savandan sonra frenginin yaygnlamasdr.9 Karadeniz kylarndan Rusyaya frnclk yapmaya gidenlerin dnlerinde tad bir hastalk olarak da yaygnlaan frengi ksa zamanda byk ehirlere sram bunun zerine hastalkla mcadele iin eitli nlemler alnm ve fuhuu denetlemek iin de 1856dan itibaren stanbulda ilk

6 Karayaman (2008), 176. 7 Fracastor (1945), 26. 8 Karayaman (2008), 176. 9 Martal (2007), 117.

Fatma Bulut

112

genelevlerin almasna izin verilmitir10. 1869da Beyolu Altnc Daire-i Belediyesinde fuhula mcadele iin bir salk komisyonu kurularak bana Dr. Servien Efendi getirilmitir11.

Osmanl toplumunda iki tr frengi grlmtr: Bunlardan birincisi; masum frengi, ikincisi; fuhu yoluyla bulaan masum olmayan frengiydi. Osmanl askeri hekimlerinden Ahmet Sait Bey frengi zerine yazd risalesinde (1854-1856 Krm) harbinden sonra Kastamonu ve dolaylarnda frengi hastal grldn, II. Abdlhamit devrinde(1876-1909) orduyu slaha gelen Von De Goltz Paann isteiyle Almanyadan During isminde bir grevli getirilerek Kastamonuda frengi mcadele tekilatnn kurulduunu belirtmektedir12. During Paann Anadoludaki Endemik Frengi Hakkndaki Aratrmalar balkl konferansnda Osmanl lkesinde masum Frenginin yaylna ilikin u bilgileri aktarmtr: Bir kyde bir mntkada btn okul andaki ocuklarn muayene edilmesi ile 140 ocuktan 100den fazlasnda frengi grldn belirtmi, bunun nedenini de ocuklarn hepsinin ayn kaptan su imesi, aznda frengi yaras olan bir kiinin o kaba salyasn brakmas, kaptan su ienlerin dudaklarn kabn keskin ksm ile yrtmas ve bylelikle frenginin dier ocuklara gemesi olarak belirtmitir. Bunun da fen dilinde Masum Frengi olarak adlandrldn, memleketteki frenginin byk bir ksmnn bu cinsten olduunu belirtmitir13.

Masum Olmayan frengi ise; cinsel yolla bulat iin toplum tarafndan ayplanan bir hastalk olmu ve gizli tutulmutur. Hastala yakalananlar hastal fahielerden aldklar sulamasyla karlama korkusu ile rahatszlklarn gizlemiler, sylemeye cesaret edememilerdir14. Ayn zaman da frenginin henz domam bebeklere de bulamas insanlar arasnda lanetli aile kavramnn domasna da neden oldu.

Osmanl toplumunda isizlik ve sefalet fuhuu artrrken fuhuta toplumu yok etme tehlkesiyle kar karya brakan frengi vakalarn arttrd.Osmanl toplumunda frengi vakalarnn artmasna neden olan bir baka gelimede; II.Abdlhamit dneminde llet-i Efrenciyelilerin askere alnmamas olmutu. Yemen llerinde askerlik yapmak istemeyenler, bilinli olarak frengi

10 Martal (2007), 118. 11 Yldrm (1985), 1329. 12 Fracastor (1945), 25. 13 Fracastor (1945), .25-26. 14 Behet (1935), 5-6.


113

kapmlardr. Osmanlda 93 harbinden sonra frengili hasta saysndaki arttan dolay yeni araylara girildi.

1878de Dr.Michael ile Muallim Agop Handanyan genelevlerinde alan kadnlarn salk denetimleri ile ilgili bir rapor hazrladlar. Bu raporda frenginin insan sal zerinde nemli etkileri olduu, hkmetin temel grevlerinden birinin genel salk olduu, Beyolu ve Galatada bulunan genelevlerin srekli tefti edilerek salk denetimlerinin yaplmas gerektii belirtiliyordu. Bunun zerine 6 ubat 1879 tarihinde Emraz- Zhreviye Nizamnamesi hazrlanarak yrrle geirildi. Bu Nizamnameye gre; genelevlerdeki salk koullarnn dzenlenmesi ve bulac hastalklarn yaylmamas iin gerekli nlemler alnacakt. Bu amala hekim memur ve belediye avuu grevlendirilerek genelevler ve fahieler muayene edilmeye baland15.

Liman sayesinde d dnya ile balantlar olan, eitli etnik uluslar iinde barndran ve elence hayat asndan olduka gelimi olan zmir, fuhu sektrnde de belirgin bir farkllk gstermitir. XIX.yy.n sonlarna doru zmir basnnda hastala ilikin eitli haberler yer almaya balad. Gazetelerde hastaln Avrupallardan bulat, Anadoluda halkn bete birinin bu hastala yakaland ve bu illetin stma, humma ve hatta lmden bile kt olduu yalnz hastalanan kiiyi deil, onun slalesini ve doacak ocuklarn da etkileyecei vurgulanmtr 16.

zmirde zhrevi hastalklarn oalmasna kar nlem almak maksadyla hastane yapma karar alnmtr. Ancak o sralarda belediyenin bu iin stesinden gelecek maddi imkanlar olmad gibi bu tr hastalklarla ilgili bir uzmanlama da mevcut deildi.

zmir Valisi Halil Rfat Paann Dahiliye Nezaretine gnderdii 26 Ekim1889 tarihli raporda Vilayet Shhiye Mfettilii ile zmir Karantina Tabipliinin grleri dorultusunda frengi ile mcadele etmek iin shhiye komisyonunun kurulduu ve komisyonun bu konuda on maddelik bir rapor hazrlad belirtilmitir17.

Raporda hastaln kayna olarak fuhu, fuhun kayna olarak da zmir genelevleri gsterilmitir. Kordon civarnda mahalle aralarnda ve Hac Bey han denilen yerde bulunan gizli fuhuhanelerin ehir dnda kontrol altnda

15 Yldrm (1985), 1329. 16 Beyru (2005), 130. 17 Karayaman (2008), 178.

Fatma Bulut

114

bulunan Sakzllar Mahallesine kaldrlmas ve srekli denetlenmesi nerilmi, Sakzllar mahallesinde 71 genelev ve 280 fahie bulunduu belirtilmitir. Genelev kadnlar haftada iki gn (Cumartesi ve Sal ) iki doktor tarafndan muayene edilecek, hastalar iin 25 yataklk hastane kurulacakt. Hastalk tamayanlarn boynuna salam olduklarna dair madeni bir madalyon taklacaktr. Gerekd salam rapor veren doktor azledilecek ve ilgili yasa hkmnce cezalandrlacakt18. Bylelikle fuhu kontrol altnda tutularak, frengi salgn nlenmeye allmtr.

Frengi salgn sadece zmiri etkilememi ayn zamanda Erzurum ve Sivas illerinde de birok lme neden olmutur. Bu nedenle buralarda frengi hastaneleri ina edilmeye balanmtr. 19.yyn sonlarnda frengi, Osmanl toplumunda bir lde denetim altna alnabilmitir. Ancak sona erdirilememitir.

I.Dnya Savanda frengililerin askerlii ertelenmi, Selimiye Klasnda ve daha baz birliklerde Frengi Blkleri tekil edilmi, bu ayrm ve tedavi ile yaylmann n alnmak istenmitir19. Aslnda Almanya dnyay kasp kavuran kuaktan kuaa geen bu salgna kar Neosalvarsan adl bir ila elde etmiti. Bu nedenle I. Dnya Savandan sonra itilaf devletlerinin Almanya ile imzalad Versay antlamasnn bir hkmnde de Almanlarn frenginin tedavisinde kulland Neosalvarsan adl ilacn yapln aklamalarn istemi olduklarn ancak; Almanlarn ilacn nasl yapldn sylemediklerini grmekteyiz20.

Frengi vakalar, TBMM dneminde de grlmeye devam etmiti. 23 Nisan 1920de TBMMnin almasndan sonra da frengi ile ilgili tartmalar mecliste yaanm, kadn ve kzlar muayene edecek bayan doktor yokluu vurgulanarak bir an nce bayan doktor yetitirme zorunluluu gndeme gelmi21 ve nihayetinde frengi ile ilgili kanun kabul edilmiti. Cumhuriyet dneminde frengi ile etkili mcadele etme yolu 1925 ylnda balamt. Frengi kanunu erevesinde uzman doktor personeli ile halk tek tek taranarak frengililer belirlenip tedavileri yaplm, dier blgedeki frengililer cretsiz olarak hastanelerde tedavi altna alnmtr22.

18 Martal (2007), 122. 19 Karayaman (2008), 177. 20 Fracastor (1945), 50. 21 zpekcan (1999), 63. 22 zpekcan (1999), 132.


115

Frengi hastal ile bu dnemde mcadele etmek iin Emraz- Zhreviye komisyonlar kurulmutur. zmirde kurulan Emraz- Zhreviye komisyonu 1928 ylnda barlarda ve kahvehanelerde kz garson altrlmasn yasaklamtr23. Yine ayn yl Tepecik semtinde muhtelif gazinolarda 100 kadn garson, 30 artist olduu, sokaklarda dolaan ve kendilerine srtk ad verilen fahielerin saylarnn 200e yakn olduu24 belirtilmitir.

1929 ylnda zmirde Zhrevi Hastalklarla Mcadele Cemiyeti25 kurulmutur.1930 ylnda Anadolu gazetesinde yer alan haberde Zhrevi Hastalklarla Mcadele Cemiyeti tarafndan Avrupadan film getirildii belirtilmektedir26. Bylelikle halk bilinlendirilmeye allm ve frengi vakalarnn azalmas yolunda aba sarf edilmitir.

3 Aralk 1933 ylnda yaymlanan Fuhu ve Fuhu Yznden Bulaan Zhrevi Hastalklarla Mcadele Nizamnamesi27 gereince fuhu ile bulaan hastalklar nlemek amacyla Zhrevi Hastalklar ve Fuhula Mcadele Komisyonlar ile komisyonlara yardm heyeti kurulmas istendi. Zhrevi hastalklar ve fuhula mcadele komisyonlar, idare, shhat ve icra ileri olmak zere 3 ana ksmda topland. dari ksm, vilayetlerde Shhat ve timai Muavenet Mdr, en yksek polis amiri, belediye tarafndan tayin edilecek bir hekimden olumaktayd28. Nizamnameye gre; yeni randevu evleri komisyonun belirledii yerlerde alacak, fuhu yapanlar gizlice takip edilecek, her ehrin belli yerlerinde umumhane almasna izin verilecek ve daha nceden verilen izinler yenilenecekti. Bylelikle toplumu derinden sarsan ve lmlere neden olan frenginin yaylmas engellenmeye allacakt.

23 Ahenk, 29 Eyll 1928. 24 Anadolu, 5 ubat 1928. 25 Ahenk, 5 Mays 1929. 26 Anadolu,11 ubat 1930. 27Fuhula ve Fuhu Yznden Bulaan Zhrevi Hastalklarla Mcadele Nizamnamesi, 4. 28 Anadolu, 4 Aralk 1933.

Fatma Bulut

116

Frengi ile Mcadele Ekipleri ve Frengi Hastalna likin Kaytlara Gre Trkiye Genelinde ve zmirde Grlen Frengi Vakalar (1936-1948)

Yl Trkiye Genelinde Frengi zmirde Frengi zmirde Belsoukluu

1936 153.268 99 569 1937 158.010 90 653 1938 155.875 140 738 1939 152.215 611 766 1940 140.656 553 588 1941 141.723 266 507 1942 133.466 238 491 1943 131.258 342 436 1944 127.701 396 592 1945 122.631 403 504 1946 121.090 240 462 1947 117.070 240 411 1948 109.598 237 298

Kaynak: Mehmet Karayaman, 20.Yzyln lk Yarsnda zmirde Salk,

s.82. Sonu olarak; yeni dnyann eski dnyaya bir armaan olan frengi,

Avrupadan eitli yollarla Osmanl lkesine bulam, XIX.yy.da gazetelerin gndemini youn olarak igal etmi, toplumlar hem fiziksel hem de psikolojik olarak sarsan sinsi bir zhrevi hastalk olarak Osmanl toplum hayatnda var olmutur. Hastaln youn olduu bir dnem olan XIX.yy.da frengi ile mcadele ve tedavi yollarn aratrmak zere uzmanlardan oluan eitli komisyonlar kurulmu, frengi hastaneleri ina edilerek salgnn n alnmaya allmtr.Yzyln sonunda frengi, bir lde denetim altna alnsa da tam olarak engellenememi,Cumhuriyet dneminde de salgnlar devam etmitir.zel frengi tarama ekipleri ve frengi ile sava kurullar oluturularak,eitli tedavi merkezlerinde halka hizmetler sunulmutur. Fuhuu kontrol altna almaya ynelik eitli nizamnameler kartlarak salgn nlenmeye allmtr. Frengi, tablodan da anlalaca zere 1948 ylnda nihayet, tehlikeli bir hastalk olmaktan km ve tedavisi kolay olan hastalklar


117

gurubunda yer almaya balamtr. Gnmzde de bildirimi zorunlu olmakla birlikte, gelimi lkelerde yaygnlaan bir hastalk olarak gzlenmektedir.

KAYNAKA Gazeteler Ahenk Anadolu Nizamme Fuhula ve Fuhu Yznden Bulaan Zhrevi Hastalklarla Mcadele

Nizamnamesi, T.C Bavekalet Neriyat Mdrl, Mfit Matbaas, Ankara,1935.

Kitaplar

BEHET (1936a): Hulusi Behet, Guraba Hastanesi Deri Ve Frengi

erriyatnda Verilen Frengi Dersleri, Akam Matbaas, stanbul, 1936

BEHET (1936b): Hulusi Behet, Frengi Dersleri le kan Resimli Kitaptan Birka rnek, Akam Matbaas, stanbul,1936.

BEHET (1940): Hulusi Behet, Frengi Tehisi ve Benzeri Deri Hastalklar, Kenan Basmevi, stanbul, 1940.

BEHET (1935): Hulusi Behet, Frengi Niin Ayp Grlr? Frengiyi Neden Gizli Tutmak Adet Olmutur?Tabiatta Ayp Denen Hastalk Var mdr? stanbul Radyosunda Verilen Konferans, stanbul Halkevi, stanbul, 1935.

BEYRU (2005): Rauf Beyru, 19.Yzylda zmirde Salk Sorunlar ve Yaam, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, 1.Bask, zmir, 2005.

Fatma Bulut

118

FRACASTOR (1945): Jerome Fracastor, La Syphls(1530)Golvallarn Hastal zerine 3 Kitap, ev. Feridun Nafiz Uzluk,Ankara niversitesi Tp Fakltesi Yaynlarndan, Ankara, 1945.

FOURNER (1911): Alfred Fournier, Frengi ve zdiva ev.Celal Muhtar zden, Gazete Matbaas, stanbul, 1911.

KARAYAMAN (2008): Mehmet Karayaman, 20.Yzyln lk Yarsnda zmirde Salk, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, 1.bask, zmir, 2008.

MARTAL (2007): Abdullah Martal, Belgelerle Osmanl Dneminde zmir, zmir, 2007.

NASUHOLU (1975): lhami Nasuhiolu, Tp Tarihine Ksa Bir Bak, Diyarbakr Tp Fakltesi Yayn, Ayyldz Matbaas, Ankara,1975.

YILDIRIM (1985): Nuran Yldrm, Tanzimattan Cumhuriyete Koruyucu Salk Uygulamalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.5, stanbul,1985.

ZPEKCAN (1999): Meliha zpekcan, Trkiye Cumhuriyetinde Salk Politikalar(1923-1933)stanbul niversitesi, Atatrk lke ve nklaplar Tarihi Enstits, Doktora Tezi, stanbul,1999.


119

FOTORAFLAR**

ekil 1 Frengili bir kadn ekil 2 Bata kan Frengi yaras

ekil 3 Frengili bir yz ekil 4 Gzde kan Frengi yaras

* Alfred Fournier ,Frengi ve zdiva, ev. Celal Muhtar zden. * Hulusi Behet Frengi Dersleri le kan Resimli Kitaptan Birka rnek.

Fatma Bulut

120

ekil 5 Masum Frengiye ekil 6 Parmakta ve Dilde kan yakalanm bir ocuk Frengi yaralar

ekil 7 Frengili bir kadn ekil 8 Ayakta grlen Frengi belirtileri


121

ekil 9 Ellerde grlen Frengi ekil 10 Parmakta kan Frengi belirtileri yaras

ekil 11 ene ve Dudak Frengisi

ekil 12 Parmakta ve Dilde kan Frengi yaralar

Fatma Bulut

122

ekil 13 Frengili Yzler

ekil 14 Frengiye yakalanm ekil 15 Azda kan Frengi yaras birinin srtnda kan yaralar


123

ekil 16 Burunda ve yanakta kan ekil 17 Frengili bir kadn Frengi yaralar

osmanlıdan cumhuriyete tehlikeli bir miras frengi.pdf

Documents