osmanli İmparatorluğundan türkiye cumhuriyetine türk ordusunda mavzer tüfekleri

7/25/2019 Osmanli mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleri

1/209

1

T.C.

YEDTEPE NVERSTESATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS

OSMANLI MPARATORLUUNDAN TRKYE CUMHURYETNE TRK

ORDUSUNDA MAVZER TFEKLER

Ali Serdar METE

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits

Yksek Lisans Program


2/209

i

T.C.

YEDTEPE NVERSTES

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS

OSMANLI MPARATORLUUNDAN TRKYE CUMHURYETNE TRK

ORDUSUNDA MAVZER TFEKLER

Ali Serdar METE

DanmanYrd. Do.Dr. Nilfer HATEM

Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi EnstitsYksek Lisans Program

STANBUL 2012


3/209

ii

NDEKLER

NDEKLER................................................................................................................. ii

KISALTMA LSTES ...................................................................................................... vi

EK LSTES .................................................................................................................... vii

TABLO LSTES ............................................................................................................. ix

NSZ ............................................................................................................................. x

ABSTRACT ................................................................................................................... xiv

ZET .............................................................................................................................. xv

1. GR ............................................................................................................................ 1

1.1 Lale Devrinden Tanzimat Dnemine Kadar Askeri Modernizasyon abalar............ 2

1.2 Tanzimat Dneminden II. Abdlhamit Dnemine Kadar Askeri Modernizasyonabalar .................................................................................................................. 18

2. OSMANLI KARA ORDUSUNDA ALMAN ETKS VE MAVZER TFEKLER... 32

2.1 II. Abdlhamit Dneminin lk Yllarnda Siyasi ve Askeri Durum............................ 34

2.1.1 Merutiyetin lan .................................................................................................. 35

2.1.2 Srbistan ve Karada ile Sava ................................................................................ 36

2.1.3 18771878 Osmanl Rus Sava ve Sonular........................................................ 37

2.2 Osmanl Alman Yaknlamas ................................................................................. 43

2.2.1 Alman Birlii ve Alman Sanayi Hamlesi................................................................ 44

2.2.2 Alman Silah reticilerinin Osmanl Pazarna Girii................................................ 48

2.3 Waffenfabrik Mauser ve Trk Mavzer Tfekleri........................................................ 52

2.3.1 Mavzer Tfeklerinin Almnda Alman Askeri Heyetlerinin Etkisi........................... 65

2.3.2 Trk Muayene Komisyonu ve Oberndorf a.N......................................................... 70

2.3.3 Mavzer Tfeklerinin Kullanm ve Tantm iin Yaynlanan Kitaplar..................... 74

2.3.3.1 87 Modeli Mkerrer Ateli Mavzer Tfengi .......................................................... 76

2.3.3.2Kk apl Mavzer Tfenkleri............................................................................ 76

2.3.3.3Kk apl Mavzer Tfenklerinin Tarift......................................................... 77

2.3.3.4Kk apl Mavzer Tfenklerine Mahsus Atlas.................................................. 77

2.3.3.5.Kk apl Mavzer Tfenkleri ........................................................................... 78

2.4 Mavzer Tfeklerinin Kullanld Savalar............................................................... 80

2.4.1 Osmanl Yunan Sava ......................................................................................... 80


4/209

iii

2.4.2 Trablusgarp Sava................................................................................................. 82

2.4.3 Balkan Savalar ..................................................................................................... 85

2.4.4 I.Dnya Sava........................................................................................................ 89

3. KURTULU SAVAI DNEMNDE MAVZER TFEKLER ................................. 95

3.1 Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi, Kuv-y Milliye ve Mavzer Tfekleri................ 96

3.1.1 Anadoluya Yardm in Kurulan Gizli Tekilatlar................................................ 101

3.1.1.1 Karakol Cemiyeti ............................................................................................... 101

3.1.1.2 Mdafaa-i Milliye (M.M.Mim Mim) Grubu ................................................... 104

3.1.1.3 Felah Grubu ....................................................................................................... 104

3.1.1.4 Dier Gruplar.................................................................................................... 105

3.2 Kuv-y Milliye nin Glenmesi............................................................................. 106

3.3 Dzenli Ordu ve Mavzer Tfekleri ........................................................................ 114

4. CUMHURYET DNEMNDE TRK ORDUSUNDA MAVZER TFEKLER.... 126

4.1 Trkiye Almanya likilerinin Yeniden Balamas ve Mavzer Tfekleri................ 128

4.2 Yerli Tfek retimi almalar, Ankara ve Krkkale Silah Fabrikalar.................. 130

5. SONU: .................................................................................................................... 134

EKLER ......................................................................................................................... 137

EK-1 BOA, Y.MTV., Dosya:29 Gmlek:33 [Belge Sayfa No: 6]Msy Mavzer tarafndanDersaadetde acenteleri Msy Hber Biradernn 24 Terinisani 1887 tarihlimevrud telgrafnamenin tercmesi sureti, hakknda 24 Teirnisani 1887[06.12.1887]tarihli belge. ......................................................................................................... 137

EK-2BOA, Y.PRK.ASK., Dosya:53 Gmlek:52 Memuren Oberndorfta bulunan Mirlivaakir Paann iki adet tfenk ile talim fienkleri ve endaht alet ve edvat ile hareketeyledii, hakknda 21 Cemaziyelhir 1306 [22.02.1889] tarihli belge. .................. 138

EK-3 BOA, BEO., Dosya:486 Gmlek:36444 Almanyada Mavzer tfenk fabrikasndabulunan muayene komisyonunda mstahdem Yzba ehabettin ve Ali Efendiler ile

fabrika sahibi Almanya tebasndan Msy Mavzere ihsan buyurulan Altn LiykatMadalyasnn berat- lisinin gnderildii, hakknda 01 Rebilhir 1312[01.09.1894] tarihli belge. .................................................................................... 139

EK-4 BOA, TFR-I M., Dosya: 13 Vesika: 1268, Mavzer Silah Fabrikasnn fiyat teklifmektubu, hakknda 29.11.1906 tarihli belge......................................................... 140

EK-5 OSAMA, Paul Mauserin ilk stanbul ziyaretinden sonra Ragp Paaya yazd vePadiaha kran ve ballklarn bildiren Franszca mektup, hakknda 27.02.1887tarihli belge sureti. ................................................................................................ 143


5/209

iv

EK-6 OSAMA, Mirliva akir Paann Paul Mausere, mermi kartularnn saklanmakoullar hakknda yazd mektup, hakknda 05.12.1889 tarihli belge sureti........ 145

EK-7 OSAMA, Hber Kardeler tarafndan Waffenfabrik Mauser ynetimine yeni

teslimatlar ve demeler hakknda yazlan yaz, hakknda 27 Mays 1905 tarihli belgesureti. ................................................................................................................... 147

EK-8 OSAMA, stanbulda Pera Otelde Dr.Ing. Paul Mausere 10 Mays 1910 tarihlitelgraf sureti, hakknda belge. ............................................................................... 149

EK-9 OSAMA, Waffenfabrik Mauser ynetiminin 30.06.1908 tarihli Karabinalarhakkndaki yazsn karlk Hber Kardeler tarafndan yazlan cevabi yaz, hakknda05.08.1908 tarihli belge sureti. ............................................................................. 150

EK-10 OSAMA, Silah Komisyonunda iki Trkn lm raporlar, hakknda Bm/Az072.35 say ve 18 Mart 75 tarihli belge sureti. ...................................................... 152

EK-11 OSAMA, Zweite Beilage Schwazwaelder Rote Gazetesi II. TrkMuayeneKomisyonu hakknda, 22Nisan 1903 Pazar tarihli nshas, sureti........................ 153

EK-12 OSAMA, Mauser Fabrikasna Binba Mahmut Fethi Bey tarafndan yazlanyaz, hakknda 26 Austos 1910 tarihli belge sureti.............................................. 154

EK-13 Oberndorfta Trk muayene komisyonuna ait grseller ...................................... 155

EK-14 Trkenbauya ait grseller ve planlar................................................................. 157

EK-15 Model 1887 Trk Mavzerine ait grseller......................................................... 160




EK-19 Model 1905 Trk Mavzer Karabinasna ait grseller......................................... 164

EK-20 Model 38 Trk Mavzerine ait grseller............................................................. 165

EK-21 Oberndorf mezarlndaki Trk mezar talarna ait grseller.............................. 166

EK-22 Paul ve Wilhelm Mauser Kardeler.................................................................... 167

EK-23 Waffenfabrik Mauser ......................................................................................... 168

EK-24 Waffenfabrik Mauserin yabanc lkeler iin rettii tfeklere rneklere ait bazgrseller............................................................................................................... 170

EK-25 ATASESH, Kutu:3954 Sra:38 Gmlek:21 Umum ordularda mstamel muhteliftfeklere ait cetvel, hakknda belge. ...................................................................... 171

EK-26 ATASESH, Sra:3616 Kutu:24 Gmlek:130 zmir ve Ayvalkta Yunanllarneline gememesi iin firardan dnen efrada fazla silahlarn datlmas, hakknda 03.09.1335 [03.09.1919] tarihli belge. .................................................................. 172


6/209

v

EK-27 ATASE-SH, Sra:454 Kutu:608 Gmlek:73 Demirci Mehmet Efenin SvariBl in 300 Alman Mavzerinin sevki, hakknda 08.05.1336 [08.11.1920] tarihli

belge. ................................................................................................................... 173

EK-28 ATASESH, Sra: 8219 Kutu:967 Gmlek:91, ngilizler tarafndan MakaSilahhanesindeki 18.000 Alman Tfenginin ve 4 Sahra Topunun belli olmayan biryere gnderildii, hakknda 21.11.1336 [21.11.1920] tarihli belge........................ 174

EK-29 BCA, Baveklet Muamelat Mdrl 27.01.1932 Tarih ve 12199 saylKararname, sureti hakknda belge. ........................................................................ 175

EK-30 BCA, Baveklet Kararlar Mdrl 01.06.1936 Tarih ve 17734 saylKararname, sureti hakknda belge. ........................................................................ 176

KAYNAKLAR ............................................................................................................. 177

ZGEM .................................................................................................................. 193


7/209

vi

KISALTMA LSTES

ATASE Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi

a.g.e. Ad Geen Eser

a.g.m. Ad Geen Makale

a.g.t. Ad Geen Tez

BCA Babakanlk Cumhuriyet Arivi

Bkn. Baknz

BOA Babakanlk Osmanl Arivi

ev. eviren

Ed. Editr

m Metre

Min. Minimum

mm Milimetre

OSA-MA Oberndorf StadtarchiveNebenarchive Mauser [Oberndorf ehir Arivi Mauser Arivi]

Yay. Haz. Yayna Hazrlayan

yy. Yzyl


8/209

vii

EK LSTES

EK-1 BOA, Y.MTV., Dosya: 29 Gmlek:33 [Belge Sayfa No: 6] Msy Mavzertarafndan Dersaadetde acenteleri Msy Hber Biradernn 24 Terinisani 1887tarihli mevrud telgrafnamenin tercmesi sureti, hakknda 24 Teirnisani1887[06.12.1887] tarihli belge .............................................................................. 137

EK-2 BOA, Y.PRK.ASK., Dosya:53 Gmlek: 52 Memuren Oberndorfta bulunanMirliva akir Paann iki adet tfenk ile talim fienkleri ve endaht alet ve edvatile hareket eyledii, hakknda 21 Cemaziyelhir 1306 [22.02.1889] tarihli belge. 138

EK-3 BOA, BEO., Dosya:486 Gmlek:36444 Almanyada Mavzer tfenk fabrikasndabulunan muayene komisyonunda mstahdem Yzba ehabettin ve Ali Efendiler ile

fabrika sahibi Almanya tebasndan Msy Mavzere ihsan buyurulan altn liykatmadalyasnn berat- lisinin gnderildii, hakknda 01 Rebilhir 1312[01.09.1894] tarihli belge..................................................................................... 139

EK-4 BOA, TFR-I M., Dosya: 13 Vesika: 1268, Mavzer Silah Fabrikasnn fiyat teklifmektubu, hakknda 29.11.1906 tarihli belge......................................................... 140

EK-5 OSAMA, Paul Mauserin ilk stanbul ziyaretinden sonra Ragp Paaya yazd vePadiaha kran ve ballklarn bildiren Franszca mektup, hakknda 27.02.1887tarihli belge sureti. ................................................................................................ 143

EK-6 OSAMA, Mirliva akir Paann P.Mausere, mermi kartularnn saklanmakoullar hakknda yazd mektup, hakknda 05.12.1889 tarihli belge sureti........ 145

EK-7 OSAMA, Hber Kardeler tarafndan Waffenfabrik Mauser ynetimine yeniteslimatlar ve demeler hakknda yazlan yaz, hakknda 27 Mays 1905 tarihli

belge sureti. .......................................................................................................... 147

EK-8 OSAMA, stanbulda Pera Otelde Dr.Ing. Paul Mausere 10 Mays 1910 tarihlitelgraf sureti, hakknda belge. ............................................................................... 149

EK-9 OSAMA, Waffenfabrik Mauser ynetiminin 30.06.1908 tarihli Karabinalarhakkndaki yazsn karlk Hber Kardeler tarafndan yazlan cevabi yaz,

hakknda 05.08.1908 tarihli belge sureti............................................................... 150

EK-10 OSAMA, Silah Komisyonunda iki Trkn lm raporlar, hakknda Bm/Az072.35 say ve 18 Mart 75 tarihli belge sureti. ...................................................... 152

EK-11 OSAMA, Zweite Beilage Schwazwaelder Rote Gazetesi II. Trk MuayeneKomisyonu hakknda,22Nisan 1903 Pazar tarihli nshas, sureti . ....................... 153

EK-12 OSAMA, Mauser Fabrikasna Binba Mahmut Fethi Bey tarafndan yazlanyaz, hakknda 26 Austos 1910 tarihli belge sureti.............................................. 154

EK-13 Oberndorfta Trk muayene komisyonuna ait grseller...................................... 155

EK-14 Trkenbauya ait grseller ve planlar................................................................. 157


9/209

viii





EK-19 Model 1905 Trk Mavzer Karabinasna ait grseller......................................... 164

EK-20 Model 38 Trk Mavzerine ait grseller............................................................. 165

EK-21 Oberndorf mezarlndaki Trk mezar talarna ait grseller.............................. 166

EK-22 Paul ve Wilhelm Mauser Kardeler.................................................................... 167

EK-23 Waffenfabrik Mauser ........................................................................................ 168

EK-24 Waffenfabrik Mauserin yabanc lkeler iin rettii tfeklere rneklere ait baz

grseller............................................................................................................... 170EK-25 ATASESH, Kutu:3954 Sra:38 Gmlek:21 Umum ordularda mstamel

muhtelif tfeklere ait cetvel, hakknda belge........................................................ 171

EK-26 ATASESH, Sra:3616 Kutu:24 Gmlek:130 zmir ve Ayvalkta Yunanllarneline gememesi iin firardan dnen efrada fazla silahlarn datlmas, hakknda03.09.1335 [03.09.1919] tarihli belge ................................................................... 172

EK-27 ATASE-SH, Sra:454 Kutu:608 Gmlek:73 Demirci Mehmet Efenin SvariBl in 300 Alman Mavzerinin sevki, hakknda 08.05.1336 [08.11.1920]tarihli belge ......................................................................................................... 173

EK-28 ATASESH, Sra: 8219 Kutu:967 Gmlek:91, ngilizler tarafndan MakaSilahhanesindeki 18.000 Alman Tfenginin ve 4 Sahra Topunun belli olmayan biryere gnderildii, hakknda 21.11.1336 [21.11.1920] tarihli belge. ...................... 174

EK-29 BCA, Baveklet Muamelat Mdrl 27.01.1932 Tarih ve 12199 saylKararname, sureti hakknda belge ......................................................................... 175

EK-30 BCA, Baveklet Kararlar Mdrl 01.06.1936 Tarih ve 17734 saylKararname, sureti hakknda belge ......................................................................... 176


10/209

ix

TABLO LSTES

Tablo 2.1 Model 1887 Trk Mavzerinin teknik zellikleri 55

Tablo 2.2Umum ordularda mstamel muhtelif tfekleri gsterir cetvel 56

Tablo 2.3 Model 1890 Trk Mavzerinin teknikzellikleri 57


Tablo 2.5 1896 ylnda Osmanl kara ordusu envanterinde bulunan tfekler 59


Tablo 2.7 Model 1905 Trk Mavzer karabinas teknik zellikleri 60

Tablo 2.8 18871911 yllar arasnda Osmanl ordusu iin retilen mavzer

tfekleri miktar ve modellerini gsterir tablo 63

Tablo 2.9 Almanyadan talep edilen ve gnderilen silah ve cephaneyi gsterirtablo 93

Tablo 3.1 Mart 1919a kadar teslim edilen ve edilmeyen silah ve mhimmat

gsterir tablo 100

Tablo 3.2 Gney cephesinde datlan baz silahlar gsterir tablo 113

Tablo 3.3 stanbuldan karlan tfek ve cephane miktarn gsterir tablo 123

Tablo 3.4 Rusyadan alnan tfek ve cephanemiktarn gsterir tablo 123

Tablo 3.5 Fransa ve talyadan alnan silah ve cephanemiktarn gsterir tablo 124

Tablo 3.6 Franszlarn Adanay tahliyesi esnasndaalnan silah, cephane ve dier

malzeme miktarn gsterir tablo 124

Tablo 3.7 Dou cephesinden bat cephesine gnderilen silah ve cephanemiktarn

gsterir tablo 125



11/209

x

NSZ

Osmanl mparatorluunda ar sanayinin geliememi olmas, devletin birok alanda da

baml hale gelmesine sebep olmutur. 19. yynin ortalarnda bile hala azmsanamayacakbyklkte bir corafyaya sahip olan Osmanl mparatorluunu d kaynaklardan teminettii en nemli ihtiyac ise sava ara ve gereleri olmutur.

Devletlerin savunma refleksleri asndan bakldnda, savunma sanayinin bulunmayveya yeterli olmay, rakip/dman devletlerle mcadeleyi bir hayli zorlatrrken, bualanda yaplan harcamalar ise eer sz konusu devletin ekonomisi salkl deil iseolduka kt sonular douracaktr. Bu bakmdan Osmanl mparatorluunun AlmanSava Sanayinin tekelletii bir pazar haline gelmesi dnemin artlar dikkate alndndaolduka kolay anlalabilecek bir durumdur. Almanya bata olmak zere birok lkeye arve hafif toplar reten Krupp toplar ile balayan Alman Tekeli zaman iinde etkinliiniiyice arttrarak Osmanl ordusunun silah ve cephane ihtiyacnn neredeyse tamamnayaknn Alman reticilerden karlanmasna sebep olmutur.

Yukardaki ifadeler bir an iin grmezden gelinirse, Trk askerinin piyade tfeiihtiyacnn 1887 ylnn balarndan itibaren Alman Waffenfabrik Mauser firmasndankarlanmasnn, dikkati ekecek veya zerinde nemle durulacak bir tarihi olay olmaddnlebilir. Ancak, Osmanl Alman Yaknlamas temelinden hareketle konu elealndnda ve Osmanl mparatorluunun 19.yynin ortalarndan itibaren diplomatik

adan olduka yalnzlat gerei gz nnde bulundurulursa, bir tfein veya herhangibir ticari maln, sz konusu yalnzlk ortamnda adeta bir taraf seme / taraf olmaeilimi gsterdiini sylemek ok da yanl olmayacaktr.

Osmanl mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine Trk Ordusunda Mavzer Tfekleribalkl bu almann amac; Trk ordusunun yerli kaynaklardan karlanamayan piyadetfei ihtiyacnnhangi sebeplerle Almanyadan karlanmaya alldn ortaya koymakve Osmanl mparatorluununbu tercihinin Trkiye Cumhuriyetinin savunma sanayisineetkilerini anlamaya almaktr. Yeni teknoloji ile retilen silahlara sahip olmak istei,Osmanl ordusunun modernlemesi iin yaplan almalarda nemli bir yere sahip

olduundan, almann giri blmnde Lale Devrinden itibaren kendisini hissettiren szkonusu modernleme ihtiyacnn tarihi alt yaps incelenmeye allmtr. Giri

blmnn Lale Devrinden II. Abdlhamitin tahta kna kadar olan zaman aralndadeerlendirilmesinin sebebi Mavzer tfeklerinin ilk defa II. Abdlhamit dneminde Trkordusunda yer bulmu olmasdr. Bu blmde askeri modernleme abalarna kargsterilen allagelmi muhafazakr tepki zerinde durulmu, getirilen yeni uygulamalarakar ortaya kan isyanlar ve dier tepkiler yannda mparatorluun yaad siyasidnm, almann dier blmleri asndan bir tarihi arka plan oluturacak ekilde elealnmtr.


12/209

xi

kinci blmde, Osmanl Alman Yaknlamasndan yola klarak, daha sonra birittifaka dnecek bu yaknlamann ticari ve siyasi ilikilere etkisi zerinde durulmu,Mavzer tfeklerinin bu yaknlamann bir sonucu olarak Trk ordusunun envanterine giriivurgulanmtr. Uzun yllar devam eden sz konusu ticaretin sonucu olarak ortaya kankurumlar ve bu kurumlardan doan ilikiler de bu blmde incelenmeye allmtr.Osmanl ordusunda grev yapan Alman subaylarn silah almlarndaki etkileri zerindenemle durulurken, Mavzer fabrikasnn bulunduu Oberndorf a. Neckar ehrindeki TrkMuayene Komisyonunun hakknda bilgilere de yer verilmitir. Mavzer tfeklerininreticisi Waffenfabrik Mauser kurucusu Paul Mauserin ve irketin tarihinde, Almanlarntabiriyle, Trk Sipariinin nemi ve ticari ilikinin safhalarnn anlatld bu ikinci

blmde, sadece Mavzer tfekleri konusu ele alnm, fakat bu tfeklere ait cephane vedier tehizat konular ilenmemitir. Ayn ekilde ilk sipariten sonra balayan yerliretim ve yan sanayi ile ilgili bilgilere de yer verilmemitir. Cephane, silaha ait dier ara -

gereler ve orijinal tfeklerin taklidi olarak retilen Muaddel Mavzerler konu iledorudan alakal olsalar da, almann kapsamn ok fazla genileteceklerinden bu

balklarla ilgili detayl bilgiler dier blmlerde de incelenmemitir. kinci blmtfeklerin kullanld son sava olan I. Dnya Sava ile sonlandrlm, 1887 1918yllar arasnda Osmanl ordusunun katld tm savalar sadece Mavzer tfeklerininkullanm asndan incelenmitir. Ancak elbette bu savalar hakknda nemli kronolojik

bilgilere deinilmitir. Dier savalardan farkl olarak I. Dnya Savanda alnan Almanyardm da yine Mavzer tfekleri asndan incelenmeye allmtr.

almann nc blmnde, I. Dnya Savann ardndan balayan Trk Kurtulu

Sava, yine Mavzer tfeklerinin kullanm asndan incelenmitir. Bu blmde,Anadoludaki mcadelenin aamalar ve kuvvetlerin kulland Mavzer tfeklerinin neekilde temin edildii ve miktarlar zerinde durulmutur. Bu bakmdan, stanbuldanAnadoluya karlan silahlar, Anadoludaki depolarda bulunanlar ve Rus ve Franszyardmlar ile gelen silahlarn ne kadarnn Mavzer tfekleri olduu anlalmayaallmtr. Kurtulu Savann Kuv-y Milliye den Dzenli orduya kadar geirdiiaamalar da yine Mavzer tfeklerinin kullanm asndan savan kronolojisi takip edilerekayr ayr deerlendirilmitir. nc blm Mondros Atekes Antlamasnnimzalanmasnda Yunan ordusunun malup edilerek zmirin geri alnmasna kadar olan

zaman aral ierisinde daha ok bir lojistik ikmal faaliyeti incelemesi olarakdeerlendirilebilir.

Drdnc blmde ise mparatorluun kalnts zerinde kurulan Trkiye Cumhuriyetininbamsz bir devlet olarak ortaya kmasndan, Trk Savunma Sanayinin temeli olanKrkkale Silah Fabrikasnda retimin balamasna kadar geen, yaklak, on be yllkzaman araln kapsamaktadr. Bu sre iinde milli savunmasanayinin tesisi iin devletinald tedbirler ve bu konuda yaplan almalar incelenmitir. Osmanlmparatorluundan gen Cumhuriyete miras kalan Mavzer tfeklerinin yerli retimdekiyeri de bu blmde alnm, Cumhuriyetin ilk yllarnda Almanya ile kurduu ilikiler


13/209

xii

Osmanl dnemindeki benzerlikler ve farkllklar asndan incelenerek sz konusuilikinin silah retimi ve ticareti zerindeki etkilerinin anlalmas amalanmtr.

almann beinci ve son blm olan sonu blmnde ise mparatorluktan

Cumhuriyete miras kalan ve artk resmi makamlar tarafndan kullanlmayan Mavzertfeklerinin tarihi adan nasl bir sre izledii ve milli silah sanayinde ne gibi bir etki

brakt tartlmtr.

Yazm teknii asndan genel kabul grm kurallara riayet edilse de zellikle alntlardave dipnot olarak verilen bilgilerde imla asndan bir deiiklik yaplmam, cmlelerkaynaklarda olduu ekilde aktarlmtr. Eski Trke ile yaynlanm eserlerden alnan

bilgiler ise alnt yaplmadan, bir istisna dnda, sadeletirilerek gnmz Trkesi ileverilmitir. Bu usul, Almanca, Franszca ve ngilizce kaynaklar iin de ayn ekildeuygulanmtr.

almann kaynakas yaklak iki yl sren bir aratrmann sonucunda bir arayagetirilmi, birok eksikler bulunsa da konu ile dorudan ilgili kaynaklarn kullanlmasnaallmtr. Trkiyede Babakanlk Osmanl ve Cumhuriyet Arivleri ile birlikteGenelkurmay ATASE arivlerindeki belgelerden faydalanlmtr. Her arivde dealmalarm esnasnda grevli personelin samimi yardmlar ve desteiyle nemli

belgelere ulamam mmkn olmutur. Bu bakmdan kendilerine teekkr etmek isterim.Ayrca aratrmalarm esnasnda kymetli kaynaklarndan faydalandm BabakanlkOsmanl ve Cumhuriyet Arivlerinin, Erzurum Atatrk niversitesi Ktphanesinin,

SAM Ktphanesinin ve Yeditepe niversitesi Ktphanesinin alanlarna da teekkrederim.

Mavzer Fabrikasnn kurulduu ve bugn de fabrikann faaliyetini srdrdAlmanyann Oberndorf a.N. ehrine yaptm ziyareti ve bu ehirde bulunan arivdekiaratrmam zellikle belirtmek istiyorum. Hi phesiz bu ziyareti gerekletirememiolsa idim belki bir ekilde tezimi tamamlayabilirdim ama ortaya kan sonucun ok eksikkalaca muhakkakt. 30.09.01.10.2011 tarihleri arasnda bulunduum Oberndorfta benitahminlerimin ok tesinde bir ilgi ile misafir eden ve Waffenfabrik Mauserin,savalardan arta kalan, kymetli arivine ulamam salayan Sayn Andreas Kussmann

Hochhaltere ve Sayn Gerd Schne ne kadar teekkr etsem azdr.

Beni ok kk yalarmda silahlarla tantran, daha on bir yanda iken uzun uzunhayranlkla seyrettiim 1903 Model Mavzeri sayesinde tandm merhum dedem AliMeteyi burada anmadan geersem onun ansna byk saygszlk etmi olurum. Mavzerile tanmamdan tam on yl sonra, bana Oberndorftaki Trk Muayene Komisyonununhikyesini anlatarak yaptm almann temellerini atan, hayatnn nerdeyse tamamnAlmanyadaki Trk varlna adam olan, daym M. Serdar elebiye de verdii ilkipucu ve sonrasnda salad destekten dolay teekkr bir bor biliyorum.


14/209

xiii

Yksek lisans eitimime baladm andan itibaren araya hibir mesafe koymadan herihtiyacm olduunda rahata danabildiim, desteklerini esirgemeyen, zaman zamansorularmla yorduum fakat hibir zaman beni geri evirmeyen hocalarm; (E) OrgeneralDr. Edip Baere, Prof.Dr. Tlay Alim Barana, Prof. Dr. Cemil ztrke ve Dr. ErolMtercimlere ne kadar teekkr etsem azdr.

Benim iin zahmetli olduu kadar ailem iin de masrafl olan yaklak iki yllk aratrmasresi boyunca, maddi ve manevi hibir destei esirgemeyen kymetli annem NevinMeteye ve babam Saim Meteye, kardeim Hatice Dilruba Meteye, biraderim OuzKaan Meteye ve ei Belkiye Meteye, halam Sevim Meteye; beni evlatlarndanayrmayarak samimi desteklerini esirgemeyen kaynvalidem Sara Bilgen ve kaynpederimG.Nejat Bilgene sonsuz minnet ve kranlarm sunarm.

Yazdm blmleri sklmadan okuyarak kymetli fikirlerini benimlepaylaan, hatalarm

dzelten btn dostlarma, fakat zellikle Trke retmenim Necdet Ekiciye ve deerlidostum Ali Canelike ayrca teekkr ederim.

Son olarak teekkr etmem gereken iki kii var ki, eer onlar olmasayd almamtamamlamam sz konusu bile olamazd:

Yllardr, her iimi kendisine yaptrdm, yazmaya altm tez iin de Almanca veFranszca tercmeler bata olmak zere btn teknik detaylar yorulmadan tamamlayan,kelimenin tam anlamyla cefakr, sevgili eim Beril Meteye kran duygularmifadeden acizim.

rettii bir harf ile nmde yeni ufuklar aan, kymetli vakitlerini acemi sorumlarmlaharcadm sonsuz sabr ve anlayyla beni asla geri evirmeyen, kendi aratrmalarsrasnda benim iin de asla ulaamayacam kaynaklar bana ulatran;Osmanlca hocamve tez danmanm Yrd. Do. Dr. Nilfer Hatemiye minnet borcumu burada teekkrederek demem mmkn deildir.

Ali Serdar METE

stanbul 2012


15/209

xiv

ABSTRACT

There has been an attempt to carry out military modernisation movements, that have been

observed from the Ottoman Empire through to the Tulip Revolution, more decisively sincethe 19

thcentury, accordingly many changes occurred within the Ottoman army. Together

with the influence of the Ottoman German proximity and German officers who beganserving in the Ottoman army, the Turkish army resorted to having its new technology

weaponry needs met by German producers. The Krupp cannonballs obtained in the Sultan

Abdlaziz era were followed by the importation of the Mauser Rifles in the SultanAdblhamitII era. It is known that between 1887 and 1914 over one million Mauser rifleswere produced by the Waffenfabrik Mauser, a company in the German town of Oberndorf

a.N. Manufacturing weapons for many different countries across the world, the company is

also known to have produced five different rifle models for the Ottoman army. After 1887,

the Mauser rifles became an indispensible weapon for Turkish soldiers in all the battles

fought by the Ottoman Empire. The manufacturing company gave the rifles it produced for

the Turkish army the name; Trken Mauser meaning the Turkish Mauser. Themovement in Anatolia that began upon the de facto end of the Ottoman Empire, after the

Amistice of Mudros, caused a need for weaponry. This need was met by the Mauser rifles

which were effectively used in the Turkish War of Independence. Mausers, other weapons

and ammunition needed by Anatolian forces were obtained in a variety of ways such as

stealing them from Istanbul and transporting them to Anatolia or with Russian and French

support. By changing the calibres of the rifles, Mauser rifles continued to be used in the

early years of the Turkish Republic. It is known that the number of rifles used by theTurkish Republics army through the alteration of the calibre of the rifle barrel was

150,000 rifles.After an endeavour to generate local industry with the merging of theAnkara and Krkkale weapons factories, the first local production of rifles began in 1939.Despite the local production of weaponry beginning during this period, the desired

production level has never been reached.

Keywords: Modernisation, Mauser, Waffenfabrik Mauser, inspection(s) commission,

Oberndorf, Kuv-y Milliye , regular army, domestic production


16/209

xv

ZET

Osmanl mparatorluundan Lale Devrinden beri grlmekte olan askeri modernlemehareketleri 19. yydan itibaren daha kararl bir ekilde uygulanmaya allm, bu maksatlabir Osmanl ordusunda birok deiiklik hayata geirilmitir. Osmanl Almanyaknlamas ile birlikte Osmanl ordusunda grev yapmaya balayan Alman subaylarnnda etkisiyle, Trk ordusunun ihtiyac olan yeni teknoloji rn silahlarn Alman silahreticilerinden karlanmas yoluna gidilmitir. Sultan Abdlaziz dneminde alnan Krupptoplarn Sultan II. Abdlhamit dneminde alnmaya balayan Mavzer Tfekleriizlemitir. 1887 ylndan 1914 ylna kadar 1.000.000 adetten fazla miktarda Mavzertfeinin Almanyann Oberndorf a.N. ehrinde bulunan Waffenfabrik Mauser firmastarafndan retildii bilinmektedir. Osmanl ordusu iin toplam be farkl model tfekreten firmann dnyann birok baka lkesi iin de silah rettii bilinmektedir. Mavzer

tfekleri Osmanl mparatorluunun 1887 ylndan sonra katld btn savalarda Trkaskerinin vazgeilmez silah haline gelmitir. retici firma Trk ordusu iin rettiitfeklere Trken Mauser yani Trk Mavzeri adn vermitir. Osmanl mparatorluununMondros Atakes Antlamasnn ardndan fiilen son bulmas zerine Anadoluda balayanhareket de dmanla mcadele iin silaha ihtiya duymu, Mavzer tfekleri KurtuluSavanda da etkili bir ekilde kullanlmaya allmtr. Anadolu kuvvetlerinin ihtiyacolan Mavzerler dier silah ve mhimmatlar gibi Anadoluya ya stanbuldan karlarakgizlice nakledilmi ya da Rus ve Fransz yardm gibi eitli yollarla temin edilmitir.Mavzer tfekleri Cumhuriyetin ilk yllarnda aplar deitirilerek kullanlmaya devamedilmitir. Bu ilk yllarda namlu ap deitirilerek Cumhuriyet ordusunun hizmetinesunulan tfek saysnn 150.000 olduu bilinmektedir. Yerli sanayi oluturma gayreti ile

Ankara ve Krkkale silah fabrikalar birletirildikten sonra 1939 ylnda ilk yerli retimtfekler retilmeye balanmtr. Yerli retim silahlar yaplmaya balansa da retim hibirzaman istenilen seviyeye karlamamtr.

Anahtar Kelimeler: Modernleme, Mavzer, Waffenfabrik Mauser, Muayene Komisyonu,Oberndorf, Kuv-y Milliye , Dzenli ordu, Yerli retim.


17/209

1

1. GR

Uzun zaman, Osmanl egemenliine set ekmek Avrupa ordularnn deviolmutu. Bugn ise Avrupa politikasnn tasas bu devletin varlnsrdrmesidir.

Helmuth von Moltke, 7 Nisan 1836

Osmanl ordusunda yenilik ihtiyac 18. Yzyln balarndan itibaren kuvvetlenmeye

balamtr. Fetihlerin durmasna bal olarak devlet gelirlerinin azalmas, Avrupadaki

yenilgiler, kendisini hissettirmeye balayan Rus tehdidi, itici gc ordu olan Osmanl

mparatorluunun yneticilerini, potansiyel dmanlarna kar koymak ve devletin eski

gcn yeniden kazanmasn salayabilmek amacyla, ordudabir takm dzenlemeler

yapmaya sevk etmitir.

Osmanl mparatorluundaBatl anlamda bir ordu oluturmaya ynelik slahat abalar ve

bu abalarn siyasi ve sosyo ekonomik etkileri Osmanl Modernlemesinin temel

hareket noktasn oluturmas bakmndan olduka nemlidir. Ordunun eski gc ve

etkinliine kavuabilmesi demek, devletin de eski ihtiam ve etkinliini geri kazanmas

anlamna geldiinden, askeri alanda yrtlen almalarn ortaya koyduu yeni

dzenlemeler siyasi, ekonomik ve toplumsal adan birok yenilii ve hatta gerginlii

beraberinde getirmitir. Askerialanda yaplan hemen her dzenleme geleneksel bir tepki

ile karlam, bu tepkiler sonucunda ise uygulanmaya allan yeniliklerden ya tamamen

vazgeilmi ya da almalar ertelenmitir. Askeri dzenlemelerin uygulama zorluu ile

birlikte, fetihlerin durmasyla gelirleri de azalan Osmanl devleti iin, her slahat denemesi

ayr bir kaynak gerektirdiinden maddi adan da nemli bir problem olarak kendisini

hissettirmitir.

Sz konusu slahat almalar erevesinde, modern ateli silahlarn kullanlmas

zorunluluu nedeniyle, sanayilemesini tamamlayamadndan modern silahlar

retebilecek teknolojiye sahip olmayan devlet, ordunun ihtiyac olan silahlar Batl

devletlerden satn almak zorunda kalmtr. 19. yynin sonlarna kadar srasyla

Britanya[ngiltere], Fransa, Belika, Avusturya, Amerika Birleik Devletleri [ABD] ve


18/209

2

Almanyadan alnan silahlar iin kaynak bulunmas meselesi Osmanl devletini mali bir

ksr dng iine sokmutur. 1

Anlalan o ki; silahlarn satn alnaca lkenin seimi de, silahn teknik zellikleri vestnlklerinden ok, gnn siyasi ve diplomatik artlar dikkate alnarak yaplmtr.

Uluslararas ilikilerde her zaman denge politikasn srdren Osmanl, silah almlarnda

da, uzun yllar boyunca, bu geleneinden vazgememitir.

Bu blmde, 18. yynin balarndan Merutiyetin ilanna kadar Osmanl ordusunda

yaplan/yaplmaya allan dzenlemeler ksaca incelecek, devletin yaad deiimde

ordudaki almalarn etkisi zerinde durulacaktr. Bu bak asndan hareketle, daha

sonraki blmlerde incelenecek olan Osmanl Alman ilikileri ve bu ilikilerden doansilah ticaretinin tarihi arka plan anlalmaya allacaktr.

1.1 Lale Devrinden Tanzimat Dnemine Kadar Askeri Modernizasyon abalar

Kuruluundan itibaren srekli gelien ve bu gelimeye bal olarak deien ve deitiren

Osmanllar, zaman iinde etken olmaktan uzaklamaya, baka bir ifadeyle olaylarn

merkezinden kenara doru itilmeye, baladlar. Askeri temeller zerine kurulmu2

ve bu

zellii ile Anadolu, Balkanlar, Orta Avrupa, Ortadou, Afrika ve Kafkasyada hkimiyet

kurmu olan Osmanl mparatorluu 18.yyninbalarndan itibaren, daha ncekilerden ok

farkl, bir deiim srecini yaamaya balamtr.

1606 tarihinde imzalanan Zitvatoruk Antlamas ile Osmanl mparatorluununAvrupada

ilerlemesi durmu ve Avrupa zerindeki Trk stnl son bularak, Avrupa Osmanl

ilikilerinde bir eitlik balamtr. Szkonusu eitlikin Zitvatoruk Antlamasnn iki

maddesinde de vurguland grlmektedir.3Bu antlama Osmanl tarihinde DuraklamaDneminin balangc olmas asndan da ayrca nem tamaktadr.

mparatorluun corafi siyasi ilerlemesinden kaynaklanan ve zellikle askeri stnln

ekillendirdii, yukarda sz edilen,etkileme gc, 26 Kasm 1699 tarihinde imzalanan

1 Ali hsan Gencer, Ali Fuat ren ve Metin nver, I/Belgeler Trk Amerikan Silah Ticareti Tarihi,stanbul 2008, s. 46 50.; Tlin oruhlu, Osmanl Tfek, Tabanca ve Tehizatlar ( Askeri Mzedenrneklerle),Ankara 1993, s. 3541.2

Uur nal, Sultan Abdlaziz Devri Osmanl Kara Ordusu( 18611876 ), Ankara, 2008, s. 1.3smail Hami Danimend,zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, III,Ankara 1972, s. 246.


19/209

3

Karlofa Antlamas ile balayan ciddi toprak kayplar ile birlikte yava yava

kaybolmaya balamtr. Karlofa Antlamas, Osmanl mparatorluununbatda byk

apta toprak kaybettii ilk antlama olmutur.4Ayrca bu antlamayla birlikte Duraklama

Dnemibiterken, Gerileme Dnemibalamtr.Bylece, Osmanl Avrupa arasndaki

etkileyen etkilenen dngs tersine dnmeye; siyasi, askeri ve toplumsal anlamda

deimek zorunda kalan taraf Osmanllar olmaya balamtr. Geri, kendi snrlar

ierisinde devlet hala her trl gc elinde bulundurmaktadr fakat ou zaman hor

hakir grlen ve hatta dikkate dahi alnmayan Avrupa artk Osmanl ilerleyiini

durdurmu ve gl bir rakip olarak tm gcyle ortaya kmtr. Denilebilir ki; 1606

ylnda bir denklik kabul ile balayan 17.yy, Osmanllar iin bir yenilginin kabul ile sona

ermitir.5

17.yy yenilginin kabul ile biterken 18. yyda bu yenilgi artarak devam etmi ve ard

ardna yaplan antlamalarla Avrupa/Batnn stnl teyit edilmitir. Osmanl

yneticileri, askeri yeterliliin salanmasnn ve Avrupal devletlere mukavemet

edilebilmesinin Bat harp usullerinin alnmasyla mmkn olacan dnmeye

balamlardr.6 Bylece, itici ve belirleyici zellii gl bir ordu olan mparatorlukta

baarszln sebepleri,askeri geri kalmlk olarak tanmlanmve bugn Modernleme

diye adlandrlan yenilikler ve dzenlemeler ncelikle askeri alanda balatlmtr.

Lale Devri Avrupadaki gelimelerin Osmanllar tarafndan kefedilmesi ve takip

edilmesinin balamas asndan nemli bir dnm noktas olmutur. Sadrazam Nevehirli

Damat brahim Paa, sanatkrve entelektel kiiliiyle bu reform dneminin balamasnda

nemli bir rol oynamtr.7Bu dnemde Avrupa ehirlerinde daimi eliliklerin kurulmas,

Avrupa ordularnn takip edilmesi ve yeniliklerden haberdar olunmas iin izlenen

yntemlerden birisi olarak karmza kmaktadr. Osmanl mparatorluununFransa elisi

olarak Parise gnderilenYirmisekiz Mehmet elebi 21 Kasm 1720 tarihinde balad

grevinion bir ay srdrmtr.8Yirmisekiz Mehmet elebi, Sadrazama Fransz saraylar,

hastaneleri, askeri eitim alanlar, okullar ve gnlk yaamla ilgili nemli bilgiler

4Danimend, a.g.e., III, s. 484485.

5Bernard Lewis,Modern Trkiyenin Douu, (ev. Boa Babr Tuna) Ankara 2008, s. 53.

6nal, a.g.e., s. 3.7Vahidettin Engin, Osmanl mparatorluunun Devamllk ve Modernleme Mcadelesi: TrkiyeCumhuriyetinin Tarihi Temelleri, mparatorluktan Ulus Devlete Trk nklp Tarihi( Ed. Cemil ztrk),4. Bask, Ankara 2010, s. 39.8

Yirmisekiz Mehmet elebi, Pariste Bir Osmanl Sefiri Yirmisekiz Mehmet elebinin FransaSeyahatnamesi, (Yay. Haz. evket Rado), 3.Bask, stanbul 2010, s. 13.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_gerileme_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_gerileme_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_Devleti_duraklama_d%C3%B6nemihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1


20/209

4

aktarmtr. Bu sayede, birok ilkin yaand Lale Devrinde, nemli bir grev

stlenmitir.9 Elilerin nemli katklarndan birisi de yenilikler tannr ve Osmanl

yneticilerine aktarlrken ayn zamanda yeni dnce ve fikir akmlarnn da bu yolla

lkeye girmesini salamalar olmutur. Bylece Lale Devri takip eden yllar iin bir

balang, daha doru bir ifade ile,bir hazrlk dnemi olmutur.

Bu dnemde, artk, Avrupa ordularnn askeri stnl kabul edildiinden, bu durum

Osmanl geleneksel ordu sisteminin de gzden geirilmesine sebep olmutur. Osmanl

ordusunun geleneksel yapsnn tartlmaya balanmas askeri adan nemli bir eksikliin

ortaya kmasna sebep olmutur. Bu eksiklik; Avrupa ordular ile mukayese edildiinde

Osmanl ordusunun sahip olduu ateli silahlarn dnemin teknolojisinin olduka gerisinde

kalm olduudur. Batl silah teknolojisinin takip edilmesi ve Osmanl ordularnda

kullanlmas ise yabanc uzmanlarn davet edilmesi yoluyla salanmaya allmtr.

Sultan II. Mehmetin stanbulu kuatmasnda kulland ahi toplarnn yapm iin

yardm ald Macarasll Urban Usta rneinde10olduu gibi Sultan III. Ahmet de uzun

yllar Osmanl ordusunda hizmet edecek olan Fransz subay Comte de Bonnevali yani,

ihtida ettikten sonraki adyla Humbarac Ahmet Paay, Osmanl ordusuna katlmak zere

davet etmitir.11 Ahmet Paa daha sonraki yllarda Humbarac ocanda nemli

deiiklikler yapm vedzenli bir humbarac askeri snfnn ortaya kmasnda nemli bir

grev stlenmitir.12

Ordunun modernlemesi iin allrken bir yandan dabilimsel gelimeler takip edilmi,

Osmanllar yaadklar a baka bir adan grmeye ve dnyay renmeye

balamlardr.13 phesiz bu deiimin kayna, Batda olduu gibi toplum veya

burjuvazi deil aksine ynetici elitin kendisi idi. Yani Osmanl modernlemesi aadan

yukar deil yukardan aaya bir deiim hareketi olarak meydana gelmitir. Avrupa

bakentlerine elilik heyetlerinin gnderilmesi, matbaann lkeye gelii, orduda yeni

teknolojiler hatta yeni kyafetler denenmesi14; eer bunlar yaplr ise mparatorluu eski

9Engin, a.g.m., s. 40.

10Dukas,Bizans Tarihi, (ev. Vilademir Mirmirolu), stanbul 1956, s. 151 152.

11nal, a.g.e., s.4.

12smail HakkUzunarl, Osmanl Devleti Tekilatndan Kapukulu Ocaklar, II, Ankara 1988, s.122127.13lber Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl[mparatorluun En Uzun Yzyl],25.Bask, stanbul 2006,s. 16.14

Osmanl Ordusunda tekilat ve kyafet deiiklikleri hakknda detayl bilgi iinbkn. Mahmut evket Paa,

Osmanl Tekilt ve Kyafet-i Askeriyesi, Tpk Basm, Ankara 2010.; David Nicolle,MenatArms TheOttoman Army 19141918, 10. Bask, Oxford & New York 2008.


21/209

5

gcne kavuturmann ve bu yolla Batya galip gelebilmenin mmkn olaca inancndan

kaynaklanan deiimlerdi. Aslnda, ok keskin hatlarla izilmi toprak sistemi ve gnlk

ihtiyalarn karlanmas dnda bir retim faaliyetinin bulunmay sermaye oluumuna

da izin vermemi olduundan, ynetimden bamsz bir deiim hareketinin ortaya

kmasna zaten olanakvermiyordu. Bu sebeple getirilen/dayatlan her deiiklie kar da

geleneksel yapnn ciddi direni gstermesi olduka doald.

Birok ilkin yaand Lale Devri denilen dneme, bir safahat, israf ve belki de

grgszlk dnemi olarak baklmasnn, bugn bile Lale Devri denildiinde akllara

sadece yetitirilen Lalelerin gelmesinin sebebi belki de bu geleneksel direni olgusudur.

Lale Devrine son veren Patrona Halil syan da sz konusu yeniliklere kar direniin en

nemli rneidir. Dnemin tarihilerinden Abdi Efendi isyan ncesi durumu anlatrken

yukarda bahsedilen safahat vurgusunu son derece abartl bir ekilde yapmaktadr. 15 28

Eyll 1730 tarihinde balayan bu isyann temel sebebi, brahim Paann Fransadan

getirttii uzmanlar araclyla, yeni bir Dzenli ordu olan Askir-i Nizamiyyenin

kurulmasna teebbs etmesi olmutur.16Bu ordunun kuruluyor olmas yenieri ocann

geleneksel tepkisiyle karlam ve isyan sonucunda yeniliki sadrazam Nevehirli

Damat brahim Paa yenieriler tarafndan ldrlm, padiah III. Ahmet tahtndan

indirilmi, bylece Lale Devri sona ererken Osmanl Modernlemesi de ilk darbeyi bu

olayla almtr.

Ne kadar direnilse de artk bir zorunluluk haline gelen, orduda ve ynetimde modernleme

ihtiyac kendisini giderek artan bir iddetle hissettirmeye balamtr. Osmanl ynetici eliti

Batybir hayranlkla deil ve fakat bir zorunluluk17 nedeniyle tercih etmilerdir. Lale

Devri ile balayan ve yenilik hareketleri kararl Padiahlarn tahta getii dnemlerde

uygulanmaya devam edilmitir.

Askerlik alanndaki dzenlemeler III. Ahmetden sonra Osmanl padiah olarak tahta

geen I. Mahmut dneminde de devam etmi, Humbarac Ahmet Paa bir yandan

Humbarac Ocan yenileme almalarn srdrrken ayn zamanda ordunun mhendis

15[] Vaka Sadr- zam- Asaf-perver brahim Paa Hazretleri bir zevk u safaya mail, ruz u eb hay u huyile safada ve ocaklarda zabitan birbirine uygun, Devlet-i l-i Osman da bu gne hareket eylemitir. [] Ehl-imansp olanlar ekseri leyl nehar zevk u safa ve eng cegane ile meclis areste idi. Abdi Efendi, 1730Patrona htilali Hakknda Bir Eser Abdi Tarihi, (Yay. Haz. Faik Reit Unat), 2. Bask, Ankara 1999, s.26.16

Danimend, a.g.e.,IV, stanbul 1972, s. 18 19.17Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 24.


22/209

6

ihtiyacnn karlanmas iin renci kabul edecek olan Hendesehanenin 1734 ylnda

almasn salamtr. Bostanc Ocandan da rencilerin alnd bu okul ksa sre

sonra ulemann ve Yenierilerin kar kmas zerine kapatlmtr.18Ksa sren varlna

ramen Hendesehane III. Selim dneminde kurulacak olan Mhendishane-i Berri-i

Hmyunun temeli olmas bakmndan, nemli bir yenilik olarak karmza kmaktadr.

I. Mahmutun lmyle yerine geen Sultan III. Mustafa zellikle topu snf zerinde bir

takm dzenlemelerin yaplmasna alm, bu maksatla da yine bir Fransz ordusunda

grevli bir Macar olan Baron de Tottunyardmna bavurmutur. Osmanl ordusugrev

almak iin Mslman olma art Baron de Tott ile birlikte kaldrlm, bylece Avrupal

uzmanlardan faydalanlmasnda yeni bir dnem balamtr. Baron de Tottun ncelikli

grevi anakkale istihkmlarnn glendirilmesi olmu, kendisi daha sonra Topu

Ocann modernize edilmesi ve kullanlan toplarn daha modern olanlar ile deitirilmesi

gibi nemli grevler stlenmitir.19 Baronun en nemli almalarndan biri Srat

Topular Oca olarak bilinen hzl ate edebilen toplarn dkm ve kullanm iin

kurulmasna nclk ettii topu birlii olmutur. 1774te Kthanede eski Sadabat

Saray yaknlarnda kurulan ve 250 subay ve erden oluan bu birlikte Baron, Fransz

eliliinin salad para ve hafif toplarla da askerlerini modern topuluk yntemlerine

gre eitmitir. Bu almalar srasnda sonradan Mslman olan, ngiliz Mustafa adyla

bilinen skoyal Campell ile Aubert adnda bir Fransz da yardmc olarak

bulunmulardr.20

Islahatlar devam ederken, I. Mahmutun saltanat srasnda balayan ve 21 Temmuz

1774de Kk Kaynarca Antlamas ile sonulanan alt yllk Osmanl Rus Sava ve

Osmanl mparatorluunun Avusturya ve ran ile girdii mcadeleler, bu slahatlarn ve

mevcut haliyle ordunun yetersizliini ortaya koymas bakmndan nemli fakat ac bir

tecrbe olmutur. III. Mustafann lmyle Osmanl mparatorluunun yirmi ikinci

padiah Sultan I. Abdlhamit, 21 ubat 1774 tarihinde tahta kmtr. Sultan I.

Abdlhamitin, 15 yllk saltanat srasnda Anadoludaki isyanlar, Rusya ve ran ile

yaanan gerginliklerden dolay askeri modernleme almalar ihmal edilmi, daha doru

bir ifade ile sz konusu modernleme hareketi hz kaybetmitir. Ancak yine de, nemli

18Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi Balangtan 1988e, 3. Bask, Ankara 1989, s. 164.

19

nal, a.g.e., s. 6 7.20Lewis, a.g.e., s.69.; Shaw, a.g.e., s.341.


23/209

7

saylabilecek birka teebbste bulunulduunu ve III. Selim dneminde yaplacak

almalara temel olacak baz almalar yaplmtr.21 Shaw, dnemin sadrazam Halil

Hamit Paann askeri alandaki nemli abalarn yle anlatmaktadr:

Rusya ile Krm atmas srasnda Halil Hamit Paa ilerde kanlmaz olarak grdsavaa kar Osmanl ordusunu hazrlama giriimleri balatt. Silhaltna alnan askerlerdonatlp balca snr kalelerine gnderildi, snr kaleleri de onarld, ya da birka yerdeolduu gibi Paann denetimi altnda yeniden yapld[]

Ancak sadrazam, Osmanl ordusu tmyle adalamadka ve desteklenmedike bugiriimlerin baarszlkla sonulanacan hemen anlamt. Eski ve yeni ikilemini sonaerdirmek iin iki grubu birletirmeyi ve eski birliklerle yeni birlik ve okullarn dzen,disiplin ve silahlar vermeyi dnd. lk balarda reform abalar kapsam ve lbakmndan seleflerininkinden ok farkl deildi. De Tottun Hzl At Topu birliklericanlandrld ve Fransz teknisyenlerinin yardmyla Hendesehane de geniletildi. []

Fransz teknisyenleri mhendishanenin retim kadrosunu doldurdular. Fransz tahkimatuzmanlar belli bal snr kalelerini adalatrdlar. Fransz ders kitaplarnn Trkeevirilerini yaymladlar ve bir istihkm okulu kurdular. [] Halil Hamit Paa yenieriocana kaytl olanlardan te ikisini askerlikten att, kalanlarn da aylklarnn ykseltti.Yenieri ve sipahilerin Avrupa tipi piyade ve topu taktiklerini ve silahlarn renmelerinisalad.[]

Ancak sonunda Halil Hamit Paa, sadrazamn kazand saygnl kskanan Gazi HasanPaann ban ektii siyasal dmanlarnn entrikalarna kurban oldu. Sadrazamn, I.Abdlhamitin yerine gen ehzade Selimi geirme komplosuna kart sylentileriyayld ve Halil Hamit Paa sadrazamlktan azledildi, padiahn emriyle 27 Nisan 1785teldrld. Onun itici gc olmaynca da reform hz kaybolmutu. Viyanadakikaynbabasnn abasyla Bab- Ali dostluundan vazgeen XVI. Louis Franszteknisyenlerini geri ekti. Ancak, Bonneval ve de Tott zamannda olduu gibi, imdi desiyasal koullar elverdii zamanlarda reformlara devam etmeye hevesli ve bilgiliOsmanllarn says artmtr.22

Shawn yukardaki ifadelerinden de ortaya kan iki nemli sonu almamz asndan

zellikle nemlidir: Birincisi, I. Abdlhamit dneminde askeri alanda yaplan

modernleme almalarnda Fransz uzmanlardan destek alnm olmasdr ki bu hem

Fransa ile olan ilikilerin yaknln ve dier devletlerle karlatrldnda askeri

asndan Fransz teknolojinin daha stn grldn ortaya koymaktadr.Bu destein de

bir mddet sonra Fransa kralnn teknik personeli geri ekmesi ile son bulduunun

vurgulanmas ise yine diplomatik ilikilerin23 sz konusu reformlardaki etkisini

gstermektedir. kincisi; eski ve yeni ikilemini sona erdirmek iin tabiriyle vurgulanan

standart tesis etme gayretidir. Uygulamalara bir standart getirilmesi, bir zorunluluk

21Danimend,zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV, stanbul 1972, s. 5758.

22Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, I, stanbul 1982, s.347348.; Lewis,a.g.e.,

s. 70.23Lewis, a.g.e., s. 84.


24/209

8

olarak, daha sonraki yllarda uygulamaya konulan tm yeniliklerde de hem kurumlar

arasnda meydana gelebilecek gerginlikleri en aza indirmek hem de yaplan almalarn

genel kabul grmesini salayabilmek amacyla zellikle zerinde durulmu bir olguolarak

varln srdrmesi bakmndan olduka byk bir nem arz etmektedir.

I. Abdlhamitin lmyle 7 Nisan 178924tarihinde tahta kan, 18.yynin son hkmdar

III. Selim, zellikle orduda ok kkl deiikliklerin gerekletirilmesine hayat pahasna

devam etmitir. Padiah, daha ehzadelii dneminde Fransa kralna mektuplar yazarak

Baty anlamaya alm, hkmdarl dneminde ise Napolonun stanbuldaki

temsilcisinin25

de destei ile yeni bir ordu dzenini yani Nizm- Ceddi yerletirmeye

almtr. Lewis, Sultan III. Selimin tahta kt dnemde mparatorluun iinde

bulunduu durumu ve yeni padiahn kendisinden ncekilerden farkn aadaki szlerle

anlatmaktadr:

On sekizinci yzyln ykc yenilgilerinin her birinin ardnda Osmanl devlet adamlar ve

tarihileri imparatorluun khnemiliini ve ordularnn muharebe meydanlarndaki

perianln byk bir drstlkle tartmaya atlar. Kk Kaynarca antlamas ve

antlamann ardndan zellikle Krmn kaybedilmesi saysz i hesaplamalara ve

tartmalara yol at. 1787 ylnda Trkiye ile Rusya arasnda yeni bir sava patlak verdi ve

bir yl sonra Avusturya bu savaa dhiloldu. Ancak bu kez Polonya, Prusya ve Fransadakan karklklar yznden Ruslar ve Avusturyallar ncekiler kadar iddetli bir bask

uygulayamadlar ve sonuta Trkiye 1791 92 yllarnda Avusturya ile Zitovide ve

Rusya ile Yata birer bar antlamas imzalamay baard ki bu antlama ncekilere

nispeten daha hafif artlar ieriyordu.

Tahta kt zaman otuz sekiz yanda olan Selim, Saraydaki kafeslerinden kp taht a

oturan ehzadeler iinde devletin uzun zamandr grd en yetenekli, bilgili ve tecrbeli

sultand. Gen saylabilecek bir yatayken ahsi elisi shak Beyin vastasyla Fransa Kral

ile dorudan yazmaya balamt ve Avrupada olup bitenlerle ok yakndan

ilgileniyordu. 1792de etraf kaplayan sessizliin, Avrupann baka kelerinde cereyan

eden skntl durumlardan kaynaklandn ok iyi biliyordu ve Avusturya ile Rusyann

tekrar saldrya gemesinin an meselesi olduunun farkndayd.26

24Danimend, a.g.e.,IV, s. 68.

25 Cb mer Efendi, Cb Tarihi (Tarih i Sultan Selim-i Salis ve Mahmud- Sani ) Tahlil ve Tercmeli

Metin [Cb Tarihi],(Yay. Haz. Mehmet Ali Beyhan), I, Ankara 2003, s. 1819.26Lewis, a.g.e., s. 5556.


25/209

9

Lewisin ifadelerinden de anlalaca zere III. Selim devletin iinde bulunduu durumun

farknda olarak saltanatnn ilk yllarnda Avrupa rneklerindekine benzer dzenli bir

ordunun kurulmas iin almtr. Sultann Nizm- Cedd adyla kurduu yeni ordu

modern bir ordunun oluturulmas iin atlan ilk admd ve Bat tarz silahlar tayor, bu

tarzda eitim yapyor hatta farkl bir niforma da giyiyordu. lk yllarda iki bin be yz

kiilik bir kuvvete sahip olan Nizm- Ceddin mevcudu on drt ylsonra 1806 ylnda

22.685 asker ve 1.590 subaya ykselmitir. Bu tarihte, sz konusu kuvvetin yars

stanbulda dier yars ise dier vilayet merkezlerinde yerletirilmitir.27

Nizm- CeddOrdusunungiderek glenmesi ve uygulamaya konulan diersiyasi, idari

ve ekonomik yenilikler, artk allageldii zere, Yenierilerin ve eski dzenden

vazgemek istemeyen asker sivil brokrasinin byk tepkisiyle karlamtr. Bu tepki

genellikle yenierilerden gelmekte fakat Kabak Mustafa syannda olduu gibi bazen

baka snftan askerlerin iddiasyla da onlara mal edilmekteydi. Ancak bu isyanda dikkati

eken husus, yenilie dini gerekeler gsterilerek kar klmas ve yeni dzenin dinin

hilafna dzenlemeler getirdii iddia edilerek ulemann desteinin ve eyhlislamn

fetvasnn alnmasdr.Fetvann alnmasna konu itirazlar ise yeni ordunun kfirler gibi

tehiz edilmesi ve talim yapmas olarak karmza kmaktadr.28 Sz konusu isyan,

Karadenizin gvenliinden sorumlu Boaz Yamaklarnn yeni dzende talim yapmaya

direnmeleri ve bunu kendilerini bal grdkleri Yenieri Ocann varln tehlikeye

drecei gerekesine balayarak ayaklanmalar eklinde balamtr.29Kabak Mustafa

Aann liderliinde 25 Mays 180730 tarihinde harekete geen ve daha sonra Yenieriler

ile birleen Boaz Yamaklar isyann drdnc gnnde hedeflerine ulamlardr. syann

sonunda, Nizam- Cedid ordusu lavedilirken III. Selim de tahtndan indirilmi ve yerine

IV. Mustafa 29 Mays 1807 tarihinde yirmi dokuzuncu Osmanl Padiah olarak tahta

kmtr. Danimend irticann zaferi olarak tanmlad Kabak Mustafa syannn

27 Erik Jan Zrcher, Teoride ve Pratikte Osmanl Zorunlu Askerlik Sistemi (1844 1918),DevletinSilahlanmas Ortadou ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775 1925), ( Ed. Erik Jan Zrcher ev. M.Tanju Akad ), stanbul 2003, s. 87.28

[] eyhl-islm Efendiye gelp, [] Bizlere kefere gibi talm olunup ve urba ve harbel tfengverilmekle ve el-yevm Nizm- cedd askeri talmlerinde, kefere gibi tranpete aldklar dahi ikr olup vetalmlerinde kefere gibi szler ile asker kullanmak tebih olup hilf- hads-i erf olmala, bir ferdin malnave rzna ve bir habbesine ziynmz olmayarak, bu emr-i pdihnin hilfnda olundukta, bizler zorba olurmuyuz? deyince, eyhl-islam Efendi: bu tkriririniz zre hareket eder iseniz zorba deilsiniz deyince,ver efendi fetv-y erfi deyp, fetvay ahz edp [] Cb Tarihi, s. 130.29

Cb Tarihi, s. 126 127.30Danimend, a.g.e.,IV, s. 85.


26/209

10

sebeplerini yirmi iki madde ile sralamaktadr. Sz konusu yirmi iki madde, III. Selim

dnemi modernleme abalarn ve bunlara gsterilen tepkilerin zetlemi olmas

bakmndan olduka nemlidir ve aaya aynen alnmtr:31

1-Askir-i hne denilen Nizm- Ceddin ihdas Yenieri ocan kskandrmtr.

2- Nizm- Cedd masrifi iin senede 20 bin keselik rsm ihds ve nihayet rd-Cedd hazinesinin 60 bin keseye kadar kmas birok kimseleri mutazarrr etmitir.

3-Nizm- Ceddin kyafeti eri cedd ve Kffara taklid saylmtr.

4- Devlet dnleriyle ksknleri muhalefete iltihak etmilerdir.

5-Nizm- Cedd askerleri oaldka Yenieri ocana ulfe verilmiyecei ve hatta ocanilga edilecei yi olmutur.

6- Ordunun slhiyle Nizm- Ceddin tekili iin padiahn devlet adamlarndan istediilahiyalarn gen ve tecribesiz kuren tarafndan alay vesilesi ittihz edilmesi eski ricaligcendirmitir.

7- Teceddtler servetler toplayarak kneler, israflar ve boaz saflaryla Lale devriniglgede brakmlardr.

8- iir ve musiki iptilsiyle Trk musikisinde yeni bir devir aan nc Selimin saz, szve mehtap lemleri sefahat saylmtr.

9- Bu haller teceddtleri bile dillendirmitir.

10- Yeni vergilerle para taiinden dolay pahallk olmutur.

11- Tahsilt yolsuzluklarndan dolay taradan gelen ikyetlere kulak aslmamtr.

12- Vkel vekuren fenalklar padiahtan gizlemiler ve hatt Vlide Sultann emriyleSadr--azamlar Sultan Selimi rahatsz etmemek iin gaileli ileri sarayaaksettirmemilerdir.

13- Bu vaziyet halk arasnda pdiaha cin arpt iin devlet ileriyle megul olamadeklinde tuhaf bir yia kmasna bile sebep olmutur.

14- Alafrangaln ifrta vardrlmas, muhfazakrlarn teceddtleri tekfir etmesiyleneticelenmitir.

15- Hr fikirlilik taslamak istiyen bir takm zppe kurennn baz hezeyanlar Franszlikliiyle dinsizliin taklidi sayld iin, ilmiyye snf saraya kar cephe almtr.

16- stanbul ve Anadoluda muhtelif snflardan muallem asker mevcudu 50 60 bini

bulduu halde nc Selimin 1806 = 1221 senesi 2 Haziran fkrasnda grdmzikinci Edirne vakasnda rikkat ve efkatine kaplp muhaliflerle mrtecileri bsbtnmartmtr.

17- Mfik ve nazik pdiahn msamahakrl hi kimsede cez korkusu brakmam vebilhassa Yenieriler bsbtn azmtr.

18- kinci Edirne vakasnda Veliahd Mustafann alkas sbit olduu halde SultanSelimin hi ses karmamas dmanlarnn cretini son derece arttrmtr.

19- Mdhale vesilesi ihds etmek istiyen Fransa sefiri Sebastiani Yenieri ocan ilgatehlikesiyle el altndan kkrtm ve ngiliz donanmasn teceddtlerin dvetiylestanbula gelmi gibi gstermitir.

31Danimend, a.g.e.,IV, s. 8586.


27/209

11

20- Pdiahn selmla Nizm- Cedd niformasyla karak Yenierileri imh ettireceiyi olmutur.

21- Son derece hars ve ahlaksz bir herif olan Sadret-kaymakam Ad Musa, boyu ksa,sakal kse Selanikli Musa Paa rakplerini izle ile sadretini temin iin mufazakrl

let ittihz etmi ve Edirne vakas zerine eyh-l-islm olan Topal Atullah Efendi deikiyzlbir teceddd dman roln oynamtr.

22- nc Selimin muktedir bir yardmcdan mahrum olmas felaketin balcaamillerindendir.

Danimendin yenilikiler ve muhalifler olarak iki tarafa ayrd ve her iki tarafn da

hatalarn detayl ekilde sralad sebeplerle meydana gelen Kabak Mustafa syan,

gerekten de, irtica olarak deerlendirilebilecek bir olaydr. Nizam- Cedid ad verilen

yeni dzeni tamamyla ve dini gerekelerle reddeden muhalifler sonuta baarl

olmulardr. Fakat bu tarihten itibaren Osmanl mparatorluunda yenilik hareketleri artk

bir zorunluluk haline gelmi ve mparatorluk artk geri dnlmez bir deiim srecini

yaamaya balamtr. Bu isyanda n saflarda bulunan Yenieriler, statlerini korumak

amacyla dini hassasiyeti ne kartarak statlerini korumaya abalamlardr.

Dzensizlikleri ve baarszlklar sabit olan bu askerler, Kabak Mustafa syannda

baarl olsalar da bu isyan ve ardndan gelen huzursuzluklar, Osmanl ynetiminde

Yenierilere kar bir kinin olumasna ve bu kinin yerlemesinesebep olmutur.

III. Selimin ardndan tahta geen IV. Mustafa kendisini tahta geirenlerin istekleri

dorultusunda bata Nizam- Cedid olmak zere yaplan btn reformlar kaldrdn ilan

etmi, Kabak Mustafa syanna nderlik eden kiilere nemli grevler vermitir. Yeni

padiah bylece geleneksel dzene dnlmesini salarken ayrca reformcularn ve Nizam-

Cedid subaylarnn birounun, Yenieriler tarafndan, katledilmesine sebep olmutur. III.

Selim taraftarlar eski padiah tekrar tahta geirmek istemiler ve bu amala Alemdar

Mustafa Paann nclnde almlardr. Rusuk Yaran diye anlan bu grup ,

Alemdar Mustafa Paann ordusuyla stanbula girerek IV. Mustafa ynetimine son

vermeyi ve III. Selimi tekrar tahta geirmeyi hedeflemitir. Alemdar Paa ve ordusu 19

Temmuz 1908de stanbula girmi, Kabak Mustafa ve isyann dier ileri gelenlerini

ldrmler fakat III. Selimin Sultan IV. Mustafa tarafndan ldrtlmesine engel


28/209

12

olamamtr.32Bu sebeple, ehzade Mahmut 28 Temmuz 1908 tarihinde Sultan II. Mahmut

nvanyla Osmanl mparatorluunun Sultan ilan edilmitir.33

Sultan III. Selim, yapmaya alt slahatlarn bedelini taht ve daha sonra can ile demi

olsa da 1808 ylnda Osmanl tahtna geen Sultan II. Mahmut ile birlikte modernleme

hareketi ciddi bir hz kazanm ve bu dnemde modernleme, askeri alandan idari ve siyasi

alanlara da yaylmtr. 1808 ylnda yaanan nemli bir olay, bu dnemde Osmanl

merkezi ynetiminin karsna Avrupadaki feodal beylere benzeyen, kendi blgelerinde

gl ve giderek zenginleen bir grubu karmtr. Padiahn, balarnda Alemdar

Mustafa Paann bulunduu bu, Ayan denilen beyler ile Sened-i ttifak (29 Eyll 1808)

ad verilen bir antlamayyapmak zorunda kaldn gstermektedir. ekil asndan 1215

ylnda ngiltere Kral Yurtsuz John ile feodal gler arasnda imzalanan ve hkmdarn

yetkilerini kendi isteiyle yerel glerle paylaacan beyan ettii Magna Carta

Libertatumabenzetilen bu antlama, Osmanl tarihinde, Padiahn mutlak hkimiyetinin

sarsld ve ilk defa bu gcn snrlandrlmas iin, Padiahn kendisi isteiyle yaplsa

da, atlan ilk adm olmas bakmndan olduka nemlidir. Bir giri, yedi madde ve bir zeyl

blmnden oluan bu antlama34ile Padiah mutlak gcn masaya yatrrken ayanlar da

stanbuldan gelen btn emirlere harfiyen uyacaklarna ve Padiaha sadk kalacaklarna

dair yemin etmekteydiler.

Antlama, IV. Mustafay tahttan indirip yerine II. Mahmutun gemesinde etkili olan

Sadrazam Alemdar Mustafa Paay daha da glendirmi, Paa bu gc kullanarak bir

takm sert tedbirlere bavurmutur.Nizm- Ceddin yerine kurulan Sekban- Cedd ad

verilen orduyu ve Esame denilen maa defterlerinin toplatlarak yaklmasn da bahane

eden Yenieriler, isyan ettiler ve Bab- Aliye saldrdlar.Beraberinde stanbula getirdii

Ayanlar bir sre sonra geri dndklerinden ve dier grevliler de elence ile vakit

geirdiklerinden Alemdar Mustafa Paa savunmasz kalmtr. Bu saldr srasnda

kendisine yardm gelemeyeceini anlayan Paakonann barut ambarn atee verip birok

yenieri ile birlikte kendisi de orada lmtr.35

32Shaw, a.g.e., s. 370374.33Danimend, a.g.e.,IV, s. 93.34

Suna Kili ve A.eref Gzbyk, Sened-i ttifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri, 3.Bask, stanbul2006, s. 3-8.35

Ahmet Cevdet Paa, Osmanl mparatorluu Tarihi, (Gen. Yay. Yn. Ahmet zci),II, stanbul 2008, s. 154172.


29/209

13

Kukusuz Sultan II. Mahmut, Sened-i ttifakn imzalanmasna gnlden destek vermemi

fakat belki de devletin g kaybetmesinin sebebi olarak grd geleneksel ordu dzenine

ve zellikle Yenierilere son verebilmek iin bu anlamay bir aama olarak kabul

etmitir. Zira Alemdar Mustafa Paann lmyle birlikte merkezi otoriten in giderek

glenmeye, Padiahn Batl fikirleri bir bir hayata gemeye balamtr. Askeri

dzenlemelerin yannda idari ve adli dzenlemeleri de hayata geiren Sultan II. Mahmut

bu sayede Adl lakabn almtr. Merkezi ynetimi glendirmek iin valilere dzenli

maa balayarak merkez gelirlerini arttrmak istemi, muhtarlklar tesis ederek merkezin

taradaki etkisini daha hissedilir hale getirmitir. lk nfus saym onu dneminde yaplm,

yine ilk posta tekilat da bu dnemde almaya balamtr. Takvm-i Vekyi adyla

kmaya balayan resmi Trke gazete ile yaplan dzenlemeler ilan edilerek devlet

vatanda arasnda bir iliki kurulmutur. Takvm-i Vekyi ile ayn zamanda yaynlanmaya

balayan Le Moniteur Ottoman adl Franszca resmi gazete ise yeniliklerin Batl devletler

tarafndan takip edilmesi ve Osmanl devleti hakknda sahip olduklar yanl grlerin

dzeltilerek ilikilerin gelitirilmesi amalanmtr.36

18.yyde devletin gcn geri kazanabilmesi ve savalardan zaferle kabilmek iin

balatlan modernleme hareketleri, 19.yyye gelindiinde artk Byk Devletler

karsnda ayakta kalabilmek maksadn tamaktadr. Osmanl lkesi birok yeniliin

yannda ayrlklar da yaamaya bu dnemde balamtr. Fransz htilalinin etkisiyle artan

milliyeti eilimler gayrimslim unsurlarn isyanlarna sebep olmutur. 1821de kan

Mora syan hem balad ve yayld evre hem de sonular bakmndan bu isyanlarn

en nemlilerindendir. syan bir mddet sonra Batl devletlerin de mdahalesiyle

Bamsz Yunanistana sebep olmas asndan Osmanl iin olduka sarsc sonular

dourmutur. Bu isyanla birlikte ortaya kan yeni bir mesele ise Kavalal Mehmet Ali

Paann siyasi ve askeri gcdr. Msr valisi olan Paa, Msr ve evresinde yaptalmalar, gl ordusu ve zellikle Fransa ile ilikileri bakmndan yeni bir tehdit olarak

ortaya kmaktayd. Mora syan srasnda devlet bu kuvvetli valisinin gcne ihtiya

duymu, isyan srasnda ortaya kan acziyet paann destei ile telafi edilmeye

allmtr.37Kavalalnn bir g olarak Osmanl ile rekabeti onun Msrda takip ettii

36Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 43. ; Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, (Yay. Haz.

Ahmet Kuya), 15.Bask, stanbul 2010, s.200.37

inasi Altunda,Kavalal Mehmet Ali Paa syan Msr Meselesi 1831 1841,I, 2.Bask, Ankara 1998,s. 28.


30/209

14

modernleme politikas ve ortaya kard gl ve Dzenli ordu sayesinde mmkn

olabilmitir. ngilizlere ve Vahabilere kar gsterdii baarlar da onun nn arttrarak bu

gcn arttrmtr. Sonuta Msrn Mehmet Ali Paa ailesinin ynetimine gemesine

sebep olacak isyan da bu ortam iinde baarl olabilmitir.

syanlar, savalar, maddi knt gibi trl problemlerle uramak zorunda olan II.

Mahmut, tm bu problemlere ramen modernlemenin nndeki en byk engel olarak

kabul ettii Yenieri Ocan 1826 ylnda ortadan kaldrmtr. Yenieri Oca Osmanl

devletin nc hkmdar Sultan I. Murat zamannda kurulmu38 ve kurulduu gnden

beri glenerek nemli biraskeri snf olarak varln be asr kadar srdrmtr. nalck,

Tmar Sisteminin bozulmasna bal olarak Yenierilerin glenmesini aadaki

ifadelerle izah etmektedir:

[] te Osmanl mparatorluununen kuvvetli temel ta olan bu tmar sistemi XVI.Asrn ortalarnda devlete 200 bine yakn talim grm mcehhez asker temin ederdi. Buzamanda btn ulufeli asker ancak 41.000 kadard. te bu sistem XVI. asrn ikinciyarsndan itibaren bozulmaya balad. XVI. asrn banda Ayn Alinin Sadrazam MuratPaaya sunduu Kavanini li Osman der Hulas-i Mezamini Defteri Divanda buhususta deniyor ki: Lcerem zuama ve erbab timarn ihtilline sebep iki maddedir:Evvelkisi Padiah dirliine mutasarrf olan zuama ve erbab timar sanca askeriyleolmayp ahara koundu olduudur. kincisi vaki olan seferlerin yoklamalar mahfuz olupdstrlamel olmaddr. Dier taraftan timarlarn saray halk ve tevabii tarafndan nasl

gasbedildiini Ayn Aliden 20 30 sene sonra mehur Koibey de yle ifade etmektedir:Nice yzyl mukaddem fetholunmu kura ve mezarii birer tarik ile kimin pamallk vekimin arpalk ve kimin temlik ettirp ve kendulara tamam istina geldikten sonra her biritevabiine nice timarlar ve zeametler ettirp erbab seyfin dirliklerin katettiler.Ocakaalar, saray halk, Beylerbeyiler, sancakbeyleri timarlar kendi akrabalarveya hizmetkrlar zerine yazdrarak hslatn kendileri alrlard. Bunun neticesindeerbab timar ve zeamet bilklliye yok oldu. Evvela timarl sipahisinin fevkaladeazalmasna mukabil ulufeli asker pek ziyade oald. 1567de adetleri ancak 48.000 iken,1620 tarihlerinde 100.000e kt. Tabii bununla beraber hazinenin yk de artt. 1565tevaridat 1830 yk, masraf 1896 yk idi. Hemen bir asr sonra 1650de irat 5329, masraf ise6872 yke kt. Bu fark reaya zerine ken yeni vergilerle kapatlyordu. Buna ramenvaridatn hemen 1/3kadar ak vard. Yenierilerin bu art, devleti mali mzayaka iine

atan balca sebeplerdendir. Hkmet bunlarn miktarn indirmeye alyorsa da bir trlmuvaffak olamyordu. 1652de buna teebbs eden Tarhuncu Paa ban kaybetti.Yenieriler, artk devletin birinci gailesi haline geldiler. Bunlar yalnz merkezde deil,taralarda da tagallp etmekte, reayay haraca kesmekteydiler. 1804te devlet, Belgraddakiyenierilere kar Srplarla ibirlii yapmak zaruretinde kalmt.39

38Akpaaolu,Akpaaolu Tarihi, (Yay. Haz. Atsz), stanbul 1970, s. 59.; Oru Be, Oru Be Tarihi,(Yay.Haz. Atsz), stanbul 1972, s. 42.; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatndan KapukuluOcaklar, I,Ankara 1988, s. 5.; Kavanini Yenieriyan Yenieri Kanunlar ( Yay. Haz. Tayfun Toroser ),stanbul 2012, s. 7.39

Halil nalck, Tanzimat Nedir?Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu( Ed. Halil nalckMehmet Seyidanlolu), [Tanzimat], 2. Bask, s. 36 37.


31/209

15

Yukardaki ifadelerden de anlalaca zere, Tmar sisteminin bozulmas dier alanda da

olumsuz etkilerini ciddi ekilde gsterse de aslnda dorudan doruya ordunun yapsnda

etkili olmutur. Osmanl ordusunun temelini tekil eden Tmarl Sipahiler yldan yla

saylar azalarak nemlerini kaybetmiler fakat yenieriler gibi maal askerler ise giderek

glenmilerdir. Yenierilerin devlet ynetiminde etkili olmalarnn nemli sebeplerinden

birisi de, azmsanmayacak bir silahl g olarak mparatorluk bakentinde yerleik

olulardr. Bu sebeple hkmdarn gcn dikkate almadan her dnemde ve saysz

vesilelerle isyan edebilmiler, bu isyanlar ise genelde yenieriler lehine sonulanmtr.

Fakat elbette u muhakkaktr ki; merkezi ynetimin olduka zayflad 18.yydan itibaren

yenierilerin isyanlar daha etkili ve kanl olmutur. ou zaman ulemann da desteini

alp kalktklar hareketleri dinen merulatrarak isteklerini bir ekilde elde etmilerdir.Son isyanlarnda ise yeni dzene ve onun getirdii eitimlere kar karak eski

dzenlerine dnmek ve yeni dzenin sorumlularn ortadan kaldrmak istemilerdir. Askeri

modernlemeye kararl olan sarayn Yenierilerin bu isteklerine cevab ise yeni dzenin

eriata ve akla uygun olduu, bu dzenin imparatorluun menfaati gerei tesis edildii

eklinde olmutur. Ayrca, saray yeni dzene itaatetmeyen asileri ortadan kaldrabilecek

gte olduunu ve buna hazr bulunduunu da aka bildirmitir. 40Nitekim sonu da

sarayn ngrd ekilde gereklemitir.

Sultan II. Mahmutun kanl ve kesin bir ekilde Yenieri Ocan ortadan kaldrmas ayn

zamanda birok toplumsal snf da etkilemitir.Bu snflardan olarak, binlerce Yenieri

ile birlikte BektaTarikat da padiahn gazabndan paylarna deni almtr. Bu tarikat

kurulduu yllardan beri Yenieriler ile birlikte anlmtr ve Yenieri Ocana Bektai

Oca denilmitir. Vaka-y Hayriyeden hemen sonra Bektai derghlarnn kapatlmas

ve ok sayda Bektanin cezalandrlmasnn birinci sebebinin sz konusu tarihi ba

olduu anlalmaktadr. kinci sebep ise son isyan srasnda Bekta dervilerininyenieriler ile alenen birlikte hareket etiklerinin iddia edilmi olmasdr. Ocak

kaldrldktan sonra Bekta derghlar da ortadan kaldrlm, Bektalerin byk ksm

Mevlev ve Halvet tekkelerine snarak varlklarn bu tekkelerde srdrmtr.41

phesizdir ki; Yenieri Ocann ortadan kaldrlmas II. Mahmut dneminin en nemli

40Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V, 5. Bask, Ankara 1988, s. 147.

41Berkes, a.g.e., s. 162.; Read Ekrem Kou, Yenieriler, 3.Bask, stanbul 2004, s. 432 435.;

VirginaH.Aksan, Kuatlm Bir mparatorluk Osmanl Harpleri 1700 1870, (ev.Gl aal Gven),2.Bask, stanbul 2011, s. 340 341.;Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 136137.


32/209

16

olaydr. Oca ortadan kaldrarak Sultan Mahmut, seleflerinin yapamadn yaparak,

modernleme abalarnn nndeki en byk engeli ortadan kaldrmay baarmtr. Bu

olaydan sonra askeri alanda uygulanan yenilikler hz kazanmtr.

Vaka-yHayriye olarak bilinen Yenieri Ocann ortadan kaldrlmas olay bir bakma

Osmanl merkez ordusunun da ortadan kalkmas demek olduundan, Vaka-y

Hayriyeden sonra yeni bir ordu kurulmu adna Muallem Askir-i Mansure-i

Muhammedyye denilmitir.42 Bu orduda Yenierilere has zelliklerin bulunmamasna

zellikle dikkat edilmi43, bununla birlikte Batl teknik, dzen ve silahlar esas alnmtr.

Yeni ordunun eitimi ve devam iin ortaya kan subay ihtiyacn karlamak iin Batl

subaylarn istihdam yeterli olmaynca Avrupadaki okullar rnek alnarak stanbulda

Mekteb-i Harbiye adyla subay yetitiren bir okul almtr. Bu okulda askeri derslerin

yannda fizik, kimya, matematik ve jeoloji gibi dersler okutulmu, retmenler ise

Avrupadan ve en ok da Prusyadan getirtilmitir.44 Bu ordu Dzenli ordu iin atlan

nemli bir gelime olmakla birlikte, askerliin artk bir ykmlle dayand iin milli

ordunun da ilk adm olmutur. Askir-i Mansure ile artk merkez ve eyalet ordularndan

kaynaklanan ikilik son bularak, bu ordular tek bir ordu olarak birletirilmitir. Orduda

kullanlan rtbeler ise modern ordularda kullanlan ekliyle deitirilmi, miralay ve

binba gibi rtbeler kullanlmaya balanmtr.45 II. Mahmut dnemi, getirilen birok

yenilikle beraber Osmanl ynetiminin Batl devletlerin basksnn ciddi bir ekilde

hissetmeye balad bir dnem olmutur. ngiltere, Fransa ve Rusya 1827de Navarin

Baskn ile Osmanl donanmasn yok ederken, 1828-1829 Osmanl Rus Sava sonunda

yaplan Edirne Antlamas ile Osmanl mparatorluu; Bamsz Yunanistan ve zerk

Srbistan tanmak zorunda kalmtr. 1833 ylnda Kavalal Mehmet Ali Paa isyanna

kar Osmanl devletiRusyadan yardm istemek zorunda kalm; Ruslar yardm etmiler,

bunun karlnda ayn yl yaplan Hnkr skelesi Antlamas ile Boazlardan gei

42 Yenieri Ocann kaldrlmas hakkndaki fermanla ayn zamanda yeni ordunun kuruluu da ilanedilmitir: []Artk bunlarn namlarnn bekasnn faydal olmayaca anlaldndan Sancak- erifaltnda toplanan ulemann oy birlii ile ocan ismi ve resmi kaldrlm, Yenierilik ad klliyen silinmi,onun yerine Askir-i Mansure-i Muhammedyye ismiyle talimli asker yazdrlmasna balanmtr. AhmetCevdet Paa, a.g.e. , s.417.; Erik Jan Zrcher, Turkey A Modern History,4. Bask, London&New York 1998,s. 42.43 Asker-i Mansure Kanunnamesi: Ahvali mehul, dnme veya mayas bozuk olmamak kaydyla on beyandan krk yana kadar olan kiilerden; din, uzuvlar mtenasip, k yaz harekete kaabiliyetliolanlarndan on beer kuru aylkla asker yazlacaktr.[]Ahmet Cevdet Paa,a.g.e. , s. 428.44

Karal, a.g.e.,V, s. 160.45nal, a.g.e., s. 17.


33/209

17

hakk elde etmilerdir. Yine ayn isyan bastrmak maksadyla ngiltereden de yardm

istenmi, ngiltere yardm karlnda 1838 ylnda yaplan Balta Liman Antlamas ile

byk ticari imtiyazlar kazanmtr. zellikle Balta Liman Antlamas, devletin ekonomik

bamszln ald ok byk bir darbe olmas bakmndan olduka nemlidir. Yaanan

tm bu gelimeler Osmanl ynetimi tarafndan dmana galip gelebilmek iin hayata

geirilen yeniliklerin artk k durdurabilmek maksadyla yaplacak olmasna sebep

olmutur.

Sultan II. Mahmut dneminde, Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra, almamz

asndan, en nemli olay, Prusyal Yzba Helmuth von Moltkenin stanbulageliidir.

Prusya ordusundaki grevinden, izin alarak, bir geziye karak 23 Kasm 1835 tarihinde

stanbula gelen Moltke, daha sonra II. Mahmutun istei zerineincelemelerde bulunmak

ve yaplan almalara destek vermek zere Osmanl ordusunda greve balamtr. 46

Moltkenin greve balamasndan sonra Prusyadan subay daha talep edilmi ve bu

subaylar stanbula gelerek Osmanl hizmetine girmilerdir. Moltke Heyeti olarak

bilinen bu heyetten nce de Prusyal bir subay olan Albay Goetzenin 1798 ylnda , III.

Selimin isteiyle orduyu denetlemek iin, stanbula geldii bilinmekle birlikte, bir

gelenein balamas ve Moltke heyetinin Prusya Alman ekolnn yerlemesi asndan

nclk ettiini sylemek yanl olmayacaktr.47 Bu heyetle birlikte dier lkelerden

istenen danman eitimci says yava yava azalrken Trk ordusunda Alman etkisi

kendisini artarak hissettirmeye balamtr. almann daha sonraki blmlerinde Moltke

heyeti hakknda daha detayl bilgiler verileceinden bu blmde Moltkenin Sultan II.

Mahmut ve Osmanl ordusunun durumu hakkndaki baz dncelerini aktarmakla

yetinilecektir. Moltkenin aadaki ifadeleri Sultan II. Mahmut dnemini zetlerken ayn

zamanda, bir yabancnn bak asndan, Sultan Mahmut ve modernleme abalar

hakkndanemli bilgiler vermektedir:

Sultan Mahmutun saltanat devri, yzyllardan beri Trk egemenlii altnda ezilmi olanHristiyan milletlerin uyan ve benliklerini araylarna rastlar. Dedelerinin ettiihakszlklarn cezasn Osmann yirmi dokuzuncu torunu ekti. Srbistanda, Eflak veBodanda, Hellastaki reaya silaha sarldlar; Mslmanlar arasnda bir priten tarikat( Vahabler ) ba kaldrd; ezeli dman Moskoflar imparatorluun kuzey snrlarn tazyikediyordu, Rumeli ve Vidin, Badat, Trabzon ve Akk, am ve Halep, Lazkiye ve Yanya

46Kazm Karabekir, Trkiyede ve Trk Ordusunda Almanlar, (Yay. Haz. Orhan Hlag mer Hakan

zalp), stanbul 2001, s. 21.47

Jehuda J.Wallach,Bir Askeri Yardmn Anatomisi Trkiyede Prusya Alman Askeri Heyetleri 18351919, (ev. Fahri eliker), 2. Bask, Ankara 1985, s. 7 9.


34/209

18

paalar birbiri ard sra isyan bayran ektiler, bu srada baehri boyuna yenierilerinisyanlar tehdit ediyordu.

On sekiz saltanat ylnn ac tecrbeleri sayesinde Sultan Mahmut, mevcut devlettekilatyla memleketi idare edemeyeceini ve hkmdarlyla hayatn, bu artlar

tamamyla deitirmek urunda ortaya koymas gerekti dncesine candan inand ve bunurneklerini Bat memleketlerinin tekilatlarnda arad. Her ne kadar slahat yoluna candanhazrlksz olarak girdiyse de, bunun kanlmaz zorunluluklarn grmeye kfi akl vebunlar uygulayabilecek cesareti vard.48

Moltkenin yukarda szn ettii II. Mahmutun cesareti ve kararll, kendisinden

sonraki yllar iin nemli bir hazrlk dnemi olmu,yenilikler askeri ve toplumsal alanda

kabul grerek yerlemilerdir. Bu dnemde sarf edilen samimi aba, Osmanl ynetici

elitinin lkenin durumunun farknda olduklarnn bir gstergesi olarak karmza

kmaktadr.49 Bu samimi aba, birok engelle karlasa da daha sonralar bilerek veya

bilmeyerek mparatorluun kne engel olmak iin yaplacak almalarn nn

amtr. Bu bakmdan Sultan II. Mahmut dnemi Trk Modernlemesi asndan

olduka nemli bir hazrlk ve balang dnemi olmutur. Asker alanda getirilen birok

yeniliklerin yannda, siyasi, idari ve ekonomik alanda alnan tedbirler ise Osmanl tarihinde

Tanzimat ad verilen dnemin temellerini oluturmulardr.

1.2 Tanzimat Dneminden II. Abdlhamit Dnemine Kadar Askeri Modernizasyon

abalar

Yukarda sz edilen ke engel olabilmek abas ve hatta tela, bilerek veya

bilmeyerek Osmanl ynetici elitini daha detayl tedbirler almaya sevk etmi, Lale

Devrinden itibaren tm devam eden modernleme almalar yeni bir form kazanarak,

kendisini her alanda hissettirmeye balamtr.

II. Mahmudun lmnn ardndan, byk olu ehzade Abdlmecit Osmanl

mparatorluununotuz birincipadiah olarak 1 Temmuz 1839 tarihinde50 tahta gemitir.

Sultan Abdmecitin clusundan nceOsmanl ordusu Nizipte Kavalal brahim Paann

kuvvetlerine malup olmu, iki gn sonra ise Kaptan- Derya Ahmet Paa [Hin / Firar

48Helmuth von Moltke,Moltkenin Trkiye Mektuplar,(ev. Hayrullah rs)3. Bask, stanbul 1999, s. 340

342.49

Wallach, a.g.e., s. 9.50Danimend, a.g.e., IV, s. 121


35/209

19

Ahmet Paa] Osmanl donanmasn Msra teslim etmitir.51 Yeni padiahn

hkmdarlnn ilk gnlerinde yaanan bu olaylar Osmanl ordusu iin bir ykm saylm

ve zellikle Osmanl donanmasnn varlndan bile sz edilemez hale gelmitir. Prusyal,

Macar ve Polonyal subaylarn Osmanl ordusu saflarnda bulunduu Nizip Sava,

Osmanl askeri gcnn yetersizliini gstermekle birlikte; uzun zamandr yrtt

almalarla Kavalal Mehmet Ali Paann baarsn gstermesi asndan da ayr bir

neme sahiptir.52Bu savatan sonra Msr ile varlan anlama gerei Msr, bamsz bir

eyalet olarak tannm ve bu eyalet ynetiminin Mehmet Ali Paann ailesine mahsus

olmak zere babadan ola geecek ekilde kabul edilmesi kararlatrlmtr.53Osmanlnn

ngiltere, Avusturya Macaristan, Prusya ve Rusya ile yapt ittifaklar neticesinde 1840

ylna kadar yaplan mcadelelerde deniz stnl salanm olsa da,54 sz konusu sonNizip Savann askeri adan en nemli sonucu; yrtlen askeri dzenlemelerin

eksikliklerinin anlalmas ve daha etkili ve kalc almalarn yaplmas gerekliliinin

kesin bir ekilde ortaya koymu olmasdr.

Sultan Abdlmecit 3 Kasm 1839 tarihinde okunan Glhane Hatt- Hmayunu ile, Sultan

II. Mahmut dneminde 1838 ylnda ilan edilmesi kararlatrlm iken ertelenen 55,

Tanzimat- Hayriyyeyi56ilan ettirmitir.Bylece, ilan edilen fermanla sunulan bir reform

kanunlar silsilesinin ilk tasla duyurulmutur ve Osmanl tarihinde Tanzimat Dnemi

olarak bilinen ve teknik olarak I. Merutiyetin ilanna kadar srecek olan dnem

balamtr.

Hariciye Nazr ve ayn zamanda Londra Elisi olan Mustafa Reit Paa, gen Sultan

Abdlmecitin Tanzimat Fermann ilan etmesindeolduka etkili olmutur. Son derece iyi

konutuu Franszcas sayesinde yabanc meslektalar ile ilikiler kurmu, Avrupa Reel

Politikinin farknda ve ehliyetli bir diplomat olan Paa, Topkap Saraynn Glhane

Bahesinde sz konusu ferman bizzat okumutur.57Bylece, Mustafa Reit Paa mimar

51Mustafa Nuri Paa, Netayic l Vukuat Kurumlar ve rgtlenmeleri ile Osmanl Tarihi, III IV, (Yay.

Haz. Neet aatay), 3. Bask, Ankara 1992, s. 276.52

lber Ortayl, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 2. Bask, stanbul 2008, s. 230 232.;Moltke, a.g.e., s. 308 - 31053Mustafa Nuri Paa, a.g.e., III IV, s. 278279.; Arnold J.Toynbee ve Kenneth P.Kirkwood, Trkiye BirDevletin Yeniden Douu,stanbul 2009, s. 52.54

Karal, a.g.e., V, s. 197201.55

Mustafa Nuri Paa, a.g.e., IIIIV, s. 277.56

Danimend, a.g.e., IV, s. 122.57Engin, a.g.m., s. 5251.


36/209

20

olduu Tanzimat birinci azdan ilan ederken, fermana da okunduu Glhane

bahesinden dolay Glhane Hatt- Hmayunu da denilmitir. Bu fermannn okunmas

srasnda hemen btn devlet bykleri, yabanc misyon temsilcileri, idari ve askeri erkn,

meslek kurulularnn temsilcilerive din adamlar Glhane bahesinde hazr bulunmutur.

Trenin ertesi gnnden itibaren, bata Sultan Abdlmecit olmak zere, hkmetin btn

temsilcileri Kuran- Kerime el basarak fermana sadk kalacaklarna dair yemin

etmilerdir.58Ayrca, sz konusu Ferman resmi gazete olan Takvim- i Vekayde de

yaynlanm ve bir hafta sonra her eyalet valisine ve sancak mstesellimine ayr ayr birer

fermanla tebli edilmitir.59

Trk Modernlemesinin en nemli olaylarndan biri olan Tanzimat ile ilgili bir tanmlama

yapmak gerekirse nalckn aadaki ifadelerinin yeterli olacaktr:

[] Bizce Tanzimat, imparatorluun btn XIX uncu asr tarihini izah eden temelhadisedir. Tanzimat, iktisad-itima temelleri ryerek yklmaya yz tutan birimparatorluun yeni prensiplerle yeniden kurulma teebbsn gsterir.60

nalckn ifadelerinden de anlalaca zere Tanzimat Ferman ile devletin kt ve

yklmak zere olduu tespit edilirken, hem ferman ile hem de bu fermann ngrd

uygulamalarla bu ke engel olunabilecei dnlmtr. kn temel sebebi olarak

ise, belki de prensip olarak, Osmanl lkesinde 150 yldr eriata ve dier kanunlara riayet

edilmediini, bu sebeple devletin ve toplumun bir gerileme iinde olduuna vurgu yapyor

ve bu sebeple, bundan byle yaplacak dzenlemelerin belirlenen hedeflere gre eriat ve

kanunlara uygun olarak yaplmas gerektiine / yaplacana vurgu yaplmak istenmitir.

Bu srarl eriat vurgusunda daha nce yaanan tecrbelerden der

osmanli İmparatorluğundan türkiye cumhuriyetine türk ordusunda mavzer tüfekleri

Documents