، ﺶﻫوﮋﭘ هزﻮﺣ رد ﯽﺻﻮــﺼﺧ ﺶﺨﺑ ﮓﻧر ﻢﮐ ﺶﻘﻧ...

نقش کم رنگ بخش خصــوصی در حوزه پژوهش ،

فناوري و نوآوري

در آذر ماه هر ســال متولیان پژوهش و دســـت اندر کاران این حوزه با گرامی

داشت هفته پژوهش سعی در ارائه دستاورد هاي پژوهشـــی و توانمندي هاي

علمی خود دارند. این در حالی است که در اغلب نمایشــگاه هایی که به بهانه

هفته پژوهش در سراسر کشور و به همت متولیان اغلب دولتی این حوزه برگزار

می گردد، به ندرت پژوهشــگاه و یا نهادي با توانمندي هاي پژوهشـــی باال از

بخش خصـــوصی کشـــور به چشــــم می خورد. در حالی که آمار باالیی از

پژوهشــگاه ها و مراکز پژوهشـــی در کشـــور وجود دارد که علی رغم صرف

بودجه هاي دولتی باال، کارآیی الزم و مورد انتظار را ندارند.

بر همگان مشـخص است که ،پرورش نیروي انسـانی متخصـص و ماهر، تولید

علم نافع و توسعه اقتصـاد دانش بنیان از رسالتهاي مهم دانشــگاهها و آموزش

عالی به شـــمار میرود که نقش پژوهش و تحقیق و ایجاد فناوري هاي بومی و

ملی که به دست دانشجویان، پژوهشگران و دانشمندان ایرانی ایجاد میشود در

این زمینه مؤثر و مفید فایده اســـت که در این راســــتا، بدون تردید یکی از

مهمترین راهبردها براي تسهیل این فرآیند حضـور قدرتمند بخش خصـوصی

در زمینه پژوهش و تحقیق براي شکل گیري پژوهش اقتصادي است.

آموزش عالی تنها بخشـی است که با وجود ضرورت حضـور بخش خصـوصی و

سرمایه گذاري در این حیطه، هنوز زمینه فرهنگســازي الزم و ایجاد قوانین و

آئین نامه هایی براي تسـهیل ورود بخش خصـوصی به آموزش عالی، تحقیق و

پژوهش ایجاد نشده است. این در حالی است که متأسفانه حتی دانشـگاهیان و

بدنه دانشگاهی کشور ترجیح میدهند در حیطههایی خارج از زمینه پژوهش و

آموزش عالی سرمایه گذاري کنند، که این امر نمایانگر این است که در راستاي

سرمایه گذاري بخش خصـــــــــــــوصی در پژوهش و آموزش عالی، هنوز

فرهنگ سازي الزم نشده است.

ظهور اقتصـــــــاد مبتنی بر دانش و ظهور فناوري هاي جدید، گرایش به امر

خصوصی سازي و سرمایه گذاري بخش خصوصی در امر پژوهش از فواید توجه

به خصــوصی سازي در بخش آموزش عالی است، از همین روي بســـیاري از

دولتها تاکنون در رویارویی با افزایش دائمی هزینه هاي آموزش عالی، رشـــد

بخش خصوصی را همواره تأیید و تشویق کرده اند.

مفهوم آموزش عالی خصــوصی، سابقه دیرینه اي در جهان دارد با این وجود ،

علی رغم اینکه حضور بخش خصوصی در آموزش عالی، بار مالی بر دوش دولت

ندارد، در حال حاضر دولت بخش خصوصی را رقیب خود می داند، این در حالی

است که بخش خصـــــوصی می تواند به عنوان کمک کار دولت در حوزه هاي

مختلف به ویژه در حوزه پیشـبرد اهداف آموزش عالی که سبب توسعه کشـور

میشود، حضور مؤثر داشته باشد.

دکتر امیر محمودزاده

فهرست مطالب :

مقایسه روند پیشرفت علم و فناوري ایران و ببرهاي آسیا..........................2

عدم قطعیت هاي شناسایی شده سناریوهاي جهانی در سازمان...............6

روش پس نگري در آینده پژوهی...................................................................8

واژه شناسی آینده پژوهی...............................................................................9

الماس آینده نگاري پوپر...............................................................................10

پنج روش آینده پژوهی براي توسعه بازار شرکت ها ................................12

غیبت ایران در فهرست دانشگاه هاي نوآور آسیا...................................... 14

21 شغل برتر در آینده..................................................................................16

پنج روند مهم 50 سال آینده ......................................................................18

وجوه اشتراك و اختالف آینده پژوهی با سایر علوم..................................20

در شاخص پژوه چه خبر...............................................................................24

نوآوري باز و مدل هاي کسب وکار باز................................ .......................26

معرفی آینده پژوه.........................................................................................30

دستاورد مخترعان ایرانی.............................................................................31

پیش بینی و ارزیابی تغییرات اقلیمی ایران در قرن 21........................... 32

تحلیلی بر اجراى سند چشم اندازبیست ساله جمهوري اسالمی ایران......38

[email protected]

[email protected]

شاخص آینده- شماره 13- آذر ماه 1395

شماره مجوز 75714

صاحب امتیاز:

پژوهشگاه شاخص پژوه- رصدخانه علم و فناوري

مدیر مسئول:

دکتر امیر محمودزاده

سردبیر:

الهام سهامی

طراح و صفحه آراء:

الله پورعیدي وند

دفتر اصفهان: دانشگاه اصفهان، میدان رازي

بلوار ابن سینا، پژوهشگاه شاخص پژوه

تلفن: 379332610-031، فکس: 031-37932608

دفتر تهران: خیابان قائم مقام فراهانی، نرسیده به خیابان مطهري،

روبروي کوچه مگنولیا، پالك 158

2

مقدمه

مــردم در همه دنیا آرزو دارند که فناوري هاي جدید بــراي آنها پیام آور

زندگی سالم تر، آزادي هاي اجتماعی بیشـــــتر، افزایش دانش و بهبود

معیشـت باشد. پرواضح است که تفاوت فناوري در قرن 21 باعث افزایش

فاصله توسعه یافتگی بین کشـورها می شود. بنابراین، در چنین فضــایی

تاکید بر اتخاذ سـیاسـت گذاري هاي متناسـب در حوزه علم و فناوري از

اهمیتی ویژه برخوردار اسـت. حقیقت آن اســت که ســیاســت گذاري

مناسب یکی از ارکان اصلی براي حرکت به سمت اقتصــادي پویا و دانش

بنیان می باشد.

کشـورهاي توسعه یافته و پیشــرو در حوزه فناوري با بکارگیري سیاست

هاي مناسب در پی حفظ جایگاه خود می باشند و کشــــورهاي در حال

توسعه و کمتر توسـعه یافته در صـدد جبران عقب ماندگی هاي خود می

باشند. با توجه به نقشـه راه پیشـرفت کشـورها، باید به چند نکته مهم در

امر سیاست گذاري علم و فناوري توجه نمود.

- سیاست گذاري هاي نامناسب در حوزه علم و فناوري و حرکت از سمت

تولید کاال و دانش به سمت واسطه گري شاید در کوتاه مدت نســــــخه

مناسبی براي بهبود اقتصـــــاد باشد، ولی در بلند مدت ضربه اي جبران

ناپذیر را به بدنه اقتصادي کشورها وارد می سازد.

- کسب درآمدهاي هنگفت در کوتاه مدت تضمین کننده رشد اقتصـادي

پایدار نیست، بلکه آنچه توسعه پایدار را تحقق می بخشـد، توجه به علم و

فناوري می باشد.

- بازارهاي مالی تا زمانی باعث توسعه کشـورها می شوند که منافع آن در

حوزه صنعت و فناوري کشـورها به کار رود و در غیر اینصــورت موجبات

بحران هایی جدي را فراهم می آورد.

- اتخاذ سیاست گذاري هاي مناسب براي عبور از بحران ها و مشــکالت

بدون یک همکاري مشترك با جامعه جهانی امکان پذیر نمی باشد.

در دنیاي جهانی امروز، درك صحیح از وضعیت سایر کشـــورها در حوزه

هاي مختلف به خصـوص اقتصـاد و فناوري یکی از پیش نیازهاي اساسی

براي اتخاذ سیاست هاي بومی مناسب می باشد.

براي تحقق هدف آخر، اطالع از وضعیت علم و فناوري سایر کشـــورها و

نحوه رشد و همپایی آنها، می تواند راهنمایی خوب براي سیاسـت گذاران

عرصه علم و فناوري باشد.

داشتن درك صحیحی از توانمندي فناوري خود و سایر کشــورهاي دنیا

مانند بســـــتري می ماند که در تمامی مراحل سیاست گذاري و توسعه

فناوري باید همراه ســیاســت گذاران و مجریان توســعه علم و فناوري

کشورها باشد.

بنابراین، براي ارزیابی توانمندي صنعتی و فناوري یک کشـــور، ارزیابی

مقایسـه اي الزم است، زیرا سنجش زیرشاخص ها بر پایه علت و معلولی

نمی تواند ایده اي از سطح توانمندي کشـورها ارائه دهد. همچنین براي

بســـــیاري از زیرشاخص ها، هیچ مقیاس ارزیابی وجود ندارد. آیا رشد

استخدام، صادرات و فناوري کافی هســــتند؟ آیا شرکت هاي بومی به

اندازه کافی نوآور هســـــتند؟ ویا کارگران به اندازه کافی آموزش دیده

هستند؟ آیا زیر ساخت هاي صنعتی با رشد اقتصادي هماهنگ است؟

مناسب ترین راهکار براي پاسخ گویی به این سواالت، ارزیابی مقایسه اي

است. اگر کشـــورهاي دیگر به صورت مداوم عملکرد بهتري دارند و در

عملکرد کشور پیشـرفتی حاصل نمی شود، می توان نتیجه گرفت که در

کشور مشکلی وجود دارد.

علت دیگر استفاده از ارزیابی مقایســه اي سرعت باالي تغییرات در بین

کشــورها و اقتصــاد جهانی است. در این جهان تغییرات، کشــورها به

سختی می توانند عملکرد صنعتی خود را در یک زمان مشــخص تعیین

کنند، پس به نظر می رسد ارزیابی مقایســــــه اي توان نمایش جایگاه

کشورها در عرصه جهانی را در یک زمان مشخص دارد.

ارزیابی مقایسه اي همچنین براي کشـورهایی که در حال تغییر ساختار

درونی و بازبینی سیاست هاي خود هسـتند بســیار مهم است، زیرا می

توانند سیاست هاي جدید خود را با توجه به وضعیت فعلی کشور و هدف

قرار دادن یک کشـور الگو، تدوین کنند. ارزیابی مقایســه اي در سطوح

مختلفی از جمله سـطوح شـرکت ها، نهادها، صــنایع، دولت ها و بخش

هاي دولتی و غیره انجام می شود. همچنین می تواند روي بحث خاصـی

مانند سرمایه، نیروي کار، فناوري و نوآوري تمرکز کند.

هر چه سطح ارزیابی مشخص تر و تخصصی تر باشد، ارزیابی مقایسه اي

راحت تر است و هر چه سـطح عمومی تر باشـد، تعریف اینکه چه چیزي

مرتبط است و چگونه آن را اندازه گیري کنیم، مشــــــکل تر می شود.

بنابراین ارزیابی مقایسه اي عملکرد صنعتی به مراتب از ارزیابی مقایسـه

اي رقابت کشـــــورها راحت تر است . به همین منظور، رصدخانه علم و

فناوري شاخص پژوه با توجه به رسالت هاي خود در حوزه پویش و پایش

وضعیت علم و فناوري ایران و کشـــورهاي جهان، این بار به سراغ شرق

آسیا رفته است. نقل است که پیش از انقالب، به دنبال مسـافرت شهردار

وقت تهران به سئول در سال 1354 درجهت همکاري بین دو کشـــور،

سنگ بناي دو خیابان بزرگ در پایتخت دو کشـور گذاشته شد. خیابانی

در تهران با نام سـئول و خیابانی در ســئول با نام تهران. در این قرار داد

شهردار سئول آروز می کند این تفاهم باعث گردد تا سـئول نیز به مانند

تهران شهر پیشرفته اي گردد.

مقایسه اي تطبیقی از روند پیشرفت علم و فناوري ایران و ببرهاي آسیا

))لتهیه و تنظیم: رصد خانه علم و فناوري شاخص پژوه ((بخش او

3

براي آنهایی که تحوالت اقتصادي را دنبال می کنند ببرهاي آسیا عبارت

آشنایی است. این عبارت براي اقتصادهاي نوپاي شرق آسیا به کار میرود

و یا عبارت دیگري مثل طوفان زرد آسیایی. اما چرا چنین است؟

اقتصـاد ببر، نامی است که به یک منطقه یا کشــوري داده می شود که از

عهده انجام یک رشد اقتصـــــادي سریع و سنگین برآمده باشد. به طور

معمول این به افزایش اسـتاندارد هاي زندگی منتهی می شــود. این واژه

نخسـتین بار براي کشـورهایی چون کره جنوبی، سنگاپور، هنگ کنگ و

تایوان به کار رفت. از سال 1960 این چهار کشــــــور به عنوان ببرهاي

آسیاي شرقی شناخته می شوند. تمام ببرها در طول دهه شصــــــت به

نســبت فقیر بودند. به این دلیل، آنها از مزیت رقابتی کار ارزان برخوردار

بودند.

در طول یک دهه اخیر، کشـورهاي شرق آسیا شاهد رشد اقتصـادي بلند

مدت سریعی بوده اند. این کشـــورهاي تازه صنعتی شده در حال تجربه

نرخ رشد سرانه تولید ناخالص ملی حدود 6 تا 7 درصدي هســتند که در

مقایسه با رشد 2 تا 3 درصدي اغلب اقتصادهاي صنعتی بسیار قابل توجه

است. این موفقیت در جنوب شرق آسیا به یک اسطوره و معجزه می ماند.

هیچ گروهی از کشـــورهاي در حال توسعه نتوانســــته اند از نظر رشد

اقتصــادي، کاهش فقر، ادغام در بازارهاي جهانی و افزایش سطح زندگی

به اندازه این کشورها به موفقیت دست یابند.

در اوایل دهه 1950 موفقیت کنونی براي کشورهایی مانند: هنگ کنگ،

کره، سنگاپور و تایوان طی سـی سـال آینده به هیچ وجه قابل پیش بینی

نبود. طی 25 سال گذشـته درآمدهاي سـرانه در این منطقه تقریبا چهار

برابر شده اسـت. طی این دوره، فقر مطلق بطور متوسـط حدود دو سـوم

کاهش یافته، میزان رشــد جمعیت به شــدت پایین آمده و وضـــعیت

بهداشت و درمان و آموزش و پرورش بطور چشمگیري بهبود یافته است.

در این گزارش تالش می شود وضعیت چهار کشور کره جنوبی، سنگاپور،

هنگ کنگ و تایوان که به عنوان ببرهاي آســیا شــناخته می شــوند با

جمهوري اسالمی ایران مقایســـــه شده و در نهایت راه کارهایی جهت

پیشــرفت ایران با استفاده از مقایســـه هاي تجمعی ارائه می شود. این

مقایسه ها در سه بخش شاخص هاي عمومی، شاخص هاي زیرساختی و

شاخص هاي تخصصی علم و فناوري ارائه می شود.

شاخص هاي عمومی

هنگامی که کشورها تصـمیم می گیرند مسـیر رشد آینده خود را ترسیم

نمایند، بررسی شرایط جغرافیایی، جمعیت شناختی و اقتصـادي بسـیار

الزم به نظر می رسد. در زمان مقایسه کشورها نیز الزم است فاکتورهایی

به مانند جمعیت، مسـاحت، قدرت اقتصـادي و ... در این مقایســه مورد

توجه قرار بگیرند. کره جنوبی، سنگاپور، هنگ کنگ و تایوان چهار کشور

نسبتا کوچک در منطقه شرق و جنوب شرقی آسیا هستند. کره جنوبی با

99538 کیلومتر مربع بزرگترین و ســنگاپور با تنها 648 کیلومتر مربع،

کوچکترین کشور عضو ببرهاي آسیا است.

مساحت ایران نیز نزدیک به یک میلیون و ششـصـد هزار کیلیومتر مربع و

حدودا 12 برابر مجموع مســاحت ببرهاي آسیا است. اما چگالی جمعیت

در ببرهاي آسیا بســیار حجیم تر از کشـــور ایران است به گونه اي که با

مساحتی کوچک، جمعیتی بیشتر از ایران را در خود جاي داده اند.

از نظر اقتصادي وضعیت کشورهاي ملقب به ببرهاي آسیا با ایران متفاوت

اسـت. سـنگاپور با 54776 دالر آمریکا و تایوان با 20930 دالر آمریکا، به

ترتیب بیشــترین و کمترین تولید ناخالص داخلی سرانه را دارا هســتند.

ایران نیز با فاصله اي بسـیار زیاد و تولید ناخالص داخلی سرانه 4751 دالر

در انتهاي این رده بندي قرار دارد. ضــمن اینکه تراز تجاري همه ببرهاي

آسیا مثبت ولی تراز تجاري ایران منفی است(جدول 1).

جدول 1: مقایسه اي از شاخص هاي عمومی میان ایران و ببرهاي آسیا

شاخص توسعه انسانی

یکی از شــاخص هایی که به خوبی می تواند وضــعیت عمومی رشـــد و

پیشرفت کشـورها را توصیف نماید، شاخص توسعه انسـانی است. شاخص

توسعه انســانی، شاخصـــی ترکیبی است براي سنجیدن موفقیت در هر

کشــــور، در سه معیار پایه از توسعه انســــانی: زندگی طوالنی و سالم،

دسترسی به دانش و معرفت و سطح زندگی مناسب.

در سـال 1980، برنامه توسـعه سـازمان ملل متحد اولین گزارش توسـعه

انسانی را انتشـار داد. در این گزارش از شاخص هاي جدیدي بنام شاخص

توسعه انسانی استفاده شده بود که به تازگی مورد محاسبه قرار گرفته بود.

فرضیه شاخص توسعه انسـانی بســیار ساده، منطقی و ظریف است و پیام

کلی آن این است که توسعه ملی نبایسـتی صرفاً در قالب درآمد ملی مورد

ارزیابی قرار گیرد، رویه اي که مدتها بدین صورت اعمال میگردیده اسـت،

بلکه در اندازه گیري توسـعه ملی باید امید به زندگی و سـطح سـواد را نیز

مورد توجه اساسی قرار گیرد.

ارزش عددى شاخص توسعه انسـانى بین صفر تا یک است. ارزش شاخص

توسعه انسـانى نشـان می دهد که هر کشـورى چه مقدار از مسـیر خود را

براى رســـیدن به باالترین ارزش ممکن یعنى یک، طى کرده اســــت و

همچنین امکان مقایسه بین کشورها را فراهم مى کند.

در جدول 2، روند 33 ساله اي از این شـاخص ارائه شـده اسـت. این روند

براي ایران و ببرهاي آسیا، روندي صعودي است و حتی رشد ایران سریعتر

نیز بوده است. ولی ببرهاي آسیا در گروه انسـانی بسـیار توسعه یافته قرار

می گیرند و ایران، در گروه انسانی توسعه یافته قرار دارد.

4

شاخص هاي زیرساختی انتشار و دسترسی به فناوري اطالعات و

ارتباطات

درگذشته تمدن هایی که در بسـتري ارتباطی شکل گرفته بودند و داراي

امکانات و پوشش ارتباطی توانمند تر و وسـیع تر بوده اند، سـرزمین هاي

وسیع تري را در گســــــــــتره نفوذ خود قرار داده و در پناه این شیوه

خردمندانه و بدون نیاز به جنگ و کشـــور گشـــایی که همواره نتایج نا

مطلوبی در بر داشـته و دارند، منابع متنوعی را در اختیار گرفته و توسـعه

اي پایدار داشـته اند. امروزه یکی از پیامدهاي مهم و قابل توجه توســعه

فناوري نوین اطالعات و ارتباطات شکل گیري فضـاي جدیدي در بسـتر

اینترنت است که به تعبیر برخی می رود تا عصري با عنوان عصـر مجازي

را خلق کند. در عصـــــــري که فناوري اطالعات و ارتباطات تاثیرات و

تغییرات شگرف ملموس و غیر ملموس بســـیاري را در جوامع و زندگی

بشـري ایجاد نموده است، کشـوري موفق است که بتواند زیرساخت هاي

انتشـــــار و دسترسی به فناوري اطالعات و ارتباطات را بهتر مهیا کند.

ببرهاي آسیا در این زمینه بســیار خوب عمل کرده اند و همانطور که در

،ICT قسـمت اول جدول 3 مشــخص است، در دسترسی و استفاده از

ببرهاي آسیا جزو کشورهاي پیشرو قرار دارند.

همچنین در اســـــــتفاده کنندگان از اینترنت، باالي 70% از مردم این

%8 کشورها کاربران اینترنت هستند و این آمار در کشور کره جنوبی به 5

2% از مردم نیز می رسد. اما وضعیت در ایران کامال متفاوت اسـت. تنها 6

کاربران اینترنت هســتند. این استفاده کم، محدودیت هاي زیادي را در

دیگـر بخش ها فـراهم مـی کند. بخش هایـی مانند تجارت الکتـرونیک،

دولت برخط، خدمات اجتماعی و ... نیز از این درصـــد پایین اســـتفاده

کنندگان اینترنت لطمه می بینند. زیرا در صورت گسترش اینترنت است

که امکان ارائه خدمات در دیگر بخش ها مهیا می شود. دسترسی ایران به

ICT رتبه 71 جهان اســت ولی در اســتفاده از ICT، رتبه 103 جهان

است. این تفاوت در این دو رتبه نشــــان می دهد که علی رغم اینکه در

اختیار تعدادي از ایـرانیان، خدمات ICT قـرار دارد ولـی آنها تمایلـی به

اســتفاده از این خدمات ندارند. به همین علت اســـت که رتبه ایران در

استفاده از ICT به مراتب بدتر از دسـترسـی به ICT اسـت.با مراجعه به

3 مشــاهده می شود که این تفاوت معنادار در کشـــورهاي کره جدول

جنوبی و سنگاپور وجود ندارد یعنی کسـانی که دسترسی به ICT دارند،

از این خدمات استفاده نیز می کنند ولی وضـعیت در تایوان شـبیه ایران

است. و تفاوت در دسترسی و استفاده از خدمات ICT وجود دارد.

جدول 2: روند 33 ساله اي از شاخص توسعه انسانی

(United Nation Development Programme, 2014)

شاخص هاي زیرساختی

جهت رشد و توسعه اقتصـادي در هر کشــوري، مجموعه اي از عوامل نیاز

است. این عوامل در ارتباط با هم می توانند تضــمین کننده توسعه و رشد

اقتصـادي کشـورها باشند. شایان توجه است که این ارتباط در بسـتري از

زیرساخت هاي توسعه فناوري شکل می گیرند.

زیرساخت هاي هر کشوري را می توان در سه بخش کلی مورد بررسی قرار

داد. در بخش اول زیرساخت هاي انتشــار و دسترسی به فناوري مورد نظر

می باشـد. براي مثال، می توان به شـاخص هایی به مانند دســترســی به

ICT، دولت برخط و آمادگی فناوري اشـــاره کرد. در بخش دوم، مهارت

هاي انسانی مورد توجه می باشد. آموزش ابتدایی و تکمیلی و فعالیت هاي

تحقیق و توسعه نمونه هایی از این شاخص ها می باشند.

بیشـتر توجه بخش سوم به شاخص هاي محیط کالن اقتصـادي و فناوري

می باشـد. شـاخص هایی به مانند زیرسـاخت هاي فیزیکی و نهادي براي

رقابت پذیري، اثربخشـی دولت و یا مجموعه شاخص هاي انجام کســب و

کار که در جدول 4 مشــــخص شده است، می توانند نمونه اي از شاخص

هاي محیط کالن اقتصادي و فناوري باشند.

جدول 3: مقایسه اي از شاخص هاي زیرساختی میان ایران و ببرهاي آسیا

5

شاخص هاي زیرساختی مهارت هاي انسانی

زیرساخت مهارت انســانی به طور قطعی یکی از مهمترین عوامل توسعه

هر کشـــوري می باشد. توجه به سرمایه انســـانی یکی از اصول اساسی

توسـعه پایدار می باشـد و سـیاسـت گذاران باید در توسـعه مهارت هاي

انســـانی تاکید ویژه داشته باشند. در قســـمت دوم جدول 3، چهار زیر

شاخص براي این شاخص در نظر گرفته شده اسـت. در آموزش ابتدایی و

بهداشت، سنگاپور بهترین عملکرد را داشـته اسـت و در رتبه سـه جهانی

قرار دارد. پس از ســـنگاپور، به ترتیب تایوان در رتبه 13، کره رتبه 27 و

هنگ کنگ 32 جهانی قرار دارند. ایران نیـز در رتبه 52 قـرار دارد. علـی

رغم اینکه ایران داراي رتبه متوســطی اســت ولی اختالف آن با ببرهاي

آسیا قابل توجه است. در تحصیالت تکمیلی به مراتب وضعیت براي ایران

بدتر است. ببرهاي آسیا تقریبا داراي همان عملکردي در تحصـــــیالت

تکمیلی هستند که در تحصیالت ابتدایی، ولی ایران سقوطی 26 رتبه اي

داشته است و نشـان می دهد سیاست گذاران ایران نتوانسـته اند کمیت

فارغ التحصیالن تحصیالت تکمیلی را متناسب با نرخ جهانی رشد دهند.

در نســبت صرف شده از GDP براي آموزش و پرورش، 5 کشــور مورد

مطالعه عملکرد خوبی نداشته اند و نشان می دهد بودجه هاي کشورهاي

مدنظر در آموزش و پرورش با اسـتاندارد هاي جهانی فاصــله دارد ولی با

توجه به رتبه ببرهاي آسیا در تحصــــیالت مقدماتی و تکمیلی، کارایی

همان بودجه هاي اندك در آن کشورها قابل تحسین است ولی رتبه ایران

نشـــــان می دهد همان بودجه اندك نیز از کارایی الزم برخوردار نبوده

است. این عدم کارایی به بودجه ها خالصه نمی شود و کارایی بازار نیروي

کار ایران نیز در رتبه نازل 142 جهانی قرار دارد. کره جنوبی نیز وضعیت

مطلوبی ندارد و با رتبه 86 در میانه کشــورها قرار دارد ولی هنگ کنگ و

سنگاپور کارایی بسیار باالیی دارند و داراي کاراترین بازارهاي کار جهانی

هستند.

شاخص هاي زیرساختی محیط کالن اقتصاد و فناوري

بهبود محیط کسـب و کار، گامی اساسی در جهت توسعه سرمایه گذاري

بخش خصوصی، تولید و سطح اشتغال در کشـور محسـوب می شود و از

طریق فراهم کردن شرایط رقابت پذیري و بسترسازي مناسب براي ورود

موثر بخش خصوصی، نقش تعیین کننده اي در رشد و توسعه اقتصـادي

کشور ایفا می کند. این شاخص ها بر توصیف شرایط اقتصاد کالن، اصالح

سیاستهاي رقابتی، تبیین قوانین و استانداردها، آموزش و زیرسـاختهاي

آموزشــــی پایه، ایجاد و تقویت روابط بین نهادي، توســـــعه فرهنگ

کارآفرینی، اصالح و تقویت نظام مالکیت فکري و دیگر عوامل زیرساختی

و محیطی تمرکز دارد. با توجه به قسمت سوم جدول 3، پرواضح است که

عملکرد ایران در شاخص هاي زیرساختی محیط کالن اقتصــــــادي و

فناوري و در مقایسه با ببرهاي آسیا، عملکرد خوبی نیست. عمده وظایف

تسـهیل شرایط زیرساختی محیط کالن بر عهده دولت است و رتبه ایران

در اکثر این شاخص ها در بین کشورهاي جهان باالي 100 است.

سـاده ترین نتیجه اي که می توان از این رتبه ها گرفت، عملکرد ضـعیف

دولت ایران در مهیا کردن شرایطی براي فعالیت هاي اقتصادي است.

شاخص سهولت کسب و کار

یکی از شاخص هایی که می تواند توصیف کننده شرایط زیرسـاخت کالن

وضعیت علم و فناوري باشد، شاخص سهولت کسب و کار است.

شاخص سهولت کســــــــب و کار بانک جهانی، قوانین و مقرراتی را که

مستقیما بر انجام کسب و کار و رشد اقتصـادي کشـورها موثرند، معرفی و

بررسی کرده و بر اساس آن 189 کشــور جهان را رتبه بندي می کند. این

شاخص از 10 زیرشاخص شروع کســـــــــب و کار، سهولت اخذ مجوز،

دسترسی به برق، ثبت مالکیت، اخذ اعتبارات، حمایت از سـرمایه گذاران

خرد، تجارت فرامرزي، سهولت اجراي قراردادها و ورشکستگی و پرداخت

دیون تشکیل شده است.

جایگاه ایران در شاخص ترکیبی سهولت کســـب و کار رتبه 130 است و

کشــور نســبت به سال 2014 دو پله صعود کرده است. بهترین وضعیت

زیرشاخص هاي ایران در سال 2015 میالدي مربوط به زیرشاخص شروع

کسب و کار است که رتبه 62 و امتیاز 89.37 را کسب نموده است. بدترین

رتبه ایران نیز مربوط به زیرشاخص شرایط و مقررات اخد مجوز سـاخت و

ساز است که رتبه 172 و امتیاز 49.72 را به خود اختصاص داده است.

در سال 2015، رتبه کشور کره جنوبی در شاخص ترکیبی سهولت کسب

و کار 5 بوده است. هنگ کنگ در جایگاه سوم این شاخص قرار دارد. رتبه

تایوان 19 و سنگاپور با رتبه 1، در صدر کشـــــورهاي جهان در شاخص

سهولت کســـــب و کار قرار دارد. پرواضح است که ایران در این شاخص،

فاصله زیادي با ببرهاي آسیا دارد.

گزارش بانک جهانی از وضعیت محیط کسـب و کار ایران در سال 2015،

یکی از مالك هاي توصیفی محیط زیرساختی ایران است. در سال 2015،

ایران با 2 پله صعود رتبه در بین 189 کشـــور مورد بررسی، به رتبه 130

رسیده است. بر اساس گزارش هاي بانک جهانی، رتبه و وضعیت فضـــاي

کســــــب و کار ایران فاصله زیادي با وضعیت ببرهاي آسیا براي ورود به

بازارهاي رقابت جهانی را نشـــان می دهد. با وجود این که گام هاي اولیه

جهت اصالح وضعیت فضاي کسب و کار در کشـور برداشته شده است، اما

این اقدامات با توجه به اهداف چشم انداز و وضعیت نامناسب کنونی بسیار

ناچیز بوده است.

عوامل نشـان دهنده وضعیت فضـاي کســب و کار نوعا ماهیتی دارند که

اصالح آنها نه تنها نیازمند برنامه ریزي و تالش مجدانه سیاسـت گذاران و

متولیان اقتصاد کشور است، بلکه اغلب در کوتاه مدت تحقق نمی یابد. این

امر به ویژه در مورد شـاخص هایی که به زیرسـاخت ها یا اخالق تجاري یا

باورهاي فرهنگی مربوط می شوند مصداق دارد. لذا بهبود فضاي کسـب و

کار در کشور نیازمند یک برنامه ریزي بلند مدت است. همچنین از دیدگاه

بانک جهانــی، محدودیت هاي ایــران بــراي ارتقاي رتبه در هــر یک از

زیرشاخص ها، مشتمل بر موارد زیر می باشد.

د... رادامھ دا

6

نیروهاي پیشران

مطالعه نیروهاي پیشــــــران، شامل بررسی برهم کنش عوامل مؤثر و

کلیدي در محیط تعاملی سازمان است. نیروهاي پیشـران نمایانگر نحوه

در همکنش عوامل بوده و نشــــان دهندة پیامد نهایی نیز هســــتند.

سازمانها، اغلب کنترل کمتري بر نیروهاي پیشــــران دارند و تنها اهرم

موثري که براي برخورد با آنها در اختیار دارند، شناسـایی و فهم تاثیرات

آنهاست. دراین بخش به صـورت خالصـه تعدادي از مهمترین نیروهاي

پیشران تعیین کنندة آینده سازمان ها آورده شده است.

براي درك بهتر نیروهاي پیشــران، از استعاره کوه یخ استفاده می شود.

در این استعاره نوك کوه یخ که بیرون از آب است،رویدادها و حوادثی به

شـمار می آید که در دنیـاي اطراف رخ می دهد. قسـمت میانی کوه یخ،

روندها و الگوهاي تغییرات اســـت که با کمی دقت و نگاه به عمق، قابل

شناسایی است. اما قسـمت عمیق تر کوه، استعاره از نیروهاي پیشـرانی

است که براي شناسایی آنها باید بســـــیار عمیق تر فکر کرده، ساختار

سیســـتمی تغییرات را درك کرد. پایش محیطی و شبیه سازي عاملی

اکوسیســــتم در سازمان و تحلیل روند به دلیل تعدد وجود بازیگران و

عوامل مختلف در اکوسیســتم سازمان، این اکوسیســتم از پویایی ها و

پیچیدگی هاي زیادي برخوردار اسـت؛ از این رو ســناریوهایی که براي

آینده این حوزه تدوین و نگاشته شده اند، بسیار گسـترده بوده و قابلیت

شرح و بســـــط آنها حد و مرزي نداشته و تنها عامل تعیین کننده مرز

تفصیل سناریوهاي مذکور قابلیت و توانمندي دانشـی فرد/افرادي است

که به نوعی با این ســناریوها ســر و کار دارند. به بیان دیگر هر فردي با

توجه به میزان و سطح دانشـــی و مهارتی که دارد میتواند ارتباط میان

عوامل مطرح در سناریوها را تحلیل و تفصــــــیل نموده و بر اساس آن

استراتژي ها و برنامه هاي خود را تدوین نماید.

رویکرد پویایی سیســـتم روشی براي تجزیه و تحلیل، حل مســــاله و

شبیه سازي سیســـــــتم است که در دهه 1960 توسط «فارستر» در

دانشــگاه ام.آي.تی توسعه یافت. روش پویایی سیســتم روشی مناسب

براي تجزیه و تحلیل اجزاي سیســتم هایی است که داراي روابط علی و

معلولی هسـتند. این تکنیک براي بیان روابط علی و معلولی سیسـتم از

حلقه هاي بازخوري استفاده می نماید.

مطالعه تطبیقی ابعاد تغییرات و عدم قطعیتهاي شناسایی شده سناریوهاي جهانی در سازمان

صفورا یزدچی ، دانشجوي دکتري آینده پژوهی

در سازمان ها ، همواره تغییرات وجود داشته است، اما تغییراتی که در حال حاضر سازمان ها را تحت تاثیر خود قرار داده است، بســـــــیار بنیادین بوده و سبب

تعریف جدیدي از این حوزه شـده اســت. همگرایی فناوري هاي مختلف از جمله IT با این حوزه، تغییرات در رفتار کاربران، ورود بازیگران جدید، ســیاســت هاي

دولتها و شرکتها، تکامل ابزارها و تجهیزات ارتباطاتی، انفجار اطالعات و دیجیتالیزه شدن در حال زیرورو کردن سازمان ها هســـــــــتند؛ گویی سازمان ها در حال

دگرگونی به یک پیکره جدید است.

«نیروهاي پیشران، در نیروهاي بنیادینی هستند که زمینه تحقق الگوهاي مختلف رویدادها را فراهم کرده، آینده یک سازمان را شکل میدهند. نیروهاي پیشـران

. علت رخ دادن رویدادهاي مختلف هستند»

فارستر معتقد است که هر سیستم پویا که در طول زمان دگرگون میشود،

داراي یک ساختار سلسله مراتبی چهارگانه است :

- مرز بسته

- حلقه هاي بازخوران

- متغیرهاي سطح یا حالت

- متغیرهاي نرخ

شکل 1:ساختار سلسله مراتبی یک سیستم پویا

به طور کلی دو نوع نمودار در اینگونه از سیســــــــتم ها وجود دارند که

عبارتنداز نمودارهاي علی- معلولی و نمودار جریان. نمودار علـی- معلولـی

نموداري است که روابط بین متغیرهاي سیستم را نشان میدهد. با این ابزار

مدل هاي ذهنی افراد ساده تر به تصـویر کشــیده می شود. در این نمودار

بین هر دو عنصــر (علت و معلول) یک فلش رابط وجود دارد که جهت آن

بیانگر تاثیر علت بر معلول است.

شکل 2: نمودار علی- معلولی در پویایی سیستم

نمودار جریان نمایانگر نحوه تعامل بین متغیرهاي یک سیستم با هم است.

در این نمودار، متغیرها به سـه دسـته اصـلی متغیرهاي حالت، متغیرهاي

نرخ و متغیرهاي کمکی تقسـیم میشــوند. متغیر حالت، متغیري است که

بیانگر حالت سیســــتم است؛ این متغیر در هر مقطع زمانی، داراي مقدار

است. متغیر نرخ، نرخ کاهش یا افزایش متغیر حالت را بیان میکند.

7

از این رو در این بخش سعی بر آن است که پس از مرور مختصـــــري بر

رویکرد پویایی هاي سیســـــــتم، و ارائه سناریوهاي تدوین شده براي

سازمان، سیسـتم پویاي سناریوها به طور کلی طراحی شود و سپس این

سیستم براي هر یک از سناریوهاي چهارگانه به طور مجزا طراحی گردد.

در نهایت تحلیل مدل هاي طراحی شـده و نحوه اثرگذاري آنها بر تعمیق

و تدقیق سـناریوها ارائه خواهد شـد. شــکل زیر فرآیند ارائه بخش هاي

مختلف مطالعه را نشان میدهد.

شکل 5:مراحل تدوین سناریوها

بروز تحوالت در جامعه بشـــــــــري قولی است که جملگی برآنند؛ اما

دانشـــمندان رشته پویایی سیســــتم معتقدند که این تحوالت داراي

قانونمندي هایی هستند که میتوان آنها را شناخت و بر اساس آن مسـیر

تحوالت را به جهت مطلوب سوق داد. در غیر این صـورت بدون شـناخت

قانونمندي هاي حاکم بر یک پدیده، ورود در عرصـــــه کار و مدیریت و

سیاستگذاري و به طور کلی اتخاذ هر نوع تصـــمیم در مورد آینده تیري

است که در تاریکی رها می شود. رویکرد پویایی سیســتم برآن است که

ابزارهاي الزم براي کشـــف این قانونمندي ها را در اختیار تحلیلگر قرار

دهد. متدولوژي پویایی سیســتم نه تنها داعیه شناخت قانونمندي هاي

حاکم بر تحوالت عالم را دارد، بلکه با استفاده از ابزار شبیه سـازي، امکان

سـاختن مدلی از پدیده هاي واقعی را فراهم می آورد که تا حدود زیادي

داراي ویژگیهاي پدیده در عالم واقع اسـت. در این تحقیق براي مطالعه و

تجزیه و تحلیل سیستم از نرم افزار ونسیم استفاده شده است.

ونسیم یک ابزار شبیه سازي دیداري براي سیستمهاي پویا است که ما را

قادر به مفهوم سازي، مستندکردن، شبیه سازي و تجزیه و تحلیل و بهینه

کردن این مدلها میکند. این نرم افزار یک محیط مناسب فراهم میکند تا

بتوان با اسـتفاده از ابزارهاي آن مدلهاي شـبیه ســازي را با اســتفاده از

نمودارهایی چون نمودار جریان و نمودار حلقه علی به راحتی ترســــیم

نمود. براي سـاختن یک مدل شــبیهســازي با اســتفاده از کمان هایی

متغیرها به هم متصل میشـوند تا روابط آنها نشـان داده شود. سپس این

اطالعات را با استفاده از روابط ریاضی براي نرم افزار مشـخص میگردد تا

مدل براي شـبیه سـازي کامل شـود. در طول فرآیند ســاختن مدل نیز

ابزارهایی وجود دارد که به ما اجازه میدهد تا ســــاختار مدل را تجزیه و

تحلیل شـود، انجام این کار براي درك نواقص و خطاها ضـروري اســت.

ابزارهایی چون Loops و Causes trees که حلقه هاي علـی به

وجود آمده براي یک متغیر را براي ما مشـــــــخص میکنند و یا نمودار

درختی عوامل تأثیرگذار بر روي یک متغیر را مشخص میکنند.

ادامه دارد...

متغیرهاي کمکی نیز متغیرهایی هســتند که خارج از سیســتم مورد

مطالعه است اما بر روابط درون سیســتم تاثیرگذارند و در عین حال از

سیستم موجود تاثیر نمی پذیرند

شکل 3: نمودار جریان در پویایی سیستم

مهمترین نکته اي که در مورد رویکرد پویایی هاي سیسـتم باید در نظر

داشت این است که مطالعات پویایی سیستم «مساله گرا» هسـتند و نه

«سیستم گرا». بدین معنا که نقطه آغاز طراحی چنین سیسـتمی طرح

یک مسـئله یا تبیین یک هدف مشـخص است. شکل زیر خالصه اي از

تاریخچه، مزایا و روش شناسی پویایی هاي سیســـتم را به تصــــویر

می کشد:

شکل 4: خالصه اي از ماهیت پویایی هاي سیستم

از طرف دیگر به دلیل ماهیت روایت گونه سناریوها، تشـخیص و تحلیل

نحوه ارتباط و تعامل عوامل مطرح در ســناریوها در یک نگاه دشـــوار

خواهد بود و حتی در سیســـتم هاي پیچیده اي که عوامل متعددي را

دربردارد، تشـــخیص این روابط با خطاي زیادي صورت می گیرد و به

دنبال آن اسـتراتژي ها و سـیاسـت هاي نادرسـتی ممکن اسـت اتخاذ

گردد و این امري چالش برانگیز در تحلیل سناریوها خواهد بود.

رویکرد پویایی هاي سیســتم، میتواند در راستاي پاسخ به چالش فوق

موثر واقع گردد؛ چرا که این رویکرد امکان ایجاد تصـویرهاي مقطعی و

کلی از یک سیسـتم پویا که داراي عوامل متعدد با روابط پیچیده است،

فراهم می آورد. بدین ترتیب میتوان با یک نگاه اوال عوامل مهم سیستم

را تشخصـی داده و ثانیا متوجه روابط میان آن عوامل شد و به دنبال آن

از میزان خطاهاي ممکن در تبیین و تحلیل سیســـــــــتم کاست و

استراتژي ها و برنامه هاي صحیح تري را تدوین نمود. باید اشـاره شـود

که رویکرد پویایی هاي سیستم به دلیل تصویر مشخصی که از تعامالت

در یک سیستم ایجاد می کند، می تواند در تکمیل و تدقیق سناریوهاي

8

پس نگري یک ابزار اساسی براي برنامه ریزي شهري، تصـویر آینده هاي

شهرها، مدیریت منابع از قبیل آب و انرژي، توسعه حمل و نقل و بررسـی

مســـــائل پایداري است مانند هر روش دیگر در آینده پژوهی، چندین

رویکرد نسبت به پس نگري وجود دارد. برخی آشکارا هنجاري، هدفگرا و

(The مقصدگرا هستند. یک روشِ بخصـوص، مشـهور به گام طبیعی

(Natural Stepبا هدف مقابله با پیچیدگی توســــعه تکنیک ها

براي حفاظت از گونه هاي جانوري و گیاهی و زیســت بوم هاست، که به

طور گســترده اي در سوئد و کانادا مورد استفاده قرار گرفته است. روش

دیگر، به نام STD برگرفته از نام برنامه دولتی هلند براي توســعه پایدار

(Sustainable Technology Development) فناوري

است، که در همان جا ایجاد شده، و مشارکت گسـترده ذي نفعان را در بر

می گیرد، بر خالقیت به منظور ترد و کنار گذاشـــــتن باورها و مفاهیم

مرســوم تاکید می کند و در افق هاي زمانی 50 ســـال آتی و پس از آن

کاوش می نماید. اما تمام روش هاي پس نگري از یک شـــــــیوه عمل

استاندارد پیروي می کنند که شامل 5 مرحله اسـت: (1) تنظیم دسـتور

(3 2) ساخت چشـم اندازهاي آینده پایدار؛ ( کار و شناسایی ذي نفعان؛ (

4) توسعه، تجزیه و تحلیل و تعریف پشـتیبانی و دستور کار پس نگري؛ (

(اقدام)؛ (5) تعهد جمعی به تغییر.

پس نگري در آینده پژوهی

هر فعالیت پس نگري ِ معنادار باید شــامل دامنه وســیعی از ذي نفعان

باشد. در مورد موسســـات، دامنه کاملی از کارکنان، از باال تا پایین، باید

درگیر باشـند. اجتماعات و شـهرها باید بازیگرانی از گروه هاي اجتماعی

مختلف و نیز دولت، شـــــــــــرکت ها، گروه هاي عالقه مند عمومی،

کارشناسان و دانشگاهیان را در بربگیرد و همه در حال توسعه یک چشم

انداز مشـــترك و انجام برنامه ریزي معکوس باشند. براي مثال یک پس

نگري که در گوتنبرگ سوئد برگزار شد، اکثر موسســـــات شهر، شامل

دانشـــگاه، شرکت هاي خدماتی، شرکت هاي منطقه اي و وابســـته به

شهرداري و نیز شهروندان شهر را در برگرفت. به عالوه، باید دستور کاري

روشن براي فعالیت وجود داشته باشد: به چه می نگرد؟

پروژه گوتنبرگ، 2050که هدف آن تبدیل گوتنبرگ به یک شـهر پایدار

اســــت، طراحی شــــهري، مواد غذایی، بازیافت، حمل و نقل و انرژي

خورشیدي را در نظر گرفت و برنامه هاي بلند مدت پیچیده براي هر یک

از آن ها ایجاد کرد. اما پس نگري الزم نیســـت چنان پیچیده باشد، می

تواند توسـط اجتماعات کوچک نیز، به همان اندازه موثر، انجام گیرد و بر

. جزئیات دقیقی چون شــغل و نوزایی یک حوزه محلی متمرکز باشـــد

همچنین این نکته را نباید از خاطر دور داشـت که اگر چه مرسـوم اسـت

که شیوه عمل به عنوان مراحل خطی متمایز توصـیف شـود، این فرآیند

می تواند تکرار شونده باشد. ممکن است بازگشــت به چشــم اندازها به

منظور اصالح آن ها، یا بازگشت به مرحله پس نگري براي توسعه بیشـتر

ضروري شود. برخی ذي نفعان ممکن است از فرآیند خارج و برخی دیگر

وارد شوند.

پیش از آنکه به آینده مطلوب و دلخواه خود نقل مکان کنید، الزم است

ایده مناسبی از آینده واقعی مطلوب خود داشته باشید. به عبارت دیگر،

نیاز دارید یک چشـم انداز از آینده خود داشته باشید. اغلب ما چشــم

اندازي از جامعه آینده داریم. اگـرچه تعداد کمـی از ما واقعا آن را بیان

می کنیم یا به طور جدي در مورد آن فکر می کنیم. بســــــــیاري از

موسسـات و شرکت ها یک چشـم انداز (Vision) از کسـب و کار

خود دارند، اما این چشـــم اندازها محدود به پروژه هاي آینده و تولید

محصوالت جدید آنهاست.

در آینده پژوهی، چشـــــم انداز نقش خاصی در یک روش به نام پس

نگري (Backcasting) ایفا مـی کند. هدف از پس نگـري آماده

ساختن سیاستگذاران و عموم عالقه مندان به تصــاویر آینده به عنوان

یک زمینه براي تصـــمیمات و شکل دادن به آرا است، به این امید که

دانش جدید و ایده هاي جدید ممکن است منجر به شناسایی برخی از

آراء کامال جدید شــــــود. برخالف پیش بینی، که روندها را تجزیه و

تحلیل می کند و به آینده پیش رو می نگرد، پس نگري چشم اندازهاي

آینده هنجاري را به منظور تهیه استراژي بکار می برد. تشــــــخیص

تمایزات میان پیش بینی و پس نگري حائز اهمیت است: پس نگري در

یک بافتار اکتشـــــافی تنظیم می شود، در حالیکه پیش بینی در یک

بافتار اسـتداللی. پس نگري بواســطه هدف و غایت شــکل گرفته، در

حالیکه پیش بینی بر اساس روابط علی و معلولی. اصول اسـاسـی پس

نگري عدم قطعیت و عدم تعین هسـتند در حالیکه در مورد پیش بینی

آن ها جبرگرایی و پیشگویی پذیري هسـتند. بدین ترتیب، پس نگري

راه را براي دور شـدن از روندهاي جاري و ایجاد آینده هاي مطلوبی که

اساسا متفاوت از وضعیت موجود هســتند، باز می گذارد. پس نگري به

طرز خاصی سودمند اسـت و خود به خود زمانی رخ می دهد که تحلیل

روند و پیش بینی هاي بلند مدت حاکی از اهداف و مقاصدي هســتند

که نمی توانند با زمانِ مصرح مطابق باشند و نیاز به راه حل هایی است

که در حقیقت روندها را بشکنند.

روش پس نگري در آینده پژوهی

تهیه و تنظیم:محسن طاهري دمنه

9

نظریه اي که رفتار سیسـتمهاي دینامیکی (یعنی سیسـتمهایی

که وضعیت آنها در طول زمان متغیر و متحول اسـت) را توصـیف

می کند که ممکن است نسبت به شرایط ابتدایی که در آن شکل

گرفته اند، حسـاسیت ویژه اي داشته باشند. این نظریه به صورت

متداول به اثر پروانه اي اشاره دارد.

نکته:

این نظریه از مطالعه سامانه هاي پویا، ریاضیات(به ویژه هندسـه

برخالی)، و فیزیک کوانتومی نشات گرفته است. این نظریه بر این

باور است که بسیاري از پدیده ها ذاتا غیرقابل پیش بینی هستند.

هندسه برخالی وسیله و مفهومی نوین اسـت که امکان توصـیف

ریخت هاي طبیعی را میسر کرده است.

اشکال هندسه طبیعی همچون کرات آسـمانی و درخت کاج را به

آسانی می توان به کره و مخروط توصیف کرد ولی بسـیاري دیگر

از اشکال طبیعی به اندازه اي پیچیده هسـتند که حتی با ترکیبی

از اشکال هندسی قابل توصیف دقیق نیسـتند و توصیف آنها تنها

توسط هندسه برخالی ممکن اسـت. این مفهوم اولین بار توسـط

مندل بروت در سال 1980 طرح گردید.

این نظریه اســتعاره هاي جدیدي همچون دوشـــاخگی را براي

توصــــیف تغییرات دینامیک به کار می گیرد. این نظریه بر عدم

قطعیت و پتانســیل خالق در تغییر اغتشــاش تاکید می ورزد و

براي توصیف «تغییر فاز» ناگهانی از حالتی به حالت دیگر، از واژه

«فاجعه» استفاده می کند.

Complex Systems

سیستمهاي پیچیده

سیســتمهایی که متشــکل از اجزاي متعامل متراکم و متعددي

هســــــتند که کالن رفتارهاي ناگهان ظهوري را به نمایش می

گذارند و به طور پویایی با زمینه ها و بســــترهاي وسیعتر شکل

دهنده خود، تعامل می کنند.

نکته:

در بستر آینده پژوهی، سیستمهاي پیچیده از قبیل سیسـتمهاي

اجتماعی، اقتصـادي و طبیعی از طریق کالن رفتارهایی شناخته

می شوند که از تعامالت خرد و جزئی، بازخوردهایی که از سطوح

مختلف سیسـتم گرفته می شوند، حسـاسیت نســبت به شرایط

ابتداي شکل گیري، و سازگاري و تحول در تعامل با بســتري که

سیستم در آن شکل گرفته است، نشات می گیرند.

آینده نگاري به نیاز برنامه ریزي براي سیسـتمهاي پیچیده پاسخ

می دهد. سیســـتمهاي پیچیده اي که رفتارهاي آینده آنها نمی

توانند قابل پیش بینی باشــــــــند، اما باید با توجه به حالتها و

پیشرفتهاي بالقوه آینده، مورد تحقیق و بررسی قرار گیرند.

Chaos Theory

نظریه آشوب، تئوري نظم در بی نظمی

10

اجازه دهید هرکدام از این ویژگیها را به صورتمختصر شرح دهیم:

خالقیت به ترکیب تفکر اصیل و تخیلی اشاره دارد و اغلب توسـط

هنرمندان یا استادان فناوري مطرح میشــــــــــود. این روشها تا

حدزیادي به قدرت ابداع و نبوغ افراد بســـــــــیار ماهر هم چون

نویســـندگان داستانهاي علمی تخیلی یا الهام برآمده از گروه هاي

افرادشرکت کننده در جلسات طوفان فکري بستگی دارند.

توان کارشناسی و تخصــص به مهارتها و دانش افراد در یک حوزه

یا موضوع خاص اشاره دارد و اغلب براي پشـتیبانی از تصــمیمات

باالبه پایین مورداستفاده قرار میگیرد و مشــــــاوره و توصیه ارائه

میکند. این روشـها به دانش ضـمنی افراد با دسـترسـی مطلوب به

اطالعات مرتبط یا دانش گردآوري شــده ناشــی از چندین ســال

تجربه کاري در یک حوزه خاص اتکا دارند. توان کارشـــناســـی و

تخصص اغلب امکان درك کل نگرتر و جامعتر نظریه ها، فرضیه ها و

مشاهدات یک مطالعه را فراهم میسازد.

تعامل به این امر میپردازد که با وجود هم افزایی توانهاي کارشناسی

که اغلب دستاوردهاي قابل مالحظه اي به همراه می آورد امابحث و

چالش حوزه هاي تخصـصـی دیگر (درواقع دیدگاههاي ذینفعان غیر

کارشناس) نیز دسـتاوردهاي عظیمی پدید می آورد. (پایین به باال)

توجه به این نکته اهمیت دارد که این روشـها صــرفاً به شــواهد و

توان کارشناسی و تخصص وابسته نیستند.

شواهد به این امر اشاره دارند که تالش براي شرح و/یا پیشـنگري

پدیده اي خاص با پشـــــتیبانی مســـــتندسازي قابل اتکا و ابزار

تحلیل،مثالً، آمار و انواع خاص نشـــــــانگرهاي سنجش و ارزیابی

اهمیت دارد. این فعالیتها به خصــــوص براي درك وضعیت واقعی

توسعه موضوع تحقیق مفید هستند.

ویژگیهاي فوق اجزاي سازنده الماس آینده نگاري شکل زیر هستند

که در این مقاله براي برجســـته سازي روشهاي مورداستفاده دراین

نگاشت انطباق یافته اند.

مقدمه

این مقاله برگرفته از مقاله رافائل پوپر در سال 2008 نگاشته شده است،

این تحقیق در آغاز مبتنـــی بـــر نمونه اي حاوي 886 مطالعهآینده

نگاري اســـت که 36 مورد داراي دید کلی به اروپا، آفریقا یا آســـیا

هســــتند و درنتیجه مطالعات فراملی هســـــتند و 850 مورد به

کشـــورهایی خاص ارتباط دارند و شامل ترکیبی از تجربه هاي فرو

ملی، ملی و فراملی هستند.

بیان خالصـه دسـتاوردهاي این تحقیق با بیان دو ویژگی در مورد روشـها

آغاز میشود:

رویکرد تحقیق:

با در نظر گرفتن رویکرد روشهاي تحقیق، روشـها را میتوان به کیفی،

کمی یا نیمه کمی تقسیم کرد:

- روشهاي کیفی: این روشها به طور کلی معناي رویدادها و درك ها را

فراهم می آورند. این تعابیر و تفاســــیر مبتنی بر ذهنیت یاخالقیت

هســــتند که اغلب اثبات آنها دشوار است و مثالً میتوان به عقاید،

قضـــاوتها، باورها، نگرشها و غیره اشاره کرد. در این حوزه پژوهش 15

روش کیفی شــناســایی شــده اند: پس نگري، طوفان فکري، پانلهاي

شــهروندان، پویش محیطی، مقاله ها، پانل هاي خبرگان، کارگاه هاي

آینده پژوهی، بازي، مصـــاحبه ها، مرور منابع، تحلیل ریخت شناسی،

پرسشنامه ها/پیمایش ها، درختهاي ارتباطات، سناریوها و تحلیل سوات

SWOT- روشهاي کمی به طور کلی به سـنجش معیارها و به کارگیري تحلیلهاي

آماري، با استفاده یا خلق حداقل در حوزه نظري داده قابل اتکا و ارزشمند

هم چون نشانگرهاي اجتماعی اقتصادي میپردازند. این نگاشت سه روش

کمی را در نظر گرفت: کتابسـنجی، مدلســازي، شبیه سازي و برون یابی

. روند/ کالن روندها (یا صرفاً برون یابی)

- روشهاي نیمه کمی در اصل روشهایی هسـتند که از اصول ریاضی براي

کمی سازي مسائل ذهنی، قضاوتهاي منطقی و دیدگاه هاي کارشناسان و

مفسـران یعنی وزن دهی عقاید و احتماالت استفاده میکنند. این نگاشت

از شـــــش روش این گروه اســـــتفاده کرده اســــــت: تحلیل تأثیر

متقابل/ســـــــاختاري، دلفی، فناوري هاي کلیدي، تحلیل چندمعیاره،

نگاشت ذینفع و ره نگاري (فناوري).

توانمندي ها:

ویژگی دوم به توانمندیهاي روشـها، به عبارت دیگر، توانایی گردآوري

یا پردازش اطالعات بر اسـاس شــواهد، توان کارشــناســی،تعامل یا

خالقیت اشاره دارد.

الماس آینده نگاري پوپرترجمه: مسعود منزوي، موسسه تحقیقات دفاعی مرکزآینده پژوهی

11

پس از توصـیف ویژگیهاي روشـهاي آینده نگاري و عناصــر فرآیند آن،

اکنون زمان طرح پرسش اصـلی این مقاله اسـت: روشـهاي آینده نگاري

چگونه انتخاب میشـوند؟ در ابتدا نتایج داده بســامد پایه به کارگیري

25 روش آینده نگاري در 886 مورد ارائه میشــــود. در شکل سه،

شمار دفعات به کارگیري هر روش در پرانتز مقابل آن نوشـته شـده

است.

این اطالعات میتواند پرسش دیگري را مطرح سازد: در یک مطالعه

آینده نگاري به طور متوسط از چند روش استفاده میشود؟شکل چهار

نشـان میدهد که به طور متوسط از پنج یا شش روش در هر ابتکار

استفاده میشــود. تنوع به کارگیري روشها باال است و میتوان نتیجه

گرفت که تنوع روشها مورداستفاده باال اسـت؛ اما نمیتوان این اعداد

را مســــلم فرض کرد. همانگونه که پیش از این ذکرشده، فعالیتهاي

آینده نگاري از روشـهاي مختلف در طرحهاي روش شــناختی خود

استفاده میکنند.

12

برخی از فروشگاههاي زنجیرهاي صنایع غذایی تا 50% تخفیف میدهند

که واقعاً عجیب به نظر میرسـد. این الگوهاي قیمتگذاري در هر صـنعتی

در حال تغییر میباشــد. رصــد این وقایع با روش پویش محیطی و خلق

ایدههاي جدید با روشهاي مشـارکتی و روش سناریوپردازي بسـیار به

شما کمک میکند.

روشهاي نوین تبلیغاتی:

روشهاي نوین تبلیغاتی در نرم افزارهاي موبایل مانند تلگرام یا وایبر یا باد

صبا شکل گرفتهاند و روشهاي ظریفی در حوزه بازاریابی محتوي در حال

تغییر سطح اعتماد مردم نسـبت به منتشــرات و اخبار میباشد و رپورتاژ

آگهیها دارد اخبار اصلی را بی حیثیت میکنند.

توسعه اینترنت بر بســـــتر موبایل و به شکل همراه و افزایش سرعت در

ادارات باعث شده است که روشـهاي جدید بازاریابی در ویدئوهاي جذاب

نیز توســـعه یابد. اماکن شـــلوغی مثل بی آر تی و مترو جذابیتی براي

تبلیغات روتین نمایشــــی ندارند و الگوهاي جذاب بازاریابی چریکی در

حال توسعه در این فضــــــاها می باشد. روش پویش محیطی و روش

سناریوپردازي براي تکنیکهاي جدید تبلیغاتی در این فضـا کمک کننده

میباشد.

الزم به ذکر اســــــت پروژه آینده پژوهی ملنیوم حدود 38 روش آینده

پژوهی را معرفی مینماید که دامنه وســـیعی از روشــــهاي هنجاري و

اکتشافی و کمی و کیفی را شامل میشود.

در این نوشته، 5 روش متناسب با مســـائل فوق براساس تجربیات اندك

بنده در حوزه کســب و کار و بازاریابی انتخاب شده است و ممکن است

شما اساتید گرامی پیشــنهاداتی براي تکمیل داشته باشید که به گرمی

پذیراي نظرات شما هستم.

شایان ذکر است هر کدام از روشهاي آینده پژوهی در فرایند اجرا از سـایر

روشها نیز کمک میگیرند و عمالً متولی امر یا مشــــــاور پروژه براساس

شرایط محیطی و اطالعات موجود و آمادگی نیروي انســانی متخصــص

فرایند و ترتیب بهکارگیري روشها را باید چیدمان نماید.

تغییر نیاز مشتریان در گذر زمان:

تغییرات الگوي زندگی انســـــانها (چه خوب و چه بد)، باعث تغییر نیاز

مشـتریان و خواست آنها میشــود. لذا شرکتهاي تولیدي یا خدماتی باید

الگوي زندگی آینده و به طبع نیاز و خواست آینده محصــــول را حدس

بزنند یا شبیه سـازي کنند تا بتوانند روي تولید این خدمات یا کاال جدید

برنامه ریزي کنند. امروزه هر جوانی آرزوي نزدیکی و توقعـی دارد خودرو

شخصی داشته باشد یا موبایل 6 اینچی جزء بدیهیات میباشد.

امروزه برخورد غیرمودبانه یک کارمند بانک با شـما به راحتی باعث ترك

آن بانک توسط شما میشـود و رفتن به فروشگاه هایپراستار و خرید چند

صد هزار تومان میتواند تنها فلسـفه تفریحی براي یک جوان و دوستانش

داشته باشد.

روشهاي مشـارکتی و روش چرخه اي آینده و روش سناریو پردازي در

ادامه به اختصـار معرفی شدهاند) میتواند در تصـویرسازي الگوهاي آتی

زندگی انسان و نیازهاي آینده به شما کمک کند.

کانالهاي توزیع جدید:

از طرف دیگر کانالهاي توزیع محصــــــــــوالت در حال تغییر است،

فروشگاههاي اینترنتی بزرگ مانند دیجی کاال واسـطه ها را دور میزنند و

هولدینگ هاي بزرگی مانند گلرنگ با داشتن شـبکه هاي پخش هر روزه

بیشتر وارد تولید محصوالت مورد نیاز مردم میشوند.

لذا باید آینده شــبکه هاي توزیع را برآورد کنیم و حدس بزنیم تا بتوانیم

کاالها و خدماتمان را از طریق آن روشـــها توزیع کنیم یا خودمان مالک

شـبکه هاي توزیع آتی شـویم. روش پویش محیطی میتوان با تمرکز بر

رقبا پیشـــرفتهاي آنها را رصد کند و شما را در جریان تحوالت کانالهاي

توزیع قرار دهد.

تکنیکها و الگوهاي جدید قیمت گذاري:

قیمت گذاري کاال متناسب با وضعیت اقتصـادي و حرکات رقبا بشــدت

تغییر میکند. در بحران اقتصـادي خودرو در سال 94، خودروهاي چینی

با اقســــاط چهارساله با بهره بشــــدت پایین خودرو خود را میدهند و

خودروســازان داخلی با کمک وامهاي دولتی شـــرایط قیمت گذاري را

تغییر دادهاند.

پنج روش آینده پژوهی براي توسعه بازار شرکتها

مدیر بازاریابی یا واحد بازاریابی یک شرکت همواره به سرفصـــلهاي مهمی شامل نیاز آینده مشـــتري، روشهاي تبلیغاتی نوظهور، روشهاي قیمت

گذاري جدید و راههاي توزیع ارزانتر و نوآورانه فکر می کند. استفاده ار روش هاي آینده پژوهی در بازاریابی یا توسعه کســــــــب و کارها در سطح

هولدینگ هاي بزرگ و شرکت هاي معظم امري رایج و اثرگذار می باشد هر کدام از این سرفصـلها با روشهاي آینده پژوهی میتواند مورد مطالعه قرار

گیرد که به اختصار در ادامه شرحی بر این موضوعات اصلی و مرتبط با آینده پژوهی در حوزه بازاریابی داده میشود. ابتدا چهار سرفصل مشـترك بین

بازاریابی و آینده پژوهی ذکر می شود و درادامه پنج روش آینده پژوهی مرتبط به اختصار معرفی می گردد.

نویسنده : علی رضا مسجدیان

13

روش اول: روش “پویش محیطی” براي رصـــد تغییرات

رقبا و نیاز مشتریان

شما زمانی کســــب و کار خود را شروع کردهاید و کاال یا خدمت خود را

فروختهاید ولی همواره با تغییرات فضــاي جامعه و با فرارهاي رو به جلو

رقباي شما، زمین بازي عوض میشود. امروزه بهترین پیتزا در یک مغازه با

عنوان “ساندویچی” خریدار زیادي ندارد و مردم فضایی روشن و فراخ و

زیبا به نام فسـت فود را میخواهند یا لباسهاي ارزان در پاساژها خریداري

ندارند و مردم هایپرمارکتها را براي خرید انتخاب میکنند. ســـامانههاي

پویش محیطی با تمرکز روي کلید واژه یا روندهاي اصــلی، شـــما را در

جریان این تغییـرات قـرار میدهد تا بعد از آمدن موج تغییـر بازار و غـرق

شدن درسیل رقباي جدید، به ناگاه بیدار نشوید. استفاده از این سامانهها

جهت طراحی محصوالت و خدمات جدید براي شما کمک کننده میباشد

و عمالً توسعه بازار آینده شما میباشد.

روش دوم: ســـاماندهی به تخمین مدیران بازاریابی و

مالکین شرکت با روش “چرخ آینده و چند ضلعی آینده”

جنگی زرگري در همه شــــــــرکتها وجود دارد که یک طرف آن مدیر

بازاریابی و کارکنان هسـتند و طرف دیگر مدیران عامل و مالکین شرکت.

حدسهایی طرفین برسر تغییر نیاز مشـتریان، لزوم تغییر بســته بندیها،

ضـرورت بهبود قیمت گذاري و … موضـوعات داغ میباشـند. این بحثها و

صحبتها اگر قالبمند و رو به جلو براي حل مســـائل نباشد، بیشــــتر به

کدورت میانجامد. روش چرخ آینده و چند ضلعی آینده ابزاري ساده براي

مشــــــخص کردن موضوع مورد بحث و اثرات آن در آینده کاري و بازار

محصـول شما ارائه میدهد. همه تصـمیم گیران با ترسیم و تجسـم اثرات

میتوانند اهمیت هر موضوع را به بحث بگذارند و نتایج را هم در قالب یک

چرخ آینده ترسـیم نمایند که به عنوان ورودي ســایر برنامه ریزیها مورد

استفاده قرار گیرد.

توصیه اکید در این فرایند از“ روش شگفتی سـازها ”اسـتفاده نمایید به

ویژه در مباحث سیاست خارجی و سیاست داخلی!

روش سوم: اسـتفاده از بانک سـی آر ام براي پیش بینی

آینده با روش “تحلیل اثر روند”

شرکتهایی که بانک سی آر ام یا اطالعاتی از مشــــــتریان خود دارند بر

گنجی سوار هستند و باید بتوانند از آن به خوبی براي پیشبینی روندهاي

فروش، افزایش تعداد مشـتري در هر بخش بازار (استانی و جمعیتی و …)

اســـتفاده کنند. روش تحلیل اثر روند به شـــما کمک میکند روندهایی

چندساله از متغیرهاي اصلی فروش و مشــــتریان خود استخراج کنید و

براساس آن بتوانید حالتهاي متنوعی را شامل بیشـــینه فروش یا کمینه

فروش یا فروش با همین روند فعلی را محاسبه کنید.

محاسبه شگفتیسازها و در نظرگرفتن میزان اثر آنها، دید بسـیار خوبی از

آینده به شما مدیر بازاریابی یا مالک میدهد. امتحان کنید!!

روش چهارم: ملموس سازي بازار آینده محصــــول یا

خدمات خود با روش سناریو

مفاهیم و نکتهها یا توصیه به سرعت از ذهن میرود و فراموش میشــوند

لذا وقتی که شما در مجلسی یا در ارتباط با شخصـی خطري یا فرصتی

را میشـنوید، ممکن است آن نکته را به راحتی فراموش کنید. سناریوها

زنجیرهاي شکیل و ظریف شامل نیروهاي پیشران و مؤلفه هاي اثرگذار

میباشــند که با کادوپیچ زیباي داســتان جذابتر هم شـــدهاند. بیان

زنجیروار حقایق و اتفاقها قدرت جذب بیشـتري به ذهن میدهد و باعث

میشـود سناریو فروش محصـوالت در یک کشـور خارجی گاها از برنامه

صادراتی، براي مدیر عامل ملموستر باشد.

ولی بدانید سناریو پردازي همانقدر علم هست، بیشـتر هنر میباشد و به

مهارتهاي پردازش آن ارتباط دارد!

روش پنجم: بهکارگیري نظرات کارمندان و مشتریان با

استفاده از روشهاي مشارکتی

بهکارگیري و ایجاد فضایی براي تشویق مشـارکت دیگر ذي نفعان هنر

است! همه ما جلسـاتی را تجربه کردیم که میزبان متکلم وحده میباشد

و پشــت تیرباري از کلمات و جملهها قرار گرفته است و صحبت میکند

در حالی که به شـکل مداوم در بین صــحبتهاي خود میگوید، چرا نظر

نمیدهید؟ لطفاً مشــارکت کنید؟ قســـمت خنده دار ماجرا هم زمانی

میرسد که کســی نظر میدهد و خود میزبان، نظردهنده و نظر وي را با

خاك یکسان میکند و با بولدوزر از روي آن رد میشود!!

روشهاي مشــــارکتی مانند فوکوس گروپ، سینکون، دلفی، چریتی،

کنفرانسـهاي آینده و حتی یک طوفان فکري، تکنیکهایی هســتند که

ظرافتهاي اجراي آن بیشــتر هنرمندي میباشد و رعایت نکردن اصول

آن، بهره وري خروجی را تحت تأثیر قرار میدهد.

براي استفاده از نظرات کارشناسـان و همکاران واحد بازاریابی و فروش

یا مشتریان یا سایر ذي نفعان، تنها یک جلسه ساده کافی نیسـت و باید

روشهاي فوق را بشـناسید و متناسب با فضـا و کشــش افراد درگیر در

موضوع، روشی را انتخاب کنید و روي موضوعات متعدد مانند نیاز آینده

مشتریان، جایگزین محصوالت آینده و… بحث و تبادل نظر نمایید.

14

براساس فهرست منطقه اي برترین دانشگاه هاي نوآور جهان در بین 75

دانشـگاه نوآور آسیا هیچ دانشـگاهی از ایران و دیگر کشــورهاي منطقه

حضــور ندارد و مالزي با دو دانشـــگاه تنها نماینده جهان اسالم در این

فهرست است.

به گزارش دیدهبان علم ایران،دکتر محمدجواد دهقانی سرپرست پایگاه

استنادي علوم جهان اسالم (ISC) با اشـاره به اعالم فهرسـت برترین

دانشــگاه هاي نوآور دنیا از سوي موسســه تامســون رویترز گفت: سه

دانشـگاه استنفورد، انسـتیتو فناوري ماساچوست و هاروارد براي دومین

سال توانسـتند به ترتیب جایگاه اول تا سوم جهان را به خود اختصــاص

دهند.

دانشـــگاه استنفورد موفقیت خود را مرهون دانشــــجویان و اساتید و

محققان برجسته خود می باشد که توانسته اند با اختراعات جدید و ثبت

مقاالت تاثیرگذار جایگاه برتر خود را در ســــــــطح دنیا حفظ کنند.

سرپرست ISC افزود: هر چند سه جایگاه برتر دنیا نســـــبت به سال

گذشــــته بدون تغییر باقی ماند اما در رتبه هاي پایین تر ثبات جایگاه

کمتر به چشم می خورد.

مهمترین تغییر رتبه به دانشــگاه کارنگی ملون آمریکا تعلق دارد که در

سال 2015 میالدي حائز رتبه 56 جهان شده اسـت اما در سـال 2016

میالدي نتوانسـته خود را در مجموع 100 دانشــگاه برتر دنیا قرار دهد.

این دانشگاه جزو دانشگاه هاي برتر دنیا به حساب می آید و برنامه علمی

و کامپیوتري این دانشــگاه در دنیا زبانزد است و در سال 2015 میالدي

این دانشـگاه توانسـته بود با داشتن چند اختراع بسـیار مهم در فهرست

دانشگاه هاي نوآور جهان قرار گیرد.

با این حال دانشـــــــگاه کارنگی ملون در سال 2016 میالدي به دلیل

قدیمی شدن اختراعات نتوانســت در فهرست 100 دانشـــگاه برتر قرار

گیرد.

وي گفت: حرکت هاي قابل توجه در فهرست سال 2016 نشــان داد که

پیشرفت هاي بزرگ و کسـب رتبه هاي برتر می تواند حتی با یک مقاله و

یک ثبت اختراع موثر پراستناد صورت پذیرد.

سرپرست پایگاه استنادي علوم جهان اسالم در ادامه گفت: در رتبه بندي

دانشـگاه هاي نوآور بیش از 600 موسســه در سطح دنیا که بیشــترین

میزان پژوهش علمی را در بازه زمانی 2014-2009 میالدي منتشــــر

کرده اند شناسایی و سپس بر اساس 10 شاخص به شرح جدول زیر رتبه

بندي می شوند. وي افزود: بر خالف دیگر نظام هاي رتبه بندي که داده

هاي حاصـل از نظر ســنجی را در ارزیابی و محاســبه نمرات دخیل می

کنند، رتبه بندي دانشــگاه هاي نوآور کامال مطابق با داده هایی حقیقی

همچون ثبت اختراعات و میزان استنادات صورت میگیرد.

( Web منابع اطالعاتی شاخص ها شامل نمایه استنادي وب آو ساینس

(of Science Core Collection، نمایه اســـــــتنادي اختراعات

(Derwent نمایه اسـتنادي درونت ،(Patents Citation Index)

(Derwent و نمایه نــــوآوري درونت World Patents Index)

(Innovations Indexاست. دهقانی با بیان این که آمریکا همچنان

با 46 دانشگاه بیشترین تعداد دانشگاه هاي نوآور جهان را در این فهرست

9 دانشـگاه رتبه دوم و کشـور به خود اختصاص داده است، گفت: ژاپن با

فرانســـه و کره جنوبی تواما با 8 دانشــــگاه رتبه سوم را به لحاظ تعداد

دانشگاه هاي نوآور در جهان کسب کرده اند.

غیبت ایران در فهرست 75 دانشگاه نوآور آسیا/ اختصاص نیمی از فهرست 100 دانشگاه نوآور جهان به آمریکا

15

از اروپا 29 دانشـگاه در این فهرست حضـور دارد که دانشـگاه کاتولیک

لون کشور بلژیک که از قدیمی ترین و معتبرترین دانشـگاه هاي اروپا و

جهان به شمار می آید توانسـته رتبه نخسـت اروپا و 9 جهان را کســب

کند.

به گفته وي از استرالیا هیچ دانشگاهی نتوانسـته در بین 100 دانشـگاه

برتر نوآور در جهان قرار گیرد چرا که دانشــگاه هاي آن کشــور به رغم

عملکرد مناسب در شاخص هاي متعارف علمی، نتوانســـــــته اند در

شاخص هایی چون ارتباط پژوهش با صنعت و توانایی تولید پتنت هاي

تجاري به اندازه کافــــی خوب عمل کنند تا بتوانند نماینده اي در بین

100 دانشگاه برتر نوآور دنیا داشته باشند.

دهقانی تصریح کرد: آسیاي شرقی نیز همچنان با قدرت به دنبال کسب

جایگاه هاي برتر دنیاست. از کشور کره جنوبی هشت دانشـگاه در جمع

100 دانشگاه برتر نوآور جهان حضور دارد.

موسسه پیشرفته علوم و فناوري کره به عنوان برترین دانشـگاه خارج از

آمریکا معرفی شد. موسســـه پیشـــرفته علوم و فناوري کره به عنوان

نوآورترین دانشگاه آسیا، توانسـت در سال 2016 رتبه جهانی خود را از

10 به 6 ارتقا بخشد.

این موسسه در سال 1971 توسط دولت تاسیس و در همان ابتدا، وامی

چند میلیون دالري از آژانس ایاالت متحده آمریکا جهت توســـعه بین

المللی خود دریافت کرد. این موسســه همچنان روابط علمی خود را با

این انجمن ادامه داده است.

9 دانشگاه در فهرست منتشـر شده به چشـم می وي افزود: از ژاپن نیز

خورد که به لحاظ تعداد دانشـگاه برتر بعد از آمریکا با 46 دانشـگاه رتبه

دوم جهانی را در دستان خود دارد. از چین هم دو دانشــگاه به عنوان

دانشگاه هاي نوآور جهان معرفی شدند و بدین ترتیب در سال 2016

سهم آسیا از 100 دانشگاه برتر نوآور جهان 19 دانشگاه شد.

رویترز عالوه بر انتشــار فهرست 100 دانشــگاه برتر نوآور در جهان،

فهرست دانشــگاه هاي نوآور در آسیا و اروپا را نیز منتشـــر می کند.

روش شـناسـی این فهرسـت ها نیز اندکی با فهرسـت جهانی تفاوت

دارد.

دهقانی اضافه کرد: در فهرست 75 دانشـــــــگاه نوآور آسیا در سال

2016، موسســه پیشــرفته علوم و فناوري کره رتبه نخســت آسیا،

دانشـگاه توکیو رتبه دوم و دانشــگاه ملی سئول رتبه سوم را کســب

کرده اند. کره جنوبی و ژاپن برترین جایگاه هاي آسـیا را در دســتان

خود دارند.

10 دانشگاه برتر آسیا به این دو کشور و همچنین 17 دانشـگاه از 20

دانشــگاه برتر آسیا به این دو کشــور تعلق دارد. از کشــور چین نیز

بیشـترین تعداد دانشــگاه در این فهرست به چشــم می خورد و این

کشور با داشتن 22 دانشگاه به لحاظ تعداد دانشگاه برتر رتبه نخسـت

آسیا را دارد.

در جدول زیر وضعیت دیگر کشور ها نیز مشاهده می شود.

سرپرسـت پایگاه اسـتنادي علوم جهان اسـالم (ISC) گفت: در بین

کشــور هاي اسالمی دو دانشــگاه از کشـــور مالزي در فهرست 75

دانشگاه برتر آسیا حضـور دارند در حالی که ایران، ترکیه و عربسـتان

در فهرست جهانی و فهرست آسیایی نماینده اي ندارند.

وي عدم حضـور دانشـگاه هاي مطرح کشــور در این رتبه بندي ها را

نشـانگر نیاز به برنامه ریزي و توجه بیشـتر مسـووالن کشــور به این

شـــاخص ها عنوان کرد و افزود: در دنیاي امروز دولتها، صــــنایع و

سازمان ها به نوآوري به عنوان یک عامل مهم و کلیدي در برنامه هاي

استراتژیک و ایجاد یک اقتصــاد دانش بنیان مدرن و شکوفا نگاه می

کنند.

16

یکی از بهترین گروه هاي شغل یابی O*NET OnLine لیستی

در مورد بهترین 21 شغل در آینده تهیه گرده:

21. معلمان مدارس ابتدایی، به جز تحصیالت ویژه

- تعداد نیرو جدید پیش بینی شده تا سال 2024: 78300

- وظایف: تدریس مهارت هاي اولـــــــیه در مدارس به کودکان

خردسال

- مدرك مورد نیاز :مدرك کارشناسی

20. پرستار


- وظایف: تشخیص و درمان بیماري مراجعه کنندگان

- مدرك مورد نیاز :مدرك کارشناسی ارشد

19.مدیران مالی


- وظایف: فعالیت هاي مستقیم مالی در سازمان


18.متخصص برق


- وظایف: نصب، نگهداري و تعمیر تجهیزات الکتریکی

- مدرك مورد نیاز : دیپلم دبیرستان

17. پرستاران عملی و حرفه اي داراي مجوز


- وظایف: براي مراقبت از بیماران در بیمارسـتان ها، درمانگاه ها،

خانه هاي سالمندان، و نهادهاي مشابه

- مدرك مورد نیاز :مدرك متوسطه

16. وکیل


- وظایف: انجام کارهاي قانونی براي موکل

- مدرك مورد نیاز :مدرك حرفه اي (دکترا)

15. نمایندگان فروش تولیدات و عمده فروشی


- وظایف: فروش محصوالت براي تولید کننده یا عمده فروش

- مدرك مورد نیاز : دیپلم دبیرستان

14. مدیریت مراکز بهداشتی و خدمات پزشکی


- وظایف: طرح ریزي و هماهنگ کننده خدمات بهداشتی


13. توسعه دهندگان سیستم هاي نرم افزاري


- وظایف: توسعه سیستم هاي عامل و نرم افزار شبکه


12. تحلیلگران بازار و متخصصان بازاریابی


- وظایف: انالیز شرایط بازار و ایجاد کمپین هاي بازاریابی


11. فیزیوتراپ


- وظایف: کمک به بیماران بـــــــراي بهبود یافتن از بیماري ها و

صدمات

- مدرك مورد نیاز :مدرك دکترا یا حرفه اي

ترجمه و تنظیم :

مسیح رجایی ، عضو رصدخانه علم وفناوري شاخص پژوه

21 شغل برتر در آینده

17

10. مشاوران مالی شخصی


- وظایف: توصیه در امور مالی مشتریان


9. سرپرست و پشتیبانی دفاتر اداري


- وظایف: نظارت و هماهنگی فعالیت هاي دفتري و اداري

- مدرك مورد نیاز :مدرك دیپلم دبیرستان

8. مدیریت کامپیوتر و سیستم هاي اطالعاتی


- وظایف: برنامه ریزي، و هماهنگی سیستم هاي کامپیوتري


7. تحلیل گر مدیریت


- وظایف: انجام تحقیقات و توســـعه روش ها براي اجراي موثر تر

سازمان


6. حسابدار و حسابرس


- وظایف: بررسی، تجزیه و تحلیل، و تفسیر اسناد حسابداري


5. پزشک و جراح


- وظایف: درمان بیماران در زمینه هاي مختلف تخصصی

- مدرك مورد نیاز :مدرك دکترا و یا حرفه اي

4. تحلیلگرسیستم هاي کامپیوتري


- وظایف: تجزیه و تحلیل مشـکالت مربوط بهپردازش داده ها به

منظور توسعه و بهبود سیستم هاي کامپیوتري


3. توسعه دهندگان نرم افزار و برنامه هاي کاربردي


- وظایف: توســـــعه نرم افزارهاي کاربر محور و برنامه کاربردي

کامپیوتر


2. مدیران عمومی و عملیات


- وظایف: برنامه ریزي، هدایت، و یا هماهنگی عملیاتی سازمان


1. پرستار داراي پروانه رسمی


- وظایف: ارزیابی نیازهاي بهداشتی و مراقبتی براي بیماران


18

روند هاي مهم 50 سال آینده:

: سـالخوردگی، ارتباطات جهانی( جهانی این روندهاي کلیدي عبارتند از

شدن)، تکنولوژیهايGRIN ، محیط زیســــت و بحران تغییرات آب و

هوا، انتقال قدرت به شرق، بدهی و اضطراب ، دیجیتالی شدن.

چرا این مســائل روندهاي اصلی و کلیدياند؟ سالخوردگی مســأله اي

است که مقابله با آن مشـکل است. در واقع، روندهاي جمعیت شناسی از

هر روند دیگري قطعی تر اســــت، چون با کاهش اپیدمیهاي فراگیر، نیز

خطر شهاب سنگها، نابودي سالحهاي هسـته اي و بر اساس جمعیت دنیا

و نرخ زاد و ولد و مرگ و میر فعلی، میتوان جمعیت را در 50 ســال آینده

به خوبی تخمین زد. پدیده سالخوردگی (به ویژه در ژاپن و اروپا) مســأله

مورد توجه آنهاست.

در ژاپن انتظار میرود جمعیت افراد باالي 75 سال بین سـالهاي 2005 تا

2015 به میزان %36 افزایش یابد. میزان افزایش مالیات بـراي بـرقـراري

همین سطح مزایا براي نسل آینده، 175درصد است. معنی این تغییرات،

افزایش هزینه هاي درمانی است که در حال حاضر در سطحی بسـیار باال

قرار دارد. همچنین مسـایل دیگري مانند سالمتی، جهانگردي، پزشکی و

برنامه ریزي سالمت، اهمیت پیدا خواهد کرد.

نوع بیماریها و نیز جـراحـی هایـی که در آینده انجام خواهیم داد، تغییـر

خواهد کرد. در حال حاضر عمل هاي جراحی براي جوان تر شـدن، مانند

تغییر سطح صدا انجام میشـــود و انتظار میرود در آینده سرمایه گذاري

بیشتري روي مواردي مانند بهبود حافظه و جایگزینی اندامهاي فرسوده،

صورت گیرد.

شـاید روباتها، یاري رسـان و همدم ســالخوردگان شــوند. اســتفاده از

روباتهاي درمانگر از بهترین راه حلهاي مراقبت از سـالمندان اسـت. البته

این امر، مخصوصاً هنگامی که بشر شروع به بهره برداري از پاها، دستها، و

چشـــمانی با قابلیتهاي باالتر از معمول میکند، به مباحث جدي اخالقی

منجر میشود.

از دیگر مشـــــکالتی که افزایش سن و سالخوردگی جامعه با آن مو ا ج ه

میشـود کمبود نیروي جوان جهت اعزام به خدمت سربازي و حضــور در

ارتش آن کشور است که این امر منجر به ایجاد مشکالت امنیتی در ارتش

آن کشور میشود.

در مورد ارتباطات جهانی، قطعیت کمی کمتر است. در واقع این مسـأله

به دلیل استدالل هاي خوب در مورد پایان یکپارچه سازي و پدید آمدن

تمرکز گرایی اســت. براي مثال، کمیاب شــدن منابع، به همراه رشــد

کشــورهاي چین، هند و خاورمیانه میتواند مکتبی اقتصــادي در غرب

ایجاد کند.

با این حال، به نظر میرســد ارتباطات ایجاد شـــده، از بازبینی قوانین و

اینترنت گرفته تا هزینه هاي پایین مسافرت و مهاجرت، این مسأله را که

بخواهیم به عقب برگشته و دسترسی ها را محدود کنیم، بسیار مشـکلتر

نموده است.

ارتباطات وسیعتر که ناشـی از فناوري اسـت، غیر دولتی شـدن، جهانی

شدن و هزینه پایین مسافرت و مهاجرت، نحوه زندگی، کار و تفکر مردم

را تغییر خواهد داد. براي مثال، یک میلیارد نفر از ما در حال حاضـــر به

اینترنت متصل هسـتیم و انتظار میرود این مقدار در دهه آینده دو یا سه

برابر شود.

اما پیامدهاي این روند چیست؟ یکی از مسـایل، به وجود آمدن اضطراب

اطالعاتی است (اطالعات بســـیار زیادي که به سرعت در اطراف ما رد و

بدل میشود، باعث ناامنی و ترس همه گیر میشـود) و بنابراین سرمایه ها

به جایی که نباید، رهسپار میشـوند. همچنین ماهیت شبکه اي پرداخت

وام بانکها، ریســـــک سرمایه گذاري را افزایش داده و نیروي کار شناور

خواهد شد.

از طرف دیگر توسـعه فناوریهایی مثل GPS , RFID و مواردي از این

دست به این معناست که اجســـام و اشیایی که از لحاظ فیزیکی خنثی

هستند، میدانند ما کجا هستیم و قادر به ایجاد ارتباط با یکدیگر هستند.

ارتباطات، امکان نمونه برداري لحظه اي را فراهم خواهد کرد. از آنجا که

خرد جمعی همواره بهتر از هوش هر شـخص منفرد اسـت، شـاید تغییر

زیرکانه اي از من به ما ایجاد شود.

استدالل مشـابهی در مورد فناوریهاي GRIN وجود دارد، به محض این

که این تکنولوژیها به وجود آمد، دیگر جلوگیري از توسعه آن و بازگشـت

به قبل ممکن نیسـت و پیشـرفت در آنها بســیار چشــمگیر و پرشتاب

خواهد بود.

پنج روند مهم 50 سال آینده

ریچارد واتسون

روندها، اصلیترین مؤلفه ي شکل دهنده آینده هسـتند و آینده پژوهان در هر مطالعه اي، روندها را به طور دقیق مورد بررسی و تحلیل قرار

میدهند. آینده پژوهان در مطالعات فراملی و جهانی آینده پژوهی، روندهاي حوزه ها و مناطق گوناگون را شــناســایی و معرفی می کنند.

یکی از شــگردهاي تعیین اهمیت راهبردي هر حوزه یا منطقه اي بررســی تواتر آن در مطالعات آینده پژوهی اســت. هر چه یک حوزه یا

منطقه اي در تعداد بیشتري از پروژه هاي آینده پژوهی مورد تأکید قرار گرفته باشد، نشان دهتدة اهمیت و تأثیرگذاري بیشتر آن در آینده

است.

19

Genetics, Robotics, :GRIN منظور از فـناوري هاي

Internet, Nanotechnology است.

فناوریهاي GRIN و ماشینها، مشــخصـــه غالب در آینده خواهند بود.

کامپیوترها در نهایت از انسانها هوشمندتر شده که به طبع آن، بشـریت با

وضعی دشوار مواجه خواهد شد. اگر ماشینها از سـازنده خود هوشـمندتر

شود، چه چیزي جلوي غلبه آنها بر انسان را خواهد گرفت؟ اگر چه تحقق

این مسأله به خودآگاهی نیاز دارد، اما در آینده چیزي غیرممکن نیسـت.

از جنبه هاي دیگر این مســــأله، همگرایی بین روباتیک و نانوتکنولوژي

است، که میتواند به ایجاد ماشین خود تکثیر، منجر شود.

به این مسأله، انتقال هوش و هوشیاري انسـان به ماشین را نیز باید افزود.

بر این اساس ممکن است با این سـؤال مواجه شـوید که آیا بهتر اسـت به

صورت یک ماشین و براي مدتی طوالنی (و یا همیشــه) زندگی کنید و یا

به صورتی محدود اما در قالبی طبیعی؟

مقوله محیط زیست از پیچیده ترین روندهاست. مناقشه موجود در مورد

تغییرات آب و هوایی به نظر میرسـد بین این دو کرانه اسـت. در یک سـر

این مسـأله، افرادي هسـتند که ادعا می کنند که این مسـأله تنها فریبی

بزرگ است، در حالی که در سوي دیگر افرادي هستند که ادعا میکنند ما

در حال حرکت به سمت فاجعه اي بازگشـت ناپذیر هسـتیم که به زودي

رخ خواهد داد.

به نظر میرسد که هر دو این کرانه ها غیر منطقی است و در نهایت ما خود

را با آنچه در طبیعت روي خواهد داد، تطبیق خواهیم داد. با این حال این

واقعیت پابرجا خواهد ماند که محیط زیسـت، اصوالً مسـأله مهمی است.

چون توسعه شهرنشـینی به طور فزایندهاي به کمبود منابع منجر خواهد

شد. اما بشــــر مجدداً با این پدیده کنار خواهد آمد، ما در حال حاضر در

بحبوحه تغییر و تحوالت قرار داریم!

تغییرات آب و هوایی در حال حاضـر مهم اسـت، اما اگر تهدیدات دیگري

– ظاهر شود، اهمیت این موضوع مانند رکود اقتصادي و اپیدمی آنفلوانزا

تغییر میکند. نیاز مبرم به نفت، ذغال سنگ، آب، اورانیوم و حتی انســان

(کمبود نیروي کاري) نیز به همین نتیجه منجر میشــود. ماهیت محدود

منابع طبیعی، الزاماً یک مشکل نیسـت و راه حل آن به تغییري عمیق در

گرایش و رفتار ما نیاز دارد. بنابراین، پایداري و شــعار اســـتفاده مجدد،

بازیابی و کاهش چیزي است که در آینده زیاد خواهیم شنید.

تخریب محیط زیسـت بیشــترین استرس و تنش را هم به زمین وهم به

ساکنان آن وارد میکند. در نتیجه معامالت منابع به طور روز افزون بر پایه

"سؤاالت بدون جواب" اداره میشـود. در دراز مدت، اعتقاد دارم که کمبود

منابع عمومی و انرژي، توسط فناوري برطرف میشــود. اما در حال حاضر

کمبود انرژي ( به همـراه تغییـرات آب و هوایـی و پایداري ) غالب خواهد

بود. اکثر مطالعات، پیش بینی میکنند که حداکثر تولید نفت در 2015 یا

2020 خواهد بود. تأمین کنندگان نیز منابع را تا سـال 2050 از دســت

خواهند داد. گاز و ذغال سنگ نیز همین طور خواهد بود .

در نتیجه، نیروگاه هاي هســــــته اي مجدداً مورد توجه قرار میگیرند.

استفاده وسیع از انرژي باد و باالخص نیروگاه خورشیدي نیز بخش اعظم

سرمایه گذاري آینده را تشـکیل میدهند. اگرچه جایگزینی موفق آنها با

نفت، ذغال سنگ و گاز، بدون تغییرات اساسی در روش مصــرف انرژي،

بسیار مشکل است.

یکی دیگر از این کالن روند ها ،مفهوم اضطراب (Anxiety) است.

که میتوان دالیل مختلفی را ازجمله تغییر سبک زندگی و شـغلی، ظهور

کالن روندي چون بدهی و .....را براي ظهور این روند برشـــــمرد. همه

گیري جهانی یا نرخ سود باال، منجر به از بین رفتن اعتماد در مؤسسـات

شده و سرعت تغییرات، مردم را مشـــتاق گذشته نگه میدارد. این عدم

امنیت تا حدي به تفاوت نســلها بر میگردد، اما شما چه 18 سال داشته

8 ساله باشید، در شما احســـاس عدم توانائی و اضطراب، باشید و چه 0

افزایش پیدا خواهد کرد. این مسـأله همه امور را از جمله عالقه به گوشه

نشــینی و انزوا گرفته تا رشد خود شیفتگی و محلی شدن را تحت تأثیر

قرار خواهد داد.

افزایش بدهی اقتصـاد هاي بزرگ جهان نیز یکی از کالن روند هاي قابل

توجه می باشد. افزایش بدهی اقتصاد هاي بزرگ جهان نیز یکی از کالن

روند هاي قابل توجه می باشد.

کالن روند دیگر، انتقال قدرت به سمت شرق دنیا است. در حال حاضـر،

آمارها نشان دهنده این است که قدرت اقتصـادي (و به همراه آن نفوذ و

قدرت نظامی) از آمریکا و اروپا به خاورمیانه و آسـیا، به ویژه هند و چین

. بحث نوظهوري میگوید که آمریکا از لحاظ در حال حرکت اســـــــت

اقتصـادي و بدون درگیر شدن چین و یا سایر کشــورها و صرفاً به دلیل

نقدینگی کشـورهاي CHIME ( چین، هند و خاورمیانه) دچار فروپاشی

میشود. با این وجود چین میتواند به فروپاشی اقتصـادي جهانی که خود

نیز به آن وابسته است، کمک کند.

با این حال انتظار می رود که انتقال قدرت به شـــرق ادامه یابد. معموالً

پیش بینی در مورد آینده دوردست، نســبت به پیش بینی ماه و یا سال

آینده راحت تر اســـــــت. چون زمان الزم جایگزینی قواعد و عادتهاي

قدیمی با الگوهاي نوظهور و ایده هاي نوین، خیلی طول میکشــد. براي

مثال، کیف پولهاي دیجیتال و خودروهایی که با سـوخت هیدروژنی کار

میکنند، قطعاً در حال ورود به بازار هسـتند. اما کســی نمیتواند به طور

قطع بگوید که چه زمانی آنها توسط قشــــر عمده جوامع، قابل استفاده

خواهند بود.

هیچ واقعیتی در مورد آینده وجود ندارد، چون هنوز فرا نرسـیده اســت.

بهترین کاري که میتوان انجام داد، استفاده از روشی مبتنی بر واقعیتها،

جهت تحلیل آنچه در گذشــته روي داده (که میتواند شـــامل حال نیز

باشد، چون لحظه اي در حال هستید بالفاصله به گذشته می پیوندند) و

اســـتفاده از این اطالعات، براي آگاهی یافتن از آینده اســـت. در واقع

بخشی از آینده در حال، قرار دارد.

20

از موجودات تک یاخته تا کهکشـان هاي بزرگ، هریک نوعی سیسـتم باز را

تشــکیل میدهد؛ یعنی اینکه از دیگر سیســتمها تأثیر می پذیرد و در آنها

تأثیر می گذارد. براي بررسی مســئله اي اجتماعی ناچاریم وارد اقتصـــاد،

سیاست یا محیط زیست شویم. هیچ موضوع کامالً مستقلی وجود ندارد. در

حوزه هاي علمی هم همینگونه است؛ یعنی هیچ علم مســـتقلی به یکباره

پدید نمی آید. درنتیجۀ این اتفاق، برهمکنشی میان سیسـتمها چیزي را به

وجود می آورد به نام پیچیدگی و نظم هاي فـراکتوري. در واقع در هـر بـی

نظمی، نوعی نظم وجود دارد. در پرتو پیشـــرفتهاي علمی و فناورانه، دیگر

کمتر میتوانیم با قطعیت دربارة موضوعات فکر کنیم(خزایی، 1391).

با توجه به اینکه عمدة تحوالت در بســتر جامعه شکل میگیرد، در بیشــترِ

فعالیتهاي آیندهپژوهانه صبغه اي جامعه شـناسـانه وجود دارد؛ مثالً همین

تحلیل الیه اي علتها، به مســـائل جامعه نگاه میکند. در بین بســـیاري از

آینده پژوهان نامدار، کسانی هسـتند که تحصـیالت جامعه شناسی داشته

اند. زمانی که از آینده پژوهی صحبت میکنیم، یکی از رویکردهاي اسـتفاده

شـده براي مباحث آینده پژوهانه، «اســتیپ واي» اســت. در این رویکرد،

میکوشیم با بررسی هر آینده اي، چند کالن روند را بشــــــناسیم. استیپ

سرواژهاي است از جامعه شناسی فناوري، ایموایمنت، ایپولوژي، اقتصــاد،

سیاست و یک هم دارد که ارزشها را شامل میشــود. اصل رویکرد استیپ بر

جامعه شناسی است. اصوالً همۀ تغییرات و تحوالت در بســتر جامعه شکل

میگیرد. به همین دلیل اســــــت که آینده پژوهی به شـــــــدت وامدار

جامعه شناسی است(خزایی، 1391).

وجوه اختالف آینده پژوهی با سایر علوم

اما در این میان می بایست میان پیش بینی، برنامه ریزي بلند مدت و آینده

پژوهی تفاوت قائل شد. در عمل ممکن است این سه در هم پیچیده شـوند،

با این وجود هر کدام در ابعاد خاصی از همدیگر استقالل دارند:

- پیش بینـی تمایل به تحلیل روابط علـی بین وقایع دارد تا از این طــریق

آینده این وقایع را با سطوح مختلف احتمال پیش بینی کند. بســــیاري از

پیش بینی ها همچنین در دامنه مشــــــخص شده اي از مقدمات ارزشی

محدود شده اند. این نوع پیش بینی ها غالبا در پیش بینی هاي اقتصـادي و

پیش بینی تکنولوژي مورد استفاده قرار می گیرند.

- برنامه ریزي بلند مدت غالبا با ترکیب و سـازمان وقایع در 5 یا 10 سـال

آینده مربوط اســـت. دوره زمانی آن معموال بوســـیله عملکرد ارتباطی

خاصی که با بعضی از بخشهاي خاص جامعه دارد، محدود شده است.

این نوع برنامه ریزي همچنین از طریق فرضهاي ارزشی مقدرمشـــخص

می شود. در اینجا دغدغه این است که چگونه ممکن است براي بعضی از

فعالیتها برنامه ریزي کـرد؟ نه اینکه چگونه باید بـراي آنها بـرنامه ریـزي

کرد.

- آینده پژوهی تمایل به جهت گیري به سمت دو یا سه دهه آینده دارد و

تعریف آن به مراتب سـخت تر از تعریف برنامه ریزي بلندت مدت و پیش

بینی است.

مشـخصـه هاي متفاوت آینده پژوهی را از سایر رشته ها می توان اینگونه

ذکر کرد:

1-آینده پژوهی بر اساس چشـــم انداز دراز مدت تر به تحقیق و تفح ص

می پردازد و معموال به چشـــم انداز هاي بیش از 5 سال و اغلب 25 سال

می اندیشد.

2- حیطه آینده پژوهی گسترده تر است و بیشـترین شمار عوامل ممکن

واحتمالی را در نظر می گیرد

3- آینده پژوهی صرفا به اهداف دراز مدت نمی اندیشـــد بلکه به اهمیت

آنها تاکید بیشتري می گذارد. آینده پژوهان باسیسـتم هاي انسـانی سرو

کار دارند. نمونه آن را می توان اقتصاد ویژه یک جامعه یا سیستم سیاسی

یک کشـور دانسـت. بنابر این آینده پژوهی متفاوت از رشته هاي طبیعی

چون فیزیک است که با سیستم هاي غیر انسانی سرو کار دارد.

از آنجا که آینده پژوهان با سیسـتم هایی پیچیده و بزرگ سرو کار دارند،

باید افق زمانی بسـیار بلند مدت را براي بررسی تغیرات سیســتم مد نظر

قرار دهند. براي مثال براي بررسی مسـائل و مشــکالت اقتصــاد جهانی

مالحظه دامنه زمانی بلند مدت مورد نیاز است در حالی که براي مسـائل

مربوط به یک پروژه اقتصادي کوچک دامنه زمانی بسـیار بلند مدت مورد

نیاز نیســـت. در آینده پژوهی کاربردي معموال دامنه زمانی بلند مدت را

20تا25 ســـال می دانند با این وجود در مورد تحوالت اجتماعی ممکن

است این دامنه زمانی تا 50 سال و حتی 100 سال را در بر گیرد.

وجوه اشتراك و اختالف آینده پژوهی با سایر علوم

اکرم اکبریان ، دکتري مدیریت فرهنگی

سارا ایرانپور، دکتري مدیریت فرهنگی

21

آینده پژوهان تمایل دارند رفتار هاي واقعی سیستم هاي پیچیده انسـانی

را مورد بررسی قرار دهند، سایر سیستم هاي اطراف این سیسـتم را که به

نحوي سیستمهاي انسـانی را تحت تأثیر قرار می دهند، مورد بررسی قرار

می دهند.

بنابر این دامنه مشـاهده آنها گســترده است. آینده پژوهان به منظور حل

مسائل از دانش و ابزارهاي دامنه گسـترده اي از سایر رشته ها استفاده می

کنند. رویکردهاي کیفی و قضاوت مبناي آینده پژوهی ابزارهاي تحلیلی و

کیفی را بشدت مورد استفاده قرار می دهند.

آینده پــژوهان مــی خواهند به مـــردم کمک کنند تا آنها به آینده هاي

مطلوب خود دست یابند. بنابر این آنها بصــورت فعال در ایجاد آینده هاي

مطلوب مشارکت می کنند.

به منظور دستیابی به درك گسترده تر از آینده پژوهی، تعریف و شناسایی

مفاهیم وموضوعات کلیدي که زیربناي آینده پژوهی را تشـکیل می دهد،

ضـروري اسـت. مهمترین این مفاهیم عبارتند از زمان و مفاهیم مربوط به

آن؛ گذشته، حال و آینده؛ پیچیدگی، تغییر و عدم قطعیت.

زمان

در اندیشـــه هاي مختلف، از مفهوم زمان تصــــورات خاصی وجود دارد.

نمیتوان گفت در حوزة علوم انسـانی، زمان مفهوم متفاوتی است. زمان در

واقع، نوعی تقســیم بندي قراردادي و مجموعه اي از تقســیم بندي هاي

سـنتی دارد و یکی از مقوله هاي مهم آینده پژوهی اســت. در حوزة علوم

انســانی، تعریف جدیدي از مفهوم زمان وجود ندارد. در این حوزه زمان به

همان معنایی است که در عرصۀ علم و فناوري از آن بهره گرفته میشــود.

آینده پژوهی در مفروض هاي خود بیان میکند که زمان خطی و یکسویه و

برگشت ناپذیر است(خزایی 1391).

درك زمان در میان ملیتها و فلسـفه هاي مختلف، متفاوت است، زمان می

تواند از لحاظ اندازه گیري و ویژگیهاي زمان مورد بحث قرار گیرد. زمان به

طور کلی به سه بخش تقســیم میشــود: گذشته، حال و آینده. در نگرش

آینده پژوهی مهمترین جنبه هاي زمان عبارتند از: توالی زمانی، گذشـته،

و بازه زمانی. حال وسیع حال و آینده ، مفهوم

گذشته، حال و آینده

مفهوم گذشته، حال و آینده، اصلی ترین درك انســان از زمان است. براي

تقســـیم بندي زمان به لحاظ تداوم و پیوستگی آن دو نظریه وجود دارد.

نظریه اول که نظریه سـريA نامیده شـده اسـت ، با دورنماي ســه حالت

گذشته،حال و آینده مرتبط است. ب

ر اســاس این درك از زمان، هر واقعه اي قبل از اینکه رخ بدهد، مربوط به

آینده اسـت، سـپس به مجرد اینکه اتفاق افتاد تبدیل به حال و در نهایت

B نامیده شده است تبدیل به گذشته می شود. نظریه دوم که نظریه سري

بر درك قبل و بعد، از زمان تاکید دارد. بر اســـاس این تفکر وقایع طی

زمان در دو حالت قبل از یکی و بعد از دیگري قرار دارند و این قاعده تغییر

نمی کند.

مباحث مختلفی در باره اعتبار و ماهیت هرکدام از این نظریه ها انجام

شده است، از این جمله می توان به نظرات آدام اشاره کرد که هر دوي

این رویکرد ها به زمان را در درك آن ، داراي اهمیت و اعتبار می داند.

از نگرش آینده پژوهی، رابطه بین گذشـته،حال و آینده داراي اهمیت

فراوانی است.

گذشته به تاریخ، تجارب، نشـانه ها،هویت و فضـیلت فردي اعتبار می

دهد. حال به اینجا و اکنون، به لحظه هاي گذار و هوشـــیاري مربوط

است. آینده؛ ترسها، برنامه ها، مسـئولیتها، اهداف و آرزوها را دربر می

گیرد.

این روابط بین گذشـــته،حال و آینده به آســــانی می تواند در بطن

مباحث شهري آورده شود. گذشته در بافت، ترتیب و سلســله مراتب،

ساختار اجتماعی، ویژگیهاي اقتصادي شهر و موقعیت ناحیه اي، ملی

و بین المللی آن دیده می شود.

شهر زمان حاضر می تواند به عنوان مکانی که روندها و تصـــمیمات

گذشته آنرا شکل داده اند و مکان تصــمیمات و سیاستهاي که آینده

آنرا شکل خواهند داد، شـناخته شـود. آینده ؛ رویاها، آرزوها، امیدها،

خواسته ها و ترس برنامه ریزان، سســیاستمداران، تصــمیم گیران و

جامعه را در خود دارد.

تغییر

آینده پژوهی که اینک بصـــــورت یک جنبش جهانی درآمده است،

موجودیت در حال تکامل خود را مدیون پدیده اي به نام تغییر اسـت.

از قرن18 به بعد، که جهان شاهد شـکل گیري انقالب صـنعتی و اوج

گیري آن در قرن بیسـتم بود، تغییراتی بوقوع پیوست که شیو زندگی

انسـان را از حمل ونقل گرفته تا تولید غذا و پوشاك و دیگر نیازمندیها

به کلی تغییر داد.

مدیــریت اثــر بخش نخبگان اروپایــی پیش رو که در آغاز به ابداع

تغییر می اندیشــــــدند و الزمه آنرا پیش بینی تغییرات بعدي می

دانستند، نخستین اندیشـمندانی بودند که پرچم آینده پژوهی مدرن

را برافراشتند.

پیچیدگی

تفکر پیچیدگی یک مفهوم پرطرفدار در مدیریت اســـت،امروز بر هر

کسی آشکار است که ما در جهان تغییرات و عدم قطعیتهاي مداوم که

بوسیله پیچیدگی مشـــــــخص می شود، زندگی می کنیم. اعمال

مدیریت در چنین پیچیدگی و یافتن شــیوه هاي اثر گذاري بر آینده

در جهانی که روابط علی بســیار به سختی قابل مشــاهده است، یک

چالش اساسی پیش روي آینده پژوهان و رهبران سازمان ها است.

در مواجه با پدیده هاي این جهانــی دو رویکــرد را مــی توان از هم

تفکیک کرد، یکی رویکرد ســــــــــنتی(نیوتنی) و دیگري رویکرد

پیچیدگی، در جدول زیر تفاوت این دو رویکرد بطور خالصـــه آورده

شده است.

22

عدم قطعیت

"تمام ارزشهاي مدیریت از مدیریت عدم قطعیت ناشی می شود".

عدم قطعیت در جهان معاصـر موضـوعی شـفاف و پذیرفته شـده اسـت،

شـدت تحوالت، کنش متقابل عناصـر مرئی و غیر مرئی جهان ، قدرتهاي

کالن در ســــطح جهان و نیز قدرتها و عوامل محلی همگی باعث تداخل

عملکردها ، پیچیدگی و در نهایت عدم قطعیت در رفتار سیسـتمها شده

است. امروزه بی اعتمادي آشکار و مشترك در مورد قدرت علم و بحثهایی

چون نظریه آشفتگی و پسـت مدرنیسـم و علوم فرا-معمول داللت بر این

دارد که رویکرد جدیدي براي مواجه با عدم قطعیت و پیچیدگـی جهانـی

الزم است. رویکرد نوین می بایســـت بر این حقیقت تاکید کند که آینده

شدیدا انعطاف پذیر است و انتخابها در رابطه با آینده متفاوت است، آینده

یک مسـیر داده شده نیسـت بلکه آینده مسـئولیت ما و پاسخگویی ما به

اهداف سـاخته شـده و انتخاب گزینه ها و اقدامات براي رســیدن بدآنها

است.

گالبــریت (1973) عدم قطعیت را تفاوت بین داه هاي مورد نیاز بـــراي

انجام یک وظیفه و میزان داده هاي در دســترس تعریف می کند. او عدم

1-عدم قطعیت محیطی و قطعیت را به دو گروه تقســـیم بندي می کند:

عدم قطعیت سیســـتم. عدم قطعیت محیطی، شامل عدم قطعیت ها در

وراي روند تولید می شـــود، مثال عدم قطعیت در میزان تقاضـــا و عدم

قطعیت در عرضه. عدم قطعیت سیســتمی مربوط به نامعلومی در داخل

روند تولید اســــت. مثال عدم قطعیت در عملکرد تولید، عدم قطعیت در

زمان تولید و عدم قطعیت در کیفیت.

جدول1- دو رویکرد سنتی(نیوتنی) و رویکرد پیچیدگی به پدیده هاي جهان

مفهوم کلیدي در تفکر پیچیدگی حول کنشــهاي اجزاي یک سیســتم

می چرخد. نظریه پیچیدگی این نکته را نشـــان می دهد که چگونه یک

سیســــــتم می تواند خروجی هایی تولید کند که حجم آن از مجموعه

اجزاي سیستم بیشتر وبزرگتر است.محک تشخیص یک سیستم پیچیده

آن اسـت که، پویایی آن با متغیرهایی محدود و روابط ســاده خطی قابل

تحلیل نباشد و نتوان به سادگی رفتار آن را پیش بینی کرد.

23

پژوهشـــگاه شاخص پژوه با حمایت علمی « آکادمی

European ) «اروپایـــــــــــی تحقیق و آموزش

(Academy for Research and Training در راســتاي فراهم نمودن زمینه اي آکادمیک و علمی

جهت انتشـار مقاالت حاصل از پژوهش هاي کاربردي

در حوزه ســالمت و مدیریت بحران از طریق قرارداد با

Kluwer, Health Division ) ناشــر بین المللی

(and Medknow Publishing Companyکه یکی از معروفترین ناشــرین در حوزه ســـالمت و

پزشکی به زبان انگلیســـــــی می باشد قراردادي در

تاریخ9th April 2013 (20 فـروردین ماه 1392 )

منعقد کرد.

محورهاي این مجله بین المللی که نویســـــندگان بر

اساس آن میتوانند مقاله ارسال نمایند عبارتند از:

1- سالمت در فوریت هاي پزشکی

2- مدیریت بحران در سالمت

3- مدیریت ریسک و خطر

4- گردشگري پزشکی

5- مدیریت سالمت در بالیا و حوادث

6- روانشناسی بحران

از جمله نکات شـــاخص این مجله، همکاري با هیئت

مشاوران از برخی کشـورهاي جهان میباشد. همچنین

در حال حاضر از بیش از 90 داور از دانشگاههاي معتبر

داخلی و خارجی استفاده میشود. الزم به ذکر است که

مجله فوق، یک فصلنامه بوده وساالنه چهار نسـخه، که

هر نسخه حاوي 10 تا 15 مقاله به زبان انگلیسی باشد

را چاپ و به صورت آنالین در اختیار نویســـــندگان و

پژوهشگران قرار می دهد. خوشبختانه از فروردین سال

1392 تاکنون، 16 نســـخه از این مجله بر روي سایت

قرار گرفته است. داشتن بیش از 200 نویسـنده در این

مدت کوتاه از ســراســر دنیا، از افتخارات این مجله به

شـــمار میرود. همچنین از دیگر افتخارات این ژورنال،

کســب بیش از10 عنوان ایندکس معتبر بین المللی و

نمایه شدن بر روي پایگاههاي زیر میباشد:

1- EBSCO Publishing's Electronic Databases 2- Genamics JournalSeek3- Global Health4- Google Scholar5- Health & Wellness Research Center6- Hinari7- Index Copernicus8- National Science Library9- OpenJGate1 0 - S C O L O A R a n d U l r i c h ' s International Periodical Directory

معرفی ژورنال بین المللی

International Journal of Health System

:and Disaster Management

24

در شاخص پژوه چه خبر؟در ادامه با توجه به نزدیک شــدن به پایان ســال میالدي 2016 ، مقرر

گردید اهدف و برنامه هاي پژوهشـگاه در حوزه UNEP مطابق و هم راستا

با اهداف برنامه جامع محیط زیســــت سازمان ملل متحد، تهیه و به این

مجموعه ارائه گردد.

الزم به ذکر است طی حکمی از سوي دبیر سـازمان هاي نظارتی و هیئت

حاکمه برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP)، در اردیبهشـت

سال گذشته ، اعتبار پژوهشگاه شاخص پژوه به عنوان عضـو ناظر و دائمی

مجمع محیط زیســــــــت سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته شد.

همچنین بر اساس این حکم، اعتبارنامه پژوهشگاه شاخص پژوه به عنوان

سازمان خصـوصی بین المللی در حوزه محیط زیسـت نزد این نهاد مهم

سازمان ملل متحد به صورت رسمی صادر گردید و پس از آن پژوهشـگاه

در ادامه فعالیت هاي علمی خویش در حوزه محیط زیست ، به عنوان تنها

مجموعه ایرانی غیر دولتی عضو مجمع محیط زیست سازمان ملل متحد ،

به ارائه برنامه ها و فعالیت هاي علمی در این حوزه پرداخت.

کارگاه آموزشی بین المللی سـیاسـتگذاري مدیریت منابع

آب توسط پژوهشگاه شاخص پژوه برگزار گردید.

هم زمان با آغاز برنامه هاي هفته پژوهش در پژوهشــــگاه شاخص

پژوه ،در مورخ 20/09/1395کارگاه آموزشــی ســیاســـتگذاري

مدیریت منابع آب در مناطق خشـک با حضـور متخصــصــان بین

المللی مدیریت منابع آب،پژوهشـگران و اساتید این حوزه ، از سوي

پژوهشگاه شاخص پژوه برگزار گردید.

در این نشست، آقاي پرفسـور Randolf Rausch متخصـص

هیدرولوژي مناطق خشــــک و مســــئول پروژه هاي بین المللی

مدیـــریت منابع آبهاي زیـــرزمینـــی در آلمان ،اردن و... و خانم

پروفسورHeidi megerle متخصـص مدیریت منابع طبیعی و

برنامه ریزي محیط زیســــت از اساتید مدعو دراین کارگاه ،به ارائه

تجربیات خود پرداختند.پرفسور راش تجربیات خودرا در خصـوص

مطالعات انجامشــده در کشــورهاي عربی و تشــابهاتش با ایران

مطرحنمودند.وي ، اسـتفاده بیش از ظرفیت مناطق براي اســتقرار

صنعت و کاشت ناصحیح محصوالت کشاورزي را از جمله مسایل و

مشـــکالتی که سبب مصـــرف بیش از حد آبهاي زیرزمینی شود،

برشمرد.پروفســــور راوش ، بیان داشت ، ازطرفی گرم شدن اقلیم

فالت ایران سـبب تبخیر بیش از میزان بارش شــده و ســبب بروز

خشـــکســـالی در منطقه گردیده است و در همین راستا ، تدوین

استراتژي بلند مدت براي مصـارف آب و استفاده از منابع زیرزمینی

امري ضروري به شمار می آید. وي با اشاره به اینکه ، کشـورهاي از

قبیل اردن چنین اسـتراتژي هایی را تدوین کرده اند که هدف مهم

این اسـتراتژي اسـتفاده از آبهاي قابل دسـترس با کمترین هزینه و

درنظر گرفتن ارزش اقتصادي است.

برنامه هاي پژوهشـــگاه شاخص پژوه به مناسبت گرامی داشت

هفته پژوهش و فناوري اعالم گردید.

پژوهش تقاضا محور در راستاي اقدام وعمل به اقتصـاد مقاومتی

محور اصلی برنامه هاي پژوهشگاه شاخص پژوه

به گزارش روابط عمومی پژوهشــــــگاه شاخص پژوه،دبیر اجرایی ستاد

گرامی داشت هفته پژوهش در پژوهشـگاه شاخص پژوه، هفته پژوهش را

فرصت مغتنمی براي معرفی خدمات پژوهشی و اجرایی ارائه شده در این

پژوهشگاه دانست و خاطرنشـان کرد: خدمات پژوهشـگاه شاخص پژوه به

عنوان اولین پژوهشگاه خصوصی در ایران سند مطلوبی از اعتماد آموزش

عالی کشــور به پژوهشـــگاه ها است. وي با اشاره به شعار هفته پژوهش

امسال که پژوهش تقاضامحور و تجاري سازي فناوري، زیربناي اقتصـاد

مقاومتی نام گرفته ، بیان نمود ، برنامه هاي پیش بینی شده در این هفته

نیز با توجه به شعار سال و سیاست هاي کالن پژوهشــگاه که همواره بر

پژوهش تقاضـــا محور ، تولید دانش بنیان و تجاري ســـازي فناوري به

عنوان زیر بناي تحقق اقتصــــــاد مقاومتی است ،سازماندهی شده اند.

همچنین، در راستاي توسـعه روابط با صـنعت مقرر شـد هفته پژوهش با

رویکردتحقق اقتصاد مقاومتی به صورت مشـترك با حضـور صنایع دانش

بنیان ، برگزار گردد. ارائه آخرین دستاورد هاي پژوهشی پژوهشگاه شامل

طرح هاي پژوهشــی، محصـــوالت دانش بنیان تجاري شده ، کتب ها و

گزارش هاي علمی منتشـــــــر شده و آخرین مقاالت ارائه شده توسط

دانشجویان و اعضائ هیئت علمی و برگزاري نشست تخصصـی با بررسی

جایگاه علم ، فناوري و نوآوري و پژوهش در برنامه ششـم توسعه از جمله

برنامه هاي پژوهشگاه در این هفته می باشد.الزم به ذکر است محور هاي

این نشست شامل :نقش پژوهش در اقدام وعمل اقتصـاد مقاومتی،تحلیل

فرصت ها و چالش هاي فعلی کشـــور در حوزه پژوهش و نوآوري،جایگاه

پژوهش در چشم انداز 1404، پژوهش و توسعه پایدار می باشد.

گفتنی است، پیش بینی می شود در پایان این نشـــســـت از گزارشی با

عنوان : " تحلیلی بر اجراي سند چشـــــــــــم انداز 1404که توسط

پژوهشــگران پژوهشــگاه تدوین گردیده است و کتاب "کالن روند هاي

آموزش عالی "رو نمایی شود.

نشست مشورتی اعضاء میز UNEP در پژوهشـگاه شاخص پژوه

برگزار گردید.

صبح روز یکشـنبه 9 آذر ماه ، اعضـائ میز UNEP ( برنامه محیط زیسـت

سازمان ملل متحد ) پژوهشـگاه شاخص پژوه، طی جلســه اي به ارائه

گزارش فعالیت هاي پژوهشگاه از زمان عضـویت در UNEP و برنامه هاي

UNEP آتی این میز پرداختند و براي معرفی فعالیت هاي جدید مرتبط با

در راستاي اهداف برنامه محیط زیســت سازمان ملل ، برنامه ریزي هاي

الزم صورت پذیرفت.

25

در ادامه ،خانم دکتر میرجرل نیز درخصـــــوص نحوه همکاري

کمپانی توسعه پایدار انرژي با کشورهاي دیگر و تشکیل کارگروه

هاي تحقیقاتی و عناوین پروژه هاي تحقیقاتی گزارش هایـی را

ارایه دادند.

راهبردهاي پیشرفت علمی ایران، از تئوري تا عمل

دکتر محمدرضا حافظ نیا، دبیر قطب علمی جغرافیاي سـیاسـی

دانشگاه تربیت مدرس تهران در نشسـت تخصـصـی راهبردهاي

پیشرف علمی آینده ایران که در خانه اندیشمندان علوم انسـانی

برگزار گردید، راهبردهاي پیشــــــــرفت آینده علمی ایران را

برشمردند.

ایشان در ابتداي جلسـه ضمن اشاره به ضرورت پیشـرفت علمی

ایران افزودند که به علت شاخص هاي متفاوت سنجش پیشرفت

علمی و تبلیغات رسانه اي به نظر می رسد که کشــــور ایران در

زمینه تولید علم از کشــورهاي مطرح جهان در این حوزه بوده و

در زمینه تولید کمی مقاالت با ایندکس هاي معتبر پیشـــــگام

است.

دکتر حافظ نیا بیان داشتند با توجه به تجارب شخصــــی، ذهن

مکاشـفه اي و تفکر ژئوپلیتیکی، اعتقاد به این امر خوش باوري و

تفکري آرمان گرایانه اسـت و حقیقت این اسـت که جامعه ایران

در نظام علمی جهانی در مراحل ابتدائی قرار دارد.

ایشان ادامه دادند که پیشرفت و جایگاه هر کشـور در نظام علمی

داراي چهار مرحله تکامل علمی است: مرحله عاریتی که دریافت

علم از کشــــورهاي کانونی تولید علم و فقط نقل آن است و این

مرحله اي نازل در تکامل علمی اسـت، نقد معرفت علمی موجود

که نیاز به باور و احاطه علمی دارد، مرحله تکمیل و بازســاخت و

در نهایت مرحله تولید و تاســیس گذاره هاي علمی که باالترین

درجه در نظام علمی است.

وي وضـعیت کنونی جامعه علمی ایران را در پائین ترین ســطح

نظام علمی دانســتند و گفتند ایران در حاشیه سیســـتم علمی

ژئوپلتیک جهان قرار دارد، جامعه اي وابســته و مصــرف کننده

علمی که هنوز به آستانه تولید علم نرسیده است.

ساختار ذهنی جامعه علمی ایران ساختار ذهنی مولد نیســـت و

مرجع علم جامعه علمی ما بیرون از ایران اســــت. جامعه علمی

ایران دچار پدیده اي به نام فســاد علمی شده است و جامعه را به

سوي انحطاط علمی پیش می برد.

ایشان راهبردهاي پیشنهادي پیشـرفت علمی آینده ایران را اینگونه

بیان داشتند: وجود سیســـتم عامل حکومتی کارآمد براي مدیریت

بخش علم و فناوري که بتواند ظرفیت هاي علمی کشور را غنی سازد

و دینامیک پویا و انسجام ساختاري داشته باشدکه در این زمینه نیاز

به تاسیس شوراي عالی علم و فناوري می باشد، اصـالت دادن به بعد

نظري و اندیشــیدگی تولید علم و تفکر خالق، ایجاد انقالب روحی و

تحریک شـــــعور فکري و تفکر خالق و اعتماد به نفس در بازیگران

جامعه علمی، تعامل علمی با مراکز علمی تراز اول جهان، شـناسـایی

دانشـمندان ایرانی تراز اول دنیا و دعوت از آنان همراه با سازوکارهاي

مدرن جهان، انتقال بار تکفل تولید و خدمات علمی از دوش دولت به

دوش بخش هاي خصـوصی، عمومی و اوقافی، تقســیم کار علمی و

تخصــصــی کردن مراکز و نهادها، تدوین و اجراي استراتژي تحول

فرهنگی نگرش علمی در جامعه، ایشــان در پایان با اشاره به سخنان

مقام معظم رهبري که فرمودند: نقد علمی مســــتلزم دو چیز است:

قدرت علمی و شـجاعت علمی و نیز ســخنان امام خمینی(ره): باور

کنید که می توانید؛ رســـیدن به مرحله عالی تکامل علمی را باور به

خویشتن دانستند.

26

مقدمه :

نوآوري باز و مدل هاي کسـب و کار باز، در طول دهه ي گذشته از

زمانی که هنري چسبرو این دو مفهوم را به ترتیب در سال

هاي 2003 و 2006 پایه گذاري نمود توجه زیادي را از ســــــوي

مجریان امر و نیز دانشـــــــــــــگاهیان به خود جلب کرده است

(Chesbrough,2003-2006).بررسی دقیق انتشارات در زمینه ي این دو مفهوم نشان می دهد که

بیشتر محققان، مانند به کارگیرندگان نوآوري باز ومدل هاي کسـب

وکار باز،تمایز متناسـبی بین این دو قائل نمی شــوند .در ادامه این

مقاله مجموعه استراتژي هاي نوآوري بالقوه را با ترکیب نوآوري باز

و مدل هاي کسـب وکار باز به طرق مختلف، تشـریح و دسته بندي

دقیقی ترکیبی از اســتراتژي هاي محتمل نوآوري که در آن نوآوري

باز /بسته با مدل هاي کسب و کار باز /بسته ترکیب می شود، ارائه

خواهد شد.

4-2- اطالعات بالاستفاده در اختیار دیگران

حالت نوآوري باز درون به بیرون در چندین مطالعه ي موردي پوشـــش

داده شده است. آنچه بیشـتر این توصیفات موردي بدان اشاره نمی کنند

مدل کسب و کار وراي این معاهدات است.

مدل مورد نظر بســــیاري از توافقات صدور مجوز و فعالیت هاي کنترل

نشده مدل کسـب و کار واحد است: دریافت کننده ي فناوري (مجوز ها یا

فعالیت هاي کنترل نشــده ي هاي شرکت) بعدها فناوري را پیشـــرفت

داده، محصــول را تولید کرده و آن را به بازار وارد می کند. شرکتی که در

ابتدا فناوري را ابداع کرده است دیگر در تجاري سازي آن نقشـی نخواهد

داشــت. دریافت کننده از فناوري واردشــده براي ورود تولیدات به بازار

بدون تکیه ي اسـتراتژیکی بر ابداع کننده (یا دیگر سـازمان ها) اسـتفاده

می کند. این نکته بخش دوم جدول 1 را نشان می دهد. براي مثال توافق

نامه صدور مجوز و امکانات، بین شرکت پروکتل اند گمبل و محصــوالت

غذایی کن آگرا را در نظر بگیرید.

دومین شرکت در سال 1919 تاسیس شده و طی دهه هاي اخیر از طریق

خرید حدود صد مورد برند مواد غذایی، رشد کرده است. این شرکت عمدتا

وارد کسب و کار غذاي منجمد و صنعت گوشت بسته بندي شده گشـت، و

گلچینی از برندها را از شرکت هایی مانند آر جی آر نابیسـکو و محصـوالت

غذایی بیاتریس انتخاب کرد. محصوالت غذایی کن آگرا نسـبت به پروکتل

اند گمبل انواع مختلف تري از محصـوالت غذایی را به فروش می رساند اما

می تواند از مواد غذایی بهبود تغذیه و قابلیت هاي بسـته بندي پروکتل اند

گمبل استفاده کرده و منافع رقابتی بی نظیري را براي کســـب و کار خود

ایجاد کند. البته توافقات صـــــدورگواهینامه با پروکتل اند گمبل با مدل

کسب و کار محصوالت غذایی کن آگرا تضاد ندارد.

این شرکت محصــوالت را خود تولید و توزیع می کند و ارزش مورد نظر را

بدون تکیه بر پروکتل اند گمبل ایجاد و کسب می کند. الگوي دسته بندي

1 الگویی ثابت نبوده و برخی از موقعیت ها را مـی توان موقعیت در جدول

هاي مرکب نامید. ما این موقعیت را در مورد گلد به تصـویر کشــیده ایم.

شـرکت پروکتل اند گمبل نوعی فناوري خوش آتیه پالســتیک نازك را از

طریق تحقیقاتی در زمینه ي پوشک ابداع کرد. در بازارهاي آزمایشـی این

فناوري موفق بود، اما برند جدید شدن، در چنین بازارهاي تثبیت شده اي

که بــرندهاي قدرتمند رهبــران آن بودند، بـــراي پـــروکتل اند گمبل

استراتژیک نبود. کلورکس یکی از رقباي پروکتل اند گمبل بود که کسب و

کار پوشش هاي پالستیکی، یعنی گلد را هدایت می کرد. در سـال 2002

هر دو شرکت یک سرمایه گذاري مشترك به راه انداختند. شرکت پروکتل

اند گمبل تخصص و مالکیت فکري را پشـتیبانی نمود مانند فورس فلگس

را وارد بازار کرد. کلورکس ارزش ویژه برند، تحقیق و توســـعه متمرکز در

پالستیک و رزین را ایجاد کرد و مســــئول تولید و توزیع محصـــــوالت

پالستیک هاي نازك جدید شد. این اقدام امکان ادامه ي مشـــــارکت در

ابداعات دیگر در زمینه ي کسب و کار پالستیک نازك را فراهم کرده و این

نکته را تایید کرد که رقبا می توانند با موفقیت با هم کار کنند.

ادامۀ مشـارکت نمونه ي گلد رامی توان به ترکیبی از بخش2 و 5 جدول 1

تبدیل کرد. همچنین این نمونه آشـــــکاري از نوآوري باز درون به بیرون

است. اما مدل کسب و کار به صورت کامل، بسته نیسـت، زیرا شرکت ها به

عنوان شرکاي اسـتراتژیک با هم ادامه ي همکاري دارند تا ارزش را به بازار

تحویل دهند. سرمایه گذاري مشــــترك، به مرور زمان بوسیله ي شریک

غالب که در اینجا کلورکس اسـت، به دسـت می آید. در این سـناریو، مورد

گلد به بخش 1 جدول باز می گردد.

رویکردي نوین در کسب و کار جهان :

نوآوري باز و مدل هاي کسب وکار باز

ویم ونهوربک، هنري چسبرو

ترجمه و تنظیم : الهام سهامی

((بخش پايا�ي ))

27

آیفون را می توان به عنوان نوآوري درونی و پروژه ي طراحی اپل در نظـر

گرفت. اپل قبال در ســال 2002 روي آیفون کار کرده بود. بعد از چندین

سال اخفاي جزییات این تلفن، اپل در ژوئن سال 2007 ورود آیفون را به

بازار اعالم کرد.

این نوآوري درونی جدید 200 حق امتیاز با خود به همراه داشـت. آیفون

به دلیل صفحه نمایش لمسـی، ویژگی هاي پیشــرفته، و طراحی سخت

افزاري ظریف از رقباي خویش پیشی گرفت .

البته با کمی تفکر می توان ارزش واقعی آیفون را بیشــتر، ناشی از برنامه

هاي آن دانسـت تا خود دستگاه. با هر کارکرد جدیدي که ابداع می شود

مشتریان می توانند از تلفن هاي همراه خود به طریقی جدید و بی سابقه

استفاده کنند.

نکته ي قابل توجه این اســــت که برخالف گوشــــی هاي تلفن همراه

هوشـمند تولید شـده توسـط ســیمبیان، پالم، و مایکروســافت، آیفون

ابتدایی، از اپلیکیشن طرف سوم حمایت داخلی به عمل نمی آورد.

تنها بعد از اینکه شواهد نیاز مبرم به اپلیکیشـن طرف سوم احسـاس شد

(بعدها طرف هاي سوم با اپلیکیشن هاي موفقیت آمیز خود توانستند نرم

افزار را بدون مشارکت اپل نصـب کنند) که استیو جابز به جایگاه ابتدایی

خود برگردانده شــد. وي اعالم کرد که کیت بهبود نرم افزار در ســـال

2008 در دسـترس طرف سـوم قرار خواهد گرفت و کیت بهبود نرم افزار

آیفون در ششم مارس سال 2008 عرضه شد.

گرچه حتی در اینجا نیز اپل کنترل اکوسیســتم را حفظ کرد. بارگذاري

اپلیکیشـن طرف سوم براي آیفون تنها زمانی امکان پذیر است که ابداع

کننده حق عضـویت اتصـال به ابداع کننده ي اپل را پرداخته و برنامه ي

مورد نظر براي توزیع در فروشـــگاه برنامه اپل (app store) تحت نظر

اپل توسط این شرکت تایید شده باشد.

ابداع کنندگان می توانند قیمت دلخواه خود را براي اپلیکیشـن هایی که

به توزیع برنامه در فروشگاه در می آیند را تعیین کنند، که 70 درصـد آن

سهم ایشان خواهد بود. ابداع کننده گان همچنین می توانند اپلیکیشـن

خود را رایگان ارائه دهند و هیچ هزینه اي بیشتر از حق عضـویت در قبال

عرضه یا توزیع اپلیکیشن پرداخت نخواهند کرد. فروشگاه برنامه ي اپل با

عرضه IOS 2.0 در یازدهم جوالي سال 2008 تاسیس شد .

درحالی که این اکوسیســــتم تحت نظارت اپل باقی مانده است، ارتقاي

برنامه هاي طرف سوم بســـــیار شگفت آور بوده است. از مارس 2012

دانلود برنامه هاي اپل از 25 میلیارد عبور کرده است.

گشـایش آیفون براي ابداع کنندگان طرف سوم، این دستگاه را به عرصه

اي تبدیل کرد که اپل و ابداع کنندگان بیرونی، مشترکا با بکارگیري ایده

ها، مجموعه ي روزافزونی از برنامه ها که در آن براي مشــــتریان تولید

ارزش می کنند ارائه می دهند. اپل با استفاده از آیفون و (دسـترسـی به)

فروشگاه برنامه به عنوان سرمایه اي کلیدي براي تصــــــاحب ارزش به

روشی سیستماتیک کسب ارزش می کند .

4-3- استفاده از دانش دیگران براي ابداع تولیدات جدید

شرکت ها به طور معمول نوآوري باز بیرون به درون را با مدل کسب و کار

واحد ترکیب می کنند. این استراتژي بســـیار شبیه موردي است که در

بخش قبلی توضیح داده شد. تنها تفاوت آن دو این است که در استراتژي

دوم، شـرکت به دنبال نوعی دانش بیرونی ســت که بتواند آن را در ابداع

محصوالت یا خدمات جدید در مدل کسب و کار خود به کار بگیرد.

یک شرکت از لحاظ سیســتماتیک به دنبال ایده ها یا فناوري هاي تایید

شده ایسـت که محصــوالت کنونی را بهبود داده یا انواع جدید را معرفی

نماید. در این اسـتراتژي چیزي که اهمیت دارد این اسـت که بر اســاس

اهدافی که به دقت تعریف شـده اند، بدانیم شـرکت دقیقا چه می خواهد.

بســیار مهم است که شرکت بر ایده ها و فناوري هایی تمرکز کند که می

توانند از طریق بکارگیـري دانش درونـی، مهارت هاي فـروش و توزیع، یا

دیگر قابلیت ها، تولید ارزش کنند، زیرا شــــــرکتی که از دانش بیرونی

استفاده می کند، باید محصــــول جدید را ،خود تولید کرده و به فروش

برساند.

اگر به مثال پروکتل اند گمبل بازگردیم، موفق ترین محصـــــوالتی که

توسـط شـرکاي بیرونی ابداع شـده اند، اما پروکتل اند گمبل آن ها را به

بازار آورده، پاك کن هاي جادویـی، غالف جذر و مد، تـرمیم کننده هاي

اوالي ، گردگیرهاي سوییفر، و شیشه شورهاي چرخشی کرست بوده اند

گردگیرهاي سوییفر را در نظر بگیرید. شرکت پروکتر و اند گمبل قصــد

داشـت گردگیري را به دنبال نمونه ي موفق تی ســوییفر تولید کند، اما

نمونه ي آزمایشــی که در درون شرکت تولید شده بود چندان خوشایند

نبود.

شـــرکت ژاپنی یونی چارم گردگیري جذاب تولید کرده بود که تنها در

ژاپن به فروش می رســــید. یونی چارم قدرت تولیدي، توزیعی یا فروش

باالیی براي ورود محصــــول نوآوري شده به دیگر بازارها را نداشت. تیم

تحقیقاتی پروکتل اند گمبل برتري گردگیر یونی چارم را شناسایی کرده

و فرصــت را براي همکاري مناســب دیدند. شــرکت پروکتل اند گمبل

قراردادي تحت لیســـانس، با یونی چارم امضـــا کرد و گردگیر را تحت

برندپروکتل اند گمبل در تمامی دنیا به جز ژاپن توزیع نمود.

در سـال 2003 این گردگیر بازار را از آن خود کرد و میلیون ها دالر براي

پروکتل اند گمبل و شریک ژاپنی اش به ارمغان آورد. این مورد نشان می

دهد که چگونه یک شرکت بزرگ می تواند دانش بیرونی و محصـــوالت

نوآورانه را بـراي افـزایش فـروش، جذب خود کند. این کار باعث بُـرد دو

طرف می شـود: امتیاز نوآوري و نه قدرت فروش جهانی، از آن یونی چارم

بود. شرکت پروکتل اند گمبل عملکردي جهانی داشت اما فاقد محصـول

نوآوري شده ي یونی چارم بود.

دقت داشـته باشـید زمانی که نوآوري جذب پروکتل اند گمبل شـد، این

شـــرکت براي جا انداختن کاال و رشــــد بازار،کامال بر قدرت تولیدي و

توزیعی خود متکی بود. شرکت پروکتل اند گمبل از مدل کســــب و کار

واحد استفاده می کند .

28

4-5- دانش درونی در دسترس دیگران براي ابداع مدل کسـب و

کار جدید

شرکت ها می توانند دانشــــی که به صورت درونی ابداع شده را به بیرون

انتقال دهند، نه براي اینکه آن را به صــورت پولی درآورند، بلکه به منظور

ایجاد عرصه اي شـبیه به آنچه در بخش 3,4 مورد بحث قراردادیم. در این

مورد شـــــرکت هایی با دانش قابل توجه، در زمینه هاي فناوري خاص،

فناوري ها و تکنیک ها را در اختیار دیگران قرار می دهند، تا عرصـه اي را

براي کسب سود غیرمستقیم تقویت کنند.

عرصه هاي قدرتمند، مستلزم تشویق طرف سوم به ابداع اپلیکیشـن هاي

اختصاصی هستند، که در عوض سود بیشـتري براي مالک عرصه ي مورد

نظر به همراه دارد. در سایر موارد ،گشـایش پلت فرم فناوري، این امکان را

براي ابداع کنندگان اپلیکیشن فراهم می کند که کارایی محصوالت را باال

برده و تعداد اپلیکیشـن ها را از مجموعه اپلیکیشــن هاي ابتدایی شرکت

ارائه دهنده ي پلت فرم بســیار بیشــتر کنند، مانند آنچه در مورد آیفون

دیدیم.

1 در حمایت آي بــی ام از لینوکس این نمونه را در بخش پنجم جدول

.شرکت آي بی ام از لینوکس به مدت بیش از یک دهه حمایت کرد. دیدیم

این شرکت صدها حق امتیاز را اهدا کرده و سالیانه 100 میلیون دالر براي

حمایت لینوکس سیستم عامل سرمایه گذاري کرد.

عالوه بر این، آي بی ام براي تولید و تســریع اپلیکیشـــن هایی با پایه ي

لینوکس سیسـتم عامل همکاري نزدیکی با لینوکس دارد.حمایت آي بی

ام فرصت هاي موفقیت لینوکس در رقابت با مایکروسافت در بازار سیستم

(Henkel,2006) ، عامل را افزایش داد

لینوکس اولین سیستم عملیاتی بود که توانسـت تسـلط ویندوز سیسـتم

عامل، مایکروسافت را به چالش بکشــــد. در سال 1999 وقتی آي بی ام

لینوکس را تحت حمایت گرفت. لینوکس، مشـتریان گســترده و اجتماع

بزرگی از ابداع کنندگان را در اختیار داشت، که به پیشـرفت آن کمک می

کردند.

شرکت آي بی ام از طریق سرمایه گذاري در لینوکس می توانســــــت از

شرایط اجازه نامه ي مایکروسافت، مستقل عمل کرده و شروط میانجی را

براي پلت فرم خود ارائه دهد.

شرکت آي بی ام از پلت فرم منبع بازي مانند لینوکس اسـتفاده کرد، زیرا

نرم افزار منبع باز از نرم افزار اختصــاصی ارزان تر است. این کار باعث شد

آي بی ام از مشتریان خود در قبال اپلیکیشـن ها و خدمات، مبالغ کمتري

دریافت کند.

یکی از مزایاي ابداع سیسـتم عامل منبع باز این است که خطرات و هزینه

هاي طراحی و ابداع نرم افزار در بین تعداد زیادي از مشـــارکت کنندگان

تقســـــــیم خواهد شد. اگرچه شرکت آي بی ام هزینه ي زیادي صرف

پیشـرفت لینوکس کرد، شرکت ها ي دیگر مانند نوکیا، اینتل، و هیتاچی

نیز سرمایه گذاري هاي کالنی کردند.

1 بیلیون دالر سرمایه گذاري هاي تجاري در لینوکس سـالیانه بیش از

تخمین زده شده اند. هزینه ها و اقدامات مشـترك براي پیشـرفت یک

زیرساخت مرکزي، هزینه هاي نوعی سیســــــتم عامل که مقبولیت

گســــترده داشته و بتواند با ویندوز مایکروسافت رقابت کند را کاهش

داد .

پلت فرم لینوکس همچنین پلت فرمی مشـترك فراهم کرد، که آي بی

ام توانست بر پایه ي آن خدمات و اپلیکیشن هاي خاصی بسازد. شرکت

آي بی ام به صــورتی روزافزون بر فروش گران ترین ســخت افزار، نرم

افزار اختصــــــاصی بر پایه ي لینوکس، و یکپارچگی و دیگر خدمات

ارتقایی براي جذب مشـــتري تمرکز کرد. با کمک به تثبیت لینوکس،

آي بی ام مدل کسب و کار خود را در فروش نرم افزار اختصاصی بر پایه

ي لینوکس براي مشتریان، قدرت بخشید. باز بودن لینوکس همچنین

آزادي بیشتري در زمینه ي محصوالت ابداعی مشترك با مشـتریان در

اختیار آي بی ام گذاشت.

6 - استفاده از دانش دیگران براي خلق مدل کســب و کار - 4

خویش

باالترین بخش سمت راست در جدول 1 مدل کســب و کار پیوسته اي

را، با نوآوري باز بیرون به درون ترکیب می کند. در اینجا شـــــرکتی،

دانش را از سازمان هاي دیگر می گیرد تا مدل کســـب و کاري تنظیم

کند که به مدل هاي کسـب و کار دیگر سازمان ها (شرکا) پیوند خورده

باشد. همانطور که خواهیم دید، این ترکیب باعث می شود شـرکت ها،

استراتژي هاي جدیدي کشــــف کنند که وراي نمونه هاي نوآوري باز

کالسیک است.

5- گسترش نوآوري باز

الگوي دسته بندي ارائه شده در جدول 1 چارچوبی ساده براي بررسی

ترکیب متفاوت استراتژي هاي نوآوري و مدل سازي کســب و کار می

باشد .نتایج ستون هاي سمت راست و چپ جدول 1 بســـــیار با هم

متفاوتند .مدل هاي کســب و کار سمت راست بر ابداع محصـــول یا

خدمات متمرکزند.

بیشــتر نمونه هاي نوآوري بازي که در ادبیات، توصیف شده اند را می

توان در دسته ي ستون سمت چپ قرار داد .بالعکس، مدل هاي کسب

و کار پیوســته یا شـــبکه اي، کمتر مورد توجه بوده اند .با مدل هاي

کسب و کار پیوسته یک شرکت می تواند وراي ابداع محصوالت جدید

از نوآوري باز بیرون به درون یا درون به بیرون استفاده کند.

در ستون سمت چپ جدول 1 دانش بیرونی براي ابداع یک محصول یا

کســـــب و کار جدید جذب شده و یا دانش درونی به شرکت دیگري

فروخته می شود، که از آن براي پیشــرفت محصــوالت خود استفاده

کند .در ستون سمت راست، ترکیبی از مدل هاي کسب و کار پیوسته

و نوآوري باز را می توان براي بکارگیري هر گونه محرك اســـتراتژیک

مانند مورد اسکاي ان.آر.جی به کار برد.

29

در ستون سمت چپ جدول 1 دانش بیرونی براي ابداع یک محصــول یا

کســـــــب و کار جدید جذب شده و یا دانش درونی به شرکت دیگري

فروخته می شود، که از آن براي پیشرفت محصوالت خود استفاده کند .

در ستون سمت راست، ترکیبی از مدل هاي کســــــب و کار پیوسته و

نوآوري باز را می توان براي بکارگیري هر گونه محرك اسـتراتژیک مانند

مورد اسکاي ان.آر.جی به کار برد .ما این نکته را با جزییات بیشـــتر در

زیر با استفاده از نمونه ي فرضی کســـــــب و کار نفت خام در بریتیش

پترولیوم مورد بحث قرار می دهیم.

فرض کنید مدیر یک کسب و کار نفت خام دربریتیش پترولیوم هستید .

محصــــولی که شما می فروشید یک کاالي مصــــرفی بوده و نوآوري

محصول، به ناچار منحصـر به فرد خواهد بود .توانایی رقابت در کسـب و

کار نفت خام به فناوري هاي مختلفی بستگی دارد ،که بهره وري، کشـف

و اسـتخراج را افزایش می دهد .شــرکت هاي نفت، باید غنی ترین چاه

هاي نفت را زودتر از رقباي خود شــــناســــایی کرده و با فناوري هاي

جدیدي که امکان استخراج نفت در اعماق بیشـــتري را فراهم می کند،

آنها را حفر کنند. اگرچه صنعت نفت تحت تســلط شرکت هاي بزرگ، با

قابلیت هاي تحقیق و توسعه قوي است، آنها بر شرکت هاي تخصـصــی

خدمات نفتی مانند اشــالمبرگر و دیگران براي ابداع فناوري هاي جدید

کشف و استخراج نفت تکیه دارد: بخش خدمات نفتی، برج مراقبتی براي

نوآوري در صنعت انرژي ست.

شرکت هاي خدمات نفتی، معموال امتیازات سالیانه ي بیشتري نسبت به

اکثر شرکت هاي نفتی یکپارچه کسب می کنند .اگربریتیش پترولیوم با

اشالمبرگر (معموال در ترکیب با دیگر شرکت هاي خدماتی متخصـص با

فناوري کشــف حفاري برتر شریک شود می تواند به مزیت رقابتی دست

یابد.بریتیش پترولیوم می تواند برنامه اي تحقیقاتی با این شــــرکت ها

تنظیم کرده و تحقیق و ابداع فناوري هاي جدید حفاري و اکتشـــاف را

حمایت مالی مشترك کند .

در پیشــبرد این فناوري، آنها شرکایی استراتژیک خواهند بود.بیریتیش

پترولیوم، به طور معمول می بایســـــــــت چندین سال قبل از اینکه

اشالمبرگر بتواند فناوري خود را به دیگر شرکت هاي نفت بفروشـد از آن

استفاده ي انحصاري داشته باشد.

.

این نمونه نشـــان می دهد که چگونه ترکیبی از نوآوري باز می تواند در

کسـب و کار کاالي مصـرفی به کار رود که در آن نوآوري محصـول، یک

پیشـران رقابتی نیســت .نوآوري باز بکار رفته در محصــوالت جدید یا

پیشـرفت کســب و کار، باید به عنوان محرك رقابتی خاص در ارتباط با

موقعیتی خاص، و نه ســــایر موقعیت ها در نظر گرفته شــــود. اگر با

استراتژي یک کسـب و کار شروع کنیم، محرك هاي ارزشی کلیدي، که

باید روي آنها کار شـود را شـناسـایی کنیم، شـرکاي بالقوه ي نوآوري را

شناسایی و انتخاب کنیم و پروژه اي مشترك براي ابداع فناوري ها یا راه

حل هایی که باعث تقویت موقعیت رقابتی شرکت می شوند را راه اندازي

کنیم، نوآوري باز را می توان در مجموعه اي گسترده تر از موقعیت ها به

کار برد .بنابراین حتی در نبود نوآوري محصـول یا خدمات در کســب و

کار، شـرکت ها می توانند شـبکه ي نوآوري خود و شــرکاي زنجیره ي

ارزشی را پرورش دهند تا رقابتی تر شوند .نامبیسـان و ساونی()2010)

نشــــــان دادند که چنین شبکه اي چگونه باید مدیریت شود. پرهیز از

نوآوري همچنین نشـــان می دهد که موقعیت رقابتی شرکت ها ممکن

است بر مجموعه اي از محرك هاي ارزشی بسـیاري تکیه داشته باشد، از

نوآوري هاي فرایندي، افزایش بهره وري، یا بهبود کیفیت محصوالت.

افـزایش زمان عملکـرد، کاهش پیچیدگـی و هـزینه هاي عملیاتــی، یا

فرایندهاي منسجم از نمونه هاي دیگر محسوب می شوند .اینکه بر کدام

یک از این موارد باید تمرکز شود به شرایط کسب و کار بسـتگی دارد، اما

در هر مورد، شرکت مرکزي می تواند تحقیقات ابتکاري مشترکی را آغاز

کرده و شرکاي فناوري را تشـــویق کند تا نیروها را به منظور تســـریع

نوآوري فناوري براي افزایش مزیت رقابتی فناوري پیشـین، به هم پیوند

بزنند.

در نهایت گسـترش نوآوري باز بدین طریق آن را به شرکت ها و سازمان

هایی که دریافت کننده ي نوآوري ها/ فناوري هســــتند، مانند صنایع

خدماتی، صنایع تولیدي با سطح فناوري پایین، دولت ها، و غیره، بیشتر

مرتبط می کند .سازمان هاي گیرنده می توانند ابتکارات مشـــارکتی را

آغاز و هماهنگ کنند در حالــی که تامین کنندگان فناوري، مجـــریان

درون این چارچوب هستند

30درمیان پیشــــگامان آینده پژوهی معاصر باید از اچ دي الس ول نیز یاد

کـرد . این آینده پـژوه نامور روش ها ، الگوها و باورهاي تازه و در خوري از

خود برجاي گذاشـته اسـت و درعرصـه ي علوم اجتماعی ، مبارزه با جزم

اندیشــــــی را به عنوان آرمانی بزرگ براي خود توصیف کرد. سوداها و

دغدغه هاي الس ول درحوزه ي سـیاسـت اجتماعی و تالش هاي او براي

جهت گیري تازه علوم سیاسی موجب امتزاج آینده پژوهی و سیاست شد.

الس ول به عنوان آینده اي محتمل در کتاب سـاختار روبه رشــد و دیگر

آثار خود ، از ظهور دولت هایی اقتدارگرا به نام دولت پادگانی یاد مـی کند

. الس ول به فراست دریافته بود که کارشناسان خشـونت ، استیالي خود

بر جامعه را از دو راه برقراري جهان تک قطبی ویا از راه دو قطبی ســازي

جهان براي توجه گسترش نظامی تفسیر می کنند .

الس ول پنج کارکرد عمده را براي حوزه آینده پژوهی بر می شمارد:

1. توصیف هدف ها وارزش ها

2. توصیف روندها

3. تبیین شرایط حاکم

4. تصویر پردازي آینده هاي ممکن ومحتمل با توجه به ادامه ي شرایط

5. ابداع ، ارزیابی و گزینش سیاست هاي بدیل با هدف دسـتیابی به آیندة

مطلوب

معرفی آینده پژوه

الس ول ، از جمله آینده پژوهانی است که نقش عمده براي اهداف وارزش

ها قایل است . او همچنین بر این باور تکیه و تأکید دارد که ،تصــــــمیم

گیري رویکردي آینده گرا اسـت رویکردي که به شـدت نیازمند آفرینش

تصــویرهایی از آینده هاي ممکن و گزینش مناسب ترین آینده است. به

هر حال الس ول به درستی نشان می دهد که میان علوم سیاسی و آینده

پژوهی ارتباطی تنگاتنگ و معنا دار وجود دارد . بر پایه ي شـواهد موجود

شمار زیادي از آینده پژوهان ، علوم سیاسی و آینده پژوهی را دو عرصه

و مقوله ي در هم تنیده تلقی می کنند و بـراین باور تکیه دارند که اهداف

روش ها و رویکردهاي این دو حوزه چنان در یکدیگـر رخنه کـرده اند که

تعیین مرزهاي آنها ناشدنی و یا دست کم دشـوار اسـت با این حال می

توان به جرات ادعا کرد که با چشـــــــم پوشی از برخی هم پوشانی ها و

همسـانی ها آینده پژوهی به دالیل فراوانی که درمجال این مقال نیسـت

عرصه اي جدا و حوزه اي مستقل به شمار می آید . با این همه، الس ول با

تحلیل سـاختار رو به رشـد خود، چارچوبی براي مطالعه یآینده در اختیار

آینده پژوهان قرار داد. این چارچوب، بررســی اهداف، ارزش ها، روند ها،

شرایط، پیش بینی ها و گزینه هاي بدیل را شامل می شد. او با ساختار رو

به رشــــد، ابزاري تحلیلی و پر قدرت براي آنها فراهم آورد. افزون بر این،

الس ول الگوهایی از تحلیل منظم، دقیق و مبتنی بر منطق و شـــــواهد

علمی را براي آنها تهیه کـرد. الس ول به تنهایـی آینده پـژوهـی مدرن را

البته در قالبی ابتدایی ابداع کرد.

31

فیزیکدان ایرانی برنده جایزه «پیشگامان علم» جهان

استاد کامران وفا، فیزیکدان برجسـته ایرانی دانشـگاه هاروارد که با کســب

جایزه سه میلیون دالري «پیشـــگامان علم» افتخاري تاریخی را رقم زد در

سخنانی به مناسبت کسب این جایزه بر میراث ارزشمند علمی ایران تاکید و

اشـــــتیاق وافر خود به فعالیتهاي هاي علمی را تا حد زیادي الهام گرفته از

میراث بزرگانی چون خیام و ابوریحان بیرونی عنوان کرد.

استاد کامران وفا، فیزیکدان ایرانی دانشـگاه هاروارد به طور مشــترك با دو

فیزیکدان دیگر برنده جایزه سه میلیون دالري «پیشگامان علم» در فیزیک

بنیادي شد. جایزه پیشــگامان علم (Breakthrough Prize) که

در سال 2012 توسط زاکربرگ – موسس فیس بوك – و چند میلیاردر دیگر

پایه گذار شـرکتهاي بزرگ فناوري پایه گذاري شـده بزرگترین جایزه نقدي

در زمینه علوم زیســتی، فیزیک و ریاضیات است که از آن به عنوان اسکار

علمی هم یاد می شود.

این جایزه در ســـــال 2017 در فیزیک بنیادي به دکتر کامران وفا و اندرو

اشترومینگر از دانشگاه هاروارد و جوزف پولچینسکی از موسسـه کاولی اعطا

شد که از پیشگامان نظریه ریسمان هسـتند. طبق این نظریه که هنوز اثبات

نشــده تمام نیروها و ذرات طبیعی از ریســمان هاي بســیار کوچک لرزانی

ساخته شده اند. این نظریه کل درك انسان از جهان و به خصـوص سیاهچاله

هاي فضایی را دگرگون خواهد کرد.

از سوي دیگر پولچینســکی نشــان داد این نظریه شامل ذراتی دو بعدي یا

چند بعدي اسـت که «برین» نامیده می شــوند. برین خالصــه شــده واژه

membraneو به معناي غشـا است. این نظریه به ایجاد شاخه کامال نوینی

در کیهان شـناسـی منجر شـد که در آن ممکن اســت برین ها جهان هایی

جزیره وار باشند که دربعد دیگر فضـا شناور هسـتند و با یکدیگر برخورد می

کنند. یا ممکن است در بعد باالتري با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.

وي از موسســـــان شبکه ایرانیان براي دانش و نوآوري (نیکی) است و طی

سالهاي اقامت در آمریکا سفرهاي علمی متعددي به ایران داشته است.

نشان افتخار دولت ژاپن در سال 2016 به دانشـمند ایرانی

رســید. دولت ژاپن در تاریخ 3 نوامبر 2016 میالدي (13 آبان ماه

1395)، به 96 نفر از اتباع خارجی نشــان افتخار اعطا کرد. به گزارش

ایســنا، در این میان دکتر نعمت حســنی، رییس دانشـــکده عمران

دانشگاه شهید بهشـتی و استاد مدعو پژوهشـگاه شاخص پژوه ،موفق

به دریافت نشان افتخار «خورشید تابان، انوار زرین به همراه نقش گل»

شد. وي با استفاده از اجراي پروژههاي تحقیقاتی مشترك بین ژاپن و

ایران به گســـترش تبادالت تحقیقاتی دوجانبه و توسعه همکاریهاي

بین شـرکتهاي ژاپن و ایران و همچنین توسـعه تحقیقات مهندســی

زلزله در ژاپن پرداخته اســت و ســهم بزرگی در ترویج درك ژاپن در

ایران را داراست. دکتر حســـــــنی بعد از عزیمت به ایران، به دعوت

دانشگاه کوبه مجددا به ژاپن سفر کرد و به عنوان استادیار در دانشـگاه

کوبه به تدریس پـرداخت. در این میان وي به بـرگــزاري کارگاههاي

عملی ژاپن و ایران در خصــوص مدیریت بحران و همچنین به توسعه

پروژههاي تحقیقاتی توسط متخصصـین ایرانی و شرکتهاي ژاپنی در

زمینه مقاومسازي در برابر زلزله و اجراي پروژههاي مختلف مشـترك

میان ژاپن و ایران پرداخت و بدین ترتیب تبادل تحقیقاتـی میان ژاپن

و ایران را گســترش داد.وي به عنوان استاد حوزه مدیریت بحران ، از

سال 92 در پژوهشگاه شاخص پژوه به راهنمایی و آموزش دانشجویان

دکتري مدیریت بحران این پژوهشـگاه پرداخت. وي به عنوان ریاست

انجمن فارغالتحصیالن ژاپن در ایران به سخنرانی و برگزاري جلسـات

متعددي در خصـوص گسـترش شیوه آموزشی ژاپن در دانشـگاههاي

مختلف ایران و مکانهاي دولتی پرداخته است. دکتر حسنی تحقیقات

مختلفی در زمینه منابع توسـعه ژاپن انجام داده اسـت و فرهنگ غنی

ژاپن را یکی از دالیل پیشرفت اقتصادي ژاپن میداند و نتایج تحقیقات

خود را با چاپ کتاب «ژاپن چگونه ژاپن شد؟» به زبان فارسی در سال

1390 مکتوب و چاپ کرد.

دستاوردهاي مخترعان ایرانی

32

1-مقدمه

بر اساس گزارش هیات بین الدول تغییر اقلیم، که در سال 2007 انتشـار

یافته است علت اصلی روند افزایش دما تراکم غلظت گازهاي گلخانه ایی

در جو زمین می باشــد(IPCC, 2007). در پنجاه ســال گذشـــته

میانگین دما کشــور در حدود0.22درجه سانتی گراد/دهه افزایش داشته

اسـت (Tabari et al., 2012) . مدلهاي پیش بینی دما براي

قرن بیســـت و یکم در آسیا افزایش دمایی بین 1,5 تا 5,7 درجه سانتی

.(IPCC, 2007) گراد را پیش بینی کرده اند

روند افزایشــی دما به صورت فعلی می تواند باعث عقب نشــینی پوشش

برف و تغییر در الگو بارش در دهه هاي آینده در سطح جهان بشـود.تغییر

در میزان بارش و پوشــــــش برف نیز می تواند باعت تغییرات در چرخه

هیدرولوژي، دبی رودخانه ها، دوره رشد گیاهان و انرژي و... بشــــــوند

(Wulder et al., 2007)روشــن و گارب (Roshan and Grab, 2012)با اســتفاده از مدل

MAGICC/SCENGEN 5.3 نشـان داد اند که در پایان قرن بیسـت و

یکم بارش در ایران حدود 36% نســـــبت به سال1961-1990افزایش

Zarenistanak et ) خواهد داشت. زارع نیســـتانک و همکاران

al., 2014 a) آشکار کرده اند که دما جنوب غرب ایران بین 1,69 تا

Dhorde ) 6,88 سانتی گراد افزایش خواهد داشـت. دورده و همکاران

CNRM, ECHAM, با بکارگیــــــــري مدلهاي (et al., 2014

MIROCH, UKMOC و با استفاده از سناریوهاي B1و A1B مشـخص

کردند که بارش جنوب غرب ایران روند منفی در قرن بیست و یکم خواهد

Zarenistanak et al., ) گرفت. زارع نیسـتانک و و همکاران

CNRM, ECHAM, MIROCH, 2014) با اســـــتفاده از مدلهاي b

UKMOC نشان داند که پوشش برف روند کاهشی خواهد داشت.

در این تحقیق ما به پیش بینی و بررســی تغییرات دما، بارش و پوشــش

بـرف در ایــران خواهیم پــرداخت .همانطور که مــی دانیم دما، بارش و

پوشش برف سه پارامتر مهم اقلیمی هستند که با در نظر گرفتن تغییرات

چکیده

دراین تحقیق بااستفاده از خروجی مدلهاي پیش بینی ECHAM , CNRM و UKMOC و با استفاده از دو سناریو B1 و A1B که توسـط چهارمین

گزارش هیات بین الدول تغییر اقلیم ارائه گردیده است، به پیش بینی و ارزیابی تغییرات دما، بارش و پوشش برف تا پایان قرن بیست و یکم در کشور

ایران پرداخته شده است. بررسی نتایج دما نشـان می دهد که دما بین 2.09 تا 5.38 درجه سانتی گرادافزایش خواهد داشت. روند افزایشـی دما در

فصل تابستان بیشتر از سایر فصول می باشد. پیش بینی بارش در ایران نشان می دهد که بارش ساالنه و در فصلهاي زمستان، بهار و تابسـتان تا پایان

قرن بیست و یکم روند کاهشی خواهد داشت. در سري ساالنه، میزان بارش به مقدار 9.92-% در خروجی سناریو B1 و 8.81-% در خروجی سناریو

A1B کاهش پیدا خواهد کرد. مقدار بارش فصل پاییز روند افزایشی به خود خواهد گرفت. پوشش برف براي ماههاي دسامبر، ژانویه، فوریه، مارس و

آوریل پیش بینی شده است.نتایج نشان می دهد که پوشش برف در ایران داراي روند کاهشـی خواهد بود. بصـورت میانگین پوشش برف در حدود

224040- و 242883- کلیومتر مربع بر اساس خروجی سناریوهاي B1و A1B نسبت به دوره 1981-2000 کاهش پیدا خواهد کرد.

کلید واژگان: ایران، بارش، پیش بینی پوشش برف ،دما

پیش بینی و ارزیابی تغییرات پارامترهاي اقلیمی (دما، بارش و پوشش برف)ایران در قرن بیست ویکم

دکتر محمد زارع نیستانک، عضو هیئت علمی پژوهشگاه شاخص پژوه

این پارامترها می توانیم بهتر اثرات تغییر اقلیم در ایران را شناسایی کنیم.

مطالعه دما و بارش بر اساس مقیاس فصـلی (زمسـتان، بهار، تابســتان و

پاییز) و پوشش برف را در دوره ي که کشـــور داراي بارش برف است که

شـامل ماههاي دسـامبر، ژانویه، فوریه، مارس و آوریل اســت صــورت

خواهد گرفت. مهترین سـوال این تحقیق پیش بینی و بررســی تغییرات

دما، بارش و پوشـش برف با اســتفاده از مدلهايECHAM, CNRM و

UKMOC از سـناریوهاي B1و A1B براي دوره 1981-2100 خواهد

بود.

2-مواد و روشها

ایران با مســــاحتی در حدود 1648000 کلیومتر مربع در جنوب غرب

آسیا واقع شده است. بیشتر مساحت ایران را اقلیم خشک ونیمه خشـک

در بر گرفته است بجز شمال و غرب کشــــــور. دو رشته کوه مهم ایران

عبارتند از البرز و زاگرس. دریاي خزر و مدیترانه دو منبع اصــــلی تامین

کننده رطوبت براي بارش ایران می باشند. رشته کوه البرز همانند سـدي

بلند مانع رسیدن رطوبت دریاي خزر به داخل ایران می شود و رشـته کوه

زاگرس نیز باعث می شــود رطوبت دریاي مدیترانه که توســط بادهاي

غربی و سـیکلون ها به ایران می رسـند به مناطق مرکزي و شـرقی ایران

نرسند. در نتیجه مناطق مرکزي و شرقی ایران از مناطق خشـــک ونیمه

خشک جهان به حسـاب می آیند. نقشـه شماره یک، موقعیت جغرافیایی

کشور ایران را نشان می دهد.

شکل شماره1 : موقعیت توپوگرافی ایران

33

2.1-مدلهاي مورد استفاده در این تحقیق

ســـه مدل مختلف الگوهاي عمومی گردش (GCM) که بر اســــاس

چهارمین گزارش هیات بین الدول تغییر اقلیم مورد استفاده قرار گرفته

اســـت. هیات بین الدول تغییر اقلیم نزدیک به صـــد مدل پیش بینی

اقلیمی را ارائه کرده اندولی بیشــتر این مدل ها قادر به پیش بینی نمی

باشند. در این تحقیق ما از مدلهایی استفاده کرده ایم که توانســـــتند

مناســـــبتر پارامترهاي اقلیمی را در غرب آســـــیا پیش بینی کنند

Zarenistanak et al. 2014 a, b and Dhorde )

. (et al. 2014 Kripalani et al., 2007, a, b

جدول شماره 1: مدلهاي مورد استفاده در این تحقیق

3-نتایج و یافته هاي تحقیق

براي ارزیابی صـحت و درسـتی خروجی داده هاي مدلهاي پیش بینی و

بنابر پیشـــنهاد چهارمین گزارش هیات بین الدول تغییر اقلیم دادهاي

دما و بارش که از 22 ایسـتگاه سینوپتیک در کل ایران جمع آوري شده

اند را با خروجی مدلها براي دوره ي 1981 تا 2000 مقایســـــــه می

کنیم(شکل شماره دو).نتایج مقایســـه دادهاي مورد مشـــاهده دما و

خروجی مدلها نشــان می دهد که دادهاي دما نزدیک به خروجی مدل

می باشــــندبجز مدل ECHAM. در خروجی ســــاالنه ECHAM مدل

میانگین دما 1.9 درجه سانتی گراد بیشــــتر از میانگین دادهاي مورد

مشاهده دما می باشد. نتایج مقایسه بین دادهاي مورد مشـاهده بارش و

خروجی مدل را می توان در دو گروه تقسـیم کرد.بارش ECHAM مدل

نشــان می دهنده بارش کمتر از دادهاي مورد مشـــاهده و در مدلهاي

CNRMوUKMOC نشـــان دهنده ي بارش بیشــــتر از دادهاي مورد

مشاهده می باشد.

3.1-پیش بینی دما

نتایج پیش بینی فصـــــلی تغییرات دما بین سالهاي 1981-2000 تا

2100-2081 را براسـاس دو سـناریور و خروجی ســه مدل در جدول

شماره دو آورده ایم. نتایج نشــان می دهد که دما روند افزایشـــی بین

2.09 تا 5.38 سانتی گراد در پایان قرن بیســــت و یکم خواهد داشت.

البته میزان این تغییرات بســــتگی به نوع سناریو مورد استفاده و مدل

هادارد. تمام مدلها در تمام فصول روند افزایشـی خواهند داشت. فصـل

تابستان داراي بیشترین روند افزایشی و فصـل زمسـتان داراي کمترین

روند افزایشی بوده است.

شکل شماره 2 : مقایسه میانگین دما و بارش بین دادها هواشناسی و

خروجی مدلها براي دوره 2000-1981

شکل شماره سه، پیش بینی سالیانه دما در ایران را تا سال 2100 نشان

می دهد. یک روند افزایشــــی سریع در پارامتر ساالنه دما را دهه هاي

پایانی قرن بیسـت و یکم در کشـور ایران را مشـاهده می کنیم.براساس

نتایج این مدل ها و ســناریورها در ســري ســـالیانه CNRM کمترین

تغییرات را نشــان می دهد در حالی که ECHAM بیشـــترین تغییرات

دمایی را نشان خواهد داد.

جدول شماره 2:تغییرات دمایی بر حسب سانتی گراد بین دورهاي 1981-

2000 تا 2100-2081

شکل شماره 3: پیش سالیانه دما تا پایان قرن بیست یکم

نتایج خروجی مدل CNRM نشـان می دهد که دما ساالنه در پایان قرن

بیست و یکم به 18,5 و 19,91 درجه سانتی گراد بر اساس سناریوهاي

B1و A1Bخواهند رسید.

34

در مدل ECHAM دما به 22.01درجه سـانتی گراد بر اسـاس ســناریو

UKMOC خواهد رســید.در خروجی مدل A1B و23.49 در خروجیB1

B1 دما به 20.08و 21.81 درجه سانتی گراد بر اساس سناریوهاي

و A1B خواهد رسید.

مقدار فصـــلی پیش بینی دما در شکلهاي 4 و 5 نشـــان داده شده است.

براساس خروجی هاي فصلی، تمام مدلها روند افزایشی دارند بخصوص در

دو دهه پایانی قرن بیست و یکم.تغییرات دما در فصـل بهار می تواند باعث

روند سریعتر ذوب برف شود.

B1 شکل شماره 4: پیش بینی فصلی دما بر اساس سناریو

A1B شکل شماره 5: پیش بینی فصلی دما بر اساس سناریو

اشکال شـماره 6 و 7 تغییرات دما در ایران را بین سـالهاي1981 تا 2100

نشـــان می دهد. از این نقشـــه می توان اینچنین نتیجه گرفت که روند

افزایشی دما در مناطق مرکزي و غربی در مقایسه با دیگر مناطق در پایان

قرن بیست و یکم بیشـتر خواهد بود و سواحل خزر و خلیج فارس و دریاي

عمان داراي تغییرات دمایی کمتري خواهند بود.

شکل شماره 6: پیش بینی تغییرات دما بین سالهاي 1981-2000 و2081-

B1 2100 براساس خروجی سناریو

شکل شماره 7: پیش بینی تغییرات دما بین سالهاي 1981-2000 و2081-

A1B 2100 براساس خروجی سناریو

3.2-پیش بینی بارش

نتایج تغییرات فصـلی وساالنه بارش بین دو دهه پایانی قرن بیســتم و دو

دهه پایانی قرن بیســــت و یکم در جدول شماره سه آورده شده است. بر

اساس نتایج همین جدول، تمام مدلها روند کاهشی بارش در سري ساالنه

در پایان قرن بیست و یکم در ایران را نشان می دهند. شکل شماره هشـت

پیش بینی بارش در سري ساالنه را نشان می دهد.

خروجی مدلCNRM نشـــان می دهد که میزان بارش به مقدار4,29%-

و16,84%- بر اسـاس خروجی ها سـناریور هاي B1 وA1B کاهش پیدا

خواهند کرد. نتایج مدل ECHAM نشــــان می دهد که بارش ساالنه روند

کاهشــــی18.14%- در خروجی B1 سناریو و2,30%- بر اساس خروجی

A1B خواهد داشت . نتایج UKMOC مدل نشـان می دهد که بارش به میزا

A1Bو B1 ن 7,33%-و 5,40%- تا سـال2100 بر اسـاس سـناریور هاي

کاهش پیدا خواهد کرد.

جدول شماره 3: تغییرات بارش بر حسب % بین سالهاي1981-2000 و2100-2081

35

شکل شماره 8 : پیش بینی ساالنه بارش بر اساس خروجی هاي 3 مدل

مقدار پیش بینی فصـــــلی بارش بر اساس خروجی هاي مدلهاي

ECHAM, CNRM و UKMOC در اشکال شماره 9 و 10 نشــان

داده شده است. مطابق خروجی این مدلها بارش در فصول زمستان،

بهار و تابستان روند کاهشی دارد و در فصل پاییز روند.

B1 شکل شماره 9: پیش بینی فصلی بارش بر اساس سناریو

A1B شکل شماره 10: پیش بینی فصلی بارش بر اساس سناریو

CNRM افزایشی به خود می گیرد. در پیش بینی فصـل تابسـتان مدل

مقدار بارش بیشتري را پیش بینی کرده است .

اشکال شماره 11 و 12 تغییرات بارش ساالنه در پایان قرن بیســت و

یکم را نسبت به قرن بیستم نشان می دهد.

در مدل CNRM در خروجی B1 بارش روند افزایشــــی در شمال شرق و

ECHAM روند کاهشــی در سواحل در یاي عمان خواهد داشت. در مدل

بارش روند افزایشـی در مناطق شمال غرب و جنوب شرق در مقایســه با

دیگر مناطق کشــور خواهد داشت . در مدل UKMOC بارش ساالنه روند

افزایشی در سواحل دریاي عمان دارد.

بر اساس خروجی سناریوA1B در مدل CNRM بارش روند کاهشــی در

سواحل خلیج فارس ودریاي عمان نســبت به مناطق دیگر ایران خواهد

داشت. در خروجی مدل ECHAM بارش روند افزایشـــی در جنوب غرب

کشور و روند کاهشی در مناطق شمال غرب و شرق کشور خواهد گرفت .

براساس خروجی مدل UKMOC بارش روند افزایشــی در مرکز کشـــور

خواهد گرفت.

شکل شماره 11: پیش بینی تغییرات بارش بین سالهاي 2000-1981

B1 و2081-2100 براساس خروجی سناریو

شکل شماره 12: پیش بینی تغییرات بارش بین سالهاي 2000-1981

A1Bو2081-2100 براساس خروجی سناریو

3,3-پیش بینی پوشش برف

C NRM نتایج پیش بینی پوشــــش برف بر اســـــاس خروجی مدلهاي

,ECHAM و UKMOC نشــــــان می دهد که پوشش برف روند منفی

. خواهد داشت (جد ول شماره4)

36

A1B شکل شماره 14: پیش بینی پوشش برف بر اساس سناریو

شکل شماره 15: پیش بینی تغییرات پوشش برف بین سالهاي

B1 2000-1981 و2081-2100 براساس خروجی سناریو

جدول شماره4:تغییرات پوشش برف برحسب 2000-1981 و2100-2081

کلیومترمربع بین سالهاي

اشکال شماره 13 و 14 پیش بینی مقدار پوشش برف کشــور در ماههاي

دسامبر، ژانویه، فوریه، مارس و آوریل را نشان می دهد.

B1 شکل شماره 13: پیش بینی پوشش برف بر اساس سناریو

در قســـمت پیش بینی دما، مشــــخص شده است که براساس مدلها و

ســـناریور هاي مورد اســـتفاده در این تحقیق، دما ایران افزایش خواهد

داشت.

همین روند افزایشـــی سبب کاهش میزان پوشش برف خواهد شد. روند

کاهشـی پوشش برف می تواند اثرات منفی به روي میزان دبی رودخانه ها

کاهش ذخایر آب در پشــــت سدها، کاهش ذخایر آب هاي زیر زمینی و

کفییت و کمیت آب هاي اشامیدنی داشته باشد.

نتایج پیش بنی نشان می دهد که خروجی ECHAM مدل داراي بیشترین

تغییرات و خروجی مدل CNRM داراي کمترین تغییرات پوشــش برف در

پایان قرن حاضر می باشد.

اشکال شماره 15 و 16 تغییرات پوشش برف را نشان می دهد، بیشـترین

- تغییرات پوشـــــــــش برف در ماه مارس و فوریه به ترتیب به میزان

271284 و 372718- اتفاق خواهد افتاد.

کمتـرین تغییــرات در ماههاي آوریل و ژنوایه به مقدار 180148- و-

132081در پوشش برف رخ خواهد داد.

37شکل شماره 16: پیش بینی تغییرات پوشش برف بین سالهاي 1981-

A1B 2000 و2081-2100 براساس خروجی سناریو

4-نتیجه گیري

در این تحقیق به پیش بینی و بررسـی تغییرات دما، بارش و پوشـش برف

در ایران براي قرن بیسـت و یکم پرادخته شده است.نتایج دما نشــان می

دهد که دما بین 2,09 تا 5,38 درجه سـانتی گراد افزابش خواهد داشـت.

نتایج پیش بینی بارش نشــــان می دهد که بارش در سري هاي ساالنه ،

زمسـتان، بهار و تابســتان روند منفی دارد ولی در سري پاییز روند مثبت

خواهد داشت. پوشش برف داراي روند منفی بر اساس خروجی هاي مدل

می باشــد.مقدار پوشــش برف224040- و242883- کلیومتر مربع بر

اساس سناریوهاي B1و A1B کاهش پیدا خواهد کرد.

با افزایش دما و کاهش میزان بارش و عقب نشـــــینی پوشش برف، اقلیم

ایران در پایان قرن حاضر به سمت اقلیم خشک و نیمه خشک خواهد رفت

. بنابراین، با درنظرگرفتن نقش دما در افزایش میزان تبخیـر و تعـرق، باید

به دنبال راهکارهایی براي مدیریت بهتر منابع آب و اصالح روشـهاي بهره

برداري آب، به ویژه در بخش کشـاورزي باشیم. یکی از این بخشـهایی که

باید خود را با شـــرایط آینده تطبیق دهد و تغییراتی در این زمینه در آن

صورت پذیرد بخش کشاورزي است. با توجه به این که بخش کشـاورزي از

نظر توزیع زمانی آب در آینده دچار تغییراتی خواهد شـــد، باید در جهت

سازگاري با شرایط جدید در ترکیب کشت منطقه تغییراتی ایجاد کرد.

همچنین، در برنامه ریزي هاي آینده، در بخش تخصیص آب، در رویارویی

با شرایط آینده انعطاف پذیري بیشتري الزم است.

تشکر و سپاس

بدینوسیله از ریاست پژوهشـــگاه شاخص پژوه جناب آقاي دکتر محمود

زاده که فرصت این تحقیق در اختیار من قرار داده اند تشـــکر وقدرانی به

عمل می آورم .

منابع

Dhorde, A. Zarenistanak, M. Kripalani, R. H. and Preethi, B. 2014 Precipitation analysis over southwest Iran: trends and projections. Meteorology and Atmospheric Physics v. 124, pp. 205-216.IPCC, 2007Climate Change 2007: The physical science basis. Solomon, S., Quin, D. Manning, M. Chen, X. Marquis, M. Averyt, K.B. Tignor, H. L. Miller, M. (eds.) Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, 996p.Jones, C. Gregory, J. Thorpe, R. Cox, P. Murphy, J. Sexton, D. and Valdes, H. (2004) Systematic optimization and climate simulation of FAMOUS, a fast version of HADCM3. Hadley Centre Technical, Note 60.Jungclaus, J. H. Keenlyside, N. Botzet, M. Haak, H. Luo, J. J. Latif, M. Marotzke, J. Mikolajewicz, U. and Roeckner, E. 2006 Ocean circulation and tropical variability in the coupled model ECHAM5 = MPI-OM. J. Climate. v. 19 pp. 3952-3972.Kripalani, R. H. Oh, J. H. and Chaudhari, H. S. 2007a Response of the East Asian summer monsoon to doubled atmospheric CO2: coupled climate model simulations and projections under IPCC AR4. Theoretical and Applied Climatology. v. 87, pp. 1-28.Kripalani, R. H. Oh, J. H. Kulkarni, A. Sabade, S. S., Chaudhari, S. 2007b South Asian summer monsoon precipitation variability: coupled climate model simulations and projections under IPCC AR4. Theoretical and Applied Climatology. v. 90, pp. 133-159.Roshan, G. R. and Grab, S. W. 2012 Regional climate change scenarios and their impacts on water requirements for wheat production in Iran. International Journal of Plant Production v. 6(2), pp. 239-266.Salas-Melia, D. Chauvin, F. Deque, M. Douville, H. Gueremy, J.F. Marquet, P. Planton, S. Royer, J.F. and Tyteca, S. 2006 Description and validation of the CNRM-CM3 global coupled model. Note, de centre GMGEC CNRM France. Climate Dynamics v. 30, pp. 123-139.Tabari, H. Hosseinzadeh, Talaee, P. Ezani, A. and Shifteh, Some'e, B. 2012 Shift changes and monotonic trends in autocorrelated temperature series over Iran. Theoretical and Applied Climatology. v. 109, pp. 95-108. Wulder, M. A. Nelson, T. A. Derksen. C. and Seemann, D. 2007 Snow cover variability across central Canada (1978-2002) derived from satellite passive microwave data. Climate Change v. 82,pp. 113-130.Zarenistanak, M. Dhorde, A. G. Kripalani, R. H. and Dhorde, A. A. 2014 b Trends and projections of temperature, precipitation, and snow cover during snow cover-observed period over southwestern Iran. Theoretical and Applied Climatology. DOI 10.1007/s00704-014-1287-8 b.Zarenistanak, M. Dhorde, A. and Kripalani, R. H. 2014a. Temperature analysis over southwest Iran: trends and projections. Theoretical and Applied Climatology. v. 116

3838

تعبیر بی بدیل هانس کارول جغرافیدان آلمان ازچشـــم انداز، به خوبی

بیانگر اهمیت و نقش بی بدیل این سـند فرادسـت اســت. وي دراین باره

"چشــم انداز شبیه یک قالی است. زمینه آن گویاي محیط معتقداست :

طبیعی و طرح و نقشه آن، نشان دهنده تاثیر و دستاوردهاي انسانی است.

... در بررسی این قالی اگر صـرفاً یکی از رشـته هاي نخ یا گره ها را در نظر

بگیریم و به بررســی جنس و اهمیت و ارزش آن بپردازیم، به شــناختی

مجرد و غیر منطقی دســت می یابیم، اما اگر تمامی این قالی را به عنوان

یک کلیت و با توجه به طرح، بافت، هدف و علت وجودي آن مورد بررسی

قرار دهیم، به کاري جغرافیایی دست زده ایم.

1-مقدمه :

تهیه و تدوین سند چشـم انداز توسعه بلند مدت کشـور و ابالغ آن توسط

مقام معظم رهبري را شاید بتوان نقطه عطفی در تاریخ بیش از 70 سـاله

برنامه ریزي و ســـیاســـت گذاري در ایران و نیز راهنماي عمل و حرکت

خردجمعی کشـــور تلقّی نمود.سند چشـــم انداز پس از قانون اساسی

دومین سند معتبر کشـــــور است و به زعم بســـــیاري ازصاحبنظران

وکارشناسان بقاي کشــور به آن بســتگی دارد. چشــم اندازایران درافق

1404 اساسی ترین برنامه توسعه بلندمدت کشـــــور است که در سال

1384 با نظارت رهبري در مجمع تشـــخیص مصـــلحت نظام با عنوان

سندچشـم انداز بیســت ساله تدوین و مقررگردید با تمهیدات و همت

همه ارکان نظام ، طی چهار برنامه پنج سـاله توسـعه، جمهوري اسـالمی

ایران را در جایگاه قدرت برتر جنوب غرب آسیا شـامل مناطق خاورمیانه،

قفقاز، آسیاي میانه و کشــورهاي همســـایه قرار دهد. بر اساس بندهاي

هشـــــــت گانه این سند فرا دست، مقرر شد تا جامعه ایرانی بر مبناي

مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود و متکی بر اصول اخالقی و

ارزشـــهاي اســـالمی، ملی و انقالبی، الگویی از تحقق مردم ســـاالري

دینی، عدالت اجتماعی، کرامت و حقوق انســــــانی را در قلمروي امن و

متعهدانه نســـبت به تعالیم اسالمی و اندیشـــه هاي بنیانگذار جمهوري

اسالمی را فراهم آورد. اما اینک درعمل وپس ازسپري شدن زمانی معادل

بیش ازنیمی ازمهلت تعیین شــده براي دســـتیابی به اهداف فوق وباقی

ماندن فقط حدود 8 سـال از بازه زمانی مورد نظر براي رســیدن به اهداف

سند چشم انداز بیست ساله نه تنها آنچنانکه باید و شایددر همراهی عموم

مردم با سند چشـــم انداز (به دلیل ناآشنایی آنها) مشـــکالت عدیده اي

وجود دارد که با کمال تأسف، در بین مســئوالن و نخبگان هم در سالهاي

گذشته، در این رابطه همراهی خوبی دیده نشـــد وهنوزعلیرغم این زمان

نســـــــبتا طوالنی برسرامهات وابتدائیات آن بحث وجدل هاي مفهومی

وکالمی بسیاراست .هنوز سرنوشت قدم هایی که بایسـتی براي رسیدن به

اهداف آن برداشته می شد، بطور بارز هویدا و مشخص نیست.

واقعیت این است که در ارتباط با اجرا و پیاده سازي سند چشــــــم انداز

رفتارهاي رسـمی و هنجاري مورد انتظار یا آنچه باید به درسـتی روشــن

نیسـت و در حالی که سند چشـم انداز تمامی دستگاههاي اجرایی و نظام

اداري و کارگزاران آنها را مأموریت گرا کرده اسـت نه مأموریتها و انتظارات

سند چشـــــم انداز از دستگاه هاي اجرایی در قالب سند ها و برنامه هاي

راهبردي منسجم ، مرتبط و هماهنگ مشـخص شده است و نه کارگزاران

این دستگاه ها چنین نقشـی را براي خود قایل هسـتند . سند چشـم انداز

مبتنی بر نظمی است که به سخن کســــــانی مانند مهاتیر محمد ناظم،

می خواهد ، به دیگر سخن بایستی از این نظم مورد انتظار آگاهانه ، دقیق و

.امادراین مدبرانه با توجه به تغییر و تحوالت و الزامات آن پاســـداري کرد

بین وهم اکنون سوال کلیدي ومهم این است ،سندي که میبایسـت ایران

رابه جایگاه اول در منطقه آسیاي جنوب غربی برسـاند، آیا به اهداف گفته

شده خاصه دربحث علم وفناوري دست پیدا خواهیم کرد؟

تهیه و تنظیم:

محمدرضا قادري،دانشجوي دکتري جغرافیا و برنامه ریزي شهري،نماینده انجمن آمایش سرزمین ایران در استان سمنان

میترا کسایی، دانشجوي دکتري جغرافیاو برنامه ریزي شهري و دبیر اجرایی انجمن آمایش سرزمین ایران

تحلیلی بر اجراى سند چشم اندازبیست ساله جمهوري اسالمی ایران

3939

6ـ ایجاد درك مشترك از چشم انداز بیست ساله و تقویت باور و عزم ملی

براي تحقق آن.

شکل 1- ساختار مجموعه برنامه پنج ساله پنجم توسعه

1-2ـ امور علمی و فناوري

7ـ تحول در نظام آموزش عالی و پژوهش در موارد زیر:

1ـ 7ـ افزایش بودجه تحقیق و پژوهش به 3 درصد تولید ناخالص داخلی

تا پایان برنامه پنجم و افزایش ورود دانش آموختگان دوره کارشناسـی به

دوره هاي تحصیالت تکمیلی به 20 درصد.

2ـ 7ـ دسـتیابی به جایگاه دوم علمی و فناوري در منطقه و تثبیت آن در

برنامه پنجم.

3ـ 7ـ ارتباط مؤثر بین دانشگاهها و مراکز پژوهشی با صنعت و بخشـهاي

مربوط جامعه.

4ـ 7ـ توانمندسازي بخش غیردولتی براي مشـــــارکت در تولید علم و

فناوري.

5ـ 7ـ دستیابی به فناوریهاي پیشرفته مورد نیاز.

براستی چه عواملی بازدارنده ومانع دستیابی به این اهداف هستند؟

آیادرتبیین اهداف دقت واهتمام الزم موردامعان نظـــــرنبوده ویااینکه

دست نیافتن به مقصـودچندان به گزینش اهداف مربوط نیســت وجنبه

هاي عملیاتی بسترسازاین مهم وبازیگراصلی نرسیدن به مقاصدهستند؟

درنگاهی کوتاه برآنیم عمده ترین موانع و چالش هاي اساسی در تحقق و

پیاده سازي سند چشم انداز را باتاکیدبرمقوله علم وفناوري بیان نمائیم .

به دورازتعلقات ملی وحس خوش بینـی قابل احتـرام به آینده ،حقیقتـی

غیرقابل کتمان داللت براین دارد که باتوجه به آمارهاي رســــــــمی

وغیررسمی منتشره ،اول شدن در منطقه مطابق سند چشم انداز ، آن هم

پس از به اوج رسیدن نابســـــــامانی هاي دنیاي پیرامون وتحریم هاي

خارجی اولیه وثانویه موجود و البته مهمتراز همه برخی ازســــــــــوء

مدیریتهاي داخلی طی چند ســال گذشـــته و در شـــرایطی که دیگر

کشــورهاي منطقه دست روي دست نگذاشته اند، بیشــتر به رؤیا شبیه

اسـت تا واقعیت.براي این عدم توفیق شــاید بتوان فهرســتی بلند باال را

برشمرد.

2-ارزیابی اجراي سند چشم انداز در برنامه پنجم توسعه

در چشــــم انداز ایران 1404، تأکید شده است که برنامه هاى پنج ساله

چهارم تا هفتم و همچنین بودجه بندى هاى ســنواتى باید منطبق با این

چشــــــم انداز و اهداف طراحى شده در آن باشد . نگاهی به برنامه هاي

توسعه نشـان می دهد در برنامه پنجم توسعه این انطباق بیشــتر صورت

گرفته است .( با توجه به شکل 1 مشـاهده می شود نظر به اهمیت اجراي

سند چشم انداز1404 بخش اول مجموعه برنامه پنج ساله پنجم صرفا به

این موضوع اختصــــاص یافته مضـــــافاً اینکه این سیاستهاي کلی در

چارچوب سند چشـم انداز بیسـت ساله و با رویکرد مبنایی پیشــرفت و

عدالت، ابالغ شده است. از طرفی اولویت فصــــل بندي قانون برنامه نیز

براساس معیارهاي موردبحث در سند چشم انداز صورت گرفته است .

سیاستهاي کلی برنامه پنجم توسعه داراي 45 بند و شامل سرفصــلهاي:

امور فرهنگی – امور علمی و فناوري – امور اجتماعی – امور اقتصـادي و

امور سیاسی، دفاعی و امنیتی است.

ـ امور فرهنگی

1ـ تکمیل و اجراي طرح مهندسی فرهنگی کشـــــــور و تهیه پیوست

فرهنگی براي طرحهاي مهم.

2ـ زنده و نمایان نگه داشتن اندیشــــه دینی و سیاسی حضــــرت امام

خمینی(ره) و برجســــته کردن نقش آن به عنوان یک معیار اساسی در

تمام سیاست گذاریها و برنامه ریزیها.

3ـ تقویت قانونگرایی، انضـــــباط اجتماعی، وجدان کاري، خودباوري،

روحیه کار جمعی، ابتکار، درسـتکاري، قناعت، پرهیز از اسـراف و اهتمام

به ارتقاء کیفیت در تولید.

4ـ مقابله با جریانات انحرافی در حوزه دین و زدودن خرافات و موهومات.

5ـ اســـتفاده بهینه از فناوریهاي اطالعاتی و ارتباطی براي تحقق اهداف

فرهنگی نظام.

4040

که ایران رازیرکشــــــــورهاي خلیج فارس قرارمی دهد. ازنظروضعیت

مشـــارکت الکترونیک عمومی نیز ایران به مراتب وضعیتی بدترداشته و

این کشور رتبه 149دنیا را به خود اختصاص داده و در منطقه تنها کشور

یمن پایین تر از ایران قرار دارد. اینها همه درحالی اســــت که ایران از

ظرفیت ها و پتانســیل هاي خوبی برخوردارمی باشد اما چرا نتوانســته

اهداف پیش بینی شده سند چشـــم اندازرادراین حوزه ها محقق نماید.

سوالی است بس مهم که براحتی نمیتوان ازکنارآن گذشت .

صــاحب نظران بر این باورند که هیچ برنامه تحولی و توســـعه اي بدون

فراهم آمدن زمینه ها و بسـترهاي مورد نیاز محقق نخواهد شد؛ منظور از

محیط عواملی اســـــت که روي نظام اثر می گذارد ولی تحت کنترل او

نیست ؛ این عوامل به چند دسته تقسیم می شوند :

-عوامل فرهنگی شامل باورها، ارزش ها و نگرشها ، دین و زبان و .... ؛

-عوامل اجتماعی شامل آموزش و پرورش، نظام تعلیم و تربیت و ... ؛

-عوامل اقتصـادي شامل رکود اقتصــادي ، نرخ بیکاري ، نرخ تورم ، نرخ

سرمایه گذاري ، رشد و ... ؛

-عوامل سیاسی شامل دولت ، احزاب ، قوانین و مقررات و ... ؛

-عوامل تکنولوژیکی شــــامل روش هاي تولید ، تحقیق و توســـــعه ،

دستگاههاي خودکار، تکنولوژیهاي جدید ؛

-عوامل زیست محیطی شامل وضعیت جغرافیایی ، آب و هوا و ...

متأسفانه نه نظام هاي آموزشی ما و نه سیستم مدیریت اجرایی نتوانسته

اند خود را با این مفاهیم و لوازم توسـعه در دنیاي جدید هماهنگ کنند و

نه می توانند چنین الزاماتی را که الزمه برنامه هاي توسعه اي چشم انداز

محور است فراهم بیاورند در حالی که نیاز کشور و اهداف و الزامات سند

چشم انداز ما را به کسب توانمندي فرا می خواند. بیشـتر مدیران کشـور

بیش از آنکه عوامل مشکل ساز و مشکالت و مسـایل مبتال به را در درون

جستجو کنند آنها را به محیط نسبت داده و در بیرون جسـتجو می کنند

به عبارت دیگر آنان بیش از آنکه به محیط به عنوان فرصـت بنگرند آن را

تهدید فرض کرده و منشأ گرفتاریهاي خود به شمار می آورند ؛

4-اصول و مبانی حاکم بر تحقق سندچشم انداز

تحقق چشـم انداز بیش از هر چیز نیازمند فهم یکپارچه و نظام مند از آن

است و این فهم نیز در گرو برخورداري از یک مدل براي درك پیچیدگیها

و ساده کردن آنها ست . مدل ایسـتاي تحقق چشـم انداز داراي پنج رکن

است که عبارتند از :

-فرایند تحقق و اجراي سند شامل فرایندهاي اصلی و فرعی ؛

-سیسـتمهاي پشـتیبانی شامل سیسـتمهاي نرم و سخت براي تحقق و

اجراي سند ؛

-مدیریت اجرا و تحقق بخشیدن به سند شامل برنامه ریزي، سازماندهی

، هدایت و نظارت و کنترل ؛

-اصـــول و مبانی ناظر بر تحقق و اجراي ســــند شــــامل اولویتها ،

جهت گیري ها و باید و نبایدها ؛

8ـ تحول در نظام آموزش و پرورش با هدف ارتقاء کیفی آن بر اســـاس

نیازها و اولویتهاي کشــــــور در سه حوزه دانش، مهارت و تربیت و نیز

افزایش سالمت روحی و جسمی دانشآموزان.

9ـ تحول و ارتقاء علوم انسانی با: تقویت جایگاه و منزلت این علوم، جذب

افراد مستعد و با انگیزه، اصالح و بازنگري در متون و برنامه ها و روشهاي

آموزشی، ارتقاء کمی و کیفی مراکز و فعالیتهاي پژوهشــــــی و ترویج

نظریهپردازي، نقد و آزاداندیشی.

10ـ گســترش حمایتهاي هدفمند مادي و معنوي از نخبگان و نوآوران

علمی و فناوري از طریق: ارتقاء منزلت اجتماعی، ارتقاء ســطح علمی و

مهارتی، رفع دغدغه خطرپذیري مالی در مراحل پژوهشـی و آزمایشـی

نوآوریها، کمک به تجاري سازي دستاوردهاي آنان.

11ـ تکمیل و اجراي نقشـه جامع علمی کشــور. اگر چه دربرنامه پنجم

توسعه بر اجراي سند چشــــــم انداز در امور مختلف توجه گردید ولی

نگاهی به وضعیت ایران درمنطقه نشـــــان دهنده این است که هنوز با

اهداف سند چشم انداز ایران در افق 1404 فاصله داریم .

3-تحلیل جایگاه ایران در برخی شاخص ها سند چشم انداز در

جهان و منطقه

قبل ازورودبه دالیل شکل گیري وضعیت فعلی درخصــــــــوص سند

چشـــم انداز اشاره مختصــــربه چند شاخص ونماگرآماري به تببین

بهترموضوع کمک خواهد کرد.

جدول جایگاه ایران درجهان ومنطقه دربرخی ازمهمترین شاخص ها

منبع :هفته نامه تجارت فردا،شماره 198،1395

ـ ایران ازنظرکاربران اینتـرنتـی بابیش از39میلیون کاربـر رتبه هجدهم

جهان رابه خوداختصــاص داده است .این درحالی است که ضریب نفوذ

اینترنت درکشور 48.9است که جایگاه 101دنیا را براي کشور به ارمغان

آورده است .همچنین دربخش فناوري شاخصــــــــــی به نام فرصت

دیجیتال(Digital Opportunity indwx)ازســوي اتحادیه

ارتباطات بین المللی تعریف شده است که ایران دراین شاخص باکسـب

نمره 0.37بعد از ســـوریه رتبه 12منطقه و19آســــیا در اختیار دارد.

همچنین درشاخص سـطح توسـعه دولت الکترونیک که براسـاس سـه

مولفه خدمات آنالین ؛زیرساخت هاوسرمایه انســـــــانی محاسبه می

شودایران جایگاه 106جهان ،27آسیاو11منطقه رابه خوداختصــــاص

4141

- محیط و الزامات محیطی تحقق و اجراي سند شـامل عوامل فرهنگی ،

اجتماعی ، اقتصادي ، سیاسی ، زیست محیطی و تکنولوژیکی .

شکل شماره2 : مدل ساختار ایستاي تحقق و اجراي سند چشم انداز

یکی از مسایل اساسی که دولتمردان امروز با آن مواجه هسـتند چگونگی

اعمال کنترل بایسته و شایسته در محیط هاي متحول جامعه نوینی است

که عالوه بر نظم و حتی بیش از آن به خالقیت و نوآوري و انعطاف پذیري

نیازمند است . حکومتهاي امروز در صـورتی می توانند به نیازهاي دنیاي

امروز پاسخ دهند که با تکیه بر یادگیري مســـــــتمر، توجه به جذب و

نگهداري سرمایه هاي انســــانی شکارچی فرصت و پاسخگو به نیازهاي

امروز را در کانون توجه قرار دهند .

برنامه ریزي و کنترل ارکان اسـاسـی مدیریت و تالش براي دسـتیابی به

اهداف مورد نظر هســـتند و برنامه ها اگر چه شرط الزم براي رسیدن به

اهداف به شمار می آیند ولی شرط کافی نیســتند ؛ زیرا در بهترین حالت

نیز تضمینی براي موفقیت ندارند و نیازمند به کنترل هستند .

بیشتر مدیران کنترل را به صورت محدود و تنها به عنوان عاملی بازدارنده

تلقی می کنند ؛ در حالی که چنین نیست و سیسـتمهاي کنترل شناخته

شـده امروز ابزارهایی را فراروي ما می گذارند که می توانیم با اسـتفاده از

آنها تضاد میان تأکید بر نظم از یک سو و خالقیت و نوآوري از سوي دیگر

را از بین برده و میان این مقوله هاي به ظاهر متضاد توازن ایجاد کنیم .

هرچه محیط پویا و پیچیده تر باشـــد نیاز به هماهنگی با اســـتفاده از

سیستمهاي کنترلی بیشتر است ؛ سیسـتمهاي کنترلی کمک می کند تا

عوامل مؤثر بر عملکرد را بشـــــناسیم ، تلفیق بهینه از آنها انجام دهیم ،

خالقیت و نوآوري سرمایه هاي انســـــــانی را جهت دهیم و بدین گونه

دستیابی به اهداف مورد نظر را تســـهیل کنیم . سیســــتمهاي کنترل

تشخیصی ما را کمک می کند تا بتوانیم اطمینان حاصل کنیم که اهداف

به طور کارامد و اثر بخش کسـب خواهند شد ، سیسـتم باورها ، ارزشهاي

اساسی را فرا روي همگان قرار می دهد و با معنی بخشـــیدن به فعالیتها

نســـــــبت به اهداف و تالش براي دستیابی به آنها تعهد ایجاد می کند

،سیســــتمهاي تعیین حدود چگونگی انجام کارها و ضوابط مورد نیاز را

فراهم مـی آورند و همگان را از انجام کارهاي مخاطـره آمیـز و دامهایـی که

ممکن است در آنها گرفتار شوند آگاه می سازند و سرانجام سیســــتمهاي

تعاملی ، با استفاده از سـاز و کارهاي مدیریت بحران و کنترل راهبردي عدم

اطمینانهاي محیطی را کاهش می دهد و فرصـــتها و تهدیدها و اوضــــاع

متحول سـخت رقابتی را به ما می شــناســاند تا بتوانیم به طور فعال با آنها

مواجه شده و به آنها پاسخهاي مناسـب و به موقع بدهیم و سـرانجام با این

سازو کارهاي کنترلی راهبرد مورد نظر را اجرا کرده و با استفاده از آن چشم

انداز ، رسالت و اهداف خود را تحقق بخشیم .

5-بررسی موانع اجراي سند چشم انداز :

با بررسی سند چشـــم انداز 20 ساله کشــــور در می یابیم که آرمان ها و

دورنماها درنگاهی کلی ،به خوبی ترسیم شده و کامالً واضـح اسـت که باید

به چه ســـــو حرکت کنیم. اما وقتی که به الیه هاي برنامه ریزي و اجرایی

کشــــــور می نگریم در می یابیم که حرکت آنها تفاوت چندانی با گذشته

نداشته و به تعبیري درگیر روزمره گی می باشند.ما در کشــور برنامه داریم

اما در اجرا ضـعیف عمل می نماییم. می توان گفت ؛ به نظر می رســد نظام

برنامه ریزي کشور ما به گونه اي است که نتوانسـته ارتباط بین سند چشـم

انداز را به عنوان یک خط مشـــــی ترسیمی، با فعالیت هاي اجرایی که در

سطوح مختلف کشور در حال جریان است برقرار نماید.

نهایتاً جهت تحقق اهداف سند چشــــم انداز الزم است که در فراینده هاي

اجرایی تحوالتی صورت پذیرد که بتوان به سمت تحقق سند پیش رفت . با

بررسی فرآیند هاي اجرایی که توسط دستگاه هاي دولتی در حال اجراسـت

در می یابیم که تحول اساسی چندانی نسبت به پیش از ابالغ سند رخ نداده

و اکثر مدیران و کارکنان اجرایی در حال اجراي فـرآیندها با نگاهـی همانند

گذشته بوده و اگر تغییراتی نیز حاصل شده نشأت گرفته از سالیق شخصـی

می باشد .

برخی ازکلیدي ترین موانع بازدارنده که به نوعی مورداجماع بســــــیاري

ازصاحبنظران می باشدراذکرخواهیم کرد:

1.دلیل نخســــت دراثبات این ادعاصرفنظرازعوامل فوق اینکه ،هنوزآحاد

جامعه بویژه کارگزاران و نخبگان فکري وابزاري آن گونه که بایســــــته و

شایسـته است از مبانی نظري و مفاد سند چشــم انداز آگاهی ندارند و علی

رغم کثرت استعمال عبارت سند چشـــم انداز بیســـت ساله نظام در افواه

همگان اهتمام الزم براي شـــناخت محتواي آن به عمل نیامده و به عنوان

مبنایی براي عمل در کانون توجه قرار نگرفته اســــــــت .این مهم عمدتاً

برخاسته از نهادینه نشـــدن علم باوري در جامعه بویژه در میان کارگزاران

نظام اداري و در نتیجه جریان نداشتن تفکر برنامه اي در نظام اداري کشـور

و مدیریت بر مبناي ذوق و سلیقه و اراده هاي شخصی افراد است .

2.براي رسیدن به اهداف مندرج درسندچشـــــم انداز قرار بود برنامه هاي

توسـعه به عنوان پله هایی براي رسـیدن به آن تلقی گردند. امادرعمل نظام

برنامه ریزي بگونه اي دیگر جریان رارقم زد.برنامه هاي توسـعه به وضــوح

چه در تدوین و چه در اجرا، به دالیلی متعددکه چندان نیازبه توضـــــیح و

تفسیرندارند مورد کم توجهی قرار گرفته اند.

4242

طبق گزارش هاي منتشــــره نهادهاي رسمی ازجمله مرکزپژوهش هاي

مجلس شـــوراي اســـالمی خوداین برنامه ها در میانه راه بازماندند و در

رسیدن به اهداف با مشــــکالت عدیده اي دست به گریبان شدند وباطبع

نتوانســتندپله اي براي تحقق اهداف سندچشــم انداز باشند. برنامه هاي

توســـعه میان مدت نیز به عرف معمول وقاعده مالوف دســــتگاه متولی

برنامه ریزي همانگونه که تاکنون نتوانسته توفیق حتی نسـبی دردستیابی

به اهداف میان مدت داشته باشددراین رهگذرنیز ناکام ماندند وچه بســـا

درمقاطی فاصله اي عمیق و ژرف ازاهداف پیش بینی شده گرفتند.

درنگاهی کلی می توان گفت درسـالیان سـپري شـده ،برنامه مدونی براي

رسیدن به اهداف سندچشـــــــم اندازکه ازیک توافق بین االذهانی الزم

برخوردار باشــد وجود نداشـــت، درچرایی بروز این رخداد عوامل موثري

ازجمله رویکرد ونگرش سلیقه اي متولیان امر به موضوع سـند ، ناهمگونى

منابع انسـانى و نیروى متخصـص فعال کشـور با این سند ، نگاه بخشـى به

مســـائل و مســـؤولیت هاى اجتماعى ،مســـائل پیرامونی منطقه ، عدم

هماهنگی بین دسـتگاهی و نیز عدم فراهم نمودن زیر ســاخت ها و تالش

دشمنان منطقه اي وفرامنطقه اي براي مشــکل آفرینی در کشـــور و نیز

صرف وقت وهزینه گران براي پرداختن و حل مشــــکالت سیاسی و بین

المللی از عمده دالیل این دخیل بوده اند.

3.سومین مانع وبازدارنده کلیدي دراین مســـیر، که به نظر میرسد، اجازه

نخواهدداد ایران 8 سال آینده بر سکوي نخسـت اقتصـاد منطقه بایســتد،

بیماري مهلک وسم کشنده فرار وخروج سرمایه از کشور و در مقابل جذب

نه چندان قابل توجه سرمایه هاي خارجی است، که امید می رود براي این

مهم درسالهاي باقیمانده به نحوي که اقتدارکشـور و نظام خدشه دارنگردد

چاره اندیشی شود.

4. سندچشم انداز درتدوین بر چهار مولفه قابل اعتنا استوار بود که عبارتند

از:واقع گرایی ـ ارزش گرایی ـ آینده نگريـ جامع نگري.

دراین بین همواره وشایدازهمان آغازیکی از عمده ایرادات وام المشــکالت

سند چشـم انداز راهمانندغالب برنامه هایی که تاکنون درکشـورتهیه شده

برخی ازکارشـناسـان وصـاحبنظران که ازنظرکمی نیزقابل توجه اند ، این

می دانستندکه اهداف و آرمان هاي آسمانی و ذهنی که در سند براي بلند

مدت طرح شده،است بصـورت کلی وغیردست یافتنی هسـتند.برکســی

پوشیده نیست که سندچشـم انداز می تواند ویا شاید بنا به ماهیت ونفس

ماهیتی خود بایدآرمانی و رویایی باشـــــــدالکن ازیادنبایدبردکه این

آرمانگرایی وآرمانخواهی بایســتی قابلیت انجام پذیري وسازگاري معقول

راباخودبه صورت توامان داشته باشـد، درغیراین صـورتی حرفی اسـت که

حرف هم باقی می ماند. داشتن تصــــور مطابق با واقع از خود و امکانات و

محدودیتها و نیز شــناخت راهبردي از وضــعیت موجود الزمه تحقق یک

سندچشم اندازمی باشند. ازسویی دیگرگرچه برنامه هاي پنج ساله توسعه

به ظاهردر راستاي سند چشـــــــــم انداز تدوین و اجرا می شوند، لیکن

درکشورنهاد یا دستگاهی که شرایط انطباق برنامه ها و میزان اجراي آنها را

با تحقق اهداف سند چشـــــــــــم انداز انجام منطبق کندوجود ندارد و

سیستم اجرایی فاقدچنین مکانیسم ضروري است .

لذادرعمل آنچه که اتفاق می افتد این اســت که نه تنهابخش قابل مالحظه

اي ازاهداف محقق نمی شــوندبلکه فاصــله شــدیدي نیزدراین بین قابل

مشـــــــاهده است . به بیانی دیگریکی از موانع جدي کم توجهی به سند

چشـم انداز عدم باور نظام اجرایی و نیزقانونگذاري نسـبت به چشـم انداز و

عملیاتی کردن آن در برنامه ها، اجرا و مدیریت کالن کشور است.

5. در دنیاي واقعی و از جنبه فنی یک تضـــاد درونی یا پارادوکس در حوزه

چشم انداز وجود دارد بگونه اي که چشم انداز از یکسو باید از تداوم مطمئن

و پایداري بر اتکا برخوردار باشـد وازسـوي دیگر بنابر اصــل تمامیت،قواعد

رقابت پذیري باید از انعطاف الزم براي پذیرش تغییرات مقتضـی در مقاطع

ضروري برخوردار باشددرکشـورعدم توجه کافی به مواردیادشده ونگاه تک

بعدي و عملکرد جزیره اي یکی دیگرازموانع رســــیدن به اهداف ســــند

چشم انداز است.

6.عدم دســتیابی به توافق و اجماع نهایی در باره الگوي اســالمیـ ایرانی

پیشرفت آنگونه که در نیل به اهداف و تحقق سیاستهاي کالن وسندچشـم

اندازموفق و متصور باشیم،چالش مهم دیگرفراروي تحقق اهداف سندچشم

اندازاست .

7ـ مى توان معتقد بود که مجمع تشخیص مصلحت در تهیه این چشـم انداز

از ظرفیت هاى فکرى کشور آن چنان که بایسـته وشایسـته است استفاده و

بهره گیرى الزم را نبرده اســــــت و به همین دلیل به اعتراف برخی ازخود

طــراحان، تعدادقابل توجهــی ازمــردم و حتـــی نخبگان، از محتواى آن

بى خبرند و زمینه اجماع سازى و سندیت ملّى بخشــیدن به این سند، فعالً

چندان مهیّا نیست.

8ـ غالبیت رویکرد سیاسى; چه در تدوین و چه در محتواى سند چشم انداز

و این که این سند بیش از آن که جنبه کاربردى داشـته باشـد، داراى جنبه

نظرى و محل گفتمان هاى آکادمیک است. دکتر مســعود نیلى مســـؤول

تدوین استراتژى توسعه صنعتى کشور و از کسـانى که عنوان مى شود مورد

رجوع طرّاحان سند بوده، در این باره چنین اظهار داشته است:

- قاعدتاً اسنادى مانند چشــم انداز بیســـت ساله، چون در الیه هاى کامالً

سیاسى مورد بررسى و تصمیم گیرى قرار مى گیرد، رویکرد و محتوایش هم

خیلى تأثیرپذیر از یک چنین سبکى تهیه و تنظیم شده است. وجه اشتراك

این کار با چشـــــــــــــــم انداز، شاید خیلى وجه اشتراك قوى نباشد.»

که (چشــــم انداز)... برنامه هاى پنج ساله و تدوین استراتژى براى اولین بار

انجام شد، از حالت یک فعالیت بسیار ضرورى و مهم و تعیین کننده، تبدیل

به یک فعالیت نسبتاً لوکسى کردیم که در عرصه هاى آکادمیک بیشتر مورد

استقبال قرار مى گیرد تا در عرصه هاى کاربردى. اشکال اصلى این اسـت که

یک چارچوب نظرى روشن براى اداره اقتصاد در کشور ما وجود ندارد، یعنى

به عبارت بهتر مى شود گفت که تئورى اداره اقتصـــــاد به شکل سازگار و

هماهنگ در ذهن مسـؤولین شکل نگرفته است. وقتى چنین خالئ وجود

دارد، متأسفانه هیچ راه حلّى نمى تواند کمک شایان توجهى بکند.

4343

9-سند چشــــم انداز فاقد زمان بندى دستیابى به اهداف خود، در چهار

برنامه پنج ساله است بر مبناى برنامه هاى کوتاه مدت 5 ساله، باید بتوان

در پایان هر دوره، میزان دستیابى به اهداف چشـم انداز را مشـخص کرد;

همچنان که در برنامه چهارم توسعه معلوم نیســـــت که چه حجمى از

دستیابى به اهداف چشم انداز بر عهده این برنامه سپرده شده است.

10- اگر قائل به این باشیم که سند چشــــــم انداز نســــــبتاً داراى

جهت گیرى هاى سیاسى، به ویژه در عرصه سیاسـت خارجى اسـت، ولى

جهت گیرى ها و راهبردهاى اقتصــــادى، صنعتى، تمدنى و فرهنگى در

سند مزبور به خوبى تعریف نشـده است، به وضوح معلوم نیســت الگوى

اقتصـادى کشــور، آینده صنعت بیمه و بانکدارى کشــور چگونه است؟

صنعت و کشــاورزى و فن آورى هاى جدید چه جایگاه سلســله مراتبى

نســــــــبت به یکدیگر خواهند داشت. موضوعِ با اهمیتِ « خودکفایى

اقتصـــادى» و ترجیحاً «خودکفایى در محصــــوالت استراتژیک» چه

وضعیتى خواهد داشت. میزان اتکا به صادرات نفتى و میزان استحصــال

آن چگونه خواهد بود؟ آیا در بیست سال آینده، اقتصـاد کشـور همچنان

تک محصـولى است؟ یا صادرات صنعتى و کشــاورزى بر صادرات نفتى

خواهد چربید؟ بدیهى است اگر ایران بخواهد در میان بیش از پانصــــد

میلیون جمعیت منطقه - مذکور در چشم انداز - قدرت توسعه یافته اول

باشد، چاره اى جز گام نهادن در مســـــــیر تقویت تولیدات غیرنفتى و

صادرات آن نخواهد داشـت; زیرا رقباى قدرتمندى مانند ترکیه در حال

حاضر بیش از بیست میلیارد دالر صادرات صنعتى دارند.

11- فقدان برنامه ها و راهبردهاى مکمّل سند چشـم انداز در کشـور .در

بسیارى از کشورهاى پیشـرفته که داراى سند چشـم انداز ده، بیسـت تا

بیست و پنج ساله هستند، در همان راستا نیز عالوه بر تدوین برنامه هاى

توسـعه مقطعى، به طراحى سـیاسـت ها و راهبردهاى خود تحت عنوان

استراتژى صنعتى، استراتژى یا سیاست اقتصـادى،استراتژى یا سیاست

دفاعى و یا تدوین پروژه استراتژى امنیت ملى خود مى پردازند و طبیعى

است که تبیین این استتراتژى ها از یکسـو از تفصــیل سند چشــم انداز

جلوگیرى کرده و تنها اشاره به نام استراتژى ها در سند چشم انداز کفایت

مى کند و از ســـوى دیگر عامل تقویت و اجراى بهتر و ضــــابطه مندتر

چشــــم انداز مى گردد، اما متأسفانه این راهبردها در کشـــــورمان در

حوزه هاى پیش گفته طراحى نشده است و اگر شبه استراتژى هاى اعالن

شده اى هم وجود داشته باشـد، به احتمال فراوان، ممکن اسـت با سـند

چشم انداز هماهنگ نباشد.

12- عدم باور نظام اجرایى و قوه مقننه نسـبت به چشـم انداز و عملیاتى

کردن برنامه سند چشـــم انداز، یکى از مهمترین چالش هاى اجراى این

سند محسـوب مى شود. همچنان که برخی ازمسـولین دبیرخانه مجمع

تشــخیص مصـــلحت نظام، به صراحت از عدم آگاهى و جدّى نگرفتن

چشم انداز توسط مدیران، سخن رانده اند.

6-ارائه راهکارها و پیشنهادات :

نگاهی به شاخص هاي مطروحه و مقایسه با کشورهاي منطقه این هشدار

را میدهد که تا کنون تالش و توانمان براي رســیدن به افق هاي ســـند

چشم انداز در مسیر درستی قرار نداشته است. کشـور ما با گذشت حدود

6 سال از تجربه ي برنامه ریزي اقتصادي، یعنی از زمان اجراي برنامه ي 5

اول عمرانی تا برنامه ي پنجم توسعه (1327 تا 1392)، اینک در زمره ي

معدود کشـــــورهاي در حال توسعه جاي می گیرد که نه تنها به اهداف

متعارف رشد و توسعه ي اقتصادي دست نیافته است، بلکه به نظر میرسد

در مقایسـه با آغاز دوره ي برنامه ریزي و اجراي برنامه هاي اقتصـادي در

کشــور، اثربخشــی چندانی در اهداف مندرج در قوانین برنامه ها و سند

چشم انداز کشور مشاهده نمی شود.

برنامه ششـــــم توسعه از سال 1396 اجرایی خواهد شد. سالی که سند

چشم انداز توسعه کشور 12 ساله می شود و طبیعتا باید 60 درصد اهداف

این سند محقق شده باشد. آن گونه که مسـووالن گزارش داده اند درصد

تحقق اهداف این سند بسیار پایین تر از حد انتظار بوده است به طوري که

تا سال 1404، درصد کمی از اهداف این سند به ثمر خواهد رسید.

سیاست هاي عمومی کشـــــــور در زمان حاضر داراي یک زاویه ي تند

انحراف از سند چشم انداز است که اگر تصحیح نشود، دستیابی به اهداف

سند چشم انداز را بسیار دشوار یا ناممکن می سازد. آنچه قرار است کشور

را به افق چشـــم انداز نزدیک کند مجموعه اي منســـجم و هماهنگ از

سیاست ها و الزامات است. به عنوان مثال، از یک سو بحث سیاسـت هاي

اصل 44 مطرح میشـــود؛ اما از سوي دیگر، شرایط داخلی و جهانی براي

سـرمایه گذاري خنثی می شـود و یا زمانی که اولویت با تولید و اشــتغال

است، اعمال سیاست هاي توزیعی به نوعی تنبلی را تشــــویق می کند و

مغایر با آن است. اما با وجود بســیاري از مشــکالت پیش روي اقتصــاد

کشور، در ادامه برخی پیشنهادات براي بهبود کارایی و اجراي هر چه بهتر

برنامه هاي اقتصـــادي در سال هاي مانده از سند چشـــم انداز، توصیه

می گردد:

الف) بهره مندي مناسب از سرمایه ي اجتماعی

شاید مالزي نزدیکترین کشــــــور به ایران به لحاظ جغرافیایی باشد که

امروزه به عنوان مدلی موفق از حرکت به سمت سند چشم انداز به حساب

می آید. در چند سال گذشته، در این کشــور، عددي تحت عنوان 2020

مطرح شد که روح تازهاي از نشاط و سرزندگی به این جامعه بخشـید. در

یک مقایسـه ي ساده میان ایران و مالزي، در نحوه ي اجراي سند چشــم

انداز، به میزان آگاهی جامعه و مدیران از این سند، در ابتدایی ترین نقطه

اختالف برخورد می کنیم. یکی از موارد الزم براي اجراي هر سند و برنامه

اي، آگاهی و همراهی مدیران و زیرمجموعه ها از آن اســـــــت و الزمه

موفقیت برنامه هایی مانند سند چشــــم انداز، ایجاد همدلی و تبدیل به

مسئله کردن آن براي مردم آن کشور است.

4444

در آن صورت و در کنار وجود عزم و اراده ي مدیریت سیاسی اقتصــادي،

می توان اطمینان نسـبی پیدا کرد که برنامه ها با درجه اي از خطا به اجرا

درمی آید.

اما از مهمترین عواملـی که ایجادکننده ي همگـرایـی عمومـی در جامعه

است می توان به رسانه ي ملی، روزنامه ها و سـایت هاي اینترنتی اشـاره

نمود که امکان تبدیل سند چشـــــــم انداز به یک مطالبه ي مردمی از

مسئوالن را فراهم می آورد.

مطمئنا در کنار اطالع رسـانی وزارت فرهنگ و ارشــاد اســالمی، وزارت

آموزش و پرورش، وزارت علوم و تحقیقات، ســازمان تبلیغات اســالمی،

حوزه هاي علمیه و نهادهاي فرهنگی و دانشـگاهی و... بخش خصـوص و

خصـوصا پژوهشـگاه هاي غیر دولتی مانند پژوهشــگاه شاخص پژوه که

برخاسته از بطن مردم و قشــــر جوان جامعه است میتوانند به ایجاد این

فرهنگ در میان مردم یاري رسانند.

ب) احیاي نهادهاي برنامه ریزي و نظارت

پایش مســتمر تحقق سند چشــم انداز به موازات برنامه هاي دوره اي و

عملکردهاي قواي سه گانه، از الزامات مدیریت کشــــور است که باید در

قالب نظارتهاي مکمل و راهبردي انجام شود.

در جهان امروز، سازمان برنامه و بودجه با عناوین مختلف وظیفه ي ارائه

برنامه هاي ساالنه و کوتاه مدت، میان مدت و اسناد راهبردي کشـورها را

عهده دار هســــــتند. همچنین ارزیابی کارایی برنامه ها و دستگاه هاي

اجرایی به عنوان زیرمجموعه سیاست هاي مالی و ارائه ي اطالعات شفاف

به دولت، نمایندگان و دیگر مراجع تصمیم گیري، از مهمترین مسئولیت

هاي این سازمان است.

هر قدر در کشـــور شفافیت اطالعات و عمومیت بخشـــیدن به عملکرد

مدیریتی وجود داشته باشد، اعمال نظارت عمومی گسـترده تر و تخلف از

قانون سخت تر میشود.

لذا باید سازوکاري فراهم گردد که در آن نهادهاي برنامه ریزي و تصـمیم

گیري قادر باشند با ابزار قوانین و مقررات، بایدهاي قانونی و شاخصــهاي

اندازه گیري عملکرد نهادهاي اجرایی را آزادانه نظارت و مورد انتقاد قـرار

دهند.

بنابراین از لحاظ تئوریک الزم است کارکرد سـازمان هاي مدیریتی، نظام

هاي تصمیم گیري و برنامه ریزي کشور در جهت اثربخشی بیشـتر، مورد

بازبینی همه جانبه قرار گیرند.

معموال براي ایجاد یک تحول در نظام مدیریت کشـــــــــور استفاده از

پژوهشهاي کاربردي که توسط دانشجویان دکتري پژوهش محور صورت

می گیرد بســـیار مفید و موثر خواهد بود لذا در پیشــــبرد این راهکار ،

پژوهشــگاه شاخص پژوه می تواند با داشتن این پتانســـیل و استفاده از

تحقیقات کاربردي دانشــــــجویان خود در رشته هاي مدیریت ، آینده

پژوهی و برنامه ریزي شـــــهري و منطقه اي گام بزرگ و موثري در این

زمینه بردارد.

ج) شاخص سازي و تدوین نقشه ي راه

به دلیل آنکه سند چشـم انداز تصـویري از آینده ي کشــور است که به

اشخاص و سازمانها کمک میکند تا با تحلیل فرصتها و تهدیدها، به طرح

نقشه استراتژي بپردازند و با سنجش عملکرد خود، جایگاه و نقش خود

را بیابند.

لذا جهت جلوگیري از هر گونه انحراف در مسـیر و تحقق اهداف چشـم

انداز، تشـــــــــکیل کمیته اي جهت تدوین برنامه ي جامع مدیریت

استراتژیک در کشـور ضروري است تا ضمن طرح نقشــه ي استراتژي،

نسبت به پایش تحقق برنامه هاي توسعه و نیز سند اقدام نماید.

همچنین با عنایت به اینکه سند چشـم انداز یک سند باالدستی و کالن

محسوب میشود، الزم است با تبدیل به یک برنامه عمل جامع، مجموعه

انتظارات متقابل حاکمیت و مردم را از طریق شاخص سازي و با طراحی

یک نقشه ي راه ترسیم نماییم.

آنچه مهم است سند چشـم انداز در نهایت باید تبدیل به برنامه ي اقدام

براي همگان شـود؛ به گونه اي که تکلیف آحاد حقیقی و حقوقی جامعه

در دوره ي زمانی چشـم انداز به خوبی از آن برآمده باشد. نقشــه ي راه

باید واجد سه محور اساسی باشد که عبارتند از:

-مسیر ارتباطی دوسویه میان سلسله اي از حاکمیت تا مردم؛

-ترجمان سند به شاخصها و سازوکار سنجش شاخصها به گونه اي که

عرصه ي عملکرد را بتوان تا متن سند رصد نمود؛

-یک نظام جامع تقســــــــیم وظایف براي تحقق سند براي تمامی

مکلفین.

پژوهشـگاه شاخص پژوه با بهره گیري از اعضـاي متخصـص و اساتید با

تجربه داخل و خارج کشـور ، اعضــاي علمی انجمن آمایش سرزمین و

سایر اندیشـمندانی که تمایل به همکاري در تدوین این نقشـه راه دارد،

خواهد توانست در صورت تایید مراجع باالدست در این خصـوص اقدام

موثري انجام دهد .

د)جذب نخبگان منطقه و جهان

ایجاد یک پل ارتباطی براي اجرایی کردن چشـــــم انداز بین نخبگان

داخل کشور و ایرانیان خارج از کشور خواهد توانسـت براي مطرح شدم

ایران در کل منطقه بسیار موثر باشد .

از آنجا که نخبگان ایرانی پس از خروج از کشـور ارتباط خود را با ایران و

پژوهشــگران ایرانی قطع می کنند استفاده از پژوهشــگاه هایی مانند

شـاخص پژوه می تواند در حفظ و تداوم این ارتباط مفید باشــد چراکه

بدون هیچ مشــکل قانونی و بوروکراسی هاي اداري که اکثرا عامل مهم

در عدم ارتباط این افراد با کشــور عزیزمان می باشد خواهند توانســت

دانسته هاي خود را بی هیچ واسطه به ایران منتقل و با بومی سازي آنها

در جهت اجرایی شدن این سند گام برداریم .

4545

م )تعیین مسئول متولی اجراي سند چشم انداز

کنترل وارزیابی برنامه فرآیندي است که طی، حین و پس از اجراي سند

نتایج واقعی تحت نظارت و مقایسه با برنامه قرار میگیرد. همه استراتژیها

بخاطر تغییر عوامل داخلی و خارجی دســــــتخوش تغییرات آتی قرار

میگیرند.

این تغییرات باعث انحراف و شکست برنامه میشوند. فلذا وجود مرکزي با

اختیارات مناسب که بتواند هر آنچه براي اجراي سـند الزم باشـد انجام

دهد، حیاتی اســــت. از جمله اختیارات این مرکز بروز کردن اطالعات،

پیشــنهاد اقدامات اصالحی، ایجاد تعهد به تحقق چشــم انداز و درونی

کردن آن در نظام اجرایی، قضـــایی، امنیتی و قانون گذاري کشــــور،

ارزیابی، تشــویق و تنبیه آنان بر اساس میزان تحقق اهداف تعیین شده

در سند چشم انداز است.

این فرآیند با شکستن اهداف چشـم انداز در سطوح وزارتخانه ها، مجددا

این اهداف در ســطح معاونت ها وادارات کل شــروع میگردد. با ارزیابی

6 ماه یکبار) توسط مرکز نسبت به ارایه پیشـنهادات اصالحی، دوره اي (

تشــویق شامل ارتقاء مدیران، تقدیر، پرداختهاي مناسب و تنبیه شامل

عزل، قطع پرداختهاي غیر مســـــــتمر و سایر مزایا در قالب یک طرح

انگیزشی ویژه سند چشم انداز ادامه مییابد.

گره زدن منافع شخصــی و سازمانی افراد با تحقق اهداف چشـــم انداز

ضمن آشنایی کارکنان با سند چشم انداز، باعث ایجاد تعهد وتالش براي

موفقیت می گردد.

این مرکز کار تطبیق برنامه هاي کاندیداهاي ریاسـت جمهوري،مجلس

شوراي اسـالمی، وزراء و روسـاي سـازمانهاي مهم قبول، رد یا منع طرح

برنامه هاي معارض یا موازي با سند چشــم انداز با اختیارات کامل اقدام

نماید. بطورکلی مسئولیت اجراي بیست ساله سند چشم انداز را به عهده

داشته باشد.

منابع وماخذ:

.امیري ،مجتبی ، موانع و چالشـــــهاي اساسی در تحقق و پیاده سازي سند 1

online چشم انداز، مقاله

2.www.daneshir.ir/fileEssay/147.doc

3. انتظاري ، یعقوب و محجوب ، حسن ؛ (1392)؛ تحلیل توسعه اقتصاد دانش

ایران براساس سند چشم انداز 1404، فصلنامه راهبرد فرهنگ ، شماره بیسـت

و چهارم

4.بررســی جایگاه علم وفناوري در الیحه برنامه پنجم توســـعه (1389 )دفتر

مطالعات و ارتباطات نوین ، مرکز پژوهشهاي مجلس شوراي اسالمی

5.بیات ، مهدي وصــالح زاده ، صــادق ، زلفی گل ، محمدعلی؛ (1390) تحقق

پیش از موعد اهداف علمی سند چشم انداز 20 ساله کشـور ، نشـریه نشـا علم ،

سال دوم ، شماره اول

6.توفیقی ، جعفر ( 1391) ؛ ممیزي وتحلیل محتواي برنامه هاي توســــــعه

اقتصـــادي، اجتماعی وفرهنگی کشـــور بعد از انقالب اسالمی از نظر ظرفیت

سنجی براي توسعه علم وفناوري در راستاي تحقق اهداف سند چشـــــم انداز

بیست ساله ، معاونت علمی و فناوري ریاست جمهوري

7.سند چشـم انداز توسعه بیســت ساله جمهوري اسالمی ایران ، ایران 1404 ،

مصوب 1382 .

8.حقانی، مهري، بررســـی جایگاه تولید علم ایران در جهان، خبرگزاري فارس،

10/7/1385

9.رضایی میرقائد ، محسن ؛ (1384) چشـم انداز ایران فردا ؛ انتشـارات اندیکا ؛

تهران.

10.رضایی ، محسن و مبینی دهکردي ، علی (1385) ایران آینده درافق چشم

انداز ؛سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ وارشاداسالمی ،تهران ؛1385.

11.زین العابدینی ، اکبر (1394) ، بررســی وضــعیت شــاخص هاي ترکیبی

فناوري و نوآوري در ایران ، معاونت پژوهشــهاي زیربنایی و امور تولیدي ، دفتر

مطالعات ارتباطات و فناوریهاي نوین مرکز پژوهشهاي مجلس شوراي اسالمی

12.ساالري، مهدي، (1386) تأمالتی در ابعاد تحقّق چشـم انداز بیســت ساله،

منبع: / خبرگزاري / فارس 1386/02/16

13.ســـند راهبردي نظام جامع فناوري اطالعات جمهوري اســـالمی ایران

مصویه هیئت وزیران در جلسه مورخ 8/2/1387

14.شاخص هاي ارزیابی و پایش تحقق سند چشــم انداز ،(1389) کمســیون

چشم انداز و امور نخبگان ؛ دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام.

15.علی نژاد،محمد وکـریمیان ،عادل (1395)جایگاه ایـران ،هفته نامه تجارت

فردا؛شماره 198.

16.قادري ، محمدرضا ؛ کسـائی ، میترا ( 1392) سند چشـم انداز بیسـت ساله

کشور ویژگی ها ، اهداف و راهبردها، انتشارات علم آفرین (با همکاري پژوهشگاه

شاخص پژوه ) ، اصفهان

17.ممیزي وتحلیل محتواي برنامه هاي توسعه اقتصــادي، اجتماعی وفرهنگی

کشـور بعد از انقالب اسالمی از نظر ظرفیت سنجی براي توسعه علم وفناوري در

راستاي تحقق اهداف سند چشم انداز بیست ساله (1391)

18.محمد ، مهاتیر (1378) مترجم محمد سوري ، چاپ اول ، در جستجوي فقر

یا ملک سلیمان ، انتشارات سیمن .

47

www. millennium-project.org

47

پروژه هزاره (The Millennium Project) در سال 1996 پس از سه سال مطالعه با دانشگاه سازمان ملل، موسسه اسمیت سونیان،

UNU تاسیس شد. پروژه هزاره مدیریت یک فرآیند منســجم و تجمعی را دارد که به گروه بین المللی آینده و شوراي آمریکایی براي

جمع آوري و ارزیابی اطالعات بیش از 3500 نفر از 56 کشور از جمله جمهوري اسالمی ایران از آغاز این پروژه در سراسر جهان می

پردازد. این کار در گزارش ساالنه دولت آینده ، سري روش تحقیق آینده و مطالعات خاص بیان شده است.

ازاهداف و چشم انداز هاي این پروژه میتوان به بهبود چشم انداز بشـریت براي ساخت آینده اي بهتر، بهبودي تفکر در مورد آینده، در

دسترس نگه داشتن افکار از طریق انواع رسانه ها براي بازخورد و جمع آوري دانش در مورد آینده براي تصــمیم گیري بهتر امروز،

ایجاد شبکه پیش بینی جهانی از تمام کشـورها، اطالعات، و نرم افزارها، ساخت یک سیسـتم هوش جمعی جهانی براي تقویت توانایی

بشریت براي بهبود چشم انداز آینده، ایجاد یک اتاق فکر به نمایندگی از بشریت، نه از طرف دولت ها.

این پروژه با UN ، سازمان ها ، دولت ها، شرکت ها، سازمان هاي غیر دولتی، دانشگاه ها، و افراد کار می کند و براي اتصال تفکر جهانی و

محلی، گروه هاي منطقه اي که شامل افراد و نهادها هسـتند، ایجاد شده است. محصـوالت این پروژه عبارتند از: روش تحقیق آینده ؛

2 و 0 2 گزارش ساالنه وضعیت آینده، مطالعات امنیت محیط زیسـت؛ شاخص هاي آینده؛ یک سري شش بخشــی از آفریقا در سال 5

رهبران جهان در چالش هاي جهانی

کلیه اطالعات مربوط به این پروژه ومطالب مفید دیگر در حوزه آینده پژوهی را می توانید در سایت :

millennium-project.org مالحظه نمایید.

آینده پژوهی دینی و آینده جهان از

دیدگاه اسالم

نویسنده : رحیم کارگر

توجه به آینده در قرآن بیشــــــتر جهت ایجاد آگاهی و

آمادگی هاي اعتقادي ، روحی ،فکري و اجتماعی و شـــکل

دهی به آینده مطلوب و بایسته است . هر انسانی باید خود را

براي رویارویی با آینده و سـاختن آینده روشـن و مطلوب

آماده سازد و نیرو و توان خود را در این راه بســـــیج نماید

.آینده اي که مد نظر قرآن اســــت ، هم مربوط به آینده ي

اخروي است (فرجام پایانی انســـــان و جهان) و هم آینده

دنیوي (آینده افراد و جوامع) .

نگاه کردن به فرارو و عدم غفلت از آینده ، خواسـته قرآن از

" آینده پژوهی همه انســان هاست . در همین راستا کتاب

دینی و آینده جهان از دیدگاه اســــالم " به تالیف رحیم

کارگر توسط پژوهشگاه شاخص پژوه منتشر شده است.

محتویات این کتاب شامل چهار بخش با عناوین: شـناخت

آینده پژوهی، آینده پـژوهـی دینـی، آینده جهان از دیدگاه

اسالم ، رجعت و معاد می باشد.

فهم آینده: بازشناسی روندهاي موثر بر

تصمیم گیري بهتر، مدیریت عدم اطمینان و

بهره گیري از تغییر

در این کتاب، در باب آینده نگري در کســــــــــب و کار و

برنامه ریزي استراتژیک در مدیریت صنعتی بحث شده اسـت.

اثر حاضــر با هدف علمی کردن آینده پژوهی و شــناســایی

دامهاي متداول موجود بر سر راه آینده پژوهی تدوین شـده و

طی آن تالش شده تا با اسـتفاده از مثالهاي متعدد و متنوع در

حوزه اي مختلف علمی، آینده پژوهان و تصـــمیم گیرندگان

عرصه هاي راهبردي در جهت آینده نگري در کســب و کار و

برنامه ریزي مدیریتی راهنمایی شـــوند. در همین راســــتا

نگارنده سعی داشـته ابزارها و رویکردهایی را که براي پاالیش

و ارزیابی اظهارات مربوط به آینده مورد نیاز اســــت، معرّفی

کرده و به مخاطب در شناسـایی تهدیدها و فرصـتهاي واقعی

کمک کند. عالوه بر این در این کتاب تالش شده تا مشـکالت

رایج در پیش بینی ها و همچنین بهتـرین تجـربه ها در زمینۀ

پیش بینی، خالصه و دسته بندي گردد تا مدیران و تصــمیم

گیرندگان در همۀ حوزه ها بهتـر بتوانند با وجود حجم عظیم

پیش بینی ها بین پیش بینی هاي شایسته و ناشایست تفاوت

قائل شوند.

معرفی کتاب

48

، ﺶﻫوﮋﭘ هزﻮﺣ رد ﯽﺻﻮــﺼﺧ ﺶﺨﺑ ﮓﻧر ﻢﮐ ﺶﻘﻧ...

Documents