M.Pinar 2015 / 08

rgtlenmeden Eyleme Gei: 31 Mart Olay

Dr. Necdet AYSALretim Grevlisi Doktor, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits.

ZET

31 Mart Olay, II. Merutiyetin en ilgi ekici olaylarndan birisidir. Gemite ve gnmzde bu olayn k nedenleri hakknda ortaya atlan ok eitli iddialar vardr. Nitekim, gemiin hatta gnmzn siyasal ve kiisel grleri arasndan syrlp geree ulamak hayli zordur. 13 Nisan 1909 tarihinde stanbul' da gerekleen bu olay soyut olarak ele alnrsa Kabak Mustafa ve Patrona Halil Ayaklanmas ile benzerlik gsterilebilir. Ancak derinlemesine incelendiinde nasl dzenlenirse dzenlensin, olu itibaryla slamclk akmn soysuzlatrmaya gtren gerici bir hareket olduu ok net bir ekilde grlmektedir. Gerici rgtlenmenin sonucu olarak, devleti tam er'i bir dzene sokma teebbsdr. Bu olay, belli ahslarn ve evrelerin tahriki ile balayarak fikri bakmdan beslenmi ve toplumun iinde din ve mukaddesat istismarclnn ne kadar nemli ykn- tlar yapabileceini aka gstermitir. Olayn daha sonraki devrelerde bir irtica hadisesi olmad, ttihat ve Terakki Cemiyeti' nin tahrik ve kkrt- malarnn bir eseri olduu da ileri srlmtr. Fakat, olaydan nce ve sonra stanbul ve dier ehirlerde meydana gelen gelimeler, bu olaya basit bir tahrik eseri damgasnn vurulmasn engellemektedir.

Bu almada, Osmanl tarihinin mehur ve koyu bir irtica hareketi olan 31 Mart Olay' nn k nedenleri, geliimi ve sonular zerinde durulmu ve bu olayda komuoyunun tepkisi vurgulanmaya allmtr.

1

Olayn k Nedenleri ve Geliimi

1908 ylnn son aynda Osmanl Hkmeti' nin esas abas dpolitika ile ilgilidir. politikada ise, ba kaldrmaya balayan irtica vetaassubu kontrol altna almak, seim ilerini hkmetin tam tarafszl iinde sonulandrmak, ordu iinde taassup kkrtmalaryla balayan " mektepli -alayl " subay tartmalarn zmlemek, yllardan beri hizmetsrelerini tamamlam fakat hl silah altnda tutulan erlerin konumu, bununyan sra yeniden asker toplanlmasyla ortaya kan honutsuzluklar vebirok subayn yasak olmasna ramen siyasal almalara katlmasyla mey- dana gelen skntl durumlar ile uramak zorunda kalmasdr1.

II. Merutiyet devrimi ve Kanun-u Essi deiiklikleriyle daha demok- ratik bir dzen getirme ve parlamenter rejimi yerletirme amac dnl- mt2. Fakat ksa bir sre sonra meydana gelecek olaylar, Merutiyetin salam temeller zerine kurulmadn gsterecektir. nk Osmanl mpa- torluu'nda, Fransz htilli' nde olduu gibi, dnce zgrl ile beslen- mi orta snfa mensup bir halk yoktu. Halkn ounluunu tekil eden kyller, henz zgrlk bilincinden yoksundu. Endstri gelimemi, ticaret ve bayndrlk tesisleri yabanclarn elinde idi. Dolaysyla halkn da cahil olmas nedeniyle Merutiyet Devrimi, aydnlardan kk bir grubun dier kk bir grupla uramasndan ibaret kalmtr. Bu genel nedenlerle merutiyetin getirdii zgrlk, daha ilk gnden beri bir ksm halk ve basn tarafndan ktye kullanlmaya balanmtr3. ttihat ve Terakki Cemiyeti' nin yar resmi gazetesi olan Tanin, zgrlk ve hak arasnda gzetilmesi gerekli ilikiyi yle aklamaktadr 4:

"Uygar memleketlerde insanlarn sahip olduu zgrlk kaytsz ve artsz deildir. zgrln karsnda bir de hak vardr. Hi kimse ben zgrm diye dierinin hakkna tecavz edemez. Hkmet ahlinin hakkna taarruz edemeyecei gibi, ahlide hkmetin hakkna sayg gstermelidir. Herkes kendiliinden hak ve adalet salamaya kalkarsa memleket alt st olur. Fena bulur".

ttihat ve Terakki' nin Merutiyete ramen devlet ynetimine doru- dan doruya katlmamas, bir yandan cemiyete kar halk ynlar arasndakitepkiyi gelitirirken, te yandan sylentiler ve olaylar birbirine balama2

yoluyla kamuoyu tahrik ediliyordu. Bu dnem ierisinde stanbul' da yangn- larn oalmas, bu sylentileri bsbtn arttrmt. zellikle, " rrYangn " bir sorun haline getirilmi ve eriat hkmlerinin uygulanmamasyznden stanbul' un banda belalarn dolat sylenmitir. Bu aradacemiyeti propaganda, yangnlar eski hafiyelerin kundaklama faaliyetinebalamaya alyorsa da, halk daha ok bunlar kyamet gnnn yaklamaalmeti olarak kabul ediyordu. Ayrca, rejim deiiklii dolaysyla bir takmkarlara set ekilmi ve iten karlan memurlar da doal olarak yenidzenin karsna gemilerdi. stelik Merutiyet, srgnlerden dnen vedaha byk imknlara kavumak isteyen aydnlarn bir ksmn da tatminetmemiti5.

te bu nedenlerden dolay, ttihatlara kar oluan muhalefet hergeen gn genilemekteydi. Bu arada, Meclisteki muhalefet grubu ve bas- nn, ttihatlara lsz bir ekilde saldrlarnn siyasal ihtiraslardanbaka, eitli karlarn etkisi ile yapldn da belirtmekte yarar vardr.Bunlarn banda ise yabanc devletlerin evirmi olduu entrikalar gelmek- tedir. Batl byk devletler, Osmanl mparatorluu' ndan saladklar imtiyazlarn ve iletmekte olduklar sermayelerinin her ne olursa olsun tehlikeye dmesini istemiyorlard. Merutiyetin ilann ilk sralarda sempati ile karlamalar da, bu hareketin er ge din, mezhep ve rk ayrlklar ile blnm olan Osmanl topluluklarn birbirlerine dreceini hesaba katm olmalarndan ileri gelmektedir. Bu amala harekete geen batl devletlerin, gerek basnda ve gerekse Meclis ierisinde, kendi karlarn savunan taraf- tarlar edinme yoluna girmekte tereddt etmedikleri grlmektedir6. zellikle, ngilizlerin 31 Mart Olay srasnda oynadklar rol, dnemin gen bir gazetecisi olan Ahmet Emin ( Yalman ) hatratnda yle ifade etmektedir7 : "... Dervi Vahdeti adl Kbrsl sarho arzuhlci,ngiliz Haberleme Servisleri tarafndan seilmi, htillci ajan olarakyetitirilmi, Volkan Gazetesi'ni ve ttihd- Muhammedi Cemiyeti'nikurmak, yrtmek ve ortal atee vermek maksad ile sahneyekarlmt."

31 Mart Olay' nn oluumunda Dervi Vahdeti ve O' nun kard" Volkan Gazetesi " nin yeri de son derece nemlidir. Dervi Vahdeti, 1870'de Kbrs' ta domu ve bymtr. Asl ad Dervi olan ve fakir bir aileye mensup Vahdeti, medrese okumu ve 14 yanda hafz olmutur. Biraz Arapa ve Farsa rendii iin srtna cppe, bana sark koyarak3

bir mddet hocalkta bulunmu, sonradan ngilizce renip Kbrs' ta ngiliz Yksek Komiserlii' nde vazife grmtr. Kendi deyimiyle "Redingotlu ve eldivenli bir adam olarak kralie adna verilen balolara katlmtr "8 Dervi Vahdeti' yi ngiliz idaresindeki memuriyet de tatmin etmemi ve ksa bir sre sonra stanbul'a gelmitir. Amac saraya girmek olan Vahdeti, nitekim Dahiliye Nazr Memdh Paa vastasyla " Gmen Komisyonu " na atanm ve Paa' nn yalsnda imamlk yapmaya balamtr. Fakat saraya girmek istei, O' nu jurnalcilie kadar gtrm ve Memdh Paa' y padiaha jurnallemitir. Jurnali padiahtan renen Dahiliye Nazr, Vahdeti' yi Diyarbakr' a srgne gndermitir. Diyarbakr' da, Vahdeti bir yandan stanbul' a af dilekeleri gnderirken, te yandan sesinin gzel olmas nedeniyle iki toplantlarnda ud almakta ve arklar sylemektedir. Bir gn Kbrs' a gitmek iin Diyarbakr' dan kam, fakat Bektai babas klnda Birecik' te yakalanarak tutuklanmtr9. Merutiyetin ilan edilme-siyle serbest braklan Vahdeti, stanbul' a tekrar gelmi ve O, zamann zgrlk havas iinde bir eyler yapmak, eriatlktan faydalanarak ileriye frlamak dncesini hal korumaktadr. Gerekten mmetilik ve eriatlk akm bu dnemde hzla yaylmaktadr.

7 Ekim 1908'de Fatih Camisi' nde Kr Ali ve smail Hakk adlarnda iki hocann harekete geerek, " Ey mmet-i Muhammet, din elden gidiyor! Sokaklarda alenen oru yiyorlar, kadnlar yzleri ak geziyorlar" eklinde aklamalaryla halk kkrttklar grlmektedir10. Bu iki yobaz hocann arkasna taklan bilgisiz halkn Yldz Saray'na kadar gidip Meru- tiyet hakknda gsteri yapmalar ile olaylarn daha da byd grlecektir. Mabeyn Bakatibi Ali Cevat Bey, bu olaylar hakkndaki dncelerini yleaklamaktadr":

"Eyll'n yirmi drdnde (Ekim 1908 aramba) ve Ramazan-erifin on birine msdif olan aramba gn saat on raddelerindeEfendimiz beni ararak '' Birok Fatih hocalar Saray- Hmayun pighna gelmiler. Mutlak beni grmek istiyorlarm. Ba mabeyinci Nuri Paa geldi, syledi, bir kere de sen gr'' buyurdular. Saraynkaps nne ktm; arakiyyenin stne bir sark sarm, gs barak pejmrde kyafetli, a gzl, meczub tavrl bir adamn koltu-una iki kii girmi ve etrafna da ellerinde bayraklar krk elli kadar adam toplanm, seyirci olarak bir ok halkn da bunlara taklarak gelmi olduunu grdm. Ber-takrib bunlarn yanlarna sokuldum.4

...Hoca Ali Efendi namnda olan bu adam, meyhaneler kapanmal, resim karmak men olunmal, slam kadnlar sokaklara kamamal, diyor idi... Zat- ahneleri Mabeyn dairesine terif buyurdular. Pencereyi atm. Ali Efendi pencerenin nne gelerek yksek sesle '' Padiahm oban isteriz, obansz sr olmaz. eriat emrediyor, meyhaneler kapanmal, slam kadnlar ak, sak sokaklarda gezmemeli, resim kartlmamal, tiyatrolar kapanmal... Korkma, tecelliyat var. Evliya perde altnda tecelli ediyor."

Btn bu olaylar zerine II. Abdlhamit, " icap eden emir verilir.Muktezy- eriat icra olunur. Msterih olun hoca efendi " szleriyleeriatlara pek yz vermemekle birlikte onlar mitlendirecek szlersylemitir. Bu davran daha sonraki gnlerde kendisi iin hi de iyiolmayacaktr12. Kr Ali Olay ok g bastrlm ve eleba hocalar ( Kr Ali ve smail Hakk ), bu ahlan ve isyan denemesi sonunda aslarakcezalandrlmlardr.

Bu hareketi birka gn sonra bir ikincisi takip etmi, Beikta' ta Ekim ortasnda bir Rum bahvana kaan, Mslman bir kadn yznden olaylar tekrar balamtr. Birbirlerini seven genlerden Bedriye' nin Todori 'ye kamas zerine, taassubu kabaran ve galeyana gelen halk ayaklanmtr.Polis karakoluna gtrlen genci, karakolu basarak polisin gz nnde linederek ldrmlerdir. ldrme sebebi yine ayndr13: "eriat mahvoluyor!Zira rz ve namus gvurlarn ayaklar altna alnmtr! "

Bu arada Kr Ali ve Beikta Olaylar'n yakndan takip eden kurnazDervi Vahdeti'nin, gazete karmak iin saraya bavurup para istemesi de,irticann Abdlhamit' ten mit kesmemi olduunu gstermesi asndan sonderece nemlidir14. Gerekten btn bu gelimeler incelendii zaman, akolarak grlmektedir ki, ama, Merutiyet aleyhinde gelien bu ortam eri- atla kanalize etmek ve eriatl rgtleyerek siyasi bir topluluk haline sokabilmektir.

1908 devriminden nce ordu iinde gelien siyasetilik, II.Merutiyet 'ten sonra bir sre durulmu, fakat subaylar ounlukla ttihat ve Terakki 'nin destekiliini brakmamlard. Ne var ki, eitli propagandalarla saray ve softa takmnn yava yava silahl kuvvetlerin iine girmeye balayacak- lar grlecektir. Fakat, Selanik' teki 3 nc Ordu ile Trakya' daki 2 nci5

Ordunun fikri dayanmas; stanbul ve Erzurum' da gereklemeye-cektir15. Ekim 1908' den itibaren ordu iinde eitli dini propagandalarn etkisiyle " alayl " ve " mektepli " subaylar meselesi ortaya kmtr. Gelimi harp teknolojisinin bilgiye dayanmas, bu bilginin erlere aktarlmas ve dolaysyla ordunun genletirilmesi gerekiyordu. Bilindii zere ordu ierisinde askerlikten yetime subaylarn yan sra, okullardan yetien gen subaylar da bulunuyordu. Yeni ynetimin, alayl subaylar ksa bir sre sonra tasfiye edecei sylentileri, ordu ierisinde hzla yaylmaya balam16 ve bu sylentilerden etkilenen alayl subaylarn, mektepli subaylarla olan ilikileri her geen gn biraz daha bozulmutur. Bununla da yetinmeyen alayl subaylarn, bu dzeni ykc baz propaganda almalarna girimesi gibi olaylar17, ok yaknda kacak olan ayaklanmann birer habercisi olmutur.

31 Mart Olay ncesi meydana gelen ilk ayaklanma, Ekim 1908sonlarnda stanbul - Takla' da gereklemitir. Askerlik srelerini dol- durarak terhis olmay bekleyen 87 eratn, askerlik srelerinin tekrar uzatlmas ve Hicaz' da grevlendirilmesi, honutsuzluun artmasna neden olmu ur. Balarnda avular olmak zere Takla' da ayaklanan erler,kendilerini yakalamak isteyen hkmet glerine kar direnmiler veyaplan arpmalarda birka l ve yaral vermilerdir. Nitekim bu isyanhareketi, onlara kar Selanik' ten getirilmi ve ayn klada kalan Avctaburlar ile bastrlmtr18.

Bu olaydan sonra ordu ierisinde disiplini salamak amacyla bir takmemirlerin yaynland grlmektedir. zellikle subaylarn siyasetle ura-mamalar ve tiyatrolarda oyunculuk etmemeleri gibi ordu disiplinini bozan ve erleri de saygsz yaptna inanlan emirlerin okluu dikkat ekicidir. Fakat alnan bu gibi nlemler, ordu iindeki gergin ortam daha da arttr- m ve Aralk 1908 balarnda ikinci bir ayaklanmann zeminini hazrlamtr. Bir tiyatro oyununda oyunun erlere yasak edilmesi, tartmalar beraberinde getirmi ve erlerin " bize yasaksa subaylara da yasak olmaldr" diyerek tiyatroyu basmas, iddetli arpmalara neden olmutur. Uzun mcadeleler- den sonra bastrlan bu ayaklanma, ordudaki huzursuzluu gstermesi asndan son derece nemlidir19.

Ordunun dzensizliine paralel olarak askeri kesimde balayan buayaklanmalara, 23 Ocak 1909' da Harp Okulu rencileri de katlmtr. Okul Nizamnamesi' nin ar sertliini ve yabanc dil renmekte glk6

ektiklerini dile getiren rencilerin ayaklanmas, hkmeti bir hayli ura- trmtr. Ayaklanmann bastrlmasyla birlikte, yaplan soruturmalarda olaylara karan 60 renci okuldan kovulmu ve hapsedilmitir. Kalanlara ise her emre uyacaklar yolunda yemin ettirilmitir20. Ordu ierisinde meydana gelen bu gibi olaylar, ttihatlara duyulan tepkinin daha da artmasna neden olacaktr.

Alnan tm nlemlere ramen, ordu ierisinde meydana gelen bu trolaylara son vermek amacyla Harbiye Nezareti' nin, 21 ubat 1909' da ikinci bir yazl emir yaynlad grlmektedir Ad geen emir, ordu men- suplarnn politika ile uramalarn, siyasal cemiyetlere girmelerini ve siyasi toplantlarda sylevlerde bulunmalarn yasaklamtr21. Fakat, alnan btn bu olumlu kararlarn, hem ge kald hem de itenlikle yrtlemedii, ksa bir sre sonra kacak olan 31 Mart Olay' nda ak bir ekilde grlecektir .

Bilindii zere Abdlhamit' in koruyucu birlikleri arasnda Stblgesinden gelme Trklerin yan sra, birka bin Arnavut ve Arap eri vard.Bunlar ayr birliklerde bulunur ve aralarna Trk erler i katlamazd. Bununnedeni ise, stanbul halknn dnce ve duygularna yabanc kalan ve hattaaz veya hi Trke bilmeyen erlerle korunmak, II. Abdlhamit' in kendisinidaha ok gvende hissetmesini salyordu. Mart 1909 sonlarnda askerliksresi bitmi olan bir ksm Arnavut ve Arap erlerinin yerine Trk erleriverilince, Arnavutlarn bunlar kabul etmediini ve dverek dar attngrmekteyiz. Bu olay eitli tedbirler alnarak bastrlm ve saray etrafn- daki klalara da " Avc Taburlar " yerletirilmitir 22. Burada zerinde durulmas gereken nemli konu, btn bu olaylarda hep Selanik'ten getirilmi olan avc taburlarnn ayaklanan birliklere kar kullanlm olmas ve dolay- syla bu durum Birinci Ordu ierisinde avc taburlarna kar genel bir dmanlk duygusunun domasna yol amt.

Nisan 1909' da ordu ierisinde, talimlerin okluu yznden namazklmaya ve hamama gitmeye vakit kalmad ynnde eitli sylentilerinkmaya balad grlmektedir. zellikle nc Ordu tarafndan hazrla- nan ve son derece youn olan bu eitim program, alayl subaylarn tepki-sini ekmiti. Bu durumdan yararlanmak isteyen baz alayl subaylar ileilmiye snfna bal din adamlar, ordu iinde ibadet ve eitli blc pro- pagandalarna hz vermilerdir. " Nasihat " ad altnda geceleri verilenvaazlar nedeniyle askerlerin gece tatbikatlarna karlmamaya balanmas7

zerine zellikle Hassa Ordusu tarafndan gnlk emirler karlmtr. Bu emirlerde ise, "namaz klmak bahanesiyle askerin talim ve terbiyeden geri kalmamalarna meydan verilmemesi " istenmektedir23. Hassa Ordu- su iin karlan bu gnlk emir, ordu iindeki ilmiye snfna bal din adamlar tarafndan istismar edilerek, " kafirler idaresinin ordudan namazkaldracaklar ve artk erlerin namaz klamayacaklar " eklinde propagandamalzemesine dntrlmtr. Ordu ierisinde balayan bu blc propa- ganda almalarn, ksa bir sre sonra istanbul' un en cra kelerinekadar yayld grlmektedir24.

31 Mart' a etki yapan propagandalardan biri de apka ( serpu )meselesidir. O gnlerde askeri kyafetlerde bir takm dzenlemelerin yapl- mas gndeme gelmi ve asker apkalarnn deitirilmesi meselesi, Meruti- yet muhaliflerini ve dini ulemay harekete geirmitir. Yabanc mavirlerin istekleri dorultusunda hazrlanan kyafet deiiklikleri ve zellikle balk- larn gnelikli olmas nerileri ok iyi birer propaganda malzemesine dntrlmtr. Namazn kaldrlmas gibi serpu meselesi de, bu taassup kesim tarafndan ok iyi bir ekilde kullanlm ve sonradan polis roman- larna dnecek kadar ok hikyeler uydurulmutur25.

stanbul' da asker arasnda gizli olarak yrtlen ve hkmetin,subaylarn kafir olduklar, eriat kaldracaklar ve kendilerini de kfir yapa- caklar gibi propagandalar, tm hzyla devam etmektedir. Bu propaganda- larn odak noktas, Selanik' ten gelen ve Merutiyetin direi sanlan ttihat ve Terakki Cemiyeti' nin en ok gvendii , avc taburlarnn erleri olmutur. Erlere kar yaplan bu olumsuz propagandalara eitli tehditlerin de eklen- dii grlmektedir. zellikle avc erlerine, dier asker kardelerine kar cephe aldklar, onlar ezdikleri ve lkenin kafirletirilmesine alet olduklar sylenmekte ve ksa zaman iinde asker halk tarafndan ezilecekleri tehdidi ileri srlmektedir26. 31 Mart Olay' na doru gidite etkili olan bir baka olay ise, o zamana kadar askere alnmayan ve "Talebe-i Ulm" ad verilen medrese rencilerinin de askere alnmalarn ieren yasa tasarsnn gnde- me gelmesidir. Bu tasarya kar medrese rencileri ve din adamlar ayak- lanmlar, " dinimiz elden gidiyor " propagandasn daha da younlatrm lardr27. Btn bu siyasal hava, Mart aynn sonuna doru kararmaya, frtna almetleri belirmeye balamt. ttihat ve Terakki, bir iktidar partisi olarak i ve d sorunlar arasnda skm ve otoriter bir yola sapmt. Otuz yllk bir istibdat rejiminden henz kurtulduklarn sananlarn8

aknl, yerini sert bir muhalefete brakmtr28. ttihat ve Terakki, kurtarc bir organ olarak nce orduda idareci baznda geni bir tasfiye hareketine girimi, ordudan nemli sayda alayl subaylar atlm ve birok memur akta kalmtr29. Bunun yan sra ttihat fedilerin muhalefet saflarndaki gazetecilere saldrlar genel havay altst etmi ve ttihat- larn dikta yoluna gidilerini bu gibi olaylar aka gstermektedir30.Bu gergin ortamda 6/7 Nisan 1909 gecesi, ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni en ok eletiren gazetelerden birisi olan Serbesti gazetesinin bayazar Hasan Fehmi Bey' in, Galata kprs zerinde ldrlmesi, barda taran son damla olmutur31. Bu cinayet, ertesi gn muhalefet gazetelerini ve byk bir kitleyi harekete geirmitir32. Olayn fazla zerine gidilmemesi ve katillerin bulunamamas zerine, olayla ilgili olarak eitli iddialarn ortaya atld grlmektedir. ldrenin ttihatlardan Abdlkadir olduu, lm emrinin ttihat ve Terakki Cemiyeti' nce verildii ve Hkmetin de Cemiyete baml olmas nedeniyle olayla ilgilenmedii gibi szler, ortam bsbtn gerginletirmitir. 7 Nisan 1909' da stanbul' da rencilerin de katlmlaryla byk gsteriler balam ve hkmetten adalet istenmitir. Ayrca bir hafta boyunca stanbul gazeteleri arasnda da etin tartmalar yaanmtr33.

Muhalefetin iddetini ve iddetin gerici ayaklanma ortamnn yaratl- masna nasl frsat verdiini gsterebilmek iin o gnlerin gazetelerine gz atmakta yarar vardr. Serbesti gazetesi yaynlad protesto mektubunda,olayn stanbul' un en kalabalk yerinde meydana geldiini syleyerek, yksek renim genliinin Millet Meclisi' ne giderek Bakan Ahmet Rza Bey'i grmek istediklerini belirtmi, oysa Bakann Jandarma arp pencereden de rencileri galeyana getirecek szler sylediini yazmakta ve Ahmet Rza Bey'i knamaktadr34. kdam gazetesi de, bu korkun cinayeti kna- makta ve cenaze treni hakknda yle bilgiler vermektedir35:

"... Gerek Hrriyetin vatanmza henz dahil olmad, siyasiesaretin btn irkinlikleriyle yerinde durduunu, btn fecati ile ispat eden dn gece ki vahi cinayet, ertesi sabah biare halkmzn temiz yznde byk matemin kaderini husule getirdi..Serbesti idarehanesinin n, Hrriyet ehidi Hasan Fehmi Bey'e son veda geidini yapmak ve onu bu perian duruma sokan gizli kuvvete lanet etmek iin akn akn gelen ahli ile dolu bulunuyordu."

9

O gnlerin bir baka gazetesi "Mizan" da hkmete kar szl sald- rlarn dozunu biraz daha artrm ve " ..... miskinlik iindeki byle birhkmete biz Osmanl Hkmeti adn veremeyiz. Kahraman ordular veasker, Allah'n gayretiyle hrriyeti getirdiler. Hrriyeti mehul bir ete,frsat ganimet bilerek Yldz'dan istibdat dolabn ald. Bab- Ali'nin bylebir eteye yataklk ettii tahakkuk ederse, byle bir Bab- Ali'yi biz zerimize hakim deil, ayamza toz olarak bile kabul edemeyiz. Artk kfirdir, fazlasna milletin tahamml kalmamtr " gibi ar szlere yervermektedir36.

Yine 31 Mart'a yaklaan gnlerde Volkan gazetesinin, iktidar partisiolan ttihat ve Terakki Frkas' nn alm olduu tedbirlere kar, ok sert bir hcuma getii grlmektedir. 10 Kasm 1908'de " Volkan Gazetesi " nikaran Vahdeti' nin yazlar, birer hutbe niteliinde, bol feryatl olup, halka olduka etki ediyordu37. Sayn Akin, Volkan gazetesinin temel niteliklerini yle belirtmektedir38:

" slamiyeti nitelik, hrriyeti ve Kanun-u Esas dzenindenyana olmak ve insaniyeti ve medeniyeti nitelik... Vahdeti evrenselbartan, frklere kar doktordan, tpta yeni bululardan yanadr. Vahdeti yazlarnda Dreyfus, Zola, Darwin'i anacak kadar,Bat bilgin- lerinden haberlidir... Fedkranc nitelie sahip olup eski srgn ve kaknlar korur. Dervi bata Ahmet Rza olmak zere, ITC. sivil ileri gelenlerinin iddetle aleyhindedir. Buna karlk Sabahattin Bey'i ve onun dncelerini, Kmil Paa'y tutmaktadr. Bu tutuma paralel olarak da ingiliz taraftarl sz konusudur. Dervi'e gre gdlecek en doru siyaset ngiliz siyasetidir."

Mabeyn Baktibi Ali Cevat Bey ise, Dervi Vahdeti ve gazetesihakknda u bilgileri vermektedir39:

" Kesin tarihini pek iyi hatrlayamadm bir gn, orta boylu,ksa sakall, al yanakl, dar ve ak renk pantolonlu bir adam yanmagelerek isminin Dervi Vahdeti olduunu ve bir gazete karmak iintahsisat istediini syledi. Nitekim, o gne kadar bu ahs hi grmemi olmama ramen, kendisinin serseri hayatn, daha evvel mabeyn ktibi iken yazlm tahrirattan bildiimden, artk o devirde tahsisat ile gazete kar- mann ne memlekete, ne saltanata ve devlete faydal olmayacan, buna10

imkn kalmadn anlattm, gitti. Daha sonra 31 Mart hadisesinde rol oynayan Volkan gazetesini ve bu hadisenin asl mrettibi olan fesat Cemiyetini, hangi para ile tutmu, bilmiyorum."

Dervi Vahdeti, kendi szleriyle de ifade ettii gibi fakir bir ailedendive mal edinebilecek bir kariyere de sahip deildi. Dolaysyla Vahdeti' nin,Volkan gazetesini nasl kard ve sz edilen " ttihd- MuhammediFrkas" n nasl kurduu hakknda ok fazla bilgi bulunmamaktadr. FakatDervi Vahdeti' nin bu gazeteyi karmaya balamasnn, Sadrazam KmilPaa' nn ttihat ve Terakki ile bozutuu; ttihad- Muhammedi Frkas'nkurmasnn da yine Kbrsl Kmil Paa' nn ttihat ve Terakki' ye karkomplo kurmaya giritii zamana rastlamas, son derece dikkat ekilmesigereken olaylardr40.

Dervi Vahdeti, Kbrsl Kmil Paa' dan yana tavrn srdrm vePaa 'nn Anayasa kurallarna aykr olarak drldn Volkan gazetesin- de41, " Kmil' in namusu ikmal edilecektir; ikmal " eklinde dile getir- erek savunmas, yukarda aklanan bilgileri dorulamaktadr. Vahdeti' nin, bu namusu tamamlama sorununda btn muhalif gazeteleri, ttihatlara kar ortak hareket etme konusunda birlie ard grlecektir. Bunun yan sra Vahdeti, ttihatlar devirmek iin gazeteciin gcn de yeterli grmemi ve daha ykc, daha hzl sonu alnabilecek bir silah aramaya balamtr. Uzun bir sre aranan ve son derece etkili olan bu silah ise, " din " olmutur. Vahdetinin bu dncesi, 16 Mart 1909 tarihli Volkan gazetesinde yaynlanan bir beyanname ile yle aklanmaktadr42:

"Biz ki Muhammedi'yiz, er'-i erif dairesinde hareket etmekmecburiyetindeyiz. Bu selhiyetimize de hibir ahs- mnevi karmazve karamaz. Bulunduumuz u asr- medeniyette, hibir fert dierinin esiri olamaz. te bu esaretten millet-i muazzama-i slamiyeyi, tahlise, yani bil-cmle Mslman'n tabi bulunduklar devletler idaresinde, tabi bulunduklar kavnin dairesinde hareket ederek terakkilerine almaktadr."

Bu beyannamede, smrgelerdeki Mslmanlarn smrgeci devletlereitaat etmeleri telkin edilmekte ve Osmanl Mslmanlar iin " eriat isteriz " yani " gvurdan alnm kanun istemeyiz " iddialaryla halkn kkrtld ak olarak grlmektedir43. Bu arada Vahdeti tarafndan kurulmu ttihd- Muhammedi Cemiyeti rgtlenmesini tamamlam ve12

Cemiyetin yayn organ olan Volkan' n peinden tm muhalif basn harekete gemi ve bir muhalefet partisi olan " Ahrar Frkas" da artk ttihd- Muhammedi Cemiyeti'ni desteklemektedir. Bu kark ortamda alayl subaylar ve yeni dzenlemelerle iten karlan memurlar hakknda tahrik edici yazlaryazarak, orduyu ayaklandrmaya ynlendiren Volkan gazetesi44, " Asker,hibir zaman Avrupa'dan Frenkleerek dnm drt-be tane sarho iinaskerlik etmemelidir... Zira bu kiiler vatanperver deildir. te parola:Asker! Millet sizden bu dakikada hizmet bekliyor. Dnnz, inannz,yapnz " gibi szlerle ortam daha da gerginletirmekte idi. Gazetede, Hasan Fehmi Bey' in ldrlmesiyle artk isyan hakknn merulat d-ncesi yle ifade edilmektedir45: " Hkmet, ya ehid-i hrriyet Hasan Fehmi Bey' in katilini bulmal, yahut malum olan be kiiyi vatan haricine karmal. Bu ikiden mads milletin galeyann teskin edemez. te mezlim, ite Merutiyet. aresi ise umumi bir icm- mmet (fikirlerin uzlat dinsel yorum).".

Muhalefet gazetelerinin gittike sertleen hcumundan ok iyi yarar- lanmay bilen Dervi Vahdeti, 28 Mart tarihli Volkan gazetesinde u ak- lamay yapmaktadr46:

"Hasar! Ey Fatma'nn oluyla ayn isimde olan Hasan! Onunlasenin aranda byk bir mnasebet buluyorum. O, anadan babadan mahrum olarak ehit edildi. Sen de onun gibi ksz, sen de garip olarak ehit edil- din. O yezidilere muhalif idi. Sen de ayn frkaya muarz idin. Yezidiler slam hkmetini zapt etmilerdi.Bunlar da Osmanl Hkmeti'ni zapt etmek istemilerdir. O, 'Allah'n emri bize bittr' diyordu, sen de 'Anayasa eriattr. Ona itaat arttr' diyordun. Nedir aranzdaki mnasebet Hasan! Sen o musun, yoksa o sende mi?O'na islam alemi kan alad. Sana da btn insaniyet alyor. Git Hasan, Ebu-Tlib'in oluna benden selam syle! Vahdeti de geliyor de ve kabuln rica et!"

30 Mart 1325 gn Dervi Vahdet i yine47, "... O istibdata ki erefsokann pis, murdar elleriyle icra ediliyor, boyun eersek kansz bir milletolduumuza dnya kni olacak, milli hislerimiz hakarete urayacak. Emey- elim, bu cinayetlere kat'iyen boyun emeyelim. Bunun aresi mmetintoplanmasdr " eklindeki yazlarnn iddetini daha da artrmtr. ArtkDervi Vahdeti' nin, " ya hrriyet ehidi Hasan Fehmi Bey'in katilibulunmal, yahut malum olan be kiiyi, (ttihatlar) vatan haricine12

karmal. Bu ikisinden bakas milletin galeyann durduramaz" eklindekonumalarndan da anlalaca zere, kamuoyu ve askerler arasnda yaplan propagandalarn artk olgunlat grlmektedir48.

Bilindii zere Rumeli'den stanbul'a getirilmi olan en sekin birlikler2., 3., 4., Avc Taburlar olup, 4 nc Avc Taburu' da Takla' ya yerletir- ilmiti49. 12-13 Nisan 1909 gece yars ( Rumi takvimle 30 Mart' 31'e balayan gece) Merutiyetin ve zgrln koruyucusu olan Takla' daki bu avc taburu, balarnda avular olmak zere ayaklanm ve kladaki komutay ellerine geirerek baz subaylar hapsetmilerdir50. Bu ayaklanma- nn nderliini ise, Hamdi Yaar avu, Blk Yazcs Mehmet ve Tfeki Ustas Arif gibi baz cahil askerler yapmaktadr. Sabaha doru klann kaplar alm ve subaysz askerler Divan Yolu' ndan geerek Ayasofya Meydam' na ilerlemeye balamlard51. Ne tesadftr ki tabur harekete getii zaman klann nnde ellerinde yeil bayraklar bulunan bir takm sarkl hocalar, " Ey kahramanlar, eriat elden gidiyor, ne duruyorsunuz?" diye pencerelere seslenerek isyan tevik etmilerdir. Takla' dan teki klalara da yaylan isyan, ksa sre iinde bym, askerler " eriat isteriz, padiahm ok yaa " szleriyle ve nlerinde hocalar olduu halde Ayasofya-Sultanahmet Meydan' nda toplanmtr52.

Saylar 5-6 bini bulan askerlerin meydanda toplanmasyla birlikteyzlerce hoca ve medrese rencileri, srtlarnda cbbeleri, balarndasarklar olduu halde meydana gelmeye balamlar ve isyanclar tarafndantekbirlerle karlanarak kendileri iin ayrlan yerlere oturtulmulardr. Askerve hocalarn sandalye zerinde yapt konumalar, daha ok dinin eldengittii ve eriatn hkim olmas gerektii eklindedir. Ayrca yaplan btnkonumalarda, mektepli subaylarn orduyu frenkletirmeye altklar, btnbunlarn ttihat ve Terakki Cemiyeti' nin ba altndan kt, din hkmler inin ayaklar altna alnd sklkla ifade edilmektedir53.

lk bakta basit ve dank bir grnt izen bu isyann hazrlkplanlar, haftalarca nce yaplm ve isyanclarn hareket tarzlar belirlen-miti. syann daha nceden planlandn gsteren en nemli gelime ise, zellikle kadro d braklm baz subaylarn, sivil elbise ile isyan ynet- meleri, isyanclarn her ihtimali gz nne alarak yabanc eliliklerin kap-larna nbetiler dikmesi ve Hristiyanlara dokunulmayacana dair teminatlar vermi olmalar eklinde zetlenebilir54.13

Ayasofya Meydan' na yakn bir mesafede bulunan Millet Meclisi binas evresindeki kalabaln saatler ilerledike artmas zerine, isyanclar klasik yenieri ayaklanmalarnda olduu gibi, eyhlislam Ziyaettin Efendi'yiAyasofya Meydan'na getirerek, isteklerinin hkmete ulatrlmasnda ara- clk yapmasn istemilerdir55. Bu arada Mebsan Meclisi binasn kuatan isyanclarn siyasi istekleri unlard56:

" Ahkm- er'iyenin (eriat hkmlerinin) kesin olarak yrtl- mesi; Kabinenin toptan ekilmesi; Volkan gazetesinin ayaklanma ncesi ilan ettii drt-be herif-i naerif'in srr d edilmesi (Mebsan Meclisi Bakan Ahmet Rza, kinci Bakan Talat Paa, Hseyin Cahit, Rahmi ve Doktor Bahaeddin akir Beyler); Harbiye Nazr Ali Rza Paa, Sadrazam Hseyin Hilmi ve Birinci Ordu Komutan Mahmut Muhtar Paa'nn azledil- mesi; Mektepli subaylarn ordudan uzaklatrlarak yerlerinin deitirilmesi ve alayl subaylardan aa karlarak madur edilenlerin yeniden orduyaalnmalar; Alayl subaylara bu isyan hareketinden dolay sorumlu tutulmaya caklarn belgeleyen mhrl bir senedin verilmesi; eriat yolunda yaplan her ayaklanmann toplar atlmak suretiyle kutlanmas."

syanclarn isteklerini renen eyhlislam Ziyaettin Efendi, yapmolduu ksa konumasnda ne gariptir ki, isteklerin hakl ve yerinde oldu-undan bahsederek, durumu kabinedeki milletvekillerine ileteceini ve sonucu bildireceini syleyerek olay yerinden ayrlmtr57. eyhlislamn buekilde konumas isyanclar bsbtn hareketlendirmi ve isyanc liderlerbalarnda Kbrsl Dervi Vahdeti ve sarkl hocalarla, bir meveret kuruphkmetin deimesini ve yeni kurulacak olan kabineye kimlerin gireceiiini de grmeye balamlard58.

Ksa bir sre iinde stanbul' un tm semtleri isyanc erler tarafn- dan kontrol altna alnm ve medrese softalarndan, ttihd- MuhammediCemiyeti yelerinden, asker ve apulculardan oluan gruplar, Bab- Ali'deki" ra-y mmet " ve ttihatlarn szcs durumunda olan " Tanin "gazetesinin brolarn yerle bir ediyorlard. Ayasofya alanndaki kalabaln" eriat isteriz " lklar, daha sonra " kelle istemeye " dnmt59.Nitekim, kalabaln kana susam olduu grlmekte olup, stanbul' un ze- rine bir dehet ve anari havas kmt. Osmanl Kabinesi ayn gn14

saat 08.00' de toplanm ve eyhlislam Ziyaettin Efendi de isyanclarnisteklerini bildirmitir. Grmelerin sonunda varlan karar ise son dereceilgintir60: " Kuvvet kullanlmasna gidilmeyecek, isyanclarn isteklerininkabul edildii karar eyhlislam araclyla onlara ulatrlacak veulemadan birka kii nasihat etmek zere Ayasofya meydan' nagnderilecekti."

Buradan da anlalaca zere padia h Abdlhamit, isyanclara karkuvvet kullanlmamasn ve kendilerine nasihat edilerek ayaklanmann nlen- mesini tavsiye etmiti. Fakat tarihte, zellikle Osmanl tarihinde nasihat ile yattrlm bir tek ayaklanma bulunmamasna ramen sorumlular " Allah'n dedii olur " szlerine boyun eerek, isyanclarn elinde olan olaylarn akna kendilerini kaptrmlardr. Hkmet, alm olduu bu karar- lar uygulama alanna koymaya alrken, isyanclarn daha nce kuatma altna alm olduklar Meclis binasn igal etmeye baladklar grlmektedir. Bu arada Milletvekili Sait Bey' in Meclisteki yeler adna, " Muazzez askerlerimizin isteklerini incelemek ve bir sonuca balama '' adn tayan bir bildiri ile milletvekillerini toplantya armas son derece nemlidir. Bu arya 60 kadar milletvekili cevap vermi61 fakat, milletvekillerinden bir ksm Meclise ulamay baaramamtr. zellikle, Adliye Nazr Nzm Paa, Ahmet Rza Bey' e benzedii iin; Lzkiye Milletvekili Aslan Bey de Hseyin Cahit Bey sanlarak ldrlm ve Bahriye Nazr Rza Paa da ar yaral olarak kurtulmutu. Btn bu olaylar Meclis yelerinin gzn bs- btn korkutmu ve toplantya 40 kadar milletvekili katlamamtr62.

te eyhlislam, din adamlar ve milletvekillerinin katlmyla gerek- leen bu toplantda, asiler kabinenin ekilmesini, II. Tmen Komutan Cevat Paa ile Hassa Ordusu Komutan Muhtar Paa' nn yerlerinden atlmasn istiyorlard. Bu arada ilmiye snfndan Hoca Ahmet Rasim de Meclis krs- snden szde asiler adna, gerekte ise kendi snf adna, din ile ilgili grleri ve istekleri ieren bir konuma yapmtr63:

" Osmanl Hkmeti bir slam hkmeti olduu iin Mslmanln hkmleri yrtlmelidir, kanunlar din kitaplarndan karlmaldr, askere namaz iin vakit braklmaldr, okul programlarna din dersleri konulmal ve slam adetlerine aykr olan tiyatrolar kaldrlmaldr, Mslman kzlarla Hristiyan kzlar arasnda arkadalk olmaz, bu kfrdr, mebuslar ve kabine yeleri dindar adamlardan olumaldr. "15

Hoca Rasim' den sonra krsye ttihatlarn dman, muhalefet lideri olan ve ayaklanmann hazrlanmasnda barol oynayan smail Kemal Bey gelerek, ayaklanmann kabinenin taraf tutucu davranndan ve dar grl davranmasndan domu olduunu ve bir an nce drlmesi ger-ektii konusunda grlerini dile getirmitir64. Hoca Ahmet Rasim ve dierisyanclarn Meclisteki bu ateli konumalar etkisini ok abuk gstermi ve Hseyin Hilmi Paa Kabinesi' ne gvensizlik oyu verilmitir65. MilletMeclisi' nin bu kararndan nce kabine zaten ekilmi bulunuyordu.zellikle uray mmet ve Tanin basmevlerinin yama edilerek milletvekillerinin ldrlmesi, kabine yelerinin morallerini bsbtn bozmu ve kabine Padiahn istei zerine istifa etmitir66.

Kabinenin ekilmesinden sonra II. Abdlhamit ve isyanclar kar kar- ya gelmi bulunuyorlard. II. Abdlhamit' in isyanclara kar kuvvet kullan mas sz konusu olamazd. Zaten ortada byle bir kuvvet grnmyordu. Grnse bile buna komuta edecek yrek, ilgililerde kalmamt. Padiah bu nedenlerden tr asilere Bakatip Ali Cevat tarafndan kaleme alnan bir tezkere ile seslenmeyi uygun bulmutu67:

" Kabinenin ekilmesi Hazret-i zillllah ( Tanrnn glgesi olanII Abdlhamit ) tarafndan kabul edilmitir. Yeni kabine kurulmakzeredir. Bugnk ayaklanmada bulunan askerlerle dier kimseler hak- knda padiahmz genel af kabul etmitir. Devletimiz slam devletidir. Kyamete kadar da yle kalacaktr. eriat bundan byle de daha byk bir dikkatle yrtlecektir. Bakomutan olan byk Halifemiz Padiahmz askerlere klalarna, ahaliye de i ve glerine dnmelerini bildirir ve selamlar."

Padiah tezkeresi isyanclarn gnllerini alacak ekilde kaleme alnmve yazda " Merutiyet ", " Kanun-i Esas " szcklerine yer verilmemitir.Buna karlk istibdat devirlerinde padiahn kulland " Tanrnn Glgesi "deyimi tekrar ortaya kmtr. Bu tezkere nce Meclis' te, sonra daAyasofya' da bulunan isyanclara " eriat isteriz " sesleri arasnda okunmu,bu arada tezkerenin eriat ile ilgili szne de bir hoca, "...imdiye kadareriat var m idi ki, devam olunsun " diyerek tepkisini dile getirmitir68. Sz geen tezkerenin okunmasndan sonra isyanclar adna smail Kemal ve16

saray arasnda yeni kabinenin kuruluu iin grmeler balamtr. Uzungrmeler neticesinde, isyanclarn grleri dorultusunda Tevfik Paa'nnSadrazaml ve Mareal Ethem Paa' nn da Harbiye Nazrl zerindeanlamaya varlmtr. smail Kemal ise, Ahmet Rza' dan boalan MeclisBakanl' na getirilmitir. Bylece 14 Nisan 1909' da Tevfik Paa Kabinesikurulmu ve greve balamtr69.

syanclarn zorbal yeni kabinenin kurulmasndan sonra da devametmi, yaplan bu deiiklik ve " Aff- ahne " ad verilen genel af isyanclar yola getireceine aksine bsbtn azdrmtr70. Ayaklanmann birinci ve ikinci gn isyanclar, cinayetlerine bir yenisini eklemek zere gen subaylarn peine dmler ve ele geenlerden bazlar o anda kur- una dizilmi ve kimileri de ar ikencelerle ve ancak ilkel yaratklarn duyaca zevklerle kurban edilmilerdir. erif Sadk Paa ve Katibi Esat Bey, Svari Temeni Selhattin Mmtaz ve stemen Yusuf Nurettin ldrlenler arasndadr71. Btn bu cinayetlerle de yetinmeyen isyanclarn, stanbul ierisinde kk gruplar halinde dolaarak silah atmaya, Trk kadnlarnn Beyolu' na kmasna engel olmaya, Frenk gmlei giyen kimse- leri tartaklamaya baladklar grlecektir. Bunun yan sra beenmediklerisubaylarn deitirilmesi iin listeler dzenleyip smail Kemal Bey arac- lyla Harbiye Nazr' na bavuruyorlard. Ayrca Cemiyet-i Muhammedi' nin kkrtmas ile softalar, eski casuslar ve yerlerini kaybetmi istibdat memurlar da stanbul ve tarada Merutiyet taraftarlarnn tamamen orta- dan kaldrlmas iin youn almalara girimiti. Bu arada ttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenlerinin oturduklar evler tespit edilmi fakat bunlarn bir ou saklanarak canlarn kurtarabilmitir72.

syanclarn bu katliamlarndan bir tanesi, 31 Mart Olay'nn vahetinive Padiahn ilgisizliini gzler nne sermektedir. Bu korkun olay ise,Asr- evket Zrhls Kaptan Deniz Binbalarndan Ali Kubuli Bey' in,kendi gemisinin erleri tarafndan sokaklarda srklenip, isyanclarn eitlihakaretlerine urayp , bu arada iki defa bayld halde Yldz Saray' nakadar gtrlp Abdlhamit' in gzleri nnde ehit edilmesidir. Zira AliKubuli Bey' in ldrlmesinde Abdlhamit'in tutumu son derece nemlidir73.

syann donanma iinde de yaylmas zerine Binba Ali Kubuli Bey,balangta kendi askerlerinin asilerle birlemesini nlemiti. Fakat bir

17

konumasnda, " Padiah, ancak millet olursa vardr. Milleti mahvetmekisteyenleri bu toplarla kahretmek boynumuzun borcu olmaldr " szlerikendisini lin edilmeye kadar gtrmtr. zellikle ttihd- Muhammedimensuplar ve hocalarn propagandalar, askerler zerinde etkili olmu veBinbann bu sz ekil deitirerek " donanma tarafndan sarayn topatutulaca " sylentilerine dnmtr. te buradan hareketle deniz erleriasilere katlm ve Ali Kubuli Bey, stanbul' u ve Yldz Sarayn topatutmay istemekle sulandrlp yakalanm ve kafesli bir erzak arabasnniinde, banda bir imamla birlikte sarayn nne gtrlmtr. Padiah II. Abdlhamit, sarayn penceresinden asilere ne istediklerini sorduundadenizci erler74, "...stanbul'u topa tutacandan ve gayet fena bir adamolduundan dolay Binba Kubuli Bey'i getirmi olduklarn ve kendilerininterfi-i rtbeden ve maatan mahrum brakldklarn " dile getirmilerdir.Padiah ise, "Bu adam bana teslim edin, ben tahkik ederim " diyerek oradabulunan Bayaver akir ve II. Tmen Komutan Yardmcs Veli Paa'ya, Ali Kubuli Bey'i muhafaza altnda karakola gtrmeleri buyruunu vermitir.Fakat Abdlhamit pencereden ayrlnca erler, binbay orada canice ldr- mler ve Padiah bunu duyduunda "artk bunlar asker deil, yenieri-asi olmular " diyerek endiesini dile getirmitir75. Fakat bu arada mdahale eden Padiahn,'"Bakatip ne baryorsun? Bu asi herifleri bizim aleyhimize mi dndreceksin, saray kuruna m tutturacaksn " diye azarladgrlmektedir.

Grlyor ki, vehimli Padiah II. Abdlhamit, Kubuli Bey' in saraytopa tutacana inanm ve her olay ince ince hesaplad halde, Binbanniki yaverle karakola gtrlemeyeceini tahmin etmek istememitir. zellikle 14 Nisan' dan itibaren bir takm babo erler, Yldz Saray nne gelip " Padiahm ok yaa " diye barmakta ve padiah ise pencereye geliponlar selamlamaktadr. Buradan da Abdlhamit' in askerin kendisinden yanaolduunu anlaynca ii demagojiye dkerek " asker yle istiyor " diye diledii adamlar nemli kilit noktalarna yerletirerek isyanclarn btn isteklerini yerine getirmesi de son derece dndrcdr. Bu aklamalar- dan anlalyor ki, 13 Nisan ayaklanmasyla Abdlhamit de, kontrol yeniden ele alabilecei yolunda domu olan mit, verdii buyruun hie saylarak Ali Kubuli Bey' in adeta kendi gz nnde ldrlmesi ve ldrlenlere bir ey yaplamamas zerine snm ve hi olmazsa glgelenmitir76.

18

31 Mart Ayaklanmasnda asker stanbul'a hkim olmu ve Meclis' tedestek bulan yobazlar, isteklerinin yerine getirilmesini beklemeye balam- lard. Ne var ki, isyann duruma hkim oluu, devleti tam olarak ele geir- meye kadar g trememitir. Bunda ise phesiz irtica hareketine karaydnlarn, subaylarn ve ttihat ve Terakki Cemiyeti' nin gsterdikleri tepkinin rol byktr. Cemiyet ksa zamanda btn ubeleriyle hareketegemi, bir yandan Padiah' tan durumun dzeltilmesi istenirken, te yandan2 nci ve 3 nc Ordu' nun mdahalesi iin talepler yaplmaya balanmt77.Bu arada ttihatlarn nde gelen kiilerinden birisi olan jandarma Yzbassmail Canbolat' n ayaklanmay ve stanbul' daki olaylar bir telgrafla,"Merutiyet Mahvoluyor" eklinde Selanik'e bildirdii grlmektedir78:

31 Mart Olay, daha ok ttihatlar aleyhinde bir seyir takip etmi ve bununla beraber, " yeni olan her ey, eriata aykrdr " diye tahrip edilme yoluna gidilmiti. Rivayetlere gre, kravatlar koparlm, kahvelerdeki resimler indirilmi, hrriyet arklar yasak edilmi plaklar krlm, aklk iddiasyla kadnlar tehdit edilmi, kadn dernekleri baslmtr. Bu hareketlerin ad da " ok kr eriat kurtardk! " olmutur. Mekteplisubaylar birer dman gibi grlerek birou yaralanm ve ldrlmtr.Ksaca zetlemek gerekirse, stanbul hrriyetle eriatn arptrlmak is- tendii kanl bir meydan haline getirilmitir. Bozuk dzen fikirlere slamcbir ekil giydirerek ahsi menfaatler tatmin edilmek istenmitir79.

stanbul' dan gelen haber Selanik' te bomba etkisi yapm, zellikle gen subaylar fke ve endie iinde olaylarn doruluunu renmek iinbeklemeye balamlard. nk ayaklanmann nitelii hakknda eitli sylen- tiler ortaya atlmt80. Bu sylentiler ise halkta byk bir heyecan uyan- drm, Makedonya'da ttihat ve Terakki Partisi ' ne ballk, bir imanhalinde kklemiti. Selanik Genel Merkezi ayaklanmaya zaman yitirmedenmdahale etmek iin, ordunun yksek komutanlar ile grm ve III.Kolordu Komutan Mahmut evket Paa, Merutiyetin korunmas iin antimi olan ordunun ayaklanmay bastracak gte ve harekete hazr olduu- nu bildirmiti81. Bunun zerine Genel Merkezin giriimi ile ttihat rgt- lerden stanbul' a protesto telgraflar yamaya balamtr. Bunlar ise Padiaha, Sadrazam Tevfik Paa ve Mebuslar Meclisi Bakanl' na gnder- ilmekte idi82. Halkn istei zerine ttihat ve Terakki adna ekilen ilk telgrafta istibdat kabinesi olan Tevfik Paa Hkmeti'nin deitirilmesi isten mi, fakat buna bir karlk gelmeyince padiaha u ikinci telgraf ekilmiti 83:19

"Padiah, iftihar ediniz, yere hatas bir gericilik hareketi ileMerutiyet yapt yklarak istibdat ynetimi tekrar kuruldu. Btn bumilletin haklar korunacak yerde, bu gericilik hareketi byk bir ustalkla yrtld. ren bir stanbul halknn kt isteklerine uyularak otuz milyonluk byk bir milletin yok edici ellere geirilmesi istendi. Fakat ne mmkn, o cehennemliklerin grecekleri, baar deil mezar olacaktr."

Telgrafta bundan sonra millet ve ordunun stanbul zerine yrmek- te olduu, alaklarn derhal daraacna ekilecei belirtilerek " bizim iin lmek var dnmek yok " parolas aka vurgulanmakta idi. Abdlhamit, stanbul' da gerici ayaklanmann baarya ulatn grnce, ttihat ve Terakki Partisi' nin memlekette kkl bir gce ve etkiye sahip bulunmadnzannetmiti. Bu yzden Makedonya' dan ilk gelen protesto telgraflarnanem vermeyerek " blften ibaret " diye vasflandrm ve telgraflarn arkas kesilmeyince ve Makedonya' da halkla ordunun ve ttihatlarn birlikolduunu anlaynca sinirlenmi ve hiddetini u szlerle dile getirmiti84:

"Rumeli'den kendilerinin getirmi olduklar askerler, kendilerine karayaklanmlar, herifleri namazdan, niyazdan yoksun ettiler. Bask yaptlar,isyan ettirdiler. Bizim ne kabahatimiz var, biz ne yapalm?"

stanbul'da patlak veren irtica hareketini bastrmak iin Selanik'tenstanbul' a kuvvet gnderilmesi kararlatrlm ve Selanik' te bir yandan ordu birlikleri hazrlanrken, br yandan da gnll toplama ii tm hzyladevam etmekte idi. nc Ordu Birlikleri stanbul' a yrmeye hazrlanr- ken, bu birliklere Edirne' de bulunan kinci Ordu Birlikleri ve Selanik evre- sinde sivil gnlllerde katlyordu. zgrlk kahraman olarak tannan Resneli Niyazi Bey'de, Resne' de bir araya getirdii gnlllerle birlikte bu hareke- tin iinde yer almt. Tm bu kuvvetlerin Yksek Komutanln Mahmut evket Paa, Komutanln Hseyin Hsn Paa, Kurmay Bakanln da nyzba (Kolaas) Mustafa Kemal (Atatrk) zerine almt. Selanik Redif Tmeni ise sz edilen kuvvetin ekirdeini oluturuyordu. Bu suretle mey- dana getirilen kuvvete Mustafa Kemal'in uygun grd "Hareket Ordusu" ad verilmitir86. Atatrk, bu ismin konulmasn yle aklamaktadr87:

"irticai bastrmay zerine alacak askeri kuvvetimiz iin bir isimdnmtm. yle bir isim olmasn istedim ki, arpan taraflarnduygularna dokunmasn... Herkes bu ismi benimseyebilsin...20Franszca " Mouvement " manasna gelen hareket kelimesi aklma geldi. Zaten yry halindeydik. Kuvvetlerimizin ad 'Hareket Ordusu' oldu."

Hareket Ordusunun nc birlikleri 14 Nisan akam trenle stanbul'ahareket etmi ve ordu kuvvetlerinin toplant yeri olarak Yeilky gster- ilmiti88. Nitekim, 14 - 19 Nisan arasnda Hareket Ordusu kuvvetleristanbul' u Batdan yarm ember iine alm ve 19 Nisan' da bu kuvvet- lerin komutan Hseyin Hsn Paa, stanbul halkna bir bildiri yaymlamtr.Devrimci bir biimde Mustafa Kemal tarafndan kaleme alnan bu bildiride,Hareket Ordusunun amalar yle aklanmaktadr89:

" Millet Anayasann ayaklar altna alnmak istendiini grd vebu alaka harekete sebep olanlar cezalandrmak gereini kavrayarak stanbul zerine yrmeye karar verdi...Hareket Ordusunun ama ve devi, Anayasa'nn stnde hibir kanun, hibir kuvvet olmadn ve olamayacan ispat eylemek... ve millet hainlerine son ve kesin bir uyarc ders vermektir... Mazlum ahli ve tarafsz erat kesin olarak korunacaktr. Ancak kkrtclar, fesatlar ve onlara katlm olanlarhak ettikleri kanun cezasndan hibir suretle kurtulamayacaklardr."

Bu beyanname Mustafa Kemal' in slp ve dnce tarzn ok gzel bir ekilde yanstmaktadr. Ayn gn yine Hseyin Hsn Paa imzasyla,Mustafa Kemal' in yazm olduu bir telgraf, stanbul' da GenelkurmayBakanl' na ekilmi ve sokaklarda halka datlmtr 90. Bu telgraftaMustafa Kemal' in; Merutiyetin ilann yalnzca ttihat ve Terakki ve onabal subaylara deil, btn millete mal etmekte olduu ok iyi anlalmak- tadr. Ad geen telgrafta Mustafa Kemal, Osmanl Ordusu' nun"600 senelik lekesiz bir namus ve inkiyt ve itat" tamasn anarken,olaylarn verdii cokunlukla yenierilerin son yz yllardaki rezaletlerini,Patrona Halil ve Kabak Mustafa ayaklanmalarn karanlar ordudan say-mamaktadr. Ayrca, askerlerin bundan byle siyasal ilere hi karmama- lar ynn, yani eskiden beri gtt balca amac vurgulamaktadr91.

Meclis Bakan smail Kemal Bey, Hareket Ordusu' nun stanbul' agirmek kararnda direndiini renince son kozunu oynamaya almtr.Szde byle bir hareket stanbul' da korkun yamalara ve kanl olaylara yer verecekti. Bu gibi olaylarn nlenmesi de ancak byk devletlerin giriimiile mmkn olabilirdi92. Hareket Ordusu' nun stanbul' a girmesini engelle- mek iin, bu dncelerini uygulama alanna koyan smail Kemal Bey,21

Almanya bata olmak zere Rusya ve ngiliz elilikleriyle ilikiye girmi fakat olumlu bir sonu alamamtr. Ayrca Sadrazam Tevfik Paa ile gr- mesine ramen, Paay da ikna edemeyen smail Bey, kendisinin tutuklanma- syla ilgili telgraf renir renmez ngiltere Bykelilii' ne snarak korunma talep etmitir. ngiliz Elisi Sir Gerard Lovvthen ise daha sonra bu sadk adamn ngiliz bayra tayan bir vapurla Yunanistan'a karacaktr93.

Bu arada Hareket Ordusu' nun stanbul zerine yrye gemesi,smail Kemal Bey' in yakn alma arkadalarn da endielendirmi ve on- larn da bir aresini bularak stanbul' dan kamaya baladklar grlmek tedir. 31 Mart ayaklanmasnn balca kkrtclarnn stanbul' dan brakmt. Fakat grnmeyen eller zellikle Dervi Vahdeti nderliindeki ttihd- Muhammedi Cemiyeti ve yayn organ Volkan gazetesi, Padiah adna isyan- clar arasnda fitne ve fesat samaya devam ediyordu. stelik isyanclar da, cezalandrlacaklarndan ve hatta ldrleceklerinden korktuklar iin Hare- ket Ordusu' na kar direnmeye kararl gzkyorlard94.

Hareket Ordusu' nun stanbul' a girmesiyle birlikte Selanik ttihat ve Terakki Merkezi, bir komuta deiikliine bavurmu ve Hareket Ordu- su' nun Komutanl' na 3. Ordu Komutan Korgeneral Mahmut evket Paa 'y atamtr. 21 Nisan 1909' da Selanik' ten yola kan Mahmut evketPaa' nn 22 Nisan' da komutay ele almasyla birlikte, orduya bir tmendeil, bir " Kurtarc Milli Ordu " hviyeti kazandrlyordu95. Komutakademesindeki bu ani deiiklik zerine Hseyin Hsn Paa ve MustafaKema l Bey, evket Paa'nn emrine girmitir96. Mustafa Kemal (Atatrk) bu deiiklii yle anlatmaktadr97:

" Balangta ilerin nasl bir ap alp gelime gsterecekleribelli deil iken, Mahmut evket Paa dhil tannm kimselerin hi birisi, zerine esasl bir sorumluluk almyor ve herkes benim sylediklerimi kabul etmekle yetiniyordu.Doru ve kendi halinde bir komutan olan Hseyin Hsn Paa'y bu iin bana gemesine ben inandrdm ve O'nun baa geirilmesini Mahmut evket Paa'ya ben kabul ettirdim. Durum karanlk ken bir Redif Tmeni Komutan iin stanbul'u kurtarmak iinin fazla olduunu kimse ortaya atmad. Ancak istanbul'a yaklalp kar tarafta ne padiahn, ne de ayaklanma elebalarnn hibir hareketi grlmeyince, oradakiaskerlerin ba bo brakldklarn hele giriilen irtica hareketini btn yurda ve br ordulara yaymak iin ciddi biimde allmad sezilince,22

iin yalnzca birka bin ayaklanm eri yakalamaktan ibaret olaca anlalmt. Bunun zerine Mahmut evket Paa,Selanik'ten gelip ordunun bana gemi ve bilinen almla stanbul'a girmitir. Ayrca Enver ve daha birka ttihat ve Terakki subay ve Ataemiliteri, stanbul surlar nnde Hareket Ordusu'na katlm,gazetelerde hep onlarn ad gemitir."

Hareket Ordusu Kurmay Bakanl'nn nyzba Mustafa Kemal'denalnp Binba Enver Bey'e verilmesi hibir eyi deitirmeyecektir. Zira osrada hastalanan Mustafa Kemal' in ad, Trablusgarp Sava' na kadar hiduyulmayacaktr. Bu durum Mustafa Kemal' in, politika ile askerlii birbirin- den ayrmak yolunda vermi olduu uralarnn ve hibir siyasal kuvvete alet olmaya tenezzl etmeyiinin bir sonucu olarak da deerlendirilebilir98.

31 Mart syan' nn koullar Anadolu' da hazrlanm olduu iin, mer- kezi stanbul olan bu isyann tepkileri Anadolu' nun baz yerlerinde de grlmtr. Bursa, Erzincan ve Erzurum' da meydana gelen olaylar, hk- met otoritesinin zayflndan ve dinci - karc i birlikilerin kkrtmala-ryla meydana gelmitir. Ayrca Anadolu' da ttihat ve Terakki Partisi merkezlerinin yeni kurulmaya balanmas ve Makedonya' daki gibi kuvvetli olmamas, ad geen olaylarn bymesine neden olmutur99. Anadolu' da meydana gelen ayaklanmalarda zellikle Doudaki gelimeler son derece nemlidir. nk Erzincan ve Erzurum askeri birliklerin en youn olduu iller kapsamndadr. Oralarda meydana gelecek ayaklanma byd takdirde, btn Dounun asilerin kontrol altna geme ihtimali ok yksek olduundan, bu amac gerekletirmek ve idareyi ele geirmek isteyen ttihd- Muhammedi Cemiyeti' ne, Osmanl Devleti' nin kaderi teslim edilmi olacakt100. stan- bul' da asker arasnda yaplm olan kkrtmalar, Erzincan' da da kendini gstermi ve ayaklanma ncesi askeri okul rencileri ile okullu subaylarn ldrlecei, eriat istenecei yolunda fsltlar kulaktan kulaa dolamaya balamt. eriattan baka, alayl okullu subay sorununu da smren dinci- ler ile karclar birleerek, 13 Nisan 1909' da harekete gemilerdir. Erzincan Askeri Garnizonu' nda bulunan askerler, sancaklarna Kur'n- Kerim balayp silahl olarak bir svari baavuunun komutasnda Kou Meydan 'nda toplanarak, eriatla ilgili isteklerini duyurmulardr"". Fakat, Erzincan 'daki 4 nc Ordu Komutan Mir brahim Paa, yannda Erzincanllarn ok sevdikleri eyh Hac Fevzi Efendi olduu halde, isyanclarla grerek tavsiyelerde bulunmu ve isyan fazla bymeden bastrmay baarmtr102.Erzurum' daki ayaklanma ise, yine Tmen Komutan Yusuf Paa' nn kkrtma23

ve destekleriyle meydana gelmitir. Tpk Erzincan syan gibi Komutan brahim Paa olmak zere mer Naci, Kolaas Halil Bey, Temen Yakup Cemil ve Filibeli Hilmi gibi ateli ttihatlarn mdahalesiyle bu ayaklanma da etkisiz hale getirilmitir103. Bu arada Erzincan ve Erzurum ayaklanma- larnda ba rol oynayan isyanc Tmen Komutan Yusuf Paa da tutuklanarak stanbul' a gnderilecek ve rf-i dare Mahkemesi' nde idama mahkm edilecektir.

stanbul dnda meydana gelen bu ayaklanmalarn yan sra Bursa,Bergama, Karahisar, Diyarbakr, Yan, Medine ve am' da da ufak aplardagerici hareketlere rastlanlmtr. Bursa'nn stanbul'a yakn olmas ve dincirgtlerin okluu nedeniyle, ttihd- Muhammedi Cemiyeti burada ubeleramak ve almalarn gelitirmek amacyla elverili bir ortam bulmutu.stanbul' daki ayaklanmann duyulmas zerine, Bursa ttihd- MuhammediCemiyeti mensuplarnn 14 Nisan 1909' da byk bir gerici gsteriyle buayaklanmay destekledikleri grlmektedir104. Binlerce insan ellerinde yeilbayraklarla ehir iindeki telgrafhanenin nnde toplanarak, stanbul' dakittihd- Muhammedi Cemiyeti Merkezi' ne, Kbrsl Dervi Vahdeti' ye veMillet Meclisi' ne telgraf ekerek isyanclarla birlikte olduklarn aklam- lardr. te yandan hocalarn ve eyhlerin katld bir topluluun, Tophane Meydan' nda tekbirler getirip dua ettikleri de grlmtr. Bursa olaylar uzun tartmalardan sonra hkmet yetkililerin alm olduklar tedbirlerle kan aktlmadan bastrlabilmitir. Bunun yan sra 15 Nisan' da stanbul'dan gelen silahl bir isyanc grubunun da olay karmasna meydan verilmemitir105.

Mahmut evket Paa, 21 Nisan 1909' da stanbul nlerine gelmi olan Hareket Ordusu' nun komutanln almak zere Selanik' ten ayrlacasrada, Saray' da toplanm olan Vkel Meclisi yelerinden ur-y DevletReisi Raif Paa ve Maarif Nazr Abdurrahman eref Bey ile telgraf vas- tasyla bir grme gerekletirmiti106. Yaplan bu grmede Mahmutevket Paa, " Merutiyet severlerin genel istei zerine Hareket Ordusustanbul dolaylarn ele geirdi, ama ayaklanm olan askeri yenidendisiplin altna almak, irtica olayna sebep olanlar yarglatp gerekirsecezalandrmak ve Kanun-u Esasye sadk kaldka makam- saltanatailiilmemek " szlerini vermitir107.

24

Hareket Ordusu Komutan Mahmut evket Paa, 22 Nisan' daYeilky' e gelmi ve ilk ii 1 nci Ordu Komutan Nazm Paa ile grmekolmutur. Ayn gn Ayan ve Mebsan Meclisi yelerinin bir ksmnn Yeil- ky'e gelerek tek Meclis halinde yan Reisi Sait Paa' nn Bakanlnda topland ve stanbul Hkmeti ile temasa getii de grlmektedir.

Yeilky' de toplanan ve Ahmet Rza Bey' in yerine Sait Paa' yBakanla getiren Millet Meclisi, ilk i olarak Abdlhamit' in hal'i (tahttanuzaklatrlmas) meselesini ele almtr. Milletvekilleri 31 Mart syan' nnkzgnl ve yurdun her tarafndan gelen ballk telgraflarnn heyecanylapadiah tahttan indirmek istiyorlard. Fakat Mahmut evket Paa, byle birharekete scak bakmyor ve bu davran zamansz ve gereksiz buluyordu108.nk, Hareket Ordusu Rumeli' den Merutiyetle beraber, Padiah ortadankaldrmak isteyen asileri cezalandrmak iin yola kmt. Tersine bir dav-ran , Hareket Ordusu' nun bir ksmn veya tamamn isyanclar tarafnageirebilir ve Osmanl mparatorluu sonsuza dek karanla gmlebilirdi.Zaten isyanclarn nemli bir blm Yeilky ve evresinde dolaarakRumeli' den gelen askerleri kkrtmaya alyorlard.

Mahmut evket Paa' nn bu grlerini dikkate alarak kararlarnyeniden gzden geiren Millet Meclisi'nin, 22 Nisan' da stanbul Hkmeti'ne gndermi olduu tezkerede, "padiahn Anayasaya sadk kald mddete hayatnn ve haklarnn korunaca " bildiriliyordu109. Ayrca Mahmut evket Paa' nn, 23 Nisan 1909' da padiaha ekmi olduu telgrafta, '' kinci Ordunun gelii dolaysyla bir takm kt niyetlilerin kendi- sinin hal' edilecei haberlerini karttklarn, ancak bunlarn aslolmadn " bildirmesi de son derece nemlidir110.

Grlecei zere btn bu almalar ve verilen teminatlarn amacPadiah ve hkmete gzda vererek korkutmak, her trl kar koymayengellemek, daha fazla kardekannn dklmesine mani olmak ve klalardaki askerleri yola getirerek yaplacak mdahaleyi hukuk kurallar ierisine oturtmakt111".

Hareket Ordusu' nun 23 - 24 Nisan gece yarsnda stanbul zerineyrmeye balad grlmektedir. Sabaha kar ehre giren nc kuvvetlerbaz nemli stratejik yerleri tutarak fiili igali balatmlardr. Bu harekettenc komutanlar olarak Binba Fethi (Okyar) Bey, Binba Enver (Paa) Bey,25

Binba Ali Hikmet (Ayrdan) Bey ve Binba Muhtar (ehit) Bey grev almlard. Ayrca Hafz Hakk Bey, kinci Ordu' dan smet (nn) Bey ve Kzm (Karabekir) Bey gibi gen subaylar da baz birliklere komuta ediyordu 112. syanclarn en youn direnme noktalar Takla, Davutpaa ve Taksim Klalar'nda olmu ve kanl arpmalar gn boyu srmtr113.Hareket Ordusu stanbul'u asilerden temizledikten sonra birliklerini YldzSaray'na ynlendirmitir. Yldz Harektn ise evket Turgut Paa yrt- mekte, Fethi ve smet Bey, kendisine yardmc olmaktadr. evket Turgut Paa, Yldz' da ok fazla muhafz askeri bulunduundan phelenerek saray kuatma altna alm ve beklemeye koyulmutu. Halbki, Hareket Ordusu'nun stanbul'a girdii gn Yldz Sarayndakiler byk bir korkuya kaplm ve grevlilerden pek ou bir yolunu bularak kamlard. 25 Nisan'da balayan kuatma iki gn srm ve 27 Nisan'da Hareket Ordusu saraya girerek kontrol ele geirmitir114.

2. Olayn Sonular

Padiah Abdlhamit' in, Hareket Ordusu' na kar direnmemesinin ne- deni, kendisine verilen teminatlarla ilgili olduu bilinmektedir. Ayrca, Ordu Komutan Mahmut evket Paa' nn izlemi olduu bu politika ile Padiah etkisiz hale getirilmitir. Gerekten Abdlhamit, Yldz' daki kinci Frka'ya direnme emrini verseydi ve Saray muhafzlar da onlara karm olsayd, sava uzun srecek ve Yldz' dan kuvvet alan isyanc askerlerde cesaret- lerini artracaklard. Bylece Hareket Ordusu' nun ezilmesi veya uzun sre bir direnile karlamas sonucunda, Osmanl mparatorluu iinde muhak- kak bir i savan kma ihtimali ok yksek olacak, Rumeli elimizden ka- cak ve kapda bekleyen Batl devletlerin her an bir saldrsyla karlaabi-lecektik. Nitekim hemen unu da belirtmekte yarar var ki, eer Mahmut evket Paa ve emrindekiler, gnn heyecanna kaplp Abdlhamit'i derhal devirmeye kararl olduklarn bildirselerdi, evhaml padiah belki de bir direnmeye karar verebilirdi115.

Bu arada, ayaklanmann karlmasnda etkili olan siyasi partiler (tti- hd- Muhammedi, Ahrr) ve mensuplarnn iki tarafl almalar da devam etmektedir. zellikle bu partilere bal milletvekillerinin amac, hem Abdl- hamit'ten hem de ttihat ve Terakki'den kurtulmakt. te Doktor Rza Nurun bu gergin ortamdan yararlanmak isteyerek harekete gemesi de son derece d ndrcdr. Rza Nur, hatratnda bu konuyu u ekilde aklamakta tadr116:26"Bolu Meb'usu Habib, Meclis'te gizli bir celse yaptrp krsyekt. Btn mebuslarn Yeilky'e davet edildiklerini, derhal gitmelerigerektiini syledi. Kandrd. Baktm ki i fena, Meclisi peneleri altna alp hareketlerinin meruiyetini tasdik ettirecekler. Ondan sonra istedikleri gibi karar verdirecekler. Dndm, ehre girerlerse harp olacak... Halbuki bu olay ile ttihatlardan kur t ulunacakt. Byle frsat bir daha ele geer mi? Bunlar burada bir daha ezip ii bitirmeli diye dndm.Ya Abdlhamit ? ... Dedim ki ayn zamanda onu da halletmek mmkndr. Derhal Harbiye Nezareti'ne gittim. Nazm Paa'y buldum. Bu zatla seviirdik. ttihatlar sevmezdi. Asker O'nu pek sever, ne dese dinlerlerdi. Hem de Harbiye Nazr idi.Fakat bu sefer dermansz halde buldum. Meseleyi ve fikrimi izahettim: ' iten geiyor. Sen u askeri topla. 40 bin talimli askerin var.unlar ( Hareket Ordusu' nu ) bir hamlede bitir. Ondan sonra da dnAbdlhamit'i hallet, iler dzelsin' dedim. Baktm, dudaklar morard,titremeye balad. Gayet ciz ve perian bir tavrla: ben bunu yapamam dedi. "

Gerekten Doktor Rza Nur'un btn srarlarna ramen Nazm Paa,byle bir maceraya girimekten kanm ve Rza Nur'da kurtuluu Msr'akamakta bulmutur. Nazm Paa Hareket Ordusu' nun zerine yrseydi,onu ezebilir miydi? Rza Nur'a gre belgeler gstermektedir ki Erzurum' daki ordu ve baka birlikler stanbul zerine yrmeye hazrdlar. Rza Nur' un kendi amacna ulamak iin Trk Ordusu' nu birbirine krdrmak isteini aka ileriye srebilmesi, hrslarn insanlar nereye kadar gtrd- n gstermesi bakmndan son derece ilgi ekicidi117. Bu arada Hareket Ordusu' nun stanbul' da duruma tamamen hkim olmasyla birlikte, Padiah II. Abdlhamit' in tahttan indirilmesi sorunu yeniden gndeme gelmiti. Ayaklanmann tamamen bastrlmasyla kendisini gvende hisseden Millet Meclisi' nin 25 Nisan' da Yeilky' den Ayasofya yaknndaki kendi binasna geri dnd ve 27 Nisan 1909' da son derece nemli olan bu olay iin topland grlmektedir118.

Bu toplantda, Padiah karlan ayaklanmadan sorumlu tutulmakta veAnayasay koruyacana dair yemin ettii halde, ayaklanma srasnda bu dorultuda herhangi bir olumlu giriimi grlmemiti. Tersine isyanclara para yardmnda bulunduuna dair elde deliller de vard. Bu dnce Millet Meclisi yelerinin ounluu tarafndan da benimsenmiti. Nitekim,ayaklanma ile ilgili memleketin drt bir yanndan gelen protesto telgraflarnn okunmasyla alan Mecliste, ilk sz Hareket Ordusu Komutan Gazi Ahmet Muhtar Paa27

alarak millet ve memleketin selameti iin Abdlhamit'in t ahttan indirilmesinin gerekli olduunu dile getirmi119 ve Osmanl Devleti' nin Anayasa hkm- lerince Mslman bir devlet olmas nedeniyle bu konuda bir fetvaya gerek bulunduunu szlerine eklemitir. Bu deme, milletvekillerince de olumlu kar- lanm ve eyhlislam Mehmet Ziyaettin Efendi ile Fetva Emini Hac Nuri Efendi, hemen Meclise getirtilerek fetvann hazrlklarna giriilmesi oy birliince kabul edilmitir120.

eyhlislam ve Fetva Emini' nin Meclise gelmesi beklenirken, bazsarkl milletvekilleri (din hocalar) ile Elmall Hamdi Hoca' nn bir hl'fetvas tasars hazrladklar grlmektedir. Fakat hazrlanm bu fetvatasarsn Fetva Emini Hac Nuri Efendi beenmemi ve bu fetvay verme- mek iin bir hayli direnmitir121. Fetva Emini, Padiahn tahttan indirilme- sinin uurlu olmayacan ve onun yerine kendisinin tahttan vazgemesi iin eitli giriimlerde bulunulmasnn yararl olacan dile getiriyordu. Ne var ki Abdlhamit' in bu dncelere son derece olumsuz bakt, O' nun u szlerinden daha iyi anlalmaktadr122:

"Ben saltanattan vazgemeyeceim. Bu 31 Mart Olay'n banaisnt ediyorlar. Bunu hibir ynden kabul etmem ve sorumluluununve lekesinin benim stmde kalmasna raz olamam. Bir komisyon mu, yoksa bir yksek divan m kurulur. Her ne suretle olursa olsun tahkikat yaplsn. Bunu yapanlar meydana karlsn, ite bu artlarla ben saltanattan vazgeerim ".

Nitekim Meclis'te yaanan btn bu tartmalara, iki trl bir fetva- nn hazrlanarak imzalanmas eklinde zm yolu bulunmutur. Hem hl', hem de istifa biiminde hazrlanan fetva suretleri, Meclis genel oturumundaokunarak oylanm ve Sultan Abdlhamit' in hilafet ve saltanattan indiril-mesiyle ilgili olan fetva sureti oy birlii ile kabul edilmitir123. eyhlislam Mehmet Ziyaettin Efendi imzasyla yaynlanan bu fetva sureti124, Osmanl tarihinde verilmi olduu bilinen birok fetvalar gibi din ile devletin birlemi olmasnn bir sonucu olarak, dinin siyasete alet edildiini gsteren parlak bir rnektir. Fetvada, "Abdlhamit'in yasalara uymad, devlet hazinesin- den gereksiz harcamalar yapt, yasal dayanaklar olmakszn kiileri srg ne gnderdii ve ldrtt, bunlar yapmamaya yemin ettii halde yeminini bozduu,Mslmanlar arasnda kargaa yaratt ve i savaa neden olduu" sylenmekte ve padiahn tahttan indirilmesinin slam hukukuna uygun olduu belirtilmektedir. 28

Abdlhamit'in 27 Nisan 1909'da tahttan indirilmesiyle birlikte yerinekardei Veliaht Mehmet Reat Efendi' yi getiren Meclis, bu kararAbdlhamit' e bildirmek zere drt kiilik bir kurul oluturmutur125. Bu arada Abdlhamit, taht deiikliini bildiren yz bir pare top atn duyunca artk her eyin bittiini anlamtr. Sarayn kk mabeyn denilen yerinde kuku iinde beklerken, sz edilen kurulun kendisini grmek istediibildirilmi ve kurula saray korumaya memur Galip (Paa) Bey'de katlmt.Abdlhamit'e fetva kararn Esat Paa, " Biz Mebuslar Meclisi tarafndangeliyoruz. Fetva var, millet sizi tahttan indirdi. Amma hayatnz emindir " szleriyle bildirmi ve Abdlhamit ise metanetini koruyarak, " Bu i i benyapmadm. Sebep olanlar millet arasn bulsun. Ben milletimin iyilii iinok altm. Hepsi mahvoldu. Hepsinin stne snger ekildi. Kaderimbyle imi. Sebep olanlar varsn millet bulsun, yalnz bir ricam var odahayatmn raan Saray'nda muhafaza edilmesidir..Zaten ben yorulmuidim. Hibir ey istemem, hibir eye karmam, milletten bunu rica ederim"126 diyerek son isteini dile getirmitir. Fakat kurulun, bu konuda sz sylemeye yetkili bulunmadn ve grevinin sona ermi olduunu sy-leyerek saraydan ayrld grlmektedir. Buradan da anlalaca zere Abdlhamit, aabeyi Sultan Murat' hapsetmi olduu raan Saray' nda kalmak i stemi ama ayn gnn gece yarsnda gelen bir heyet Abdlhamit'e Selanik'e gtrleceini ve hazrlanmasn bildirmitir. Fakat O'nun ldr- leceinden kukulanarak Selanik'e gitmeyeceini sylemesi ve iki t arafnda isteklerinde direnmesi, trajik olaylara yol amtr127. Bu arada Ali Galip Bey'in, " Koskoca anl bir ordu sizin hayatnz temin ediyor. Bu konudaki karar sizindir... Fakat bu teminat stanbul' da kalrsanz veremiyor, sorumluluk kabul etmeyiz " szleri etkisini gstermi ve baka kar yol kalmadn anlayan Abdlhamit kaderine raz olmutur. Kk ehzade Abdurrahim Efendi ile elerinden ve hizmetkrlarndan bazlarn da yanna alan II. Abdlhamit, saraydan alnp nce Sirkeci'ye, oradan da zel bir trene bindirilerek Selanik' e gtrlmtr128.

Bylece, Osmanl tarihine damgasn vuran II. Abdlhamit dnemi buolay ile kapanm oluyordu. Abdlhamit'e tahttan indirildiini bildiren drtkiilik kurulda Ermeni ve Yahudi milletvekillerinin de bulunmas, ileri kignlerde ttihatlar byk skntlara sokacaktr. nk bu durum gerici- lerin eline verilmi byk bir saldr frsat olacaktr. nk, Abdlhamit yalnzca padiah deil ayn zamanda halife olup tm dnya Mslmanlarnn dinsel nderidir. Ermeni ve Yahudi Milletvekilleri ise Halife Padiaha29

tahttan indirildiini bildiriyorlard. te bu yanllk gnmze kadar uzana- cak sre iinde ttihatlarn iddetle eletirilmelerine, siyonistlikle sulandrlmalarna ve gericiler eliyle bir " Ulu Hakan Abdlhamit Han " portresinin izilmesine neden olacaktr129. ttihatlara gre bunda bir yanllk yoktu. Abdlhamit' e bildirilmi olan fetva deil, fetva zerine Millet Meclisi' nin alm olduu bir karard. Bu kararnda karakteri kesin olarak siyasald. Kurula ulema ( din bilgini ) snfndan kimsenin seilmemi olmas, eskiden bu snfa ait olan hakkn, bundan byle Millet Meclisi' ne gemi olduunu gstermek iindi. Daha ak bir ifadeyle, Meclisler tm Osmanl Devleti halklarn temsil ediyorlar, Osmanl halklar ise salt Msl- manlardan deil, Hristiyan ve Musevi vatandalardan oluuyordu. Kurula Ermeni ve Yahudi yelerinin seilmi olmas, ayrca Merutiyeti duyurmak ve 31 Mart Ayaklanmas' n bastrmak iin birlikte alm olan Osmanllarn birlikteliklerinin devam etmekte olduunu gstermek maksadyla yaplmt130.

31 Mart syan' n bastran Hareket Ordusu' nun duruma hkim oldu- unu gren ayaklanmaclarn birer, ikier stanbul' dan ve Osmanl lkesin- den kaabilmenin yollarn aradklar grlmektedir. Kaanlarn banda iseVolkan Gazetesi ve ttihd- Muhammedi Cemiyeti kurucusu Dervi Vahdeti, Kmil Paa-zde Sait Paa, Abdullah Zht, li Kemal, Bert Milletvekili smail Kemal, Serbesti Gazetesi Ba yazar Rifat Bey, Ergiri Milletvekili Mfit,Ahrar Partisi Genel Sekreteri Nurettin Ferruh Beyler bulunmaktadr131.

Olaylarn sona ermesiyle stanbul' da skynetim ilan edilerek, isyanakaranlarn tespiti yaplm ve geni apta tutuklamalar balamtr132.Ayrca sulularn yarglanarak cezalandrlmas amacyla Divan- Harp(Askeri Sk Ynetim Mahkemesi) oluturulmu ve tutuklananlarn ilk sorgu- lamalarn yapmak zere Tahkik Heyetleri (Aratrma Komisyonlar) ile halkn bu olaylara karan kimseler hakknda bildiklerini haber verebilmesi iin Tedkikt Heyetleri (nceleme Komisyonlar) kurulmutur133.

Olaylarn kmasnda birinci derecede aktif rol oynayan Dervi Vahdeti,bu ayaklanmay hazrlamak iin elinden gelen btn kuvveti harcam, kur- mu olduu ttihd- Muhammedi Partisi ve onun yayn organ olan Volkan gazetesi, dier muhalefet partileri ve basn ttihat ve Terakki Partisi' ne kar kkrtmada baarl olmutu. Ayrca, btn bu bozguncu faaliyetler- inde Kbrsl Kmil Paa ile ngiliz ajanlar tarafndan desteklenmiti134. Dervi Vahdeti, Hareket Ordusu' nun stanbul' a girmesiyle birlikte nce30

ngilizlerin adam Sait Paa' ya bavurmu ve O' nun tavsiyesiyle ehzade Vahdettin' in Sarayna snmak istemitir. ehzadenin ret cevab zerine Gebze' ye kamtr. Kyafet deitirerek Gebze' den yola kan Vahdeti'nin niyeti zmir' e gitmek ve Ege'den yabanc bir lkeye kamakt. Fakat tren- de iki subayn kendisinden phelenmesi zerine, Hereke'de inmi ve yollarda konaklayarak Bergama' ya gelmitir. Oradan zmir' e geen Vahdeti, para bulmak iin bavurduu bir hemehrisi tarafndan ihbar edilerek yakalanm ve stanbul' a gnderilmitir135. 18 Mays tarihli Tanin gazetesi, Volkan gazetesi sahibinin Aleksandros Vapuru ile stanbul' a getiriliini yle anlatmaktadr136:

" Vapur rhtma yanar yanamaz Vahdeti'nin kt ayandanolacak ki hava birdenbire karard. Frtna iddetlendi, yamur yad.Bu vatan hainini grmek zere kadn - erkek birok kii rhtmnzerinde idi... Orta boylu, biraz imanca, sakaln makine ile kestirmi, salar alelde, banda bir psklsz fes, arkasnda ise abavard, alvar giymiti. Yznde pimanlk iareti grlmyordu... Gericilerden erkez Salih'le, medrese rencilerinden Ahmet Hilmi beraberinde idiler. Vapurdan karlp nce Saray Burnu'ndaki askerlik dairesine, oradan da Divan Yolu' nu takiben Harbiye Nezareti' ne gtrld..."

syann bastrlmasyla Askeri Sk Ynetim Mahkemelerinde yargla- nan sulularn cezalar verilmeye balanacaktr. Nitekim, mahkemenin verdii ilk idam karar 3 Mays 1909' da km ve isyanda nemli rol oynayan avulardan 13 kii aslarak cezalandrlmtr137. Bunun yan sra Divan- Harbin deiik tarihlerde vermi olduu kararlara gre, suu sabit grlen 62 isyanc idama, 37 isyanc mr boyu hapis ve kal'abentlilie (kale iinde yaamaya mahkm edilme), 390 isyanc hapis ve 139 isyanc da srgn ceza- sna arptrlmtr. dam edilenler arasnda yaverlerden Kabasakal Mehmet Paa, Erzurum Garnizon Komutan Yusuf Paa, Abdlhamit' in Ser-Musahibi Cevher Aa, Takla Taburlar Komutan smail Hakk Bey ve Volkan Gaze- tesi sahibi Dervi Vahdeti de bulunuyordu138. Dervi Vahdeti' nin yarglan- mas bir aydan fazla srm ve kendisini kurtarmak iin bir hayli aba gstermi, sonunda Hareket Ordusu Komutanl'na vermi olduu bir dileke ile deli olduunu ileri srerek, mahkemenin bu durumu gz nnde bulundur- masn talep etmiti139. Fakat Vahdeti' nin karakteristik zelliklerinden birisi de ortamna gre her kalba girmesidir. Hele ucunda para ve can olunca sylediklerinin tam tersini de yapmaya hazrd. Vahdeti' nin btn bu31

abalar ve rpnlar kendisini kurtarmaya yetmemi ve daha birka hafta nce zehir saan sylevler verdii Ayasofya Meydan' ndaki bir dar aata can vermitir.

Dervi Vahdeti' yi idama gtren Skynetim Mahkemesi' nin karar- nda da aka grlecei zere140, Vahdeti aslnda hemen her eyi yapa- bilecek zelliklere sahip ve son derece tehlikeli biri olarak deerlendiril- mektedir. stanbul' un belli bal meydanlarnda kurulan sehpalar da Dervi Vahdeti bata olmak zere olaya karanlarn cesetleri tehir edilmitir. Bundan baka Yldz' da geni apta aratrmalar yaplarak olaya karan pek ok kii muhtelif yerlere srlm ve isyan srasnda taassuplar kabartla- rak, para ile kandrlarak irtica bayran aan taburlarn askerleri de ceza- landrlmaktan kurtulamamlar, yollarda altrlmak zere Rumeli' ye sevkedilmilerdir141. Skynetim Mahkemelerinin almas 23 Temmuz 1909tarihine kadar srm ve bu tarihte yaynlanan bir teblide gelimeler yle deerlendirilmektedir142:

"rtica fiillerinde n ayak olanlar zaten mevkuf olup Divan-Harpe verilen hz-u girift kararlarnn hkmleri mahfuz kalmak,Hareket Ordusu'nun muvasalt zerine gerek ecnebi memleketlere, gerek dahile kaanlar hakknda takibt icra edebilmek, ahsi haklar mstesna olmak ve ancak yeni vak'lar olursa bunlara baklmak zere, 31 Mart Vak's'ndan dolay artk memleketin hibir tarafnda hibir kimse hakknda takibt ve sul vki olmamas hakknda Divan- Harpe verilen karar zerine irdei seniyye sdr olmutur."

3. 31 Mart Olay ve Kamuoyu Tepkileri

31 Mart Olay ile ilgili olarak en geni yorumlarn ttihd- MuhammediPartisi' nin yayn organ olan Volkan gazetesinde yapld grlmektedir.Volkanclar, olay sevinle karlayarak Cemiyetlerinin byk bir zaferi olarak deerlendirmilerdir143. Volkanc grleri devam ettiren bir ok gazetede ayn tezleri savunmutur144: "Merutiyet tehlikede deildir.Bilkis tehlikede olan Merutiyeti anl askerler kurtarmtr.ttihat zulm son bulmutur"Nitekim hemen btn muhalif basn, halk nazarnda ne olduu belli olmayan eriat, " yaasn " nidalaryla selamlamtr. Serbesti gazetesinde Ayan -zde M. Sleyman, " Hakikat gizlenemez. -- Yaasn Merutiyetin tekkoruyucusu olan eriatmz " ve Mizan gazetesinde Murat Bey' in,32

" Osmanl askerlerinin dnya tarihinde grlmemi bir kahramanlk gsterdiini " dile getirdii grlmektedir145. Ahrar Partisi'nin yayn organ olan " Osmanl " gazetesi ile Prens Sabahattin Bey' in beyannamelerinde de, 31 Mart Olay' nn desteklendii aka grlmektedir. zellikle Sabahattin Bey, olayda din adamlar ve askere baar temennisinde, eitli tavsiyelerde146 bulunmaktadr. Bu grlerde olan gazeteler, isyan sresince mevcut olan anari havasn toz pembe gsterme yoluna gitmiler ve tti- hatlarn iktidardan uzaklatrlmas midini bu isyana balamlardr. r- nein Ahmet Cevdet Bey' in karm olduu " kdam " gazetesi, bu isyann kndan son derece memnun olup sadece merutiyetin devamn istemek- tedir. Ancak istedii ttihat ve Terakkisiz bir Merutiyettir. Ayn gazetenin olaylar verirken Bakanlarn bile ldrln basit bir olay gibi gstermesi de son derec e ilgintir. Bunun yan sra btn cinayetler yanl anlama sonucu kaza ile meydana gelmi ve askerler byk znt duymulardr147.

Mevln-zde Rfat Bey' in karm olduu Serbest i gazetesi ' de, Hasan Fehmi Bey' in ldrlmesinden hemen sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ve tekilatna kar iddetli bir kampanyaya giritii grlmek- tedir. Geri Serbesti, ttihd- Muhammedi Cemiyeti' ni desteklememi ama yazlaryla isyanclar mkemmel bir ekilde tahrik etmitir. Bu gazeteyi " Volkan " takip etmi ve gazete de kan ilanlar ile Dervi Vahdeti"nin tleri bu balanty ak bir ekilde ortaya koymaktadr148:

''Umum asker karndalarmza nasihat... 1 Nisan' da Meclisbinas nnde itima eden askir-i ahnenin fikirleri h erkese malumolmutur. Allahn yardmyla arzumuza nail olduk ve bu harektmzecnebi devletlere varncaya kadar takdir ettirdik. krler olsun,askerlik adna u kazanm olduumuz nam- celil ile iftihar etmeliyiz..."

syan ile ilgili basnda kan bu haberlerin, Hareket Ordusu' nunstanbul' da duruma hkim olmasyla birlikte tamamen deitii grlmek- tedir. Volkan gazetesinin bayazar Dervi Vahdeti kurtuluu kamakta bulmu ve kdam gazetesinin yazlar da, on-on be gn ncekilerin tamamen tersi olmutur. Nitekim kdam gazetesinin 2 Mays 1909 tarihli nshasnda, " Yaasn Ordu " balkl makalede, duruma hkim olan Hareket Ordusu byk bir sevinle alklanarak vlmektedir149.

33

Buradan da aka grlmektedir ki, ksa bir sre nce yazlarda iren szlerle karalanan subaylar gklere kartlmaktadr. 31 Mart' ta basnndurumu ve genel deerlendirmesini Hseyin Cahit (Yaln) Bey, "31 Mart'ta Trk Basn Sfr Ald " balkl yazsnda ak bir ekilde ortaya koy- maktadr150: Karaktersizlik ve dalkavukluk!.

SONU

31 Mart Ayaklanmas, lkede kiisel karlar iin eriat egemenklmak isteyen bir avu din smrcsnn yaratt bir olay olarak deer- lendirilebilir. Bu olayda, hem bir takm tahrikler ve bu tahrikleri yapankiiler, topluluklar vardr. Ayrca o gnk artlar, olayn meydana geliindebalca rol oynamtr. Bu nedenle ad geen isyan tek boyutlu ve dzenliolarak deil, ok boyutlu olarak grmek gereklidir. Yine bilindii zere tah- riki yapan ve slamclk akmn cihat parolasyla sokaklara dkp, silahlatmaya gtren ttihd- Muhammediciler ile bunlarn yayn organ Volkan- clardr. Fakat Volkanclarn arkasnda da d lkelerin gizli tekilatlarnn parma olduundan phe yoktur. Nitekim bu pheler durumalar srasnda kuvvetlenmi, fakat bata Mahmut evket Paa olmak zere baz ttihat- larn, Batl Devletlerle aray bozmamak iin soruturmaya izin vermedik- leri grlmektedir151. O gnlerin lider emperyalist devleti olan ngiltere'nin Kbrs'ta yetitirdii Dervi Vahdeti'nin, 31 Mart ncesi Volkan gazetesindeyazdklarnn dikkatli bir ekilde incelenmesi, 31 Mart eriatlnn renginigzler nne sermektedir. Nitekim, 15 Aralk 1908 tarihli Volkan gazetesi,ngilizlerin adem-i merkeziyetilii sayesinde Kbrs'n " kk bir svirekenti" haline geldiini ileri srmektedir. Btn Mslmanlar eriat bayraaltnda birletirme iddiasnda bulunan Vahdeti, ngiliz efendilerinin Abdl- hamit tipi eriatlk ve Panislamizm'den, Hindistan ve Msr Mslmanlarn ayaklandrr endiesiyle bi r ara fena halde rktklerini bilmektedir. Bu ne- denle, Vahdeti'nin ttihd- Muhammedisi snrl bir Panislamizm hareketidir. Hatta Vahdeti, ngiltere' nin dostu olduu iin Rusya' y da korumakta ve Rusya Mslmanlarn ttihd- Muhammedi egemenlii dnda tutmaktadr 152. Vahdeti' ye gre, Rus ar ve ngiliz Kral slam' n dostlardrlar. Dman ise, ngiliz dostluuna inand halde milliyeti eilimlerle ngiliz politikasna az ok kar kan ttihat ve Terakki'dir. ttihatlar, 31 Mart Olay' nda nl " ntelligence Service " ne mensup ngiltere Bykelilii Ba Tercman Fitz Maurice ile hizmetindeki yerli ibirlikilerin faaliyetle-rini tespit etmiler, ama bu konuyu kurcalamaktan kanmlardr153.34

Bu olayn sonucunda birok kimse cezalandrlm ama olayda nemli rol oynayan baz kimseler gzden kam veya karlm gibi grnmektedir. rnein Prens Sabahattin' in sz edilen ayaklanmadaki rol olduka karan- lktr. Fakat bilinen udur ki Prensin kurdurmu olduu Ahrar Partisi' nin eylemleriyle ayaklanmann baarya ulamasnda kendisine bir pay karm olduunu, Serbesti gazetesi sahibi Mevln-zde Rifat Bey'e sylemi olduu u szlerinden anlalmaktadr154: " te biz durur, durur da siyaset meydanna byle atlrz." Prens Sabahattin' in cezalandrlmaktan ngiliz Bykelilii aracl ile kurtulmas155 her eyi dorulamaktadr. Yaygn olan dnce ngilizlerin basks veya ricasyla serbest braklmasdr. Yine ttihd- Muhammedi Cemiyeti kurucu yelerinden ve ateli savunucularndan birisi olan Said-i Nursi (Krdi), kader arkada ve isyann ba mimar olan Dervi Vahdeti' nin aslmasna ramen kendisi kurtulmutur. Ayasofya' da konumalaryla halk tahrik ederek, isyana tevik eden bu kiinin idamdan kurtulmas dndrcdr. Nitekim, gnmzde hl bu gibi adamlarn ektikleri ktlk tohumlarnn yeertilmeye alld grlmektedir.

DP NOTLAR:

1 Yusuf Hikmet Bayur, Trk inklab Tarihi, C. I, Ks. II, Ankara, TTK., 1991, s. 124-125; Mustafa Ergn, Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara, DTCF Yaynlar, 1982, s.46.2 Ecvet Gresin, 31 Mart syan, stanbul, Habora Kitabevi Yay., 1969, s. 17. 3 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava (1908-1918), C. IX,3. B Ankara, TTK., 1988, s. 79.4 Karal, C. IX, s. 79; Tanin, 12 Austos 1908, s. 2.5 Gresin, 31 Mart syan, s. 23.6 Karal, C. IX, s. 80-81.7 Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim-Duyduklarm-Geirdiklerim, C.I,stanbul, Yenilik Basmevi, 1970, s. 95.8 Karal, C. IX., 1996, s. 75; Dervi Vahdeti, Padiah Abdlhamit'e yazd bir mektuptahayatn yle anlatmaktadr: "Padiahn ben nasl dodum, bydm? Pederim, Pabuuesnafndan Kbrsl Mahmut Aa idi. Babam btn gn alr, bir lokma ekmek paraskazanr, ufak bir evcikte hepimiz bir yorgan altnda kn souktan titrerdik. Grdn m hayatnedir?... Drt yanda mektebe girdim, be yanda Kur'n hatmettim. On drt 35

yanda hafz oldum. Bir miktar Arapa dil bilgisi, biraz slam hukuku rendim. Nakibendi tarikatna girdim. Yam yirmiyi buldu. altm, biraz daha okudum. Ecnebi dil renmek lazmgeldiini hissettim... Ancak bamdaki sarkla ve Kur'n' okumakla megulken din dmanbir kavmin lisann nasl renebilirdim ki?... O sralarda stanbul'a geldim. ki ay sonraKbrs'a dndm. Gzm ald. tekinden berikinden biraz ngilizce rendim. Kyafet deitirip hkmet memuru oldum. Kralie adna verilen balolarda redingotlu, eldivenli bir adam olarak grndm. Yirmi be sene hoca mesleinde, hoca itikadnda, hoca kyafetinde medrese kelerinde bir Mslman imdi medeni... Her yksek grdm dereceye ayak bastka gzlerim daha ilerilere evriliyordu..." Bkz., Gresin, 31 Mart syan, s. 28-9 Gresin, 31 Mart syan, s. 29.10 Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, 2. B., Ankara,imge Kitabevi, 1998, s.129-130Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, s. 125-126; Faik Reit Unat, kinci Merutiyetinlam ve Otuz Bir Mart Hdisesi, 11. Abdlhamid'in Son Mabeyn Baktibi Ali Cevat Bey'in Fezlekesi, 2. B Ankara, TTK, 1985, s. 15-16. 12 Bayur, C. I, Ks. II, s. 126.13 Tunaya, slamclk Akm, s. 127; Gresin, 31 Mart syan, s. 30; Bayur, Trk nklabTarihi, C. I, Ks. II, s. 125.14 Bayur, s. 126. 15 Gresin, 31 Mart syan, s. 24.16 Bayur, Trk inklab Tarihi, C. I, Ks. II, s. 142. 17 Bu sylentiler zerine, alayl subaylar arasnda bir takm toplantlar yaplm ve bu toplantlara nclk eden I. Svari Tmeni Komutan Refik Paa, alt ay hapse mahkumolmutur. Bkz., Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, Ks. II, s. 141.18A.g.e., s. 141.19 Olay Kosova Vilyeti'nin Kprl kentinde meydana gelmitir. Bkz., Bayur, C. I, Ks.II, s. 142.20 alar Krak,, Merutiyetten Gnmze Gericilik, 2. B., Ankara, mge Kitabevi,1994, s. 52. 21 Bayur, C. I, Ks. II, s. 183.22 Olaylarn balamasna neden olan Arnavut ve Arap taburlar, alnan nlemlerneticesinde nce Takla'ya, daha sonra Arnavutlar Selanik'e ve Araplar da am'agnderilmitir. Bkz., Bayur, Trk nklb Tarihi, C. I, Ks. II, s. 141.36

23 Gresin, 31 Mart syan, s. 25; Bayur, C. I, Ks. II, s. 142. 24 31 Mart Olay'n ittihat ve Terakki Partisi'nin dzenlediini iddia edenler, namaz sorununu, sonradan baka ekillere sokarak, emrin ordu iinde isyan karmak iin hazrlandn ve hocalarn da ttihat ve Terakki ajanlar olduunu syleyeceklerdir. Onlara gre ttihatlarn amac, Abdlhamit'i devirmekti. Bkz. Gresin, s. 25.25 Gresin, 31 Mart syan, s. 28-29.26 Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, Ks. II, s.182. 27 Bu tasar ile medrese rencilerinin de dier genler gibi askere alnmas son derece doru ve gereklidir. Ancak bu tasarnn, dini bahane olarak kullanan propagandalarn ok youn olduu bir dnemde gndeme getirilmesi, yani zamanlamas ok yanlt. Ayrntl bilgi iin bkz., Bayur, C. I,Ks. II, s. 183.28Zafer Tark Tunaya, Hrriyetin lan kinci Merutiyetin Siyasi Hayatna Baklar, 1.B stanbul, Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004, s. 31-52.29 Mustafa Baydar, 31 Mart Vak'as, stanbul, Anl Matbaas, 1955, s. 6-10.30 Tunaya, slamclk Akm, s. 123. 31 Serbesti gazetesi Bayazar Hasan Fehmi Bey, 6 Nisan gecesi Galata Kprs'nde Kaymakam akir Bey'le birlikte Karaky'den Eminn'ne geerken tam ortada bir el silah patlam, nce akir Bey yaralanmtr. Bunu el daha patlama izlemi ve Hasan Fehmi Bey yere dmtr. Hafif yaral akir Bey yardm istemek iin Eminn'ne doru komu ve yolda bir polise rastlamtr. Polis akir Bey'i katil zannederek karakola gtrm ve durumu anlatncaya kadar katil veya katiller kamlardr. Ayrntl bilgi iin bkz., Gresin, 31 Mart syan, s. 39-40; Akin, Ana izgileriyle..., s. 49.32 Tunaya, slamclk Akm, s. 123; Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, Ks. II, s. 183.33 Katil zanls olarak anlan Abdlkadir, ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne mensup olupdaha sonralar Mustafa Kemal Paa'ya kar hazrlanan zmir suikastnda n plana km ve idamla cezalandrlmtr. Bkz., Bayur, C. I, Ks. II, s. 183.34 Gresin, 31Mart syan, s. 41; Serbesti Gazetesi, 27 Mart 1325 (9 Nisan 1909), s. 1.35 Ecvet Gresin, 31 Mart syan, stanbul, Habora Kitabevi, 1969, s. 40-41; 36 kdam Gazetesi, 27 Mart 1325 (9 Nisan 1909), s. 2; Gresin, 31 Mart syan, s. 41;Mizan Gazetesi, 27 Mart 1325 (9 Nisan 1909), s. 2.37 Tevfik andar, ttihat-Terakki, stanbul, letiim Yaynlar, 1991, s. 48. 38 Sina Akin, 31 Mart Olay, Ankara, A. SBF. Yaynlar, 1970, s. 35; Unat, kinciMerutiyet'in lan ve Otuz Bir Mart Hdisesi, II. Abdlhamid'in Son Mabeyn Baktibi AliCevat Bey'in Fezlekesi, s. 45-46.37

39Unat, s. 45-46.40 Karal, Osmanl Tarihi, kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava (1908-1918), C. IX,s. 75-76.41 A.g.e., s. 76; Volkan Gazetesi, No: 49, 5 ubat 1324, s. 1. 42 Volkan Gazetesi, Beyanname Sureti, 16 Mart 1909, s. 2; Bayur, Trk nklab Tarihi,C.I,Ks. II, s. 135-136.43 Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, Ks. II, s. 136.44 Volkan Gazetesi, "ttihat ve Terakki Cemiyeti", 26 Mart 1325, No: 81, s. 1. 45 Tunaya, slamclk Akm, s. 125; Volkan Gazetesi, "Teskin-i Heyacan Muhal- Bamakale", 1325, No. 102; Dervi Vahdeti, "Halife-i slam Abdlhamit Hazretlerine akMektup", 1325, No. 104, s. 1.46 Gresin, 31 Mart syan, s. 42; Volkan Gazetesi, "Dervi Vahdeti'nin Nutku", 28Mart 1325, s. 1.47A1 A.g.e., s. 42; Volkan Gazetesi, 30 Mart 1325, s. 2.48 Gresin, 31 Mart syan, s. 42. 49 A.g.e., s. 43; Tunay, slamclk Akm, s. 127-128. 50 Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, Ks. II, s. 184; Akin, s. 50. 51 Krak, Merutiyetten Gnmze Gericilik, s.52 Ayasofya Meydan'nda; Tophane'deki stihkam Taburu, Kl Ali Paa'daki askerler,Beyolu'ndaki Topu Numune Alay, Yldz'daki 5, 6 ve 7 nci Alaylar, BahriyeNezaretindeki erler, beyaz, krmz ve yeil bayraklarla evrili alanda yerlerini almlardr.Bkz., Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, s. 184; Karal, Osmanl Tarihi, kinci Merutiyet veBirinci Dnya Sava (1908-1918), C. IX, s. 85; Ertrk, s.36-37. 53 Gresin, 31 Mart syan, s. 44; Krak, Merutiyetten Gnmze Gericilik, s. 54-55.54 Gresin, s. 45. 55 Padiah Abdlhamit, ayaklanmay ancak saat sekiz civarnda renebilmitir. Bugecikmenin nedeni ise o dnemde stanbul'da bir telefon hattnn kurulmam olmasdr.nk Abdlhamit telefonu kendisi iin tehlikeli bir ara olarak grmektedir. Ayaklanma,Sadrazam Hseyin Hilmi Paa tarafndan saraya yazl olarak bildirilmi ve daha sonrakisaatlerde Meclis-i Mebsan ile saray arasnda telgraf balants kurularak, Abdlhamit telaraclyla olaylarn geliimini izlemeye balamtr. Ksa bir sre sonra Abdlhamit,isyanclarn amalarn renebilmek iin eyhlislam Ziyaettin Efendiyi grevlendirmitir.Bkz. Gresin, 31 Mart syan, s. 45; Karal, s. 86. 56 Gresin, s. 46.38

57 Gresin, s. 46.58 Karal, C. IX, s. 86. 59 Alayl subaylar ordudan karaca ve medrese softalarn snavdan geirecei ilerisrlen Harbiye Nazr Ali Rza Paa, Meclis Bakan Ahmet Rza Paa ve Hassa KomutanMahmut Muhtar Paa'nn kelleleri isteniyordu. Bkz. Krak, Merutiyetten GnmzeGericilik, s. 55; Tunaya, slamclk Akm, s. 129.60 Karal, C. IX, s. 87.61 Bu milletvekilleri arasnda smail Kemal, Mfit ve skp Milletvekili Sait Beyler devardr. Bkz., a.g.e., s. 87.62 Celal Bayar, Ben de Yazdm, C. I, stanbul, Baha Matbaas, 1966, s. 276-280.63 A.g.e s. 277-288; Karal, C. IX, s. 88. 64 Karal, C. IX, s. 88-89. 65 Gresin, 31 Mart syan, s. 49. 66 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava (1908-1918), C. IX, s. 88-89; Cevat Rfat Atilhan, Btn plakl le 31 Mart Facias, 5. B.,stanbul, Bahar Yaynevi, 1972, s. 197-198.67 Faik Rait Unat, 31 Mart syan-Ali Cevat..., s. 92.68 A.g.e s. 50; Karal, C. IX, s. 90. 69 Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, Ks. II, s. 188; Karal, Osmanl Tarihi, kinciMerutiyet ve Birinci Dnya Sava (1908-1918), C. IX, s. 90.70 Milletvekillerinin canice katledilmesinden sonra, Svari Mfrezesinin banda DivanYoluna ilerleyen Yzba Romls patari, asi bir avc neferi tarafndan ldrlmtr. Bkz.Gresin, 31 Mart syan, s. 51.71 Yldz Klas Subaylarndan 6's mutfaa gtrlp ocak nnde tanrlara kurbanedilir gibi boazlanmlardr. Kpr zerinde lyas isimli mektepli bir subay vurulmu vecesedi 24 saat ortada kalm ve arabaclar ya korkudan, ya da taassuptan zavall subayncesedini tamay bile reddetmilerdi. Bkz. Gresin, s. 51; Karal, C. IX, s. 91.72 Hseyin Cahit ve Cavit Bey, nce Beyolu'nda bir dostlarnn evinde gizlenmi veHseyin Cahit sonradan Rus Eliliine snmtr. Rahmi, Talat ve Ahmet Rza Beyler isestanbul'un eitli semtlerinde saklanarak hayatlarn kurtarmlardr. Hassa Ordusu Komutan Muhtar Paa ise, Kadky'de komusu olan ngiliz uyruklu bir zatn evinde saklanm ve oradan da bir frsatn bularak Alman vapuruyla Pire'ye, Pire'den de Selanik'e gemitir.Bkz., Karal, C. IX, s. 91.73 Faik Reit Unat, II. Merutiyetin lan..., s. 60; Akin, Ana izgileriyle..., s. 51. 39

74 Unat, s. 61; Bayur, Trk nklab Tarihi, C.I, Ks. II, s. 191-192. 75 Akin, yn Trkler ve ttihat Terakki, 2. B., Ankara, mge Kitabevi, 1998, s. 185.76 Bayur, Trk nklab Tarihi, C.I, Ks. II, s. 192.77 Gresin, s. 58. 78 ismail Canpolat (1880-1926) istanbul'da domu ve 1899'da Harp Okulu'nu bitirmi ve Selanik ve Manastr'da grev yapmtr. 1906'da Selanik'te kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti'nin kurucular arasnda yer almtr. Bu dernein ittihat ve Terakki Cemiyeti ile birlemesinden sonra siyasal etkinliklerini youn bir ekilde srdrm, Merutiyetin ilanndan sonra ittihat ve Terakki'nin istanbul'da rgtlenmesi iin almtr... 1924'te muhalif olarak kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na giren Canpolat, 1926'da Mustafa Kemal Paa'ya kar dzenlenen zmir Suikast'ndan sorumlu grlerek istikll Mahkemesi'nde yarglanm ve 14 Temmuz 1926'da izmir'de idam edilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. alar Krak, Merutiyetten Gnmze Gericilik, s. 56.79 Tunaya, slamclk akm, s.131.811 Bu sylentiler Mebuslar Meclisi'nin basld, bir ksm milletvekillerinin ldrlerekyerlerine bakalarnn atanm olduu, Galata Kprs'nn havaya uurulduu ve sansrn tekrar uygulama alanna konulduu eklindedir. Bkz. Faik Reit Unat, II. Merutiyet...Ali Cevat, s. 64.80 Karal, C. IX, s. 97. 81 A.g.e., s. 97. 82 smail Hami Danimend, 31 Mart Vak'as, s. 38; Karal, C. IX, s. 97. 83 Danimend, s. 37-38. 84 Faik Reit Unat, Ali Cevat, s.64; Karal, C. IX, s. 98.

85 Karal, C. IX, s. 98; Krak, s. 56-57; Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s. 41.86 Btn bu tedbirlerin alnmasnda n ayak olan, daha sonra Arburnu veAnafartalar'da, Ulusal Bamszlk Sava'nda siyasi tarihin akn deitirdii iin o zaman ki ngiliz Deniz leri Bakan Churchill'in, "kaderin adam" dedii nyzba Mustafa Kemal Bey'dir. Mustafa Kemal, o srada Selanik Redif Tmeni'nin Kurmay Bakan'dr. 14 Nisan sabah Redif tmenine gelen telgraflar inceleyen Mustafa Kemal, stanbul'da olaanst bir durumun olduunu sezmi ve arkadalaryla grerek tek arenin stanbul'a kuvvet sevk etmek olduunu anlatmtr. Bu dncesini Ordu Komutan Mahmut evket Paa'ya kabul ettirmitir. Ordu Komutan, hazrlanan bu kuvvetin bana Hseyin Hsn Paa'y ve Kurmay Bakanlna da Mustafa Kemal'i40

atam ve "Hareket Ordusu" ad ile anlan bu kuvvet, stanbul'u bir hafta iinde asilerden temizleyecektir. Bu ordunun tertibi, karar, evki ve stanbul'a kadar idaresi tamamen Mustafa Kemal'in eseridir ve her ey onunp lanlarna gre olmutur. Bkz. Bayur Trk nklab Tarihi, C.I, Ks. II, s. 197; Mustafa Ragp Esatl, ttihat ve Terakki, stanbul, Hrriyet Yaynlar, 1975, s. 28; Akin, s. 52-53; Kazm zalp ve Teoman zalp, Atatrk'ten Anlar, 4. B., Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1998, s. 3-4.87 Bayar, Ben de Yazdm, C. I, s. 80; Gresin, s. 59.88 Karal, C. IX, s. 98. 89 Beyannamenin asl iin bkz., Bayur, Trk nklab Tarihi, C.I, Ks. II, s. 200; Faik Reit Unat, Ali Cevat, s. 138; hareket Ordusu'nun stanbul'a yry iin bkz., Ali Mithat nan, Atatrk'n Not Defterleri, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1996, s. 62.90 Orijinal Telgraf metninin balca ksmlar iin bkz. Bayur, C. I, Ks. II, s. 202-203.91 Bayur, s. 203. 92 Karal, Osmanl Tarihi, kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava (1908-1918), C. IX,s. 98. 93 Karal, C. IX, s. 101.94 A.g.e., s. 101. 95 Bayur, Trk nklab Tarihi, C.I, Ks. II, s. 204; Gresin, s. 60. 96 Bu ani komuta deiiklii hakknda eitli grler ileri srlmektedir. zellikle buani deiiklikte Enver Bey'in pay bulunduu ve kendisinin ayaklanma patlak verdiindeAtee-militer olarak Berlin'de grev yapt ve olay haber aldnda hemen Selanik'e geldii bilinmektedir. Nitekim, Enver Bey'in Selanik'te kalmayarak Ayestefanos'a (OrduKarargahna) gelmesi ve Kurmay Bakanlk grevinin Mustafa Kemal'den alnarak kendisine verilmesi bu olasl glendirmektedir. Bkz. Krak, Merutiyetten Gnmze Gericilik, s. 58.97 Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, Ks. II, s. 203-204.98 Bayur, C.I, Ks. II, s. 198. 99 Karal, C. IX, s. 92. 100 Gresin,, s. 54. 101 syanclara komuta eden Svari Baavuu, Erzurum Tmen Komutan Yusuf Paa tarafndan desteklenmitir. Bkz. Gresin, s. 54.102 Erzincan isyannn sona erdirilmesinde ibrahim P