Orta Doudaki Son Gelimeler ve Jeostratejik Manzara

zet

zetle, Orta Dou kendi bnyesinde ok byk ztlklar, ok byk frsatlar ve tehditleri barndran

ve 21. yy g merkezi olmaya aday bir corafyadr. Eer bu ztlklar iyi ynetilebilirse baarl olma

ans ok yksektir. Fakat bu ztlklar ve farkllklar dardan yahut blge ii aktrlerin birbirleri ile

olan anlamsz rekabetinden dolay maniple edilirse Blgenin geleceinde beklenmedik sonularla

karlalabilir. Orantl risk, karlkl bamllk olarak tanmladmz temel anlay iinde Trkiye

ve Orta Dou lkelerinin ilikilerinin duygusal dzeyden ok, daha pragmatik, daha derinlikli ina

edilecek alanlara doru ynelmesi gerektii kanaatindeyim. nk dnyadaki gelimeleri ve

blgemizdeki gelimeleri doru okuyabilirsek bundan dost ve karde lkeler olarak hep birlikte

daha da glenip nmzdeki gelimeleri frsata evirerek kma imkan bulabileceiz.

Anahtar Kelimeler: ok kutupluluk, entegrasyon, mikro milliyetilik, ok boyutlu gvenlik, kimlik

politikalar, insan kaynaklar

Tarih Arka Plan

Arap Devrimlerinin bir bahara dnebilmesi, gncelin gemi ve gelecek arasnda doru

konumlandrlmasyla mmkn olabilir. Sahadaki aktrler deimekle birlikte deimeyen g

dengeleri ve kar ilikileri srgit devam etmektedir. Orta Dou demek durumunda kaldmz

blgemiz, tarih devridaimler dngsnn bir yenisini yayor grnmektedir. slmn bu blgedeki

ilerleyii birka yzyl arayla iki byk gcn Blgeye saldrsna yol amtr. 11. yzyln sonunda

Bizansn davetiyle alevlenen Hal ordular uzun yzyllar Blgeye batdan saldrarak kan,

istikrarszlk ve skntlara yol amtr. Bunun ardndan 13. yzylda Mool saldrs Blgeye

doudan yeni bir istikrarszlk ve ykm getirmitir.

Hal istilalar ile sarslan corafya tam bu skntnn aktif aknlarndan nefes aldn sanrken bu kez

dier ynden Mool istilalar ile karklk yaamtr. Bunlar olurken Blgede bulunan Ermeniler

gibi Hristiyan ve dier baz yerel unsurlar bu yeni istilaclarla kendi tarih ereveleri iinde

yaknlamlardr.

Hahailer gibi terr odakl, din grnml bir rgt ise ilgin bir ekilde deiik odaklarla temasa

gemekten geri durmamtr. Bazen Hallarn yannda yer alrken bazen de kar tarafta yer

almtr. Kendi merkezi gcn kuramayan ve merkezi asabiyesini blgesinde kabul ettiremeyen

her g gibi, denge oyunlarna giren bu yaplar bazen orada bazen burada kendi otoritelerini

snrlayan Blge glerine kar kara ittifaklara girimilerdir. Btn bunlar yaanrken Blgede

Eyyubiler gibi yerel glerle balayan kar harekt; nce gelen bu saldrlar durdurmu, zaman

zaman pskrtm, Hal ve Mool varlna kar nihai darbeler indirmitir. Bylece Blge tarihin

dna itilmek ve nesnelemekten kurtarlarak varln kendi kimlii ile srdrebilmitir. Modern

dnemde ise Blgede ve dnyada deien siyasi, ekonomik ve teknolojik deiimlere binaen yeni

g merkezleri ve dengeleri olumutur.

Gemie dair bu tespiti gncele aktararak devam ettiimizde; modern zamanlar dediimiz alarda

Blgenin artk bat ve doudan yeni tehditlerle kendi varln yaayamaz hale gelerek tarih d

kaldn syleyebiliriz. Sanayi Devrimi ile kapitalist ve emperyalist bir vehe kazanan ngiliz gc bu

yeni zamanda Bat denilen kavramn ilk habercisi olarak Blgeye ve tesine dair planlar

tahakkuk ettirmek sureti ile 19. yzyln bandan itibaren Blgeyi kontrol altna almaya

balamtr. Fransadan bir adm ne geen ve Blgede mevzi kazanan ngilizler daha nde ve hzl

hareket ans bulmulardr.

Grlecei zere Orta Doudaki dostluklar da dmanlklar da sanld kadar yeni ve deiken

deildir. Blgede yer alan ayrlk unsurlar, yaanan Hal Seferleri ve Moollarla yaanan ac

olaylarda ortaya kan ittifaklarn yansmalar gibidirler. Bugn oluan g dengeleri ve aktrler

seviyesinde yaanan mcadelenin aktel grntsnn perde arkasna bakldnda ok yal yzler

ve eski hesaplarn ortaya kmas kimseyi artmamaldr. Bugnn dnden fark nedir? diye

sorulursa cevap ok basittir. Dnn Blgedeki sper devletleri bugn yoktur. Dn Blgede zne

rol stelenecek, kendi kimlii, ekonomisi ve varl ile olup bitene kendince mdahale edebilecek

gler varken bugn ancak ittifaklarla olaylara mdahale ans bulunan bir siyasi manzara sz

konusudur. Bir blgenin tarih potansiyelleri ve zaaflar iyi tahlil edilmedike tarih ve kltrel

kodlar ihmal edilerek gncel gelimeler zerinden ina edilecek her siyaset, derin balarn ve

kklerin darbesini yemeye mahkm olacaktr.

Gnmzde Orta Dou

19. yy Avrupa ayd, 20. yy bir btn olarak deerlendirildiinde Amerika ayd, 21. yy yine bir

btn olarak deerlendirildiinde Asya a olacaktr. Bu tarif bugn yaadmz dnyann,

bilhassa son on yldr yaanan dnyann da alt yapsn oluturmaktadr. Bat Avrupa ve Amerika

endeksli, geleneksel Bat Blouna kar dnyada yeni g adaylarnn tamamna yaknnn Asyadan

21. yy ba itibaryla kendisini gstermi olmas nedeniyle bugnk yaadmz dnya ve artlar

olumaya balad.

Asyada bu kadar yeni g adaynn, kresel ve blgesel g adaylarnn ortaya km olmas,

dnyadaki temel paradigmay deitirdi. ki kutuplu ve tek kutuplu dnya dzeninden ok

kutupluya gei paradigmasn ortaya kard. Dolaysyla bugn iin rolleri ok iyi, ok net fark

edilebiliyor olmasa da dnyann yeni ve ok kutuplu dzene doru girdiini hep birlikte izliyoruz.

Tarihte ok kutuplu dnemler yaanm, ama bu kadar benzer teknolojik donanmlara ve benzer alt

yaplara sahip, teknolojinin bu kadar gelitii bir ortamda bu kadar g bir arada dnya

sahnesine kmamtr. Bu durum ok byk frsatlar dourduu gibi ok byk riskler ve tehditler

de ieriyor. En azndan politika yapclar, uluslararas rgtler, byk devletler ve herkes iin,

politika retmeyi ve uygulamay zor bir hale getiriyor. nk iki bilinmeyenli ya da tek bilinmeyenli

denklemlere gre politika retmeye alm kurumlar, bu ok boyutlu dnyann karsnda, hangi

ncelii hangi sraya koyaca konusunda ok byk bir bunalm geirmektedirler.

Bu ok kutupluluun getirdii yeni parametreler var hepimiz iin. zellikle tanesi Asyay

yakndan ilgilendirmektedir. Bu ok kutuplu rekabet ortam ierisinde temel parametrelerin

yeniden ekillendiini ve kurumsallatn gryoruz.

Bu parametreden birincisi entegrasyondur. Dnya tarihinin Roma mparatorluundan sonra

grd en nemli entegrasyon Avrupa Birliidir. ada entegrasyon almalarndan birisi - ki en

nemlisi - Avrupa Birlii entegrasyon srecidir. Avrupa Birlii entegrasyon srecini model alan

dnyann ok deiik blgelerinde ok fazla entegrasyon almas var. rnein Latin Amerikada

33 lkeyi bir arada tutan bir at yaplanmas, yine ok sayda alt blgesel yaplanma almalar sz

konusu. Yine Afrika iin ayn durum sz konusudur. nk entegrasyon dnyada gelien rekabet

ortamnda kk ve orta lekli lkeler iin zorunlu hale gelmektedir. Bu lkelerin uluslararas

sistemde rekabet edebilmeleri ancak deiik blgesel rgtler ierisinde alacaklar pozisyona bal

olarak ekillenmektedir.

kinci gelien temel parametre ise, yine entegrasyonla zt bir kavram. Ama entegrasyonla e

zamanl iliyor. O da mikro-milliyetiliktir. nmzdeki 10-15 yl ierisinde Birlemi Milletlerdeki

ye says kadar, yeni ye lkenin dnya sistemine katlaca veya bu anlamda artlarn oluaca

ynnde ngrler bulunmaktadr. Bunlar destekleyen ok fazla veri ve gelime mevcut. zellikle

Arap Bahar sreci ile yaanan gelimeler gz nne alndnda yine en byk riski Orta Dou

bata olmak zere Asya lkeleri barndrmaktadr. nk etnik kken itibaryla, demokratik

deneyim azl itibaryla, gelir farkllklarnn ok ar olmas itibaryla, birok parametrede ok

ztlklar barndrmas nedeniyle mikro-milliyetilik dalgasndan da en fazla etkilenecek lkelerin

Asya ktas ve zelde Ortadouda olduunu syleyebiliriz.

Bir dier yeni temel parametre ise ngrlebilirlik ann bitip, tahmin edilebilirlik ana geilmi

olmasdr. nk ok kutuplu rekabet ve bunun getirdii yeni parametreler ierisinde artk gl

ngrlerde bulunmak neredeyse imknszdr. Bundan byle sadece tahmin edilebilirlik zerine

politikalar gelitirilebilmektedir ki, NATO birka yl nce - yaklak yl nce - ngrlebilirlikten

tahmin edilebilirlie gei temel konsepti ierisinde gvenlik belgesini yenilemitir. Bu btn

dnya iin srekli bitmeyen bir kriz ynetimi ierisinde lkelerin idare edilmesi anlamna

gelmektedir. 2008de balayan dnya finansal krizi de bu sreci dorulamtr. Her an her ey

olabilir, dolaysyla srekli kriz ynetimi btn dnya iin sz konusudur. Bu ngrlebilirliin bitip,

tahmin edilebilirlie gei asndan da en belirgin rnek, 2010 yl sonuna doru balayan ve hl

etkileri deiik lkelerde, deiik ekillerde devam eden Arap Bahar olarak isimlendirilen sretir

ki zellikle Amerikal dostlar ifadeyi Arap Uyan olarak deitirmeye balamlardr.

Burada da yine ok kutupluluun Dou ve Bat arasndaki, zellikle Asya ve Batl lkeler arasndaki

rekabetin yansmalarn ve bloklamalarn Suriye zerinden ok net olarak gryoruz. Bu srete

Batl lkelerin 3 temel hedefi olduunu kiisel olarak yorumluyorum: Birincisi skan ekonomileri

asndan Kuzey Afrika, Orta Dou ve Gney Asyay ierisine alan yeni bir ekonomik kuak

oluturmaktr. kincisi bu yeni ekonomik kuaa bal olarak yeni bir gvenlik kua oluturmak;

zellikle Avrupann gneyinin gvenlii iin. ncs de bu yeni iki kazanmn toplamnda in ve

Rusyay yalnzlatrma hedefi olduu, makro hedef olarak gzkyor. Daha nce birok alt neden

saylabilir. Bu anlamda bizim de ierisinde bulunduumuz blgenin, nmzdeki dnem ok fazla

trblans ve tehditlere gebe olduunu da hep birlikte gzlemlemekteyiz.

Temel paradigma ok kutupluluk. Yeni parametreleri; entegrasyon, mikro-milliyetilik ve

tahmin edilebilirlik a olarak akladk. Bir de hem Asya ktasn, hem dnyay ilgilendiren yeni alt

alglar ve deiiklikler var. Bunlar da yeni gvenlik tehditleri. nk gvenlik; entegrasyon iin

de, refah iin de, kalknma iin de en temel alan ki artk gvenlik hepimizin de bildii gibi ok

byk lde tanm deitirmi, ok boyutlu gvenlik kavram drdnc nemli parametre

olarak tartmalarn oda haline gelmitir.

Sadece asker erevede yorumlanan gvenlik anlay zellikle son yirmi yl ierisinde yaanan

gelimelerle artk hayatn her alann kapsayan ve daha ok yumuak g unsurlaryla tarif edilen

bir srece dnmtr. Dolaysyla yeni tehdit tanmlarna ksaca deinmek gerekirse; terrizmin

ncelikli srada tehdit olarak alglanmadn, bu anlayn deitiini sylemek gerekir. kincisi ran

zelinde de yaadmz gibi nkleer gvenlikle ilgili endielerdir. ncs, g hareketlerinin

kontrol edilmesi asndan snr gvenlii ile ilgili tehdit alglamalar, drdncs - ki nemi ok

daha artacak grnen - siber gvenlik meselesi gibi hayatn her alannda, beincisi ise evre ve

iklim deiikliine bal gelimeler olarak tespit edilebilir.

rnek vermek gerekirse; su sorunu nedeniyle Suudi Arabistann gda ihracatn yasaklamay

planlad dillendirilmektedir. Bu da Suudi Arabistandan ithalat yapan lkeler asndan u an iin

bir kayg oluturmu durumdadr. Buna benzer nlemlerin gda ihracats lkeler tarafndan

alnabileceini ngrmek gerekmektedir. Dolaysyla bu gda gvenlii konusunda nemli bir risk

oluturmaktadr. Bir dier yeni alt gvenlik tehdit algs temas, salgn hastalklar ve demografik

sorunlardr. Dnya nfusunun artmas, dnya nfusunun yardan fazlasn Asyann barndrd ve

Asya lkeleri nfusunun yaklak % 67sinin 25 ya ve altnda olmas gz nne alndnda bu

demografik art geleneksel gler iin ok byk bir tehdit olarak alglanmaktadr. Kaynaklarn

snrl olmas nedeniyle aslnda herkes iin bir tehdit potansiyeli bulunmaktadr. rnek vermek

gerekirse sadece in ve Hindistanda ylda 40 milyon kiiye i bulmak gerekmektedir. Dolaysyla

dnya kaynaklarnn ve ekonomik sistemin bykln gz nne aldmzda, bu srecin ne tr

sonular douracan tahmin edebiliriz.

Bir dier tehdit alglamas ise, devlet olmayan oluumlar ve tehditlerdir. Bu anlamda Malide

yaanan darbe giriimindeki gibi, deiik rgtlerin, belirli lde organize olmu ama

tanmlanmam yaplanmalarn yeni gvenlik tehdidi alglamas olarak karmza ktn gryoruz.

Bir dier gvenlik tehdidi de uzay gvenlii olarak ekilleniyor.

Btn bu etkenler beinci parametre olarak kriz ynetimini srarla teyit etmektedir; lkelerin

srekli bir kriz ynetimi iinde idare edilmesi. nk artk zamann absorbe edilmesi, yaplan

hatalarn telafi edilmesi noktasnda zamann sunmu olduu frsatlar olduka kstl kalmaktadr.

Bazen devlet hayatnda 24 saatlik kayplarn, hatalarn bile telafisi olmad grlmektedir.

Altnc parametre olarak ifade edebileceimiz bir dieri de; dnyadaki deerler ve refah ilikisi,

tketim kalplardr. Bu sorun hepimizin zerinde, dnyadaki btn lkelerin zerinde zellikle

son iki yzylda Bat merkezli olarak retilen medeniyet deerleri ve tketim kalplar, dnyay hem

ekolojik olarak hem ahlaki olarak ok ciddi sorunlarla yz yze getirdi ki bunda hepimizin pay var.

Ama herhalde en byk pay temel deerleri belirleyen Bat medeniyetinindir. Yeni paradigma

dahilinde tketim kalplarnn mutlaka deitirilmesi gerektii bir dnemdeyiz. nk ne kadar

ertelersek erteleyelim, zaman kazanmaya alrsak alalm, tketim kalplar deimedii

mddete dnya ne ekonomik ne sosyal ne de ahlaki krizlerden kabilir. Bu anlamda nclk

yapacak medeniyet deerleriyle yeni bir ufuk vizyon aacak ve bunu hayatyla, yaayyla,

kurumsal dzeniyle temsil edebilecek yepyeni rneklere ihtiya bulunmaktadr. Bu noktada slam

lkelerine byk sorumluluk dyor. Btn bu parametreler ve ok boyutlu rekabetin getirdii

olaanst ortamda Kuzey Afrika, Orta Dou ve bizim ngrmze gre Gney Asyaya da

srayacak olan bir sosyolojik dnm sreci yaanmaktadr. Sovyetler Birliinin dalmasndan

ve 11 Eyll 2001den sonraki iki farkl frsat deerlendiremeyen ok sayda Ortadou lkesiyle kar

karyayz. Bunlar, sosyolojik deiimleri ve dnmleri adna, demokratikleme adna

deerlendirmeleri gereken bu iki byk frsatn hibirini kullanamamlardr.

Trkiye - ABD likileri ve Orta Dou

Trkiyenin yakn evresine baktmz zaman; Kafkaslar, Balkanlar, Orta Dou, Kuzey Afrika, Orta

Asya ve Gney Asyann bir ksm, ksacas Trkiyenin tarih hinterland karmzda durmaktadr. Bu

alanlarn hepsi de srprizlere ve deiime gebe nemli merkezlerdir. Yeni gler arasndaki

rekabetin temel alanlar da bu alanlardr. Dolaysyla burada etkili olmak isteyen, buradaki deiimi

- dnm kaosa yol amadan ve ekonomik zenginlie katkda bulunacak ekilde deerlendirmek

isteyen ABD bata olmak zere - herhangi bir g iin Trkiye vazgeilmez ve bu anlamda

stratejik neme sahip bir partnerdir. Fakat burada tamamlayc ilikinin salkl kurulmas

gerekmektedir. nk Trkiyenin kendine has bir takm alglar, tehdit alglamalar ve endieleri

bulunmaktadr.

Her iki taraf da birbirini tamamlayacak ok fazla farkl zellie sahiptir. Fakat byle bir i birliinin

zorunlu kld byle bir dnemde, Trkiye - ABD ilikilerinin zellikle son iki yldr olduka sancl bir

sre yaadn da gryoruz. Bunlar balkta toplayacak olursak, en nemlileri; sraille

yaanan sorunlar, Ermeni meselesi ve ranla - rann nkleer programyla - ilgili yaanan sorunlar

olarak grnmektedir.

ABD ile Trkiye arasnda ortaya kacak karlkl mutabakat, karlkl gven ve i birliinin dier

alanlardaki byk potansiyelin ortaya kmasna nemli katklar sunaca aikrdr. Ayrca srail ve

Ermenistan sorunlarnn sadece lkelerle snrl olmayp bunlarn Amerika Birleik Devletlerinde ve

dnyada uzants olan byk diasporalara sahip sorunlar olduu da grlmelidir. Hem srail Musevi

lobisi hem Ermeni diasporas ve Ermeni lobisi ABDde Trkiye aleyhine birok etkinlik ve faaliyette

bulunmakta, oradaki yneticileri etkilemeye almaktadr. Bunlar zaten on yllardr bilinen ve

srekli iki lke gndeminde takip edilen sorunlardr. Dolaysyla karar phesiz karar alclara,

politikaclara ve yetkililere ait olmakla birlikte Trkiyenin merkezinde bulunan ve evresinde ok

nemli deiim blgelerini kapsayan bir lke olarak ABD ile karlkl gven ve menfaatler

temelinde varabilecei mutabakatn, dnyann yeniden dnm noktasnda yeniden anahtar bir

rol oynayaca sonucuna varlabilir.

Trkiyenin u anda en nemli yapsal endiesi Krt meselesi ile ilgilidir. Bu ABD asndan ve

Trkiye - ABD ilikileri asndan ok nemli bir turnusol kad mesabesindedir. ki tarafn birbirine

resm olarak herhangi sulamas ya da herhangi nyargs olmasa da Krt sorununun ne ekilde

evirilecei, btn corafyalarda yaplacak i birlii zerinde belirleyici olacaktr.

Trkiye, Krt meselesine dayal olarak etnik bir blnme tehlikesi ile kar karya olmadn ve bu

anlamda gven iinde olduunu hissettii srece ABD ile olan ilikilerinin bugnk seviyelerinin

ok zerine kaca ileri srlebilir. nk Trkiyede ABD ile ilgili yaplan sempati anketlerinde

ok olumsuz sonular kmaktadr.

Trkiye asndan bakldnda ise u iki hususun prensip olarak daha glendirilmesinde ve

kurumsallatrlmasnda fayda vardr. Orantl risk, karlkl bamllk. Trkiyenin gc lsnde

risk almas; sylemlerinin boyutunu gcyle doru orantl bir seviyeye ekmesi ve ABD bata

olmak zere btn ilikilerinde, btn etkin olmak istedii alanlarda orantl bir risk stlenmesi

gerekmektedir. nk orantl risk ayn zamanda d politika tercihlerinin doru yaplmasn da

gerektirmektedir.

Trkiyenin geleneksel devlet politikas Bat perspektiflidir ve Avrupa Birlii yelik mzakerelerini

tam yelik ile sonulandrmak zere konumlandrmtr. Dolaysyla Avrupa Birlii yeliini Trk

d politikasnda ilk sraya koyup kalanlar da doru sralayarak ve birbirinin nceliklerini

kartrmadan ynetmek gerekmektedir. Bu ayn zamanda bir orantl risk planlanmasn

iermektedir.

Kimlik Politikalar ve Orta Dounun Gelecei

Osmanl devlet anlay; egemenlii altna ald blgelerde yeni kimlikler ina etmek yerine, var

olan baskn unsurlar devlete balayarak egemenlii srdrme biiminde kendini gstermitir.

Batl lkeler ise bilhassa 1. Dnya Savann ardndan blgemizde etki alan olarak paylatklar

lkelerin nemli bir ksmnda, kimliksel adan sayca daha az bulunan unsurlar n plana kararak

bu lkeler zerindeki kontrollerini perinlemeye ve srekli hale getirmeye almlardr.

Bunun en arpc rnekleri arasnda; byk ounluu Snnilerden oluan Suriyede %9luk Nusayri

aznln, byk ounluu iilerden ve dier aznlklardan oluan Irakta ise Snnilerin ynetim

kademelerinde hkim konuma getirilmesi yer alr. ngiltere ve Fransa bylelikle, meruiyet

temelleri son derece zayf olduundan ancak d glerin yardm ile varlklarn srdrlebilecek

ynetimler oluturmay amalamlardr.

Bu politikalar ilerleyen srete milliyeti akmlarn gelimesini tevik etmitir. 1950li ve 1960l

yllarda, tm nc Dnya lkelerinde grld gibi, Arap dnyasnda da milliyetilik ok gl

bir akm haline gelmi ve Batl glerin bu lkelerdeki mevcudiyetini tehdit etmeye balamtr.

1952de Msrda, 1958de Irakta monarilerin yerini milliyetiler tarafndan kurulan hkmetler

almtr.

Irakta kurulan milliyeti hkmetler tarafndan - szde - laik milliyeti bir Arap kimlii oluturma

politikalar nihayetinde Snnileri n plana karma, Krtler asndan Araplatrma ve Snniletirme

politikalarna dnm, Saddam dneminde artan basklar ii ve Krt evrelerin merkezden

uzaklamalarna neden olmutur.

ABD Saddam devirerek nce uygun bir ortam ve izleyen srete Mill birlii zedelenmi zayf bir

Irak oluturmak amacyla Saddam ynetimine kskn ii ve Krt evrelerle i birliine gitmi, iileri

ve Krtleri n plana karmak iin bir takm politikalar izlemeye balamtr. Bu durum komu

lkelerin tamamnda tepkilere yol am ve Irakn komular bir ekilde er ya da ge ABD kart

yaklamlar ve uygulamalar gelitirmilerdir.

Dolaysyla ABD tarafndan Irakta uygulanan kimlik politikalar, ilgili tm taraflar iin sakncalar

gittike artan bir duruma neden olmutur.

Irakn ezici ounluunu oluturan iilerin ran ile yakn ilikiler gelitirmesi ve istikrarsz bir Irakn

ABDnin srail politikalar nedeniyle zaten ok kt durumda bulunan imajnn yerle bir olmasna

yol amas ABD politikalar asndan iki nemli nokta olmutur. ABD artk iiler, Snniler, Arap

milliyetisi kesimler ve Krtler arasndaki gerginlikleri yattrmann arelerini aratrmaya

balamtr.

Blgedeki siyasi aktrlerin mevcut durumu ise yle zetlenebilir:

iiler Irakta uzun dnemlerden beri ilk kez iktidar olmann gururla kark aknln yaamaktadr.

ABDnin, dier byk glerin, komu lkelerin ve baz rgtlerin lkeye mdahaleleri Irak gibi bir

lkede iktidar olmann ne kadar zor olduunu ortaya karm, bu durum aknl daha da

derinletirmitir.

ran elbette bu kimlikleri kullanma noktasnda en nemli lkedir. Ancak ran tarafndan Irakta ii

kimliin kullanlmas ran iin ok ciddi sakncalar da beraberinde getirmektedir. En nemlisi ise

randa kimlikler zerinden bir Fars - Arap ayrmasnn ve daha sonra atmasnn ortaya kmas

ihtimalidir. Irakta kimliklerin kanmas, Abadan petrolleri civarnda younlaan Arap nfus ile Fars

kkenliler arasnda bir ayrmay krkleyebilir. Bu ayrmc politikalar d gler tarafndan

Azerilere aktarlabilir. ran bu durumun farkndadr ve bu nedenle Irakn toprak btnln en

fazla savunan lkelerdendir. Ayrca, Irakn tm zerinde iiler zerinden etkili olmak varken,

blnme sonrasnda rana dman ve Blgede istikrarszlk yaratacak unsurlarn olumasn

istememektedir.

ABD, iileri Saddam rejimini devirmek ve zayf mdahale edilebilir bir Irak ortaya karmak iin

yararlanma yoluna gitmitir.

Trkiye bu konuda uzun sre souk kalm ve sadece Snnilerle diyalog kurmu olsa da, Irak

kimlik zerinden ayrtrarak baz kesimlerle iliki gelitirip dierlerini gz ard etmenin zararlarn

ilk fark eden ve ABDye bu konuda en net tavr gelitiren, Irakn blnmesine ilk kar kan lke

olmutur.

ii ounluk, Krfez lkelerini rktmekte, uzak durmalarna neden olmaktadr. Oysa bu durum

Irakn %50den fazlasnn ii olduu gereini deitirmez. Suudi Arabistan ve Kuveyt bata olmak

zere Krfez lkeleri, Irakta ii unsurlarn n plana karlmasndan en fazla rahatsz olan

lkelerdir. Krfez lkeleri, Selefilerin iilere kar ar tutumlar, politika gelitirme konusunda

ABDye bamlklar ve dier eksiklikleri nedeniyle Irakl iilerle diyalog gelitirme konusunda

zorlanmaktadr. Irakn ran iin kolay bir av haline dnmesinden de ekinmektedirler. Irakta

iilerin glenmesi Krfez lkelerinin Humeyni dneminden beri en fazla ekindikleri lke

konumundaki ran ile ilgili korkularn daha da derinletirmektedir.

Bu durum ABDnin, Krfez lkelerinin korkular zerinden Blgeye daha fazla mdahil olmasna

neden olmaktadr. Ama bundan en fazla zarar grenler yine Krfez lkeleridir. nk artan ran

korkusu silahlanma giderlerini artrmakta, Krfez lkelerindeki ii unsurlarn rahatszln ve

dolaysyla blnme riskini ykseltmekte ve kendi blgeleri ile uzun vadeli salkl politikalar

gelitirmelerini engellemektedir.

Bugn gelinen nokta itibar ile Iraktaki kimliksel blnmenin derinlemesi, sadece Trkiye iin

deil Blgedeki tm dier lkeler iin derin bir istikrarszlk kayna oluturmaktadr. Bu durum ise

Blgede sadece srailin iine yarayabilir.

Irakn kimlik ve etnisite hatlar zerinden bu denli paralanm olmasnda din - siyaset ilikilerinin

etkilerini - az ya da ok - tespit etmek mmkndr. Irakta iiler daha ziyade tarmla megul olan

krsal kesimi oluturmaktadr. Tarih boyunca Irakta iktidar olarak deil, muhalif unsurlar olarak

varlklarn srdrmektedirler. Ancak 20. yzyldan itibaren kente yneliin artmas ve orta snfn

glenmesi ile birlikte iiler de doal olarak siyasete mdahil olmaya balamlardr. Yine de tarih

boyunca iki mezhebin mensuplarnn bar iinde bir arada yaadklar hatta ortak dmanlara kar

i birliine gittii dnemler gz ard edilemez.

Kimlik atmalarnda en ar bedeli dorudan atan taraflar demektedir. Bununla birlikte Krt

sorunu nedeniyle Trkiye, bir sonraki aamada ise ran, ii sorunu nedeniyle de tm Krfez lkeleri

byk bir tehlike ile kar karya bulunmaktadr. Eer Iraktaki atmalar Krfez lkelerine

sramamsa bunun en nemli nedeni, petrole bal olarak ABDnin ve uluslararas toplumun

burada bir kargaa kmasna kesin olarak kar durmasdr.

Blge, stratejik ve ekonomik bakmdan Bat iin son derece nemlidir. ABD, ran ile dost olarak

Blgedeki varln yumuak g boyutunda srdrmeye alm ama bu konuda baarl

olamaynca askeri gle Blgeyi kontrole ynelmitir. Ancak Irakta daha fazla kaos olumas, ne

uluslararas toplumun ne de komu lkelerin uzun sre tahamml edebilecei bir durumdur. Zira

kriz hli, ABDnin meruiyetini andrmaktadr.

Blgede farkl gndemleri olan pek ok siyasi aktr bulunmaktadr. Er ge bu gndemlerden bir

ortak gndem ortaya kacaktr. Ama nemli olan, daha fazla kan dklmeden ve ekonomik

kayba uramadan bunun gerekletirilebilmesidir.

Siyasi yap etnik ve mezhepsel ayrmalar besleyecek ekilde ina edilmitir. Bu durum derhal

dzeltilmelidir. Devlet kurumlarna ilerlik kazandrlmaldr. Mezhep politikalar Irak

Lbnanlatrmaktadr. Hatta Iraktaki mezhep atmalarnn da Lbnanda olduu gibi srailin iine

yarad ve dolaysyla Iraktaki ayrmalarn srail tarafndan tetiklendii ynndeki inanlar

glenmektedir.

Irakn btnl Irakllarn elindedir. zellikle bir ii - Snni atmas olmad srece ve iiler ile

Snniler Irakn blnmesini istemedikleri srece, Irakn blnmesi beklenemez. Irak kendi

kontroln kendi stlenemezse, siyaset boluk kabul etmeyecektir. Komu lkelerin, dier d

aktrlerin ve elbette Trkiyenin bu perspektifte mdahil olmas doaldr.

ii - Snni atmas, Krt - Arap atmas ya da dierleri kanlmaz deildir. teki ve biz imajlar

zihinlerdedir. Sadece, atmann gerekli olduuna inananlar atrlar! Ama insanlar attrmak

kolay, bara ikna etmek zordur. Bar her halkarda baarlmak zorundadr.

Orta Douda kimlikler varlklarn elbette koruyacaklardr. Ancak kimliklerin karlara gre istismar

edilmesi, ynlendirilmeye ve biimlendirilmeye allmas, karlarn kimlikler zerinden

tanmlanmas, Irak gibi lkelerin vatandalar bata olmak zere tm ilgili taraflar iin byk

sakncalar iermektedir. Kimliklerin maniple edilmesi ve kimlik atmalarnn krklenmesi

sadece ve sadece - o da ancak ksa vadede - srailin iine yarayabilir. Ama uzun vadede Blge ve

dnya bar iin de byk sakncalar iermektedir.

Sorunun kaynanda kresel glerin, genelde Orta Douyu zelde Krfez lkelerini kendi bana

braklamayacak kadar nemli bir blge olarak grmeleri yatmaktadr. Kresel glerin Blgeye

yaklam biimlerine tepki olarak otoriter ynetimler ortaya km, otoriter ynetimler kresel

glere ara olabileceini dndkleri yerel unsurlar acmaszca ezmeye kalkmlar, d gler de

bu ezilmi kesimleri kendi karlar dorultusunda kullanma yoluna gitmilerdir.

Bu ksr dng krlmaldr. nisiyatif, Blgenin kendi unsurlarna gemedike ve asl karar alclar

Blgenin yerli unsurlar olmadka Blgede kalc istikrarn salanmas zordur. Blge lkelerinin

liderleri ya bu gerein farknda deildirler ya da bedelini demeyi gze alamadklar iin bununla

yzlemekten kanmaktadrlar. Toplumu karlarna alp modern dnyada mevcut kimliklerin

uyum iinde yaamann nnde engel tekil etmediini anlatmaya cesaret edememektedirler. ii,

Snni, Krt ya da dier kimlik tanmlamalar zerinden bir siyaset anlay gelitirildiinde siyasi ve

sosyal alann taraflar tatmin edecek biimde paylalmas glemekte, hatta imknsz hale

gelmektedir.

Avrupa Birliinde Son Durum ve Bunun Blge zerindeki Muhtemel Yansmalar

2008 ylndan itibaren ABD`de balayp AB`ye srayan, birok lkeyi - ekonomisi ok kapal olanlar

hari - etkileyen bir sre olarak gelien ekonomik kriz ortamnda Avrupa Birliinde de ok ciddi

sorunlarn ortaya kt grlmektedir.

Avrupa Birliinin geldii noktada baz ok yapsal sorunlar olduu ortadadr. nk AB`nin geldii

nokta, baarda baarszlktr. Yani ok byk bir kurumsallama, ok byk bir demokratik

deneyim, ekonomik deneyim, insan merkezli bir yaplanma ama dnyada bu kadar hzl gelien bir

rekabet ortamnda, zellikle iktisadi pastann Batdan Douya doru hzl bir ekilde kaymasyla

birlikte Avrupada artk bu standartlar srdrlemez, finanse edilemez hale gelmitir. Bu konudaki

veriler de bu srecin devam edeceini sylemektedir. Almanya gibi teknoloji ve insan kaynaklar

bakmndan gl lkelerin bu srece direnecei, fakat Yunanistanla balayan ve Avrupadaki

birok lkeye srayan zor srecin nemli oranda genileyecei gzkmektedir.

Bu noktada, ilk olarak iki sorunla kar karyayz. Birincisi Avrupann geleneksel glerine kar ok

hzlca Birlie alnan Balkan lkeleri ve grece zayf lkelerin rekabet etmekte ok zorlandklar ve

ekonomik kaynaklarnn nemli lde Bat Avrupa merkezli lkelere doru transfer olduu,

sektrlerinin yabanclat, bankaclk sistemi bata olmak zere bu anlamda Bat Avrupadaki

byk lkelerin zellikle ekonomik alanda bir vakum etkisi yapt gzlemlenmektedir. Avrupa

Birlii genilemesinden sonra Almanyann 2 trilyon Avroluk sermaye birikimi art salam olmas

da bu tezi destekleyen nemli gstergelerden biridir. kinci nokta ise de Avrupa Birliinin siyasi

olarak krize girmesi durumunda, grece mlkiyet transferine uram AB yesi ve aday lkelerin

durumlarnn ne olaca ile ilgilidir.

Birok stratejist Avrupa Birliinin bu krizi aamayp dalaca ynnde ngrlerde bulunsa da,

Avrupa Birliinin kat etmi olduu mesafe ve tecrbe nedeniyle bu sreci atlataca n grlebilir.

Fakat olumsuz bir senaryoya kar da hem Trkiye asndan, hem Orta Dou lkeleri asndan

yaanacak yansmalar adna nemli notlarn alnmas gerekmektedir.

Sonu

Bu parametrelerin toplamnda Orta Dou lkeleri iin ortak bir sorun ortaya kmaktadr. Orta

Dou lkeleri asndan ve btn lkeler asndan hepimizin nndeki en nemli eik; insan

kayna niteliini deitirip deitiremeyeceimiz meselesidir. nsan kaynann niteliini

deitirebilir ve her sektrde dnm baarabilirsek Orta Dou lkeleri medeniyet, refah ve

teknoloji retebilecek ve bu durum en azndan iki nesil srdrlebilir hle gelecektir. Dolaysyla

Orta Dou lkelerinde zellikle fizibilitesi iyi yaplmam alt yap yatrmlarna ok byk

kaynaklarn ayrlmas yerine insan merkezli yaklamlara ve yatrm planlarna aktarlmas

gerektiinin altn bir defa daha izmek gerekmektedir.

Orta Dou 21. yzyldaki ilk on yln sonunda deiimin ve dnmn merkezi olmutur. 100 yl

nce de ayn ey olmutu. Kuzey Afrikadan ve Orta Doudan balayan bir sre hzl ekilde

genilemi ve genilemeye devam etmektedir. Kuzey Afrikada ve Orta Douda belli bir istikrara

kavuursa dalgann nmzdeki ay ve yllarda Gney Asyadaki baz lkelere srayacan kiisel ve

kurumsal olarak ngryoruz. Bu lkelerin tamamna yakn slm lkeleridir. Dolaysyla Orta Dou

lkelerinin, srete kendi rollerini iyi oynayabilmeleri, deiim ve dnmleri acl kaoslara, i

savalara ve atmalara yol aacak senaryolara frsat vermeden salkl bir ekilde atlatabilmeleri

iin ok daha fazla dayanma iinde olmalar gerekmektedir. Bu anlamda Trkiye bata olmak

zere birikmi tecrbelerden ok daha fazla istifade etmelerine ve i birliklerine ok daha fazla

ihtiya bulunmaktadr.

Btn bu parametreler ierisinde Orta Dou lkelerinin dnm iin kendi dnce

kurulularnn proaktif rol stlenmeleri, sadece d politika ve gvenlik konularnda deil, hayatn

her alannda rol almalar gerekmektedir. rnein, ABDde bir aratrma projesi ile ortaya kan

sonuca gre 1770 tane dnce kuruluu bulunmaktadr ve bunun sadece 100 tanesi d politika

almaktadr. Bunlar da bilinen, popler kurululardr. Dierlerinin tamam sektrel politikalar

zerinde alan ve popler olmayan, sadece sektrlerde bilinen kurululardr. Dolaysyla her

alanda dnce kurulularnn inisiyatif almasna, karar alclar iin yeni fikirler, modeller ve

projeler retmesine ok byk ihtiya bulunmaktadr.

Son olarak unu sylemek istiyorum; Orta Dou lkeleri asndan tek parametremiz sadece gl

olmak deil, g ve adalet temelinde bir medeniyet izgisi ortaya koymak olmaldr. Zira byle bir

kurumsal ve ahlki sorumluluumuz vardr. Olaylar tek tarafl ve materyalist bak asyla

deerlendirmek lksmz yoktur.

zetle, Orta Dou kendi bnyesinde ok byk ztlklar, ok byk frsatlar ve tehditleri

barndran ve 21. yy g merkezi olmaya aday bir corafyadr. Eer bu ztlklar iyi ynetilebilirse

baarl olma ans ok yksektir. Fakat bu ztlklar ve farkllklar dardan yahut blge ii aktrlerin

birbirleri ile olan anlamsz rekabetinden dolay maniple edilirse Blgenin geleceinde

beklenmedik sonularla karlalabilir. Orantl risk, karlkl bamllk olarak tanmladmz

temel anlay iinde Trkiye ve Orta Dou lkelerinin ilikilerinin duygusal dzeyden ok, daha

pragmatik, daha derinlikli ina edilecek alanlara doru ynelmesi gerektii kanaatindeyim. nk

dnyadaki gelimeleri ve blgemizdeki gelimeleri doru okuyabilirsek bundan dost ve karde

lkeler olarak hep birlikte daha da glenip nmzdeki gelimeleri frsata evirerek kma imkan

bulabileceiz.

Tarih tecrbe gstermitir ki tama suyla deirmen dnmez; tpk aktarma akl, istihbarat, silah ve

ekonomiyle siyasetin yrmeyecei gibi. Tarihten rendiklerimizi bilgiye, bu bilgiyi iradeye ve o

iradeyi harekete dntrebildiimiz oranda gl olacamza phe yoktur. Bu manada

Blgedeki gncele dair gelimeler, yerel ve kresel aktrler, olaylar ve olgular, ne olduumuz ve

ne olacamza dair nemli ipular tamaktadr.

Sleyman ENSOY

TASAM Bakan