T.C. BABAKANLIK DEVLET ARVLER GENEL MDRL Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 108

BABAKANLIK OSMANLI ARV REHBER

stanbul - 2010

Proje Yneticisi Do. Dr. Yusuf SARINAY

Proje Sorumlular Do. Dr. Mustafa BUDAK Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs Dr. nder BAYIR Osmanl Arivi Daire Bakan Dr. Ahmet Zeki ZGER Yayn leri Koordinatr

Hazrlayanlar

Yusuf hsan GEN Dr. Mustafa KK Dr. Rait GNDODU Sinan SATAR brahim KARACA Hac Osman YILDIRIM Nazm YILMAZMizanpaj

Vahdettin ATKBaskya Hazrlama

Murat ENER - Salih DUTOLUBask Babakanlk Basmevi nc Bask

ISBN: 978-975-19-4805-2

BABAKANLIK OSMANLI ARV REHBER

N S Z

Her millet tarih bir mirasn sahibidir. Bu tarih mirasn ok nemli bir blmn arivler, ktphaneler ve eski eserler gibi kltr varlklar tekil eder. Millet olabilme ve kalabilmede bu tr kltr varlklarnn byk yeri ve nemi vardr. Arivler, devletin ve fertlerin haklarn ve milletleraras mnasebetleri belgeleyip korurlar. Bir konuyu aydnlatmaya ve tespite yararlar. Bu arada ait olduu devrin rf ve detlerini, sosyal yapsn, karlatklar problemleri ve bunlar arasndaki mnasebetleri ortaya koyarlar. Bir baka ifadeyle, arivlerde muhafaza edilen belgeler, ait olduklar milletlerin gemiini yanstan en canl ahitlerdir. Trkiye, ariv malzemesi bakmndan ok byk zenginlie sahiptir. Osmanl Devleti'nden devralnan byk miras, bugn Trkiye'yi dnyann en zengin ariv potansiyeline sahip sayl lkelerden birisi durumuna getirmitir. Osmanl'nn hkmran olduu topraklar zerinde, bata Trkiye Cumhuriyeti olmak zere, hlen krka yakn bamsz lke yer almaktadr. Bu lkelerin Osmanl dnemlerindeki tarihlerinin en zengin kayna Osmanl Arivleri'dir. Orta ve Yakn Dou, Balkan ve Akdeniz lkeleri ierisinde kudretli ve kuvvetli devlet olabilme vasfn uzun sre devam ettiren Osmanl Devleti'nde ariv fikri ok eskilere kadar uzanmaktadr. Arivin, bir milletin tarih ve kltr hazinesi olduunu idrak eden ecdadmz, bunun iindir ki kurduu ariv tekilatna "Hazine-i Evrak" adn vermitir.

Babakanlk Osmanl Arivi, Osmanl Devleti'nin merkez tekilatn meydana getiren Divan- Hmyn, Bb- Defter ve Bb- saf / Bb- l'ye ve bunlarn eitli daire ve kalemlerine ait sicil, defter ve vesikalar, yani Osmanl Devleti'nden intikal eden en zengin ve eitli ariv malzemesini ihtiva etmesi sebebiyle Osmanl Devleti'nin ana arivi hviyetini tamaktadr. *** Babakanlk Osmanl Arivi'nde, yerli ve yabanc aratrclarn istifadesine sunulan ok eitli ve deerli ariv malzemesi vardr. Buna karlk, Babakanlk Osmanl Arivi'ni btnyle tantan Trke yayn fazla deildir. Hele yabanc dillerde, snrl sayda makalenin dnda, bu tr neriyata rastlamak mmkn deildir. Babakanlk Osmanl Arivi hakknda bugne kadar birka tane rehber yaynlanmtr. Bunlardan ilki, Midhat Sertolu'nun 1955 ylnda yaynlanan Muhteva Bakmndan Baveklet Arivi adl eseridir. Bu eser, aratrmaclarn kendi ihtisas dallarna gre arivdeki malzemeden ne ekilde yararlanabileceklerini tespit gayesiyle hazrlanmtr. Sz konusu rehber, yaklak yirmi be yl sreyle, Osmanl Arivi aratrmalar iin bir el kitab hviyetini tamtr. Bahse konu rehberlerin ikincisi, Atill etin'in hazrlam olduu ve 1979 ylnda neredilen Babakanlk Arivi Klavuzu adl kitaptr. Bu eserde, Osmanl Arivi'nin ihtiva ettii malzeme, tasnifler, aratrmaya ak blmler ve devam etmekte olan tasnif almalar tantlmtr. Eser, bu zelliiyle yukarda zikredilen birinci almay tamamlar mahiyettedir. nc rehber, Trkiye Cumhuriyeti'nin de yesi bulunduu slm Konferans Tekilat'na bal slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA) tarafndan Osmanl Arivi'nden yararlanacak ye lkelerin aratrclar iin smet Binark ve Necati Akta'a hazrlattrlmtr. Eser, Arapa olarak El-Arif'l-Osmn adyla 1986'da Amman'da yaynlanVI

mtr. Bu eserde, arivdeki malzemeler, tasnifler ve aratrmaya ak olan fonlar, Osmanl Devleti merkez tekilat tarihi ile birlikte dnlerek sistematik bir ekilde tantlm; aratrmaclarn ariv malzemesine en kolay yoldan ulaabilmeleri anlay n planda tutulmutur. Yerli ve yabanc aratrmaclar iin "bavuru" eseri olma zelliini tayan bu rehberler, ilerleyen zaman iinde, yeni tasnif almalarn yanstamadklarndan tr ihtiyaca cevap verememilerdir. 1987 ylnda Osmanl Arivi'ne yeni personel almyla hzlandrlan tasnif almalar sonucunda hazrlanan kataloglar, yeni bir rehberin yaynlanmas mecburiyetini tekrar ortaya karmtr. Bu gayeyle Genel Mdrlmz tarafndan Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi adl eser hazrlanarak 1992 ylnda yaynlanmtr. ok ksa zamanda bu eserin mevcudunun tkenmesi ve geen sre ierisinde pek ok fonun tasnifinin tamamlanarak aratrmaya almas, mevcut rehberin yeni bir basksnn yaplmasn zorunlu hle getirmitir. 2000 ylnda geniletilmi ikinci bask da km, fakat daha bu basknn mevcudu bitmeden yeni fonlar aratrmaya alarak birok katalog aratrcnn istifadesine sunulmutur. te nc bask olarak hazrlanan elinizdeki bu rehber, yerli ve yabanc aratrclara Osmanl Arivi'ni tantmak, aratrmaya ak fonlar hakknda bilgiler vermek, hlen srdrlmekte olan tasnif almalarna ait en yeni bilgileri aratrclara sunabilmek maksadyla hazrlanmtr. *** Osmanl Arivi Rehberi nsz, Giri, Drt Blm, Ekler, Bibliyografya ve ndeks'ten meydana gelmektedir. Giri ksmnda Osmanl Devleti'nde arivcilik fikri, evrakn muhafazasna gsterilen titizlik, Osmanl Arivleri'nin tarih seyri ve Hazine-i Evrak'ta bugne kadar yaplan tasnif almalar hakknda aklayc bilgiler verilmitir. Birinci Blm'de Divan- Hmyn, Bb- saf, Defterhne-i mire, Bb- Defter, Bb- l, Yldz Saray defterleri ile nezretler,VII

vilyet ve mfettilikler (tara arivleri), Meclis-i Vl ve Meclis-i l-i Tanzimat gibi byk dairelere ait "defterler" ve dier "defter serileri" anlatlmtr. Ayn isimdeki defter ve belge serileri iin gerekli aklayc genel bilgiler, daha ok defterler blmnde verilmeye gayret edilmitir. kinci Blm'de Divan- Hmyn, Bb- saf, Defterhne-i mire, Bb- Defter, Bb- l, Yldz Saray belgeleri ile nezretler, vilayet ve mfettilikler (tara arivleri), byk dairelere ait "belgeler", Ali Emir Tasnifi ve bnlemin Tasnifi gibi dier "belge serileri" ile ilgili bilgiler verilmitir. nc Blm'de harita, plan, proje, kroki, albm ve fotoraf koleksiyonlar; Ali Fuat Trkgeldi, Cavit Baysun ve dier ahslardan intikal eden ariv malzemeleri, yurt ii ve yurt d ariv merkezlerine ait ariv malzemesi, kataloglar ve yeni uygulamaya konulan Otomasyon Sistemi hakknda bilgiler verilmitir. Drdnc Blm'de Devlet Arivleri Genel Mdrl'nn idar yaps, ariv hizmetleri ile ilgili kanunlar, aratrmaclar iin gerekli n bilgiler ve Devlet Arivleri'nde aratrma yapacak olanlarn tabi olacaklar esaslar yer almaktadr. Ekler ksmnda, aratrmaclarn almalarna yardmc olmak iin "padiahlarn saltanat yllar ve dnemlerinde grev alm sadrazamlar" ile "Kanun Sultan Sleyman'dan XIX. yzyla kadar onar yllk, XIX. yzyldan Osmanl Devleti'nin yklna kadar ise her yla gre dzenlenmi Hicr, Milad ve Rum takvimlerle ilgili tablolar" ve ayrca gnmzde "Osmanl Arivi'nde kullanlan kodlar ve almlar" tamamlayc bilgiler olarak verilmitir. Aratrmaclarn defter ve belge serilerine daha kolay ulaabilmeleri iin ndeks'in analitik olmasna zen gsterilmitir. Aratrmaclarn bir konu, defter veya belge serisi aramalar durumunda, "indekiler"den ok "ndeks" blmn kullanmalar kendilerine daha byk kolaylk salayacaktr. Defter serilerinin tamamnn tablo olarak almn vermek mmknVIII

olmadndan, aratrmaclarn, ak olarak tablosu verilmeyen defter kataloglarn taramalar gerekmektedir. Osmanl Arivi Daire Bakanl'nda 2002 ylndan itibaren Otomasyon Sistemi'ne geilmitir. Daha nce bilgisayar ortamnda yazlan kataloglarn tamam Otomasyon Sistemi'ne aktarlarak Osmanl Arivi ve Cumhuriyet Arivi aratrma salonlar ile birlikte internet ortamnda aratrclarn hizmetine sunulmutur. Bunun yannda defter serilerinin byk bir ksmnn grntleri dijital ortama aktarlmtr. Sz konusu grntler, ilgili kataloglar ile eletirilerek aratrmaya almtr. Gelecekte btn belge ve defter serilerinin grntleri, zet bilgileri ile birlikte bilgisayar ortamnda aratrmaya alacaktr. Binlerce yerli ve yabanc aratrmacnn yararland Osmanl Arivi'nin tantlmas konusunda byk bir boluu dolduracana inandm, Osmanl Arivi Rehberi'ni hazrlayan Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl personeline ve eserin ortaya kmasnda emei geenlere teekkrlerimi sunar, eserin ilgililere yararl olmasn dilerim.Do. Dr. Yusuf SARINAY

Devlet Arivleri Genel Mdr

IX

NDEKLERsayfa NSZ ................................................................................................................................................. NDEKLER................................................................................................................................ ............................................................................................................................ V XI XXV

KISALTMALAR

GRBelgelerin Muhafazas ve Tanzimat Devrine Kadar Osmanl Arivcilii ........ Tanzimat ncesi Merkez Devlet Daireleri ve Arivlerin Genel Durumu .......... a. Bb- l ............................................................................................................................. b. Bb- Defter d. Bb- Mehat Tasnif Faaliyetleri.................................................................................................................... ................................................................................................................ XXVII XXXI XXXII XXXII XXXIII XXXIV XXXIV XXXVII

c. Bb- Serasker

..................................................................................................................

Osmanl Devleti'nde Modern Arivcilik almalar .........................................................................................................................................................................

BRNC BLMDEFTER TASNFLER I. DVAN-I HMYN, BB-I SAF ve DEFTERHNE- MRE DEFTERLER .................................................................................................. A. DVAN-I HMYN ve BB-I SAF DEFTERLER .........................1. DVAN (BEYLK) KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER........................................................................................................

5 5 5 5 7 21 22 41 41 41 46 48

a. Divan (Beyliki) Kalemi Defterleri (A.DVN) ......................................... b. Mhimme Defterleri................................................................................ c. ikyet Defterleri..................................................................................... d. Ahkm Defterleri..................................................................................... e. Asker Ruzname Defteri (A.DVN.ARZ.d)............................................. f. Divan Memurlarna Ait Sicil ve Knye Defterleri ................................... g. Dvel-i Ecnebiye Defterleri (A.DVNS.DVE.d) ...................................... h. Gayrimslim Cemaatlere Ait Defterler ................................................... . Hadariye Defterleri (A.DVNS.HADR.d) .................................................

sayfa j. zn-i Sefne Defterleri............................................................................... k. Kalebend, Nefy ve Ksas Defterleri (A.DVNS.NEFY.d) ........................ l. Kanunnme-i Asker Defterleri (A.DVNS.KNA.d) ................................. m. Krm Hanl Defteri ............................................................................. n. Nme-i Hmyn Defterleri (A.DVNS.NMH.d) .................................... o. ehbenderlik Defterleri (A.DVNS.HB.d) ............................................. p. Tevzit, Zehir, Esnaf ve htisb Defterleri (A.DVNS.TZE.d).............. r. Yol ve Menzil Defterleri (A.DVNS.YML.d) ........................................... s. Muhtelif ve Mtenevv Defterler (A.DVNS.HB.d) ...............................2. TAHVL (NAN) KALEM DEFTERLER (A.NT.d) ...................................

49 50 50 51 51 53 53 54 55 59 60 60 74 77 78 78 81 88 88 89 90 92 92 92 94

a. 980 Numaral Bb- saf Defterleri Katalou'ndaki Tahvil (Nian) Kalemi Defterleri (A.NT.d) ................................................................. b. 986 Numaral Kmil Kepeci Katalou'ndaki Tahvil (Nian) Kalemi Defterleri (KK.d) ................................................................................... c. 989 Numaral Divan- Hmyn Defterleri Katalou'ndaki Tahvil (Nian) Kalemi Defterleri (A.DVNS.NT.d) ........................................3. RUS KALEM DEFTERLER (A.RSK.d) .......................................................

a. 980 Numaral Bb- saf Defterleri Katalou'ndaki Rus Defterleri (A.RSK.d).............................................................................. b. 986 Numaral Kmil Kepeci Katalou'ndaki Rus Defterleri (KK.d).................................................................................................... c. 989 Numaral Divan- Hmyn Defterleri Katalou'ndaki Rus Defterleri (A.DVNS.RSK.d)..................................................................4. MED KALEM DEFTERLER (A.AMD.d) ...................................................

a. 980 Numaral Bb- saf Defterleri Katalou'ndaki med Kalemi Defterleri (A.AMD.d)............................................................................ b. 986 Numaral Kmil Kepeci Katalou'ndaki med Kalemi Defterleri (KK.d) ...................................................................................5. TERFAT KALEM DEFTERLER ................................................................. 6. SADRET MEKTUB KALEM DEFTERLER..............................................

a. 980 Numaral Bb- saf Defterleri Katalou'ndaki Sadret Mektub Kalemi Defterleri..................................................................... b. 986 Numaral Kmil Kepeci Katalou'ndaki Bb- l Mektub-i Sadr- l Kalemi Defterleri ..................................................................7. SADRET KETHDLII (KETHD KTBET) KALEM DEFTERLER ......................................................................................................

XII

sayfa8. RESLKTTABLIK KALEM DEFTERLER (A.RST.d)............................ 9. AVUBAILIK DEFTERLER ........................................................................ 10. BYK ve KK TEZKRECLK KALEM DEFTERLER.................. 11. VAKANVSLK KALEM DEFTERLER (A.VKN.d) ...............................

95 95 96 96 97 99 99 99 100 137

B. DEFTERHNE- MRE DEFTERLER ................................................1. TAHRR DEFTERLER ......................................................................................

a. 979 Numaral Bb- saf Defterhne-i mire Defter Katalou'ndaki Tahrir Defterleri (A.DFE)............................................. b. 981 Numaral Tapu Tahrir Defterleri Fihristi'ndeki Tahrir Defterleri ..... c. 1000 Numaral Ankara Tapu Kadastro Arivi Tahrir Defterleri Fihristi'ndeki Tahrir Defterleri...............................................................2. TMAR RUZNME (TMAR ve ZEMET TEVCH) DEFTERLER (A.DFE.RZ.d)........................................................................................................

II. BB-I DEFTER (MALYE DARES) ve MTEFERRK KONULU DEFTERLER.................................................................................................... A. BB-I DEFTER (MALYE DARES) ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER.......................................................................................1. ANADOLU MUHASEBES KALEM DEFTERLER (D.AMH.d) ................. 2. ASKR- MANSRE KALEM DEFTERLER (D.ASM.d) ..........................

141 142 142 143 143 144 144 145 146 147 147 160 161 161 161 162 XIII

a. Bamuhasebe Kalemi Defterleri Kataloglarndaki Askir-i Mansre Defterleri................................................................................................ b. Masrft- Muhasebe Kalemi Defterleri Kataloglarndaki Askir-i Mansre Defterleri.................................................................................3. AVLONYA GMR ve AVLONYA MUKTAASI KALEMLERNE AT DEFTERLER (D.AVG.d) ............................................. 4. BABAKIKULU KALEM DEFTERLER (D.BB.d)...................................... 5. BAMUHASEBE KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.BM.d).....................................................................................

a. Bamuhasebe Kalemi Defterleri .............................................................. b. Bamuhasebe Kalemi'ne Bal Birimlere Ait Defterler...........................6. BAMUKTAA KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER........................................................................................................ 7. BURSA MUKTAASI KALEM DEFTERLER (D.BRM.d) .......................... 8. BYK KALE ve KK KALE KALEM DEFTERLER..........................

a. Byk Kale Kalemi Defterleri (D.BKL.d) .............................................. b. Kk Kale Kalemi Defterleri (D.KKL.d) ..............................................

sayfa9. BYK RUZNME ve KK RUZNME KALEMLER ile BALI BRMLERNE AT DEFTERLER......................................................

162 162 163 164 164 165 166 166 166 167 167 169 169 170 170 171 171 171 172 172 173 173 176 176 176 177 177 178 178

a. Byk Ruznme Kalemi ve Bal Birimlerine Ait Defterler (D.BRZ.d).............................................................................................. b. Kk Ruznme Kalemi Defterleri (D.KRZ.d) .....................................10. CERDE ODASI DEFTERLER (D.CRD.d) .................................................... 11. CZYE MUHASEBES KALEM DEFTERLER (D.CMH.d)....................... 12. CZYE ZYADES KALEM DEFTERLER (D.CZD.d) ............................... 13. ELTK RUSMU KALEM DEFTERLER (D.RS.d)............................... 14. DEFTERDAR MEKTUB KALEM DEFTERLER (D.DMK.d).................. 15. EVMR- MALYE KALEM DEFTERLER (D.EVM.d) .......................... 16. GANEM MUKTAASI KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.GNK.d) .................................................................................... 17. HAREMEYN MUHASEBES KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.HMH.d) ........................................................................... 18. HAREMEYN MUKTAASI KALEM DEFTERLER (D.HMK.d) ............. 19. HASLAR MUKTAASI KALEM ve BALI BRMNE AT DEFTERLER (D.HSK.d)..................................................................................... 20. HAVSS-I CEDDE KALEM DEFTERLER (D.HSC.d)............................. 21. STANBUL MUKTAASI KALEM DEFTERLER (D.SM.d) ................... 22. KALEMYE DARES DEFTERLER (D.KLD.d).......................................... 23. KEFE MUKTAASI KALEM DEFTERLER (D.KFM.d)........................... 24. KK EVKF KALEM DEFTERLER (D.KEV.d) .................................. 25. MADEN MUKTAASI KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.MMK.d)................................................................................... 26. MASRAF-I EHRYR KALEM DEFTERLER (D.MSF.d)..................... 27. MENSHT (KAPUDN-I DERYA) KALEM DEFTERLER (D.MNS.d) ............................................................................................................. 28. MEVKFT KALEM ve BALI BRMLERNE AT DEFTERLER (D.MKF.d) ............................................................................................................. 29. MUKTAA- CEDD- L KALEM DEFTERLER (D.MCU.d) ............. 30. NAVUL KALEM DEFTERLER (D.NVL.d).................................................. 31. PSKOPOSLUK KALEM DEFTERLER (D.PSK.d) .................................... 32. PYADE MUKABELES KALEM DEFTERLER (D.PYM.d) .................... 33. SALYNE KALEM DEFTERLER (D.SLY.d).............................................. 34. SVAR MUKBELECL KALEM DEFTERLER (D.SVM.d) ........... 35. TERFT KALEM DEFTERLER (D.TF.d) .............................................

XIV

sayfa36. VARDT-I SALH, VARDT-I IKK-I EVVEL ve VARDT-I IKK-I SN KALEMLERNE AT DEFTERLER......................................... 37. YENER KALEM DEFTERLER (D.YN.d)............................................

179 180 181 183 184 184 185 196 203 204 205 205 206 207 207 211 221 222 223 224 224 225 229 230 230

B. MTEFERRK KONULU DEFTERLER ................................................. III. BB-I L DEFTERLER ............................................................................1. BB-I L SADRET DARES KALEMLERNE AT DEFTERLER ........

a. Sadret Hazine-i Evrak Mdrl rde Kayt Defterleri...................... b. Sadret Divan (Beyliki) Kalemi Defterleri (A.DVN.d) ......................... c. Sadret Mektub Kalemi Defterleri.......................................................... d. Sadret med Kalemi Defterleri (A.AMD) ........................................... e. Sadret Terifat Kalemi Defterleri........................................................... f. Sadret Eylt- Mmtze Kalemi Defterleri ........................................... g. Sadret Mteferrik Defterleri .................................................................. h. Sadret'e Bal Komisyonlara Ait Defterler ............................................2. BB-I L EVRAK ODASI (ARV) DEFTERLER .....................................

a. Nezret ve Devir Gelen-Giden Defterleri .............................................. b. Vilyt Gelen-Giden Defterleri ...............................................................3. BB-I L BNYESNDEK DER DARELERE AT DEFTERLER .......

a. Dev Nezreti Defterleri (DV.d) ............................................................ b. Meclis-i Vl Riyaseti Defterleri (MVL.d) ............................................. c. r-y Devlet Defterleri (D.d).............................................................. d. Divan- Ahkm- Adliye Defterleri ......................................................... e. Tanzimat- Hayriye ve Meclis-i Tanzimat Defterleri............................... IV. YILDIZ SARAYI ARV DEFTERLER ..................................................1. YILDIZ MRUZT DEFTERLER (Y.MRZ.d) ............................................... 2. YILDIZ ESAS EVRAKI DEFTERLER (Y.EE.d).............................................

V. NEZRETLERE, VLYETLERE, MFETTLKLERE (TARA ARVLERNE) ve BYK DARELERE AT DEFTERLER ................. A. NEZRETLER.............................................................................................1. DAHLYE NEZRET DEFTERLER (DH.d) ................................................

235 235 235 237 237 XV

a. Dahiliye Nezareti Defterleri (DH.d) ........................................................ b. Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvl Komisyonu Defterleri (DH.SAD.d)..........................................................................................

sayfa2. HARCYE NEZRET DEFTERLER (HR.d)................................................ 3. EVKF-I HMYN NEZRET DEFTERLER..........................................

238 238 239 239 239 240 242 243 243 243 244 244 245 245 246 246 247 247 249 250 250 251 251 253 253 253 254 254 255 256 256 258

a. Evkaf- Haremeyn Muhasebecilii Defterleri (EV.HMH.d).................... b. Evkaf Defterleri (EV.d) ........................................................................... c. Surre Defterleri (EV.HMK.SR.d) ............................................................4. TCARET, NFA, ORMAN, MADN ve ZRAT NEZRETLERNE AT DEFTERLER (T.d) ................................................... 5. SIHHYE NEZRET DEFTERLER (SH.d)....................................................

a. Umr- Shhiye-i Dahiliye ....................................................................... b. Umr- Shhiye-i Hariciye.......................................................................6. ZABTYE NEZRET DEFTERLER (ZB.d)...................................................

a. Zabtiye Miriyeti Dnemi...................................................................... b. Zabtiye Nezreti Dnemi ........................................................................7. MARF NEZRET DEFTERLER (MF.d) ................................................... 8. MALYE NEZRET DEFTERLER (ML.d) ...................................................

a. Mektub Kalemi Defterleri (ML.MKT.d) ................................................ b. Evmir-i Maliye Kalemi Defterleri (ML.EVM.d) ................................... c. Masrift Muhasebecilii Defterleri (ML.MSF.d) .................................. d. Vridt Muhasebesi Defterleri (ML.VRD.d)........................................... e. Cerde Odas Defterleri (ML.CRD.d) ...................................................... f. Maliye Ksm Mteferrik Defterleri (ML.d) ............................................ g. Muvzene (Bte) Defterleri ...................................................................9. BB-I SERASKER DEFTERLER (SRA.d)..................................................... 10. NFUS DEFTERLER (NFS.d).........................................................................

B. BYK DARELERE AT DEFTERLER................................................1. HAZNE- HSSA NEZRET DEFTERLER ................................................

a. Hazine-i Hssa Nezreti Defterleri (HH.d).............................................. b. Hazine-i Hssa Nezareti Sicil-i Ahval Defterleri (HH.SAD.d)..............2. DARPHNE- MRE DEFTERLER (DRB.d) ............................................... 3. MLL EMLAK'TAN DEVRALINAN DEFTERLER.......................................

C. VLYET ve MFETTLKLERE (TARA ARVLERNE) AT DEFTERLER.......................................................................................1. KIBRIS MUTASARRIFLII DEFTERLER (TR.KB.d)............................... 2. RUMEL MFETTL DEFTERLER (TFR.1.d) ......................................

XVI

sayfa VI. DER DEFTER TASNFLER................................................................... A. KML KEPEC TASNF DEFTERLER (KK.d)................................. B. MALYE'DEN MDEVVER DEFTERLER TASNF (MAD.d) ........... 263 263 266

KNC BLMBELGE TASNFLERI. DVN-I HMYN, BB-I SAF ve DEFTERHNE- MRE BELGELER.........................................................................................................

275 275 275 275 276 276 276 276 277 277 277 277 278 278 278 279 279 279 279 279 280 280 280 280 280 XVII

A. DVN-I HMYN ve BB-I SAF BELGELER............................1. DVN (BEYLK) KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (A.DVN) ..........................................................................................

a. Divan (Beyliki) Kalemi Belgeleri .......................................................... b. Asker Ruzname Belgeleri (A.DVN.ARZ)............................................ c. Dvel-i Ecnebiye Belgeleri (A.DVN.DVE) ............................................ d. Gayrimslimler Din ve Hayr ler Kalemi Belgeleri (A.DVN.KLS)........................................................................................ e. Kalebend Kalemi Belgeleri (A.DVN.KLB)............................................. f. Kbrs Mhimme Ksm Belgeleri (A.DVN.KBM).................................. g. Kbrs ikyeti Ksm Belgeleri (A.DVN.KB)...................................... h. Krm Hanl Kalemi Belgeleri (A.DVN.KRM) .................................... . Mhimme Kalemi Belgeleri (A.DVN.MHM).......................................... j. Msr Valilii Ksm Belgeleri (A.DVN.MSR) ........................................ k. Nme-i Hmyn Ksm Belgeleri (A.DVN.NHM)................................ l. ikyet Kalemi Belgeleri (A.DVN.KT) ................................................. m. Yol ve Menzil Kalemi Belgeleri (A.DVN.YML)...................................2. TAHVL (NAN) KALEM BELGELER (A.NT).........................................

a. Tahvil (Nian) Kalemi Belgeleri.............................................................. b. Ordu Nian Kalemi Belgeleri (A.NT.ORD)..........................................3. RUS KALEM BELGELER (A.RSK)............................................................. 4. MED KALEM BELGELER (A.AMD).........................................................

a. med Kalemi Belgeleri .......................................................................... b. med Kalemi Krm Hanl Belgeleri (A.AMD.KRM)........................5. TERFAT KALEM BELGELER (A.TF)..................................................... 6. SADRET MEKTUB KALEM BELGELER (A.MKT) ...............................

sayfa7. SADRET KETHDLII (KETHD KTBET) KALEM BELGELER (A.SKT) ......................................................................................... 8. RESLKTTBLIK KALEM BELGELER (A.RST) ................................. 9. AVUBAILIK KALEM BELGELER (A.VB) ......................................... 10. BYK ve KK TEZKRECLK KALEM BELGELER (A.BKT) ................................................................................................................. 11. VAKANVSLK KALEM BELGELER (A.VKN).....................................

280 281 281 281 281 282

B. DEFTERHNE- MRE KALEM BELGELER (A.DFE).................. II. BB-I DEFTER (MALYE DARES) ve MTEFERRK KONULU BELGELER ...................................................................................................... A. BB-I DEFTER (MALYE KALEMLER) ve BALI BRMLERNE AT BELGELER.............................................................1. ANADOLU MUHASEBES KALEM BELGELER (D.AMH)....................... 2. ASKR- MANSRE KALEM BELGELER (D.ASM)................................ 3. AVLONYA GMR ve AVLONYA MUKTAASI KALEMLERNE AT BELGELER ...................................................................

283 283 283 283 284 284 284 284 284 284 285 286 286 286 286 287 287 287 288 288 288

a. Avlonya Gmr Kalemi Belgeleri (D.AVG)....................................... b. Avlonya Muktaas Kalemi Belgeleri (D.AVM).....................................4. BABAKKULU KALEM BELGELER (D.BB) ........................................... 5. BAMUHASEBE KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.BM) ..........................................................................................

a. Bamuhasebe Kalemi Belgeleri ............................................................... b. Bamuhasebe Kalemi'ne Bal Birimlere Ait Belgeler............................6. BAMUKTAA KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.BMK) ................................................................................................................ 7. BURSA MUKTAASI KALEM BELGELER (D.BRM)................................ 8. BYK KALE ve KK KALE KALEM BELGELER ............................

a. Byk Kale Kalemi Belgeleri (D.BK)..................................................... b. Kk Kale Kalemi Belgeleri (D.KKL)..................................................9. BYK RUZNAME ve KK RUZNAME KALEMLER ile BALI BRMLERNE AT BELGELER ........................................................

a. Byk Ruzname Kalemi ve Bal Birimlerine Ait Belgeler (D.BRZ)................................................................................................. b. Kk Ruzname Kalemi Belgeleri (D.KRZ).........................................10. CERDE ODASI BELGELER (D.CRD).......................................................... 11. CZYE MUHASEBES KALEM BELGELER (D.CMH) ............................

XVIII

sayfa12. CZYE ZYDES KALEM BELGELER (D.CZD)..................................... 13. ELTK RUSMU KALEM BELGELER (D.RS) .................................... 14. DEFTERDAR MEKTUB KALEM BELGELER (D.DMK) ....................... 15. EVMR- MALYE KALEM BELGELER (D.EVM) ................................ 16. GANEM MUKTAASI KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.GNK).......................................................................................... 17. HAREMEYN MUHASEBES KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.HMH)................................................................................. 18. HAREMEYN MUKTAASI KALEM BELGELER (D.HMK)................... 19. HASLAR MUKTAASI KALEM ve BALI BRMNE AT BELGELER (D.HSK) .......................................................................................... 20. HAVSS-I CEDDE KALEM BELGELER (D.HSC) .................................. 21. STANBUL MUKTAASI KALEM BELGELER (D.SM)......................... 22. KALEMYE DARES BELGELER (D.KLD) ............................................... 23. KEFE MUKTAASI KALEM BELGELER (D.KFM) ................................ 24. KK EVKF KALEM BELGELER (D.KEV)........................................ 25. MADEN MUKTAASI KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.MMK) ........................................................................................ 26. MASRAF-I EHRYR KALEM BELGELER (D.MSF) .......................... 27. MENSUHT (KAPUDN-I DERY) KALEM BELGELER (D.MNS) ..... 28. MEVKUFT KALEM ve BALI BRMLERNE AT BELGELER (D.MKF) ................................................................................................................ 29. MUKTAA- CEDD- L KALEM BELGELER (D.MCU)................... 30. NAVUL KALEM BELGELER (D.NVL) ....................................................... 31. PSKOPOSLUK KALEM BELGELER (D.PSK).......................................... 32. PYADE MUKBELES KALEM BELGELER (D.PYM) .......................... 33. SALYNE KALEM BELGELER (D.SLY) ................................................... 34. SVAR MUKBELECL KALEM BELGELER (D.SVM)................. 35. TERFAT KALEM BELGELER (D.TF)................................................... 36. VRDT-I SLH, VRDT-I IKK-I EVVEL ve VRDT-I IKK-I SAN KALEMLERNE AT BELGELER ........................................... 37. YENER KALEM BELGELER (D.YN) .................................................

288 289 289 289 289 290 291 291 291 291 291 292 292 292 293 293 293 294 294 294 294 295 295 295 295 296 296 297 297 XIX

B. MTEFERRK KONULU BELGELER.................................................... III. BB-I L BELGELER............................................................................... OSMANLI ARV'NDE BULUNAN TANZMAT SONRASI FONLAR ......................................................................................................

sayfa1. BB-I L SADRET DARES KALEMLERNE AT BELGELER...........

298 299 309 313 318 319 320 324 324 325 326 326 326 327 331 334 334 336 337 337 339 340 340 341 342 342 349 359 359 359 360

a. Hazine-i Evrak Mdrl - rdeler ...................................................... b. Sadret Divan (Beyliki) Kalemi Belgeleri (A.DVN)............................. c. Sadret Mektub Kalemi Belgeleri (A.MKT) .......................................... d. Sadret med Kalemi Belgeleri ve Meclis-i Vkel Yazmalarna Ait Belgeler............................................................................................ e. Sadret Terifat Kalemi Belgeleri (A.TF) ............................................. f. Sadret Eylt- Mmtze Kalemi Belgeleri (A.MTZ)............................ g. Sadret Muhasebe Kalemi Belgeleri (A.MH).......................................... h. Sadret Evrak Kalemi Belgeleri (A.VRK) .............................................. . Sadret Mteferrik Belgeler (A.M) ..........................................................2. BB-I L EVRAK ODASI (ARV) BELGELER ....................................... 3. BB-I L BNYESNDEK DER DARELERE AT BELGELER .........

a. Dev Nezreti Belgeleri.......................................................................... b. Meclis-i Vl Riyseti Belgeleri (MVL) ................................................. c. r-y Devlet.......................................................................................... d. Divan- Ahkm- Adliye Belgeleri (DA)................................................. e. Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV) ......................................................... IV. YILDIZ SARAYI ARV BELGELER.....................................................1. YILDIZ ESAS EVRAKI (Y.EE) ..........................................................................

a. Yldz Esas Evrak (Y.EE)....................................................................... b. Sadrazam Kmil Paa Evrak -Yldz Esas Evrak'na Ek (Y.EE.KP)..............................................................................................2. SADRET RESM MARUZT EVRAKI (Y.A.RES) ....................................... 3. SADRET HUSUS MARUZT EVRAKI (Y.A.HUS)..................................... 4. MTENEVV MARUZAT EVRAKI (Y.MTV) ................................................. 5. YILDIZ PERAKENDE EVRAKI ........................................................................

a. Yldz Perakende Evrak - Mbeyn Belge, Gazete ve Cetvelleri ............. b. Yldz Perakende Evrak - Sadret, Nezret ve Devir Maruzt ............ V. NEZRETLER, VLYET-MFETTLKLER (TARA ARVLER) ve BYK DARELERE AT BELGELER ......................... A. NEZRETLER.............................................................................................1. DAHLYE NEZRET BELGELER (DH)......................................................

a. Kalem-i Mahsus Mdriyeti Belgeleri (DH.KMS) ................................. XX

sayfa b. Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri (DH.MU)............................... c. dre-i Umumiye Belgeleri (DH.UM) .................................................... d. Umr- Mahalliye-i Vilayt Mdriyeti Belgeleri (DH.UMVM) ........... e. Sicill-i Nfus dre-i Umumiyesi Belgeleri (DH.SN) ............................. f. Mebn-i Emriye ve Hapishneler Mdriyeti Belgeleri (DH.MB.HPS) ....................................................................................... g. Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Belgeleri (DH.EUM)........................... h. ifre Kalemi Belgeleri (DH.FR) ........................................................... . Dahiliye Nezreti Hukuk Mavirlii Belgeleri (DH.HM).................... i. Dahiliye Nezreti Tesr-i Muamelt ve Islahat Komisyonu ..................... j. Dahiliye Nezreti Mektub Kalemi (DH.MKT) ....................................... k. Dahiliye Nezreti Sicill-i Ahval daresi Memurin (DH.SAD.MEM) .................................................................................. l. Dahiliye Nezreti Evrak Dosya Usul Envanter Katalou......................2. HARCYE NEZRET BELGELER...............................................................

360 362 363 363 364 365 375 375 376 377 378 378 379 380 381 382 384 385 386 386 386 387 387 387 397 397 397 398 398 399 401 XXI

a. Mektub Kalemi Belgeleri (HR.MKT) .................................................... b. Hukuk Mavirlii tiare Odas Belgeleri (HR.HM.ISO) .................. c. Hukuk Ksm Belgeleri (HR.H) ............................................................... d. Mtenevvia Ksm Belgeleri (HR.MTV)................................................. e. Siyas Ksm Belgeleri (HR.SYS)............................................................ f. Tercme Odas Belgeleri (HR.TO) .......................................................... g. Sicill-i Ahval dare-i Umumiyesi Belgeleri (HR.SAD) ......................... h. Hariciye Nezreti Londra Sefareti Belgeleri (HR.SFR.3) ....................... . Paris Sefareti Belgeleri (HR.SFR.4)......................................................... i. Tahran Sefareti Belgeleri (HR.SFR.20) ...................................................3. EVKF-I HMYN NEZRET BELGELER ............................................ 4. TCARET, NFA, ORMAN, MEDN ve ZRAT NEZRETLERNE AT BELGELER ............................................................... 5. SIHHYE NEZRET BELGELER (SH) ......................................................... 6. ZABTYE NEZRET BELGELER (ZB) ........................................................ 7. MAARF NEZRET (MF.d) ..............................................................................

a. Meclis-i Kebr-i Maarif (MF.MKB) ........................................................ b. Merkez Tekilat...................................................................................... c. Tara Tekilat .........................................................................................

sayfa8. HAZNE- HSSA NEZRET (HH.d)..............................................................

402 405 405 405 406 406 408 408 411 411 412 412 413 413 414 414 415 415 416 416

a. Hazine-i Hssa Nezreti Tahrirat Kalemi (HH.THR).............................. b. Hazine-i Hssa Sicil-i Ahval daresi (HH.SAD.MEM) .........................9. MBEYN EVRAKI (MB).....................................................................................

B. BYK DARELERE AT BELGELER ..................................................1. MLL EMLAK'TAN DEVRALINAN BELGELER .........................................

C. VLYET ve MFETTLKLERE (TARA ARVLERNE) AT BELGELER .........................................................................................1. KIBRIS MUTASARRIFLII BELGELER (TARADAN GELEN BELGELER) (TR.KB)....................................................................................... 2. RUMEL MFETTL BELGELER (TARADAN GELEN BELGELER) (TFR) .............................................................................................

a. Rumeli Mfettilii Arzuhalleri (TFR.1.KT) ........................................ b. Rumeli Mfettilii Edirne, Yanya ve kodra Evrak (TFR.1.ED-TFR.1.YN-TFR.1.).......................................................... c. Rumeli Mfettilii Jandarma Miriyet ve Kumandanl Evrak (TFR.1.AS) ............................................................................................ d. Rumeli Mfettilii Konsolosluk, Sefret ve Mfettilikler Evrak (TFR.1.KNS-TFR.1.SFR-TFR.1.TF) .................................................... e. Rumeli Mfettilii Kosova Evrak (TFR.1.KV) .................................... f. Rumeli Mfettilii Makamt Evrak (TFR.1.MKM).............................. g. Rumeli Mfettilii Manastr Evrak (TFR.1.MN) ................................. h. Rumeli Mfettilii Mteferrik Evrak (TFR.1.M-TFR.1.FT) .............. . Rumeli Mfettilii Sadret ve Bakitbet Evrak (TFR.1.A).................. j. Rumeli Mfettilii Selnik Evrak (TFR.1.SL) ...................................... k. Rumeli Mfettilii Umum Evrak (TFR.1.UM)......................................

VI. DER BELGE TASNFLER ..................................................................... A. AL EMR TASNF BELGELER (AE)................................................. B. BNLEMN TASNF BELGELER (E) ............................................... C. MUALLM CEVDET TASNF BELGELER (C) .................................. D. HATT-I HMYN TASNF (HAT) ...................................................... E. MZEHHEB FERMANLAR ...................................................................... F. MUHEDELER TASNF .......................................................................... XXII

418 418 419 420 421 422 423

sayfa

NC BLMOSMANLI ARV'NDE MEVCUT DER ARV MALZEMES ile BAKA ARV MERKEZLERNE AT KATALOGLAR................ I. HARTA, PLAN-PROJE-KROK, ALBM ve FOTORAF HTVA EDEN KATALOGLAR.................................................................................... A. HARTALAR (HRT.h) ................................................................................ B. PLAN, PROJE ve KROKLER (PLK.p).................................................... C. ALBM ve FOTORAFLAR..................................................................... a. Rumeli Mfettilii Mteferrik Evrak Katalou'nda Bulunan Resimler................................................................................................. b. Yldz Esas Evrak - Sadrazam M. Kmil Paa Evrak'ndaki Resimler................................................................................................. c. Yldz Tasnifi Defterleri'ndeki Resimler.................................................. II. ZEL AHISLARDAN NTKAL EDEN (SATIN ALINAN) ARV MALZEMES.................................................................................................... A. AL FUAT TRKGELD EVRAKI (HSD.AFT) ...................................... 1. Belgeler ................................................................................................... 2. Defterler .................................................................................................. 3. Fotoraflar ............................................................................................... B. CAVT BAYSUN EVRAKI (HSD.CB)....................................................... C. SVASLI AL BABA ZAVYES EVRAKI (HSD.SABZ)........................ III. YURT ve YURT DII ARV MERKEZLERNE AT ARV MALZEMES ve KATALOGLAR ................................................................. A. YURT ARVLERNE AT KATALOGLAR ...................................1. TAPU KADASTRO GENEL MDRL ARV TAHRR DEFTERLER KATALOU .............................................................................. 2. VAKIFLAR GENEL MDRL VAKFYELER KATALOU .............. 3. CUMHURYET ARV DARE BAKANLII KATALOGLARI ...............

427 427 427 428 429 429 433 433 435 435 436 436 436 436 437

438 438 438 439 439 439 440 440 440 441 441 XXIII

a. Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou........................................................ b. Mterek Kararnmeler Katalou ........................................................... c. Babakanlk zel Kalem Mdrl Katalou ....................................... d. Bayndrlk Bakanl Katalou............................................................... e. Toprak skn Genel Mdrl Katalou ............................................... f. Diyanet leri Bakanl Katalou ..........................................................

sayfa4. DENZ KUVVETLER KOMUTANLII KATALOGLARI ...........................

442 442 442 442 443 443 443 443 443

B. YURT DII ARV MERKEZLERNE AT KATALOGLAR............... 1. Bulgaristan Arivlerindeki Osmanl Evrak............................................. 2. Kbrs eriye Sicilleri............................................................................. 3. Macaristan Mill Arivi'nde Bulunan Trk Tarihi ile lgili Belgeler....... 4. Makedonya Devlet Arivi'ndeki Osmanl Evrak .................................... 5. Rusya Federasyonu Arivlerindeki Osmanl Evrak................................ 6. Grcistan Arivlerindeki Trkiye ile lgili Belgeler................................ IV. OTOMASYON................................................................................................

DRDNC BLMDEVLET ARVLER GENEL MDRL Devlet Arivleri Genel Mdrl dari Yaps.......................................... Devlet Ariv Hizmetleri le lgili Kanunlar................................................. Devlet Arivleri Genel Mdrl'nn Grevleri....................................... Devlet Ariv Hizmetlerinin Hukuk Dayana ............................................ Devlet Arivleri'nde Aratrma ve nceleme Yapmak steyen Trk veya Yabanc Uyruklu Gerek veya Tzel Kiilerin Tabi Olacaklar Esaslar .................................................................................. Devlet Arivleri Genel Mdrl Aratrmac Mracaat Formu ve Taahhtname.......................................................................................... Aratrmaclara Faydal Bilgiler .................................................................. 447 448 448 449

451 455 456

EKLER1-Padiah ve Sadrazamlarn Saltanat Yllar .............................................. 2-Kanun Sultan Sleyman'dan XIX. Yzyla Kadar Onar Yllk ve XIX. Yzyldan Osmanl Devleti'nin Yklna Kadar Her Yla Gre Dzenlenmi Hicr, Milad ve Rum Takvim................................ 3-Tasnifte Kullanlan Kodlar....................................................................... BBLYOGRAFYA........................................................................................... NDEKS.............................................................................................................. 461

471 475 509 513

XXIV

K I S A L T M A L A RM. S. Ra. R. Ca. C. B. . N. L. Za. Z. El. Et. Er. a.g.e. a.g.m. BEO bkz. BOA BTTD c. DES DA gs. yer h. Muharrem Safer Reblevvel Reblhir Cemziyelevvel Cemziyelhir Receb aban Ramazan evval Zilkade Zilhicce Evil Evst Evhir Ad geen eser Ad geen makale Bb- l Evrak Odas Baknz Babakanlk Osmanl Arivi Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Cilt Dosya Envanter Sistemi Diyanet slm Ansiklopedisi Gsterilen yer Hicr

k. Mad. m. mk. MV nu s. T. TED TOEM Ts. vb. vd. Ves. Ade. yay.

Knunnmesi var Madalya milad Mkerrer Meclis-i Vkela Mazbatalar Numara Sayfa Timar Tarih Enstits Dergisi Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas Tarihsiz ve benzeri ve devam Vesika Adedi Yaynlar / Yaynlayan

XXVI

G R Belgelerin Muhafazas ve Tanzimat Devrine Kadar Osmanl Arivcilii Gerek Osmanl Devleti dneminden gnmze ulaan ve sadece Osmanl Arivi'nde miktar 150 milyonu bulan belge ve defter serilerinden, gerek belgelerin tanzim edili tarz ve byk bir hassasiyetle korunmu olmalarndan, gerekse brokrasinin her kademesindeki yazmalarn mutlaka deftere kaydedilmesiyle ilgili emir ve nizamnmelerden anlalmaktadr ki, Osmanl Devleti kuruluundan itibaren resm belgeleri muhafazaya, bugnk tabirle arivcilie byk nem vermitir. Defterlerin korunmas hususunda gsterilen bu ihtimam ve titizlik, en canl ifadesini Sultan nc Mustafa (1757-1774) devrinde Ordu Divan'ndan yaymlanan bir fermanda bulmaktadr. Divan- Hmyn Kalemi'ne ait Mhimme, Ahidnmeler, Nme-i Hmyn ve ikyet Defterleri ile Rus Kuyudt defterlerinin ordu metsna hareketle yola karld bildirilen yol hkmnde, Hacolupazar kadsna ve Babada'ndan ad geen kazaya varncaya kadar yol zerinde bulunan dier kad ve niblere, ayn, erf ve zbitna hitaben yle denilmektedir: "... Deftir sandklar zerlerine memrlar ile her kangnuzun taht- kazsna dhil olur ise emn mahallere konup gecelerde bekletdresiz ve hll-i rhda dah kadr-i kifye yarar klavuz ve muhfazaclar koup emn slim eyleyesiz ve siz ki, kasaba-i merkmenin kd, ayn ve erf- mmileyhimsiz; zikrolunan deftir, Devlet-i Aliyye'nin hazinesi mesbesinde olmala muhfazasna takayyd ihtimm cmlenze vcib lzm idi ve yzen bi'llhi Tel bir varakna ve bir harfine hat v zarar irimek lzm gelr ise cevba kdir olamayacanuz gerei gibi mlhaza iderek deftir-i merkmeyi kasaba dernunda metn mahfz krgr bir mahalde...vaz idp... minen ve slimen... hfzolundun tahrr ilma mbderet eylemeniz."1 Fermann son cmlelerinde yer alan ilgililerin cevap vermeye g yetiremeyecekleri tehdidi ifadesinden anlalyor ki kaytlarn u veya bu sebeple zyi edilmesi ceza bir sorumluluk gerektirmektedir. Nitekim defterleri, devletin hazinesi olarak vasflayan bu anlay, aradan takriben yz seneye yakn bir zaman getikten sonra bile terkedilmemi, Sultan Abdlmecid1 BOA, Mhimme Defteri, nr. 168, s. 85-86, hk. 306. Bu kayd takip eden 308, 309 ve 311 numaral hkmler de ayn konu ile alakal olup defterlerin emin ve salim bir ekilde naklini emretmektedir.

(1839-1861) dneminde modern anlamda ina edilen ariv binasna Hazine-i Evrak ad, idarecisine de Hazine-i Evrak Nzr unvan verilmitir. Merkez devlet dairelerinde, belgelerin saklanmasnda ve korunmasnda gsterilen arivcilik anlay, taradaki beylerbeyi ve kadlardan da istenmitir. Tara tekilat grevlilerine, karar ve ilemlerini defterlere kaydetmeleri ve bu defterleri muhafaza etmeleri emredilmitir. Kanun Sultan Sleyman devrinde Rumeli Beylerbeyi Mehmed Paa'ya gnderilen 943 (1536) tarihli fermanda2 "... Bu hkm-i erfm sretini defterde kaydeyleyp ve kendsin dah ayniyle defter sandklarnda hfzidp dim mazmn- erfi ile amel eyleyesin..." ifadesiyle defter sandklarna iaret edilmitir. Bu sandklarn sakland beylerbeyi arivlerinden, Osmanl Arivi'ne vesika intikal etmemitir. Ancak baz eyalet merkezlerinde hl Osmanl dnemi vesikalarnn bulunduu bilinmektedir. ekoslovak aratrc Josef Blaskovic'in bir makalesinde Gyngs'teki bir vesikaya dayanarak Eri Divan'nn, Gng kasabasnda 1647 ylnda kan bir yangn zerine toplanarak, drt yllk vergi ve hizmetleri affettiine dair ifadesinden, bir ksm eyalet arivinin korunarak gnmze ulat anlalmaktadr3. Ayn ekilde kad ve hkimler de kararlarn defterlere kaydedip bu defterleri bir sonraki grevliye devir ve teslim etmek suretiyle muhafazasn salamakla mkellef tutulmulardr. Osmanl Devleti'nin son yllarnda stanbul'da muntazam bir arive kavuan eriyye Sicilleri'nin, gnmze ulaan erken tarihli koleksiyonlar bu disiplin sayesinde vcut bulmutur. Kad ve hkimin defter tutma usulnde tbi olaca hususlar, kanun metninde yle zikredilmitir: "Hkim, mahkemeye sicillt defteri vaz edip verecei ilmt... muntazam bir surette ol deftere kayt... ve nn hfzna dikkat eder. Azli vuk buldukta sicillt halefi olan hkime devir ve teslim eder."4 Osmanl Devleti merkez ve tara tekilatlarnda belge ve defterlerin korunmasnda gsterilen hassasiyet ile kayda verilen nem seferler srasnda da kendini gstermektedir. Osmanl asker harektlar srasnda idar ve asker ilerin halli iin Divan- Hmyn'a ait eitli brolarn orduyla birlikte seferlere katldklar ve brokratik ilemleri laykyla ve hzl bir biimde yerine getirebilmek ve gerektiinde mracaat edebilmek iin lzumlu defterlerini de beraberlerinde gtrdkleri bilinmektedir5.2 Knunnme, tf Efendi Ktphanesi, nr. 1734, vr. 12a. 3 J. Blaskovic, "Osmanl Hakimiyeti Devrinde Slovakya'daki Vergi Sistemi Hakknda", Tarih Dergisi, .. Edebiyat Fakltesi, say 32, stanbul 1979, s. 191. 4 Mecelle-i Ahkm- Adliye, md. 1814. 5 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Feridun M. Emecen, "Sefere Gtrlen Defterlerin Defteri", Prof. Dr. Bekir Ktkolu'na Armaan, s. 241-268.

XXVIII

Osmanl Devleti'nin arivlerine verdii nemi gsteren ilgin misallerden biri de I. Dnya Harbi srasnda yaanmtr. 1915 senesi balarnda, muhtemelen anakkale Muharebeleri sebebiyle stanbul'un gvenlii tehlike altna girdiinden, irdeler ve dier nemli grlen evrak 208 sandk ierisinde, daha gvenli olduu deerlendirilen Konya'ya nakledilmitir. Sz konusu evrakn yangn ve rutubet gibi tesirlerden korunmas ve kesinlikle hibir kimse tarafndan almasna izin verilmemesi hususunda Konya valisine ok kesin emirler verilmitir. Yaklak 1 yl sonra bu evrak asker tren ve vapurlar ile tekrar stanbul'a getirilmitir6. Savalar, yangnlar, tabi fetler gibi sebeplerle kaybolan ve gnmze ulaamayan belgeler ile halen Osmanl Arivi'ne devredilmeyen dier Osmanl evrak ve Osmanl Devleti'nin dalmasyla birlikte yeni kurulan devletlerin elinde kalan evrak da gz nne alnrsa Osmanl Devleti dneminde oluan evrakn ok byk yeknlara ulaaca dnlebilir. Kanun dneminden (1520-1566) gnmze ulaan defter serilerinden anlaldna gre, Osmanl brokrasisi, bugn arivcilikte kullanlan dosyalama usulne mukabil, defter usuln esas kabul etmitir7. Mevcut defterlerden, Divanlarda alnan kararlarn Mhimme, Maliye, Rus, Tahvil, Kayd- Divan gibi defterlere kaydolunduu anlalmaktadr. Ancak alt birimlere ait, neticeye takaddm eden mumeleli evrak, msveddelerine varncaya kadar aylk torbalara konur, bir yl iinde biriken evrak, bu torbalarda zerine daire ad ve yl yazl olduu halde, ou zaman deri kapl salam sandklara konularak, gerektiinde mracaat edilmek zere mahzenlere kaldrlrd8. Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren devletin bakenti olan Bursa'da oluan arivin Timur'un Anadolu'yu istilas ile birlikte yok edildii bilinmektedir. Bu yzden Fatih'e kadar olan dneme ait birka ferman, vakfiye ve mlknme dnda fazla vesika bulunmamaktadr. Fatih devrinden Kanun zamanna kadar geen bir asrlk dnem iinde Osmanl Arivi'ne intikal eden belge ve defter azdr. Bu dnem hakknda bilgi alnabilecek ariv malzemesi bir ka yz defterden ibarettir. stanbul'un fethinden sonra ilk defa evrak mahzeni olarak Yedikule'nin kullanld bilinmektedir. Devletin baehri olan Edirne Saray'ndaki Divanhne'ye ve ordu Divanlarna ait defterler, Sultan III. Ahmed'den sonra padiahlarn tamamen stanbul'a yerlemeleriyle Topkap Saray'na tanmtr.6 BOA, BEO Siyas, 34/42; MV, 197/107 ve 201/45. 7 Defter usul Osmanllar'da ykla kadar devam etmesine ramen, baz nezret ve dairelerde 1309 (1891) ylndan itibaren dosya sistemine geilmeye baland grlmektedir. 8 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 43.

XXIX

Yedikule'den sonra arivler Atmeydan'na, oradan ise Topkap Saray'nn inasn mteakip Hazine-i mire ve Endern- Hmyn'a nakledilmitir. Topkap Saray'nn baz blmlerinin arivlerin muhafazas iin kullanlmas; Divan- Hmyn toplantlarnn Bb- l'de yaplmaya balanp orada krgir bir mahzen ina edilmesine kadar srecektir9. Osmanl Arivleri, ilk dnemlerde Divan toplantlarnn yapld Kubbealt'nn yanbandaki Hazine-i mire'de devlet gelirleri, altn ve gm akeler, kymetli eyalar ile birlikte saklanmtr. Buras hazinedarba tarafndan mhr-i hmynla mhrlenerek kapatlan ve yine Divan ictimalarnda, kaps sadrazamn nezaretiyle alan dairedir10. Sekiz kubbeden mteekkil ve ift demir kapl geni bir bina olan Hazine-i mire'ye, Divan defterleri ve battallarnn konulmas ve orada muhafaza edilmesi, pek ok kere sadrazam buyruldularna konu olmutur. Reislkttaba yazlan 1149 (1736) ve 1182 (1768) tarihli buyruldularda: "... Beyliki efendilere ve Divan ve Rus ksedrlarna muhkem tenbh ve deftir-i merkmeden madsyla tarada bulunan battllar dah Hazine-i mire'ye vaz ve hfz itdresin dey."11 eklinde emirler verilmiti. Eyyb Efendi Knunnmesi'nde onyedinci yzylda sadrazam mhrnn kullanld dier bir yerin de Defterhne olduu zikredilmektedir12. Kubbealt'nn yaknnda bulunan Defterhne binasnn st ksmnn 1076 (1665) tarihinde kan yangnda dier saray mtemiltyla beraber yand ve defterlerin bir ksmnn harap olduu Silahdar Tarihi'nde kaydedilmektedir13. Divandan kan ikyetlerin halline dair ahkm kaytlarnda sk sk bu iki dairenin, yani Hazine-i mire ile Defterhne-i mire'nin adnn gemesi yukardaki bilgileri teyid etmektedir. Osmanl Arivi'nde bulunan Ahkm Defterleri tetkik edildiinde, hkm metinlerinde sk sk "... Hazine-i mirem'de mahfz Ahkm Defterlerine mracaat olundukda..." veya "...Defterhne-i mirem'de mahfz Rznme Defterlerine mracaat olundukda..." ifadelerine rastlamak mmkndr.9 Bb- l'de ariv binas yaplmasna dair ilk emir Sultan I. Abdlhamid devrinde sdar edilen buyruldudur. Sadrazam saray bahesinde yaplan krgir binann evrak mahzeni (ariv deposu) olarak tahsisini emretmektedir (BOA, Mhimme Defteri, nr. 183, s. 4, hk. 11). 10 Uzunarl, a.g.e., s. 17, 19. 11 BOA, Mhimme Defteri, nr. 144, s. 3. 12 Uzunarl,. a.g.e., s. 17. 13 Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, c. I, stanbul 1334, s. 384.

XXX

Tanzimat, Osmanl Devleti'nin idar yapsnda bir dnm noktasdr. Sultan I. Abdlhamid zamannda balayan slahat ve nizam hareketleri, bu dnemde bir ok messesede daha bariz olarak grlr. Dier sahalarda olduu gibi arivcilik konusunda da Tanzimat'tan itibaren yeniden dzenleme ve gelitirme faaliyetleri dikkat ekmektedir. Tesis edilen binalar ve neredilen nizamnmeler Osmanl arivciliine yeni boyutlar kazandrmtr.14 Devletin kuruluundan Tanzimat'a gelinceye kadar geen be asrlk sre iinde msvedde evrak bile byk titizlikle saklanan belge ve defterler, artk Topkap Saray'nn hazine dairelerine smaz hale gelmitir. Bu yllarda Bb- l civarnda Sultanahmed Meydan'ndaki bir takm binalarn "evrak mahzeni" olarak kullanlmaya baland grlmektedir. Sandklar iindeki milyonlarca belgenin salkl bir ekilde muhafaza edildii sylenemez. Sava alanlarnda uranlan yenilgilerle birlikte ortaya kan iktisad darlklar, idar yapdaki deiiklikler ile belgelerin yeni kurulan dairelere nakli gibi hususlar, birok problemi de beraberinde getirmitir. lk planda, dank meknlardaki ariv malzemesini bir araya toplama ve muhafazasna lzum grlmeyen evrak ayklama almalar gze arpmaktadr. Bunu takiben Bat standartlarna uygun modern bir ariv binas ina edilmitir. Devrin artlarna gre yapsnn salaml ve i dzenlemesi ile ariv mzesi grnmnde olan bu bina, hlen Osmanl Arivi'ne bal depo olarak kullanlmaktadr. Btn bu gelimeler gz nne alnarak Tanzimat devrindeki Osmanl arivciliini devre devre ele almak gerekecektir. Tanzimat ncesi Merkez Devlet Daireleri ve Arivlerin Genel Durumu Onsekizinci yzyl sonlarna doru Bb- l'nin de teekkl etmesiyle Osmanl idaresinde messir olan ve bnyesinde evrak biriken drt ana daire grlmektedir: a. Bb- l b. Bb- Defter c. Bb- Serasker d. Bb- Mehat Tanzimat dnemi Osmanl arivciliinde bir merhale saylabilecek olan Hazine-i Evrak'n kurulu ve ileyiine gemeden, merkez devlet dairelerini ksaca tantmak ve arivlerine dair bilgiler vermek gerekecektir.14 BOA, Anadolu Ahkm Defteri, nr. 117, s. 123-124'te Divan- Hmyn'dan Milan kadsna yazlan evhir-i R. 1212 (1797) tarihli hkmde "...Hzne-i miremde mahfz rznme-i hmyn ve defter-i icml ve mufassala ve defter-i evkfa mrcaat olundukda..." ifadesi yer almaktadr. Kez ikyet Defteri, nr. 140, s. 514'te Divan- Hmyn'dan Kurunlu kadsna hitaben yazlan evst- Z. 1145 (1732) tarihli hkmde "...Defterhne-i miremde mahfz olan defter-i icml ve mufassala mrcaat olundukda..." denilmektedir.

XXXI

a. Bb- l: Sadrazamlarn resm makamlar olan Paa Kaps'na, Sultan I. Abdlhamid devrinden itibaren verilen addr. Daha nceleri, sadrazamlara mahsus idare binalar yoktu. Genellikle saraya yakn bir yerdeki konaa yerleerek, devlet ilerini burada grrlerdi15. Divan- Hmyn toplantlarnn Paa Kaps'nda grlmeye balamasyla birlikte Divan kalemleri, reislkttab, terifat ve dier grevliler buraya tanmtr. Bylece bugnk stanbul Valilii'ni eviren duvarn iinde, Sadret'e ait Dahiliye ve Hariciye odalar, Meclis-i Vl, Divan- Deav gibi dairelerden oluan Bb- l messesesi teekkl etmitir. Zamanla Topkap Saray ile Bb- l arasndaki mesafenin uzakl ve her zaman arive mracaat iin saraya memur gnderilmesinden doan glk gz nne alnarak Sadrazam Saray bahesinde bir ariv binas yaptrlm ve baz defterlerin buraya nakli temin edilmitir. Devrin sadrazam Koca Yusuf Paa tarafndan 1200 (1785) ylnda Divan kalemlerinin efi olan reislkttaba hitaben yazlan buyrulduda arive duyulan ihtiya yle dile getirilmitir: "zzetl Reislkttab Efendi, Divan- Hmyn Kalemi'nde mevcd olan nme ve ahidnme-i hmyn ve mehmm- Devlet-i Aliyye-i ebed-makrna dir kuydt mazbt olan czler ve deftrin ale'd-devm muhfazalar akdem-i umrdan olduu derkr ve muhfaza hussu krgir mahalle muhtc idi beddr olduundan ... defterlerin hn-i iktizda getrdilp mrcaat olunmak kbil olduuna binen ... cmlesi dim sandukalaryla mehterbanz marifetiyle hfz ve zikrolunan defterleri tetebbua memr olan ketebeden gayr kimesnenin mahzen-i mezkra idhlinden mbadet klnmasn... itin eyleyesiz dey." Bu emir ile Divan- Hmyn'a ait cz hlinde veya ciltli defterlerin Topkap Saray'ndan getirilerek, Bb- l'de tamir olunan krgir binaya nakledilmesi uygun grlmtr. Ayrca, defterlerin gerektiinde mracaat edilmek iin sabah karlp akam yerine koyulmas iinin reislkttabn mehterbas tarafndan yaplmas istenmekte ve ariv deposuna ktiplerden baka kimsenin girmesi men olunmaktadr. Sonraki yllarda Hazine-i Evrak'n kuruluu ile Topkap Saray arivlerinin ayklanmas ve Bb- l'deki Tomruk Dairesi ile Sultanahmed'deki Defterhne mahzenlerinde kark evraktan, Sadrete ait olanlarn ayrlmas yoluna gidilecektir. b. Bb- Defter: Defterdarlk Kaps; merkez ve taradaki brolaryla devletin gelir ve giderini dzenlemekle ykml daireye denilmektedir. Yneticisi olan defter15 Daha fazla bilgi iin bkz. Nam, Tarih-i Nam, c. IV. stanbul 1280, s. 398 vd.; Uzunarl, a.g.e., s. 250-251.

XXXII

dar Divan- Hmyn'un tabi yesi olarak toplantlara katlr, mr ilerden saylan cizye, avrz ve muktaa gibi mal konularda gr bildirirdi. nceleri Divan kalemleri ile i ie alan Maliye (Bb- Defter) kalemlerinin Topkap Saray'nda Maliye Defterhnesi olarak bilinen bir arivi vard16. Divan- Hmyn ehemmiyetini kaybedip muntazam toplanamaz olunca, Maliye Hazinesi Kubbealt'ndan nakledilerek, Bb- Hmyn'dan ieri girilince sadaki Eski Maliye Dairesi denilen ve 1866 ylnda yandndan yeri hl bo olan mahalle tanmtr17. Bb- Defter, dier dairelere nazaran bnyesinde en ok belge ve defter biriken ve gnmze milyonlarca vesika devreden bir dairedir. 1837 ylnda Maliye Nezreti'ne dntrlmtr. Nezretin Bb- Defter dneminden kalan ve Topkap Saray'ndaki Endern Hazinesi'nde saklanan belgeleri iin evrak mahzeni ina edildiinden, ilk nce Endern Hazinesi'nde saklanan "evrak ve deftir-i atka-i mutebere"nin, yeni torbalarla nakledilmesi dnlmtr. Devrin Maliye Nzr Safvet Paa Sadrazam Mehmed Emin Rauf Paa'ya sunduu tezkirede, Maliye hazinesinden ktipler grevlendirerek Endern'daki defterleri tek tek incelettiini ve her bir defteri ait olduu kalemlere gre ayrttn bildirmitir18. Saklanmasna lzum grlmeyen baz evrakn imha edilmesi isteine de yer veren tezkire, padiahn onayndan geerek uygulamaya konulmutur. Maliye Nezreti, Sultanahmed'de yaptrlan ariv deposundan baka Byezid'de de bir ariv binas yaptrmtr. 1284 (1867) ylnda Byezid'deki Fuad Paa Kona, Maliye Nezretine tahsis edildikten sonra19, 1899 ylnda Hazine Dairesi'nin altndaki dkkanlar tahliye edilerek byk bir evrak mahzeni bina edilmitir20. c. Bb- Serasker: Yenieri Oca'nn 1241 (1826) ylnda kaldrlmasndan sonra zamann Seraskeri Hseyin Paa, dairesiyle birlikte Saray- Atk'e (stanbul niversitesi merkez binasnn bulunduu yer) tanmtr. Lavedilen Yenieri Oca'nda, yenieri ktibi emrindeki Efendi Dairesi'nde bulunan Yenieri ve Acemi Oca halknn maa ve knye defterleri21 Seraskerliin kadim ariv malzemesini tekil etmitir. Bb- Serasker'de bir "evrak mahzeni" kurulduu ve bunun iin bir grevlinin tayin edildii 1264 (1848) tarihli Sadret tezkiresinden anlalmaktadr. Serasker Paa'nn,16 Uzunarl, a.g.e., s. 95. 17 Midhat Sertolu, Resimli Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, stanbul 1958, s. 138. 18 BOA, rde Dahiliye, nr. 5152. 19 bn'l-Emin Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, c. I, stanbul 1954, s. 221. 20 BOA, rde Maliye, 1315 N., nr. 8. 21 smail Hakk Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, c. I, Ankara 1943, s. 605.

XXXIII

tavan yklmaya yz tutan evrak mahzeninin kiremitle veya kurunla kaplanarak tamir edilmesi ve mahzenci maann karlanmas istei zerine, konu Meclis-i Vl'ya havale edilmitir. Meclis, bahsi geen tavann kurun kaplanmasndan vazgeilerek; etraf duvarlarnn daha uygun ve salam olacak ekilde, hlis har kullanlarak tamir edilmesi iin Ebniye-i Hssa mdr marifetiyle yeniden keif yaplmasn istemitir22. Daha sonra ad Harbiye Nezreti olarak deien Bb- Serasker'ye ait arivlerin pek az bir ksm Osmanl Arivi'ne intikal etmitir. Bu kuruma ait ariv malzemesinin nemli bir blm bugn Genelkurmay Bakanl'na bal arivlerde muhafaza edilmektedir. d. Bb- Mehat: Yenieri Oca'nn kaldrlmasyla Aa Kaps ad verilen (bugnk stanbul Mftl'nn bulunduu) bina, mtemiltyla birlikte resm daire ve daim ikametgh olarak eyhlislmlara tahsis edilmitir. stanbul'un eitli semtlerine dalm olan er mahkemelerin atk sicillerinin, ariv binas tesis edilerek bir araya toplanmas 1312 (1894) tarihinde gereklemitir. Mehat Dairesi'nden stanbul Kadl'na yazlan yazda, Dersadet ve Bild- Selse mahkemelerinde bulunan sicillerin muhafazasn temin etmek maksadyla kurulan husus dairede toplanan defterlerin zayf ve di ktlara deil, alakurna denilen ktlara, nefis mrekkeble yazlmas istenmitir23. Bugn stanbul Mftl'n eviren duvardan alan cmle kapsnn sanda bulunan iki katl krgir bina, sicillerin muhafazas iin depo ve aratrma salonu olarak kullanlmaktadr. * Osmanl Devleti'nde Modern Arivcilik almalar Osmanl Devleti'nde de modern arivcilik almalar aa-yukar Avrupa'dakinden biraz sonra balamtr. Modern arivcilie geite ilk admlar 1845 tarihinde devrin Maliye Nazr olan Safvet Paa tarafndan atlmtr. Bu teebbsle; 1837 ylnda Maliye Nezreti'ne dntrlm olan Bb- Defter dneminden kalan ve Topkap Saray'ndaki Endern Hazinesi'nde saklanan milyonlarca belgenin gnmz tasnif anlayna uygun olarak, kalemlerine gre ayrlp depolara konulduunu gryoruz. Safvet Paa Sad22 BOA, A. MKT, nr. 156/94. 23 "Dersadet ve Bild- Selse Mehkim-i eriyyesi sicilltnn hsn-i muhfazas maksadyla b-irde-i seniyye-i cenb- Hilfet-penh tesis ve ina klnan daire-i mahsusaya mehkim-i mezkre sicillt- atka celb olunarak sret-i muntazamada yerletirilmi..." (stanbul Mftl eriyye Sicilleri Arivi, stanbul Kadl Defterleri, nr. 334, s. 132).

XXXIV

razam Mehmed Emin Rauf Paa'ya sunduu tezkirede, Maliye Hazinesi'nden ktipler grevlendirerek Endern'daki defterleri tek tek incelettiini ve her bir defteri ait olduu kalemlere gre ayrttn bildirmitir. Saklanmasna lzum grlmeyen mlg Yenieri Oca'na ait bir takm evrak ve eski defterlerin saray frnlarnda imha edilmesi istei de mnasip grlerek uygulamaya konulmutur. Bu teebbs, arivcilik asndan ileride atlacak radikal ve modern admlarn ilk iareti olarak deerlendirmek mmkndr24. Koca Reid Paa'nn 1846 ylnda Sadret'e gelmesiyle birlikte 9.11.1846 tarihinde karlan bir irde ile modern arivcilik konusunda esasl admlar atlmtr25. Sz konusu irdede; o zamana kadar Defterhne'de ve Bb- l civarndaki mahzenlerde saklanan devletin mhim ilerine ait vesikalarn buralarn rutubetli olmas hasebiyle rd ve mahzenlerin dar olmasndan dolay birbirine karp yrtld, Defterhne'de olanlarn dahi perian bir halde olduklar, eski kaytlarn bulunmas gerektiinde byk zorluklar yaand ve hatta bulunamad, bu gibi evrakn devletin nemli senetlerinden olduu, eitli devletlerle yaplan muhede ve mukavelelerin asllarnn bu suretle dank ve perian olmasnn uygun olmad belirtilerek, bunlarn hfz, nakli ve aranldnda kolaylkla bulunabilmesi iin Bb- l dernunda geni ve muntazam ktphane eklinde krgir bir bina yaptrlmas ngrlmektedir26. Binann, Drlfnn binasnn da mimar olan talyan Fossati'ye bir resmi yaptrlarak yeni icat tuladan ve yeni tarz zere yaplmasyla rutubetten de kurtulabilecei dnlmtr. Bunun Bb- l iinde uygun bir yere Hazine-i Evrak adyla ins ve oda oda ayrlarak, bir odasnn Dahiliye evrakna ve dierlerinin de Divan ve Hariciye evrakna tahsis olunmas, ktiplerden uygun birisinin mstahfz- evrak tayin klnmas, ayrca gerektiinde mracaat etmek maksadyla iine corafya ve tarih kitaplaryla lzumlu haritalarn konulaca bir ihtisas ktphanesi yaplmas karara balanmtr27. Fossati'nin projesine uygun olarak yapmna balanan binann plannda aradan ok fazla zaman gemeden baz deiiklikler yaplmas gerekmitir. Bir kat olarak yaplmas dnlen binann tamamyla rutubetten kurtulamayaca dnlm, ayrca byk evrak sandklarnn da konulabilmesi iin binann iki kat olarak yaplmas gerektiine karar verilmitir28 [17.12.1846]24 BOA, rade Dahiliye 5152; Ayniyat Defteri, 769/51 ve 770/29. 25 Salahaddin Elker, "Mustafa Reit Paa ve Trk Arivcilii", IV. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1952, s. 183. 26 BOA, rade Mesil-i Mhimme, nr. 658 27 BOA, rade Mesil-i Mhimme, nr. 658. 28 Fossati'nin ilk izdii plan iin bkz. BOA, rade Mesil-i Mhimme, nr. 659; Ayrca binann yapmnda kullanlan inaat malzemesinin defteri iin bkz. DUT, 37-2/11-10.

XXXV

Hazine-i Evrak binasnn inas devam ederken bina hazr oluncaya kadar hfz- evrak usuln yoluna koymas beklenen Muhsin Efendi mdr tayin edilmitir. Muhsin Efendi'nin mdrlk vazifesi ile birlikte Meclis-i Vl azal da zerinde braklmtr. Ancak Sadrazam Mustafa Reid Paa, Muhsin Efendi'nin "mdrlk tabirinde bir nevi kalem ve maiyyet memuru gibi olacandan" bahisle bu unvan nzrla evirmi ve kuruluun ad da Hazine-i Evrak Nezreti olarak deitirilmitir29 [20.02.1847]. Hazine-i Evrak binasnn inaat 1848 ylnda tamamlanmtr30. Hazine-i Evrak'ta daim istihdam olunacak memurlarn, gayet gvenilir kimselerden olmalar iin icab olarak grlmtr. nk Hazine-i Evrak'ta hfzolunacak evrak devletin nemli ilerine ait olup ve eksersi de gizli tutulacak eyler olacandan gvenlik hususu gz nne alnmtr31. Ayrca daim olarak alan hulef efendilerden baka, evrak tefriki iin dier Bb- l kalemlerinden seilecek geici personelin de gvenilir olmas hem Meclis-i Muvakkat hem de Mecls-i Vl tarafndan tasvib edilmitir32. 1914 yl balarnda Bb- l Hazine-i Evrak'yla Hariciye, r-y Devlet ve Dahiliye daireleri arivlerinin birletirilmesi iin almalar balatlm, ancak harp dolaysyla bu giriim gerekleememitir. 1 Mart 1923'te TBMM cra Vekilleri Heyeti Riyaseti'nin Kalem-i Mahsus Mdriyeti kadrosunda Mahzen-i Evrak Mmeyyizlii ihds edilmitir. Mmeyyizliin esas grevi; Hazine-i Evrak'la birlikte Mlg Sadret Dairesi'nin btn eyasn ve evrakn korumakt. Mlg Hazine-i Evrak Mdr Mahmud Nedim Bey Mahzen-i Evrak Mmeyyizliine tayin edilmitir33. Yeni hkmet tarafndan gnderilen Mahzen-i Evrak Mmeyyizlii'nin tekili ve grevleri hakknda 1 Mart 1923 tarihli ilk talimatnmede; mlg kalemlerde kalan evrakn ilgililere buldurularak Mahzen-i Evrak'a konulmas ve halen Hazine-i Evrak'ta mevcut bulunan evrakn mkemmel surette tasnif edilerek ehemmiyetle muhafaza edilmesi emredilmitir34. Sonu olarak mahdut saydaki personeli ile Hazine-i Evrak Mmeyyizlii yeni kurulan Cumhuriyet kurumlar arasndaki yerini almtr.29 BOA, rade Dahiliye, 7066. 30 naat tamamlayan Fossatiye nin- l verilmi, yine Fossatinin talebi zerine kardeine de 4. dereceden bir adet nian verilmesi uygun bulunmutu (. Mesil-i Mhimme, 699). 31 BOA, . Meclis-i Vl, 4093; A. DVN, 42/12. 32 BOA, A. MKT. NZD, 17/79. 33 Atilla ETN, "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'nin, Osmanl Devlet Arivi ve Mlg Sadret Evraknn Muhafazas Hakknda Ald Kararlara Ait Baz Belgeler", Tarih Enstits Dergisi, (19811982), say 12, s. 593-595. 34 etin, a.g.m., s. 593-595.

XXXVI

TBMM cra Vekilleri Heyeti Riyaseti'nin Kalem-i Mahsus Mdriyeti'ne bal olan Mahzen-i Evrak Mmeyyizlii 31 Mays 1925 tarihinden itibaren, Baveklet Kalem-i Mahsus Mdriyeti'ne dahil olarak ad Hazine-i Evrak Mmeyyizlii'ne evrilmi, 1 Haziran 1927'de de Hazine-i Evrak Mdr Muavinlii olarak Baveklet Mstearl'na balanmtr35. 1929 senesinde, Baveklet Muamelt Mdrlne balanm ise de, Mstearlk makam ile olan irtibatn korumutur. Cumhuriyet'in onuncu yldnmnde, 20 Mays 1933 tarihinde Ankara'daki Evrak Mdrl ile stanbul'daki Hazine-i Evrak Mdr Muavinlii, Baveklet Evrak ve Hazine-i Evrak Mdrl ad altnda birletirilmi ve Mdr Muvini stanbul'da Hazine-i Evrak'n banda kalmtr. 19 Nisan 1937'de Baveklet Tekilat ierisinde msteara bal, mstakil bir Ariv Dairesi haline getirilmitir. 29 Haziran 1943 tarih ve 4443 sayl kanunla, Babakanlk Mstearl'na bal Baveklet Ariv Umum Mdrl statsne kavuturulmu, bilhare 9 Mart 1954 tarih ve 6330 sayl Baveklet Tekilat Hakknda Kanun ierisinde yer alm, 27 ubat 1982 tarih ve 8/4334 karar sayl "Bakanlklarn Yeniden Dzenlenmesi ve alma Esaslarnn Yrrle Konulmas Hakkndaki Bakanlar Kurulu Karar" ile, Babakanlk Tekilat ierisinde Osmanl Arivi Daire Bakanl adn almtr. Nihayet 18 Haziran 1984 tarih ve 203 sayl "Babakanlk Tekilat Hakknda Kanun Hkmnde Kararnme" ile "Devlet Arivleri Genel Mdrl" kurulmu ve 10 Ekim 1984 tarih ve 3056 sayl "Babakanlk Tekilat Hakknda Kanun"la Devlet Arivleri Genel Mdrl, Babakanlk Merkez Tekilat ana hizmet birimlerinden biri haline getirilmitir. Tasnif Faaliyetleri Hazine-i Evrak binasnn inas srerken Hazine-i Evrak Nzr Muhsin Efendi'nin de iinde bulunduu komisyon ncelikle geici tekilat emas ile tasnif talimatnmesi hazrlam ve 11 Rebilhir 1263 (29 Mart 1847) tarihinde Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye karar olarak padiah onayndan geerek yaynlanmtr. Muhsin Efendi'nin maiyyetine kendisine yardmc olmak zere bir muavin ile kalemlerden tecrbeli, namuslu ve ketum ktiplerden personel verilmitir. Bunlar Osmanl Devleti'nin kuruluundan beri birikmi olan evrak ve defterleri inceleyerek Hazine-i Evrak'a konmaya layk olanlar tefrik ve tasnif etmekle grevliydiler. Bu ayrm ilemi iin yine Bb- l kalemlerinden35 etin, a.g.m., s. 597.

XXXVII

memurlar seilerek, kendi kalemleri ile ilgili evrak ayrmak zere evrakn tasnifinin bitmesine kadar geici olarak grevlendirilmilerdir36. 1849 tarihinde Bb- l kalem amirlerinden mteekkil bir Meclis-i Muvakkat kurularak bir nizamnme yaynlanmtr37. Nizamnmeyi hazrlayan heyetin, nizamnmenin giri ksmnda devletin kuvve-i hafzas olarak ifade ettikleri arivlerimizin tasnif, tertip ve saklanmas hususunda getirdikleri esaslar son derece pratik ve aklcdr. Zira o tarihlerde, dnyadaki benzerlerinde olduu gibi Hazine-i Evrak'n, ilim adamlarnn istifadesine sunulmas dncesi olmayp, sadece devletin karlaaca glkleri zmede bir mracaat merkezi olarak dnld grlmektedir. Hazine-i Evrak'ta toplanacak ariv malzemesi ksm olarak mtlaa edilip tasnifine karar verilmitir. Tasnifte, h. 1200 (1875) tarihinden Sultan Abdlmecid'in clsuna (h. 1255/m. 1839) kadar olan evrak birinci ksm addedilmitir. h. 1200 tarihinin seilmesinin sebebi ise hlen Bb- l'nin bu dnem evrakn kullanyor olmasdr. h. 1200 tarihinden nceki evrakn ise daha sonra tasnif edilerek, gerekli olanlarn ileride Hazine-i Evrak'a nakledilmesi kararlatrlmtr38. Ancak daha sonra h. 1270'te (1854) alnan bir kararla 1200 tarihinden vazgeilerek balangtan h. 1255 (1838) tarihine kadar birikmi olan belgeler birinci ksm addolunmutur39. Sultan Abdlmecid'in clsundan h. 1264 (1848) senesine kadar olan evrak ikinci ksm olarak adlandrlmtr40. H. 1265 Muharrem (1848) tarihinden sonra birikecek evrak ise nc ksm addedilerek ana kategoride tasnif edilmesi kararlatrlmtr. Birinci ve ikinci ksm addedilen evrak konularna gre snflandrlp tarih srasna konularak Hazine-i Evrak'a nakledilecektir. nc ksm evrakn, h. 1264 senesi bandan itibaren taradan ve Bb- l kalemlerine ait evraktan nemli olanlarnn belli kalemlerde muhafazas ve nelerin Hazine-i Evrak'a nakledilecei hususlar tespit edilmitir41.36 BOA, . Meclis-i Vl, 1869; A. DVN. MKL, 63-A/1; . Meclis-i Vl, 12019. Ayrca bkz. Necati Akta, "Osmanl Dneminde Arivciliimiz ve Tasnif almalar", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Mart 1985, say 1, s. 68 ve Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul 1993 s. 76. 37 BOA, . Meclis-i Vl, 4093. 38 BOA, A. DVN, 42/12. 39 BOA, . Meclis-i Vl, 12019 ve 9956. 40 BOA, A. DVN, 42/12 ve Cevdet Dahiliye, nr. 1050'de 1264 Muharrem [10.12.1847] tarihi nc blme balang olarak alnmaktadr. Ancak . Meclis-i Vl, 4093 ve A. DVN. MKL, 63-A/5'te 1265 Muharrem [28.11.1848] tarihi nc ksma balang olarak alnmaktadr. 1264 senesi iradelerinin numune olarak tasnif edilmi olmas gz nne alnarak 1265 senesi Muharremi'nin nc ksma balang olarak kabul edilmesi daha uygun grnmektedir. 41 BOA, . Meclis-i Vl, 4093; A. DVN, 42/12.

XXXVIII

Vesikalarn Hazine-i Evrak'a konulmasndan sonra muamelelerin hzl bir ekilde yrtlebilmesi ve evrak aknn salanabilmesi iin Hazine-i Evrak ile daireler arasnda izlenmesi gereken yol yle tespit edilmiti: Evrakn hazrlanan kataloglarnn birer nshas Divan- Hmyn Kalemi ile med Odas'nda bulundurulacak ve bir belgeye bavurmak gerektiinde, buradaki kaytlardan tarih ve numaras tespit olunup bir pusulaya kaydedilecek ve pusula Hazine-i Evrak'a gnderilerek ilgili vesika buradan istenecekti42. Ancak bu sistem istenen evrakn iade edilmemesi dolaysyla verimli bir ekilde iletilemediinden, yeniden baz deiiklikler yapmak yoluna gidilmitir. nce Hazine-i Evrak'ta evrak mahfazalarnn zerine konulacak numara ve gerektike oradan alnacak evrak iin verilecek pusula numuneleri yaptrlmtr43. Bundan sonra herhangi bir daire tarafndan bir belge istendiinde; o dairenin grevlisinin, evrakn kimliinin yazl olduu bu matbu forma ataca imza karl belgeyi almas ve iade ettiinde de imza formunu geri almas kararlatrlmtr. Alnan evrak 15 gn ierisinde geri getirilmedii zaman Hazine-i Evrak bunu aramaya resmen izinli olacakt. lgili dairenin belge ile olan ii bitmediinde sre uzatlabilecekti44. 1892 senesine gelindiinde Sadrazam Cevad Paa zamannda Hazine-i Evrak'ta ve dier devlet dairelerinde evraklarn muhafazas ile arivlemede dosya usul sistemine geilmitir45. Bu sisteme gre yaplan ilk tasnif Msr ve Bulgaristan meselelerine ait belgelerdir46. Bu hususa dair ou gizli olan baz irdelerin suretleri karlp iki ayr kutuya konularak anahtarlar padiaha sunulmutur47. Ancak uygulamaya konulan dosya usulnn, 1916 senesine gelindiinde dahi doru dzgn uygulanamad anlalmaktadr48. kinci Merutiyet dneminde ariv malzemesinin sadece saklanarak, gerektii zaman bavurulacak bir belge olarak grlmesi anlaynn yerine, bu malzemenin tarih ve eitli bilim dallarnn hizmetinde kullanlmas dncesi yerlemeye balamtr. Tarh-i Osman Encmeni'nin kurulmas ve Tarh-i Osman Mecmuas'nn yaynlanmaya balamas ile arivlerin nemi artm; bu dnemde, Tarh-i Osman Encmeni Reisi olan Abdurrahman eref Bey'e Topkap ve Sultanahmed civarnda bulunan evrak depolarndaki ariv malzemesinin aratrlarak tasnif edilmesi grevi verilmitir. Nitekim Topkap Sa42 BOA, . Meclis-i Vl, 5150; Akyldz, a.g.m., s. 74. 43 BOA, A. DVN. MKL, 63-A/13. 44 BOA, . Meclis-i Vl, 12019. 45 BOA, DUT, 37-2/11-4. 46 BOA, . Dahiliye, 1311.Ca/17 ve . HUS, 1310 Ca/102. 47 BOA, . Dahiliye, 1312.B/18 ve Y. A. HUS, 316/29. 48 BOA, DUT, 37-2/11-4.

XXXIX

ray mahzenlerinde kalm toplam 518 araba yk evrak Abdurrahman eref Bey bakanlnda kurulan heyet tarafndan tasnif edilmeye balamtr49. 1910 ylndan itibaren drt sene alan heyetin alma dzeni bozulduundan dolay 6 Nisan 1914 tarihinde Abdurrahman eref Bey tarafndan Sadret'e verilen maruztta; eitli nedenlerden dolay, tasnif iinin dorudan Hazine-i Evrak'a devredilmesi istenmitir. Bunun zerine tasnif ii Sadret evrak mdr, Hazine-i Evrak mdr ve med-i Divan- Hmyn muavininden oluan yeni bir heyete verilmitir50. Sultan kinci Abdlhamid'in uzun sren saltanat dneminde Yldz Saray'nda oluan muazzam ariv, Abdlhamid'in tahttan indirilmesiyle stanbul Merkez Kumandanl'na nakledilmitir. Burada asker bir heyet jurnalleri ayrarak el koymu ve imha etmi, devlet ilerine ait olanlar da Bb- l'de Mahmud Kemal nal'n bakanlndaki heyete gndermitir. Heyet de, bunlar tetkik ile devlet ilerine ait olanlar ilgili dairelere gndermi, aralarnda jurnaller ktka onlar da asker heyete iade etmitir51. 1914 senesinde Yldz'dan Bb- l'ye nakledilen evrakn incelenmesi ve tasnifi ile Hazine-i Evrak'ta iyi bir ekilde muhafazasnn temini iin Sadret ve Dahiliye mstearlarndan oluan bir heyetin tekili kararlatrlmtr52. Osmanl Devleti'nde ariv malzemesinin tasnif faaliyetleri devletin en zor durumda olduu sava dnemlerinde dahi devam etmitir. Nitekim Bb- l Ktphanesi'nde bulunan eski evrakn tanzim ve tasnifinin yaplmas iin Aralk 1920 tarihinde Ali Emir Efendi bakanlnda Vesik-i Tarhiyye Tasnif Encmeni kurulup yeni bir tasnif faaliyetine balanmtr53. Tasnif sistemi olarak da; evrakn ncelikle padiah dnemlerine gre ayr ayr tomar haline getirilip sandklara ve raflara konularak daha sonra tomar halindeki evrakn en eski tarihten itibaren komisyona gnderilip evrak ay ay tarih srasna konulup, konularna gre ayrldktan sonra numaranlandrlp mhrlenerek dosyalanmasna karar verilmitir. Ayrca dosyalarn sra numarasyla ksa zetlerinin bir deftere kaydedilmesi iin iki ktibin grevlendirilmesi ve tasnif edilenlerin ait olduklar yerlere gnderilmesi istenmi, bozulmu ve ryen kayt defterlerinin de tamir ettirilmesine karar veril49 Abdurrahman eref, "Evrak- Atka ve Vesik-i Tarihiyyemiz", TOEM, 1. cz, 1 Knn- Evvel (1326), stanbul 1328, s. 265. Trke neri iin bkz. smet Binark, "Arivlerimizin Deeri ve Son Vakanvis Abdurrahman eref Bey'in Evrak- Atka ve Vesik-i Tarihiyyemiz Adl Yazs", Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, XXIX/1 (1980), s. 23-38. 50 BOA, BEO, 320696. 51 BOA, Meclis-i Vkel, 159/81; Tahsin z, "Yldz Maruzt Dairesi Arivi", IV. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1952, s. 453. 52 BOA, Meclis-i Vkel, 186/12. 53 BOA, BEO, 349985.

XL

mitir54. Ali Emir heyeti Nisan 1924 tarihine kadar almalarna devam etmitir. Personel adedi bir ara 13'e kadar km olan komisyondan, tahsisat meselesinden dolay ortaya kan baz ihtilfa mebn Ali Emir Efendi'nin istifas ve baz yelerin ie devam etmemesi yznden tasnif ii durmutur55. Ali Emir tasnifinde, beylikler dneminden Sultan Abdlmecid zamanna kadar olan sreyi ihtiva eden 180.000 civarnda belge padiahlarn saltanat sreleri esas alnarak tasnif edilmitir. Bu tasnifte siyas, asker, timar ve zeamet tevcihleri, yabanc lkelerle olan mnasebetler, Divan- Hmyn'a ait meseleler, maarif, ina ve tamir gibi konularda belgeler bulunmaktadr. Ali Emir heyetinden sonra, yine kurulan bir heyet vastasyla yaplan tasnif almas 1924 senesi Mays'nda bamemur unvanyla bnlemin Mahmud Kemal nal bakanlnda balam ve Mays 1926 senesine kadar devam etmitir56. bnlemin tasnifinin zellii, belgelerin konularna gre ayrlm olmasdr. Adliye, askeriye, bahriye, dahiliye, darphne, defter-i atka, mstediyt, muhalleft, muharrert- hussiye, muafiyet ve imtiyazt, saray meslihi, ensab, hariciye, hatt- hmyn, hilat, madin, maliye, shhye, kr ikayet, tevciht, timar ve zemet, vakf, umr- nfia konu balklar altnda, 1425-1873 yllar arasna ait 47.000 adet belgeyi ihtiva eden 29 ciltlik Osmanlca katalou mevcut olup, her konu blm kendi iinde kaba bir kronolojik sra takip etmektedir. 1926 ylndan sonra tasnif ileri Hazine-i Evrak'n snrl saydaki personeli ve Maarif Vekaleti'nden grevlendirilen personele braklmtr. 1931 ylnda Maliye deposunda, miktar tahmini olarak 30-50 ton civarnda olan Osmanl dnemi evraknn byk bir ihmal ve gaflet sonucu Bulgaristan'a hurda kt olarak satlmas lkede byk yank uyandrmtr. Buna bal olarak da; Ayasofya civarndaki depolarda her trl korumadan uzak olarak yok olmaya terkedilmi evrakn varlndan haberdar olunmu ve Topkap Saray'na nakilleri salanarak daha iyi artlarda korunmalar salanm ve Babakanln btn kamu kurulularna gnderdii 10.06.1931 tarihli genelge ile, tarih ariv evraknn deerinin takdirinin ihtisas erbabna braklarak hibir bahane ile evrakn kaybna sebebiyet verilmemesi emredilerek evrakn imhas ve satnn nne geilmitir. Yine bu olaya bal olarak Bb- l'deki Sadret evraknn tasnifi konusu yeniden gndeme gelmi ve en nemlisi Devlet Arivi'nin kurulmas konusu Trk idare ve kltr hayatnn gndemine girmitir57.54 BOA, BEO, 349985 ve 350226. 55 Atilla etin, "II. Merutiyet Dneminde Arivlerimize Ait Belgeler", Trk Dnyas Aratrmalar, say 34, ubat 1985 stanbul, s. 6. 56 etin, ayn yer. 57 Bu konuda daha fazla bilgi iin Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlarndan Bulgaristan'a Satlan Evrak ve Cumhuriyet Dnemi Ariv almalar ve Bulgaristan'daki Osmanl Evrak adl eserlere baknz.

XLI

8 Ekim 1932 tarihli cra Vekilleri Heyeti kararyla Muallim Cevdet bakanlnda oluturulan tasnif heyeti Muallim Cevdet'in 1935 ylnda istifa etmesine ramen 1937 ylna kadar tasnife devam etmitir. "Cevdet Tasnifi" olarak adlandrlan bu almada 218.833 belge tasnif edilmitir. 12 Ocak 1935 tarih ve 2/1849 sayl cra Vekilleri heyeti kararnmesi ile devlet arivinin kurulmas, binalarn inas ve arivci yetitirmek zere Avrupa'ya renci gnderilmesi kararlatrlm, ancak bu tasar gereklememitir. Ariv meselesine zm bulmak ve dzenlemek zere Macar ariv uzman ve Osmanl tarihisi Dr. Lajos Fekete Trkiye'ye davet edilmitir. Fekete, 1936-1937 yllar arasnda Osmanl Arivi ve Topkap Saray Mzesi Arivi'nde provenans tasnif sistemi yani ariv malzemelerinin ilem grdkleri tarihlerdeki asl dzeni ierisinde fonlarn paralanmadan korunup tasnif edilmesi prensibine gre rnek bir tasnif gerekletirmitir. Bu almada 4.642 adet belge tasnif edilerek katalou hazrlanm, ancak daha sonra yaplan tasniflerde bu belgeler dier tasnif birimlerine kaydrlmtr58. 1937 ylndan sonra provenans tasnif sistemine gre cidd manada tasnif almas ancak 1956 ylndan sonra balam ve staj iin ariv grevlileri yurt dna gnderilmitir. Bu erevede, 1980 ylna kadar yaplan tasnif almalar sonucu 2.5 milyon belge tasnif edilmitir. 1980'li yllarda arivin nemi iyice ortaya kmtr. 17-19 Mays 1985 tarihinde dzenlenen Osmanl Arivleri ve Osmanl Aratrmalar Sempozyumu'na59 devrin babakan, Babakanlk mstear, dileri bakan, Yksekretim Kurulu bakan ve Trkiye'nin nde gelen tarihileri katlmtr. zellikle devrin babakannn, Osmanl Arivi'ni bir devlet meselesi olarak ele aldklarn ve bu konuda bir reform hareketine balama konusunda kararl olduklarn belirtmesiyle birlikte ariv konusunda byk gelimeler salanmtr. karlan kanunlar ile birlikte Babakanlk Tantma Fonu'ndan arivlere belli bir payn ayrlmas, ok sayda personel istihdam, bina, ekipman ve tehizat imkanlarnn arttrlmasyla birlikte tasnif almalar byk bir ivme kazanm ve tasnifi tamamlanan nemli sayda belge, kataloglar hazrlanarak aratrmaclarn hizmetine sunulmutur. Hlihazrda bir yandan henz tasnif edilmemi belgeler tasnif edilirken bir yandan da tasnifi tamamlanm belgeler dijital ortama aktarlmaktadr.

58 Necati Akta-Yusuf Halaolu, "Babakanlk Osmanl Arivi", DA, c. V, s. 122-126. 59 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Osmanl Arivi ve Osmanl Aratrmalar Sempozyumu, stanbul 1985.

XLII

BRNC BLMDEFTER TASNFLER

1

DEFTER TASNFLERDefterler; Osmanl brokrasisinde alnan kararlarn, hkme balanan konularn Divan ve Maliye kalemlerinde kaydolunduu serilerdir. Osmanl Devleti'nde, daha ilk dnemlerden itibaren defter tutma geleneinin olduunu grmekteyiz. Buna bal olarak Osmanl Arivi'nde XIV. yzyl balarndan itibaren defterlere rastlanmaktadr. Mesel, arazi tahrirlerine ait bugne ulaabilen en eski defter 835 (1432) tarihini tar ve XVI. yzylda mufassal, icml ve timar-ruzname olmak zere saylar bini geer. Ayrca XIV. yzylda Divan- Hmyn kalemlerine ait mhimme, rus, tahvil; defterdarla ait muhasebe, muktaa, ruzname, tamirat, keif ve ahkm; asker tekilata ait mevcib; vakflara ait vakf ruzname defterleri ve benzerleriyle XVII. yzyldan sonra grlen ikyet defterleri, devletin snrlarnn ve tekilatnn zamanla bymesi sonucu, bazlar evvelden mevcut, bir ksm ihtiyatan doan ve saylar sadece Osmanl Arivi'nde yaklak 300.000'e ulaan defter trlerini olutururlar. Bunlarn dnda kazalarda kadlarca tutulan mahkeme kaytlar, merkezden gnderilen emirler ve mahall kararlarn yazld kad sicilleri de nemli miktarlara ulamaktadr1. Defter tutmann esas alnd Osmanl yazmalarnda, deftere kaydolunmayan hkm ve beratlar muteber saylmamtr. Hatta bu defterler, zamanla devlet erknnn bulunduu deiik mahallere, sandklar iinde tanarak idarenin kesintisiz almasnda pratik rol oynamlardr. Byk Osmanl asker harektlar srasnda mal, idar, ve asker ilerin halli iin Divan- Hmyn'a ait eitli brolarn ordu ile birlikte seferlere katldklar ve bunlarn brokratik ilemleri lykyla, seri bir ekilde yerine getirebilmek ve gerektiinde mracaat edebilmek iin lzumlu defterlerini beraberlerinde gtrdkleri bilinmektedir2. Osmanl merkez tekilatnn Tanzimat ncesi dnemine ait defterler, iki ana seri hlinde gnmze intikal etmitir. Birincisi, devletin siyas ve hukuk kararlar ile beldelerin asayi ve nizamna dair hkmlerin kaleme alnd Divan- Hmyn Defterleri'dir. kincisi ise sadece mal konularda mir ilerden saylan cizye, avrz ve muktaa ileriyle ilgili konularn dzenlenip kaydolunduu Maliye, yani Bb- Defter Defterleri'dir.1 Nejat Gyn, "Defter" DA, c. IX, stanbul 1991, s. 90. 2 Sefer srasnda cepheye gtrlen defterler hakknda geni bilgi iin bkz. Feridun Emecen,"Sefere Gtrlen Defterlerin Defteri" Prof. Dr. Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul 1991, s. 241-268.

3

Ayrca has, zemet, timar, mlk, vakf gibi arazi trlerini tayin ve tescil eden ana defterlerin muhafaza edildii ve bu defterlerle ilgili gnlk ilemlerin yapld Defterhne-i mire'ye ait defterler de vardr. Bu dairede biriken defterler hkm ihtiva etmezler. Bunlar, hazineye ait arazinin kimlere ve ne maksatla te