ЭКОНОМИКАНЫН...
TRANSCRIPT
Айыл чарба Кесипчилик билим беруу Проектиси
ЭКОНОМИКАНЫННЕГИЗДЕРИ
Касымбеков Б.
ABiycT, 2002
◄ h e l v e t a s Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана
Социалдык Коргоо Министрлиги
ББК 65 К - 28
«Фермера жана ^Ф ермер айымр кесиптери боюнча окуу куралдары (1 ~ семестр
Касымбеков БайысбекК - 28. Экономиканын негиздери. Экинчи басылма. Б.:2002. - 36 б.
ISBN 9967-21-239
Окуу куралы Кыргыз Республикасынын Эмгек жана Социалдык Коргоо Министрлиги менен <<Хельветас>> Ш вейцардык Эл аралык кызматташуу Ассоциациясынын Айыл чарба Кесипчилик билим беруу Проектисинин алкагында иштелип чыгарылды.
К 0601000000-02 ББК 65
ISBN 9967-21-239 Айыл чарба Кесипчилик билим беруу Проектиси
◄ h e l v e t a s Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана
Социалдык Коргоо Министрлиги
М азмуну
Кириш сез..........................................................................................4
1. Негизги экономикалык терминдер жана тушунуктвр........5
2. Фермердин экономикадагы орду жана ролу......................... 11
3. Эндуруш факторлору................................................................15
4. Капитал женунде негизи тушунуктер....................................23
5. Фермердин экономикадагы кызыкчылыктары....................28
6. Айыл чарба экономикасы боюнча тушунук........................... 33
Мазмуну
Кириш сез
Кириш сезКыргыз Республикасы жацы экономикалык мамилелерге,
базар экономикасына негизделген системага ете баштагапдан тартып экономиканып негиздерин мектептерде, кесипчилик окуу жайларында окутуу зарылдыгы пайда болду. Аиткеии, мурдагы пландоо экономикалык системасынан базар экояомикасынын шарттары таптакыр айырмаланып турат. Мурдагы “коомдук менчик” деген тушунуктун ордуна "жеке менчик’'; “колхозчу” жапа “жумушчу” деген кесиптердин ордуна “фермер", “ишкер"; “башкарма", “директор” деген сездердун ордуна “менеджер” , сыяктуу терминдер айтыла баштады.
Ушундай шарттарда асуп келе жаткан муун экономиканы жакшы аздаштуруп, жургузулуп келе жаткан реформаларга баалуу салымдарыи киргизиши абзел.
Ошол себептен сиздердин колунуздардагы экономика предметы боюнча даярдалган окуу куралы фермер болууга ынтызарл анганд арга:- экономиканын негиздерин ездештурууга уйратет;- фермердик чарба уюштурууда жана аны жургузууде ендуруш ресурстарын рационалдуу пайдалануу жолдорун керсетет;~ жалны базар экономикасынын шартында фермер ишкер катары кандай функцияларды аткара тургандыгьша багыт берет;- фермер чарбаны естуруп-енуктуруу учун керектуу болгон эсеп-кысап жургузгенге, талдоо жасаганга, банктар жана инвесторлор менен экономикалык мамиле тузгенге жетише алышына жардам берет;
Алган сапаттуу билимдерге таяны п, айыл чарба экономикасынын абалы жана келечеги тууралу эркин ой-пикир алмашуу денгээлин естурет.
Автор.
Негизги экономшсалык теримндер жана тушунуктер
Тема 1. Негизги экономикалык терминдер жана тушунуктер
Мугалимге эскертмелер:
Ы кмалар:
теманын максатына жетуу учун, лекция, дискуссия, жана практикалык иштерди жасоо ыкмаларын пайдалануу жакшы натыйжа берет;
Кошумча материалдар;М.Абильгор “Рынок экономикасынын негиздерине
киришуу” - Б,: “Кесип”, 1999-ж.К,Зулпукаров, Б .Касымбеков, М .Ирсалиев “Фермер
чарбасын уюштуруунун жолдору” - Б.: “Алтын тамга", - 1997- ж .
Башка тема жана предметтер менен байланышы:
Фермалык эсеп-кысап предмети;Фермердик менеджмент предмети.
Негизги экономикалык теримндер жана тушуну^^™Р
Тема 1. Негизги экономикалык терминдер жана тушунуктер
М аксаттары:Окуучу:- экономика предметисиз чарба башкарууга мумкун эмес экендигине ынапышат;- эконом икада колдонулуучу негизги терминдерди ездештурууге жетишишет;- экономиканын ар кандай системаларын айырмалай алганга жетише алышат
Экономика - чектелуу ресурстарды сарамжалдуу пайдаланып, элдердин талаптарын канааттандырууда эндурушту туура жолго коюу ыкмасын уретв турган илим.
Экономика - бул унвмдвв дегендн билдирет
1.1. Экономика ~ бул чарбаны башкарууДегеле ар бир иш-аракет сарамжалдуу болгондо гака
натыйжа болот.Унемдеелердун негизинде киреше чогулуп, байлык
кебейет, байлык кебейсв ар кандай ишканаларды чаканча мумкунчулук тузулет.
“Экономика саясаты эмне учун жургузулот?” - деген суроо туулат. Аткени, биздин жашообузда кездешчу бар дык проблем алар (саяси й , биологиялы к, экономикалы к, социалдык, философиялык, тарыхый ж .6.) экономика жана туздон туз байланышкан.
Маркетинг - товар, баа, базардагы орун
жана сатууну уюштуруу аркылуу ишкана ендурген продукцияны алга
жылдырыш жолдору менен керектввлерге
жеткируу
Ж алпы экономика, чакан ишкаиалардын, фермер (дыйкан) чарбаларынын экономикасынан топтолот.
Ошондуктан, ар киммбиз жашап жаткан коодмдун мучечу катары ар бир ишкананын натыйжалуу иштешине салы м ы бы зды кош уш убуз зары л , И ш кананы н экономикасынын осушу негизинен анып ишмердигин уюштуруу жана башкаруу жактарын жакшы ездештуруу жана эркундетууге байланыштуу.
Базар экономикасынын шартында ар бир жетекчи темендегудей терт таланты так аткаруусу керек:
Негизги экононикалык теримндер жана тушунуктер
Ушул терт талаптын биреесу эле аткарылбаса анда бут система талкаланат.
1.2. Бюджет жана экономикаИо1каналар канчалык кеп болсо, алар тьшымсыз иштеп
турса, ошончолук кеп киреше кирет жана бюджетке жетишээрлик акча чогулат.
Бюджет - б ул ишкананын финансылык абалынын белгилуу бир убакытка (бир айга, кварталга, жарым жылдыкка же бир жылга) болгон прогнозу.
Бюджет ” ар бир ишкананын, уюмдун киреше жана чыгашаларын чагылдырган эсептеелер.
Ош ондуктан, бюджет - бул ишкананын киреше- чыгашасын кеземелдей турган маанилуу экономикалык инструмент болуп эсептелет.
«Бю джетте акча ж ок, пенсионерлер пенсиясын, студенттер стипендиясын, врачтар, мугалимдер айлык акыларын ез убагында ала албай жатышат» деген сездер кунделук турмушубузда кеп кездешет. Ушул проблемаларды чечуу сезсуз турде экономика менен тыгыз байланыштуу.
Республикада ар кандай децгээлде ездеру ендуруш менен кенукпеген, киршее тапиаган бюджеттик мекемелер бар. Ал мекемелерде да адамдар иштейтю алар учун ар бир ишкана жана анда эмгектенген адамдар мыйзам егинде екметке ар турлуу адамдар мыйзам чегинде екметке ар турлуу салык тегушет, Ошол салыктардан топтолгон акча бюджеттин басы мдуу кепчулук белугун тузет . Ал бю джетти, республикада Ж огорку Кецеш, облустарда облустук, райондордо райондук, айылдарда айылдык кенеш белуштурет.
1.3, Бюджеттин белуштуруу принцибиБюджетти белуш туруу принциби республикалык
денгээлден, ишканаларга чейин окшош эле. Анын негизги мааниси:
Менеджмент - ендуруштун
эффектйвдуулугун жогорулатуу, кирешелерди
кебейтуу максатындагы
башкаруу системасыиьш ыкмалары жана принциптери
Коомдо жашап жагкан калктын жашоо талаптарын канаатгапдыруу
Негизги экономикалык теримндер жана тушунуктер
Мисалы, Республикалык децгээлде Жогорку Кецеш бюджетти темейдегудвй белуштурет:
Коргоо мшистрлиги
Социалдык фондго
Макроэкономика -республиканын
денгээлинде экономиканы окуп -уйрвнуу, талдоо
Микроэкономика -ишкананын
(фермер чарбасынып) дешгээлинде
экономиканы окуу- уйренуу, талдоо
И чки шптер мшшстрлиги
Саламаттыкты свктоо министрлиги
О куу жайларга
И лимий мекемелерге
жана башка бюджеттик мекемелерге белуштурулет.
Бардык тармактын талаптарын канааттандырышы мумкун эмес, аткени адам баласынын талабы чексиз» ал эми
“ ошол талаптарды каиааттандыруучу ресурстары жанамумкунчулуктеру чектелуу. Турмуштун ушул жагдайын эске алып, ар бир адам, фермер же болбосо мамлекет жашоого эц керектуу болгон товарларды, продуктуларды ендуруу жана кызмат керсетуу жолун, пайдалуу жагын тандап алат.
Фермердик чарбаны енуктуруп естурууде деле мамлекет масштабындагыдай проблемалар бар. Анткени ар бир уй- буледе бала-чакасыннын курсагын тойгузуу, кийимин бутун кылуу, окутуу-чокутуу, лсетишэзрлик билим берип бутуна тургузуу проблема лары турат.
Бул проблемаларды чечуу, сезсуз турде киреше табуу, аны сарамжалдуу сарптоо маселери менен тыгыз байланъпикан, Ушундай маселерди изилдее, ездештуруу жана туура чечуу экономиканы предметине тузден-туз тиешелуу.
1.4. Экономиканын негизги терминдери.Экономика - дегенибиз чарбаны башкаруу экенин
унутпашыбыз керехс.Ошондуктан чарба башкаруу процессинде ар кандай
экономикалык терминдер кездешет.
Негизги экономикалык терймндер жана тушунуктер
И чки д уп продукция ~ влквнун жыл ичинде вндургеи бардык товарларынын акчалай суммасм
Вз̂ л термин макроэкономикаиы анализдегенде пайдаланылат.
Э лдип жашоо д ец гээли - э л кандай шартта жатпап, кандай тамактангандыгын, айлык акыларыньш влчмун, ездерупе керектуу кандай товарларды сатып алганга мумкунчулуктеру бар экендигин керсвткен экономикалык кврсвткуч.
Ушул керсвткучке хсараша элдин бай же начар жашаи жаткандыгын аныктаса болот. Экономиканын уч туру бар.
У. П ландуу экономикасы ~ экономика тарабыиан катуу квземвлге алыньт чарба баткаруу эркин абалда болбойт.2. Базар экономика - чарба башкаруу эркин болуп, товар вндуруу жана сатуу атаандаштыктын негизинде жургузулвт,3. Лралаш экономика ~ негизинен базар экономикасынын принциптери колдонулат, бирок вндуруштв жана баа тандоодо мамлекет баткы р олду ойнойт.
Ар бир товар чыгымсыз ендурулбейт, ошол чыгымдарга байланыштуу экономикада ездук парк дегеп ете маанилуу тушунук бар.
Конкуренция - товар
ендуруучулердун бири-бири мечен
болгонатаандаштыгы
Сатылган продукциянын эздук наркы - продукция вндурууге, сатууга жумшалган бардык чыгмдардын суммасы
Товардын ездук наркы канчалык темен болчо, ошончолук киреше (доход) кеп болот,
Экономикада кирешенин уч туру бар:1. Номиналдык киреше - акчалай эсептелген киреше (сом менен);2. Накталай киреше - мыйзамга ылайык салыктарды телегенден калган киреше:3. Реалдуу киреше - накталай кирешеге сатып алынган товарлардын саны ж а т а сапаты (сатып алуу мумкуичулугу)
Экономиканын негиздерин уйренууде микроэкономика жана макроэкономика деген тушунуктер кездешет.
Микроэкономика - ишканалардын, умюдардыи, фермер чарбаларынын денцгээлинде экономикалык абалды изилдеену камтыйт.
Макроэкономика - жадны республикалык дедгээлдеги экономиканын абалын изилдейт
Амортизациятуруктуу
чыгымдардын туру. Эндуруш процес-
синде негизги каражаттар жылдан
жылга эскирет, жешилет ̂ баасы азаят.
Азайган баанын продук-циянъш ездук
наркьша кириши.
Негизги экономикалык теримндер жана тушуну '̂^^Р
Суроолор:
1. Экономика дегени кандай тушунебуз?2. Экономика саясаты эмне учун л^ургузулет?3. Базар экономикасыпыен шартьшда жетекчиге кандай талап кою лат?4. Бюджет! и кандай тушунсе болот?5. Экономика менен бюджеттин кандай6. Бюджеттин эмне учун белуштурет?7. Бюджеттик мекемелер кайсылар?8. Кайсы негизги экономикалык терминдерди эстеп ка^тдыдар жапа кандайча тушундурме бере аласьщ?9. Микроэкономика эмнени уйретет?10. Макроэкономика эмнени окутат?
Тапшырма:
- Колхозчу менен фермердин канчалык децгээлде окшоштугу жана айырмасы бар экендигин талкуулагыла.- Фермер менен дыйкандын айырмачылыгы барбы, ойлонуп кергуле.
Фермердшт экономикадагы орду жана ролу П
Тема 2. Фермердин экономикадагы орду жана ролу
Мугалимге эскертмелер
Ыкмалар:негизинен лекция, практикалык талдоо туру^Д^ сабак
етулсе жакшы болот;
Кошумча материалдар:М .А билы ор “Рынок экономикасынын пегиздерине
киришуу” - Б.; “Кесип”, 1999-ж.К.ЗулпукароБ, Б.Касымбеков, М.Ирсалиев “Фермер
чарбасын уюштуруунугт жолдору’' - Б.: “Алтын тамга”, - 1997- ж.
Башка тема жана предметтер менен байланышы:
фермердик эсеп-кысап пред мети; фермердик менедлсмент предмети.
Фермердин экономикадагы орду жапа ролу
Тема 2. Фермердин экономикадагы орду жана ролу
М аксаттары:Окуучу теманы ездештуруп жатып, ар бир окуучу фермер
катары келечекте вз ордун, ролун аныктаганга жетише алыпшт; табигый ресурстарды пайдалаиууиу уйренушет; ишкерликти эмнеден баштоону вздештурушвт
2Л. Фермер - кантип ишкер боло алат?Элибиз эгемендуулукке ээ болгондон бери айыл чарбада
реформа журе баштады.
Реформа - бул мурдагы колхоз, совхоздордуи ордуна жацыча тузулгвн ды йкан (ф ерм ер) чарбаларынын, айы л чарба кооперат ивдеринин ишмердигин базар экономикасынын шартына ылайыктыштыруу дегепди тушушурот.
Фермер - деген тушунук бизге чет влкеден тараган, биздин тилибизче дыйкан дегенди тушухадурет, Азыркы шартта фермер мурдагы колхозчу, жумуш чуларга Караганда ишкерликке уйренбесе иши журбейт, банкротко учурайт.
Себеби эмнеде?
фЕРМДг:
КолхозчуИштеген эмгек кунуне айлык акы алганБилимине жараша башкарма койгонжумушта иштегенКайсы айыл чарба есумдугунестурууну, канча келемде, ким учунестурууну билбегенПланды аткарыш башкы милдетболгонЖ еке менчикке ээ болгон эмес
Мамлекет бардык тарабынан анын ишмердигин кеземелдеген Ж ана башкалар
Фермер1 Иштеген ишине жараша киреше
алат©зу калаган, киреше киргизе турган жумушту аткарат Кайсы продукция аз чыгым мепеи К0П киреше алып келсе ошону естурет
4 Кирешени табуу, кебвйтуу башкы максатыЖердин, малдын, техниканын жеке ээсиМамлекет кеземелу чектелуу
прожаькелми/киржанболиипчеч:
эч I ИШ1
6aaiжахАлгалакелОшкут
2.2иш
эко:там- 6 ;
жа
Экспро
УшЭКИ
арчарвид
ендкер
Жана башкалар
Фермердин экономикадагы орду жана ролу 13
М урда колхозчулар: колхоз боюнча ендурулген продукциялардын кандай баада ендурулуп, кандай баада, кай жакка сатылып жатканы менен иши жок болгоп. Чыи-чынына келгенде, товар ендуруучу катары ез укуктарын жана милдеттерин так бил ген эмес. Ошопдуктан а;1ардын киреше киргизууге болгон жендемдуулуктеру кемускедо калып, жакшылары да, начарлары да тед айлык акы а/1ышып, эмххкке болгон кызыкчылыктары жок болгон. Колхозчулардын эмгек ишмердиги жогору жактап эмне айтылса, ошондой болуп чечилчу.
Азыркы фермер: ез ишмердигии ез алдьшча чечет. Ал эч кимге кез каранды эмес. Ал ез меичигииде буюмдарды ишкерлик менен туура пайдаланса кеп киреше алат. Базар баасын уйренет, езуиун продукциясына болгон суроо - талап жана сунушту иликтей алат, ошого жараша баасып бычат. Алган кирешесин ез билгениндей ишкердик менен сарптай алат. Фермер учун, эч ким, эч нерсе чечпейт, ал езунун келечеги учун езу ойлонот, езу курешет, езу аракет кылат. Ошентип, фермер ишкер болбосо аны сезсуз жакырчылык кутуп турат.
экогю микалы к2.2 . Ф ерм ер чарбасы ндагы ишмердик.
Фермер - биз жашап жаткан коомдун мучесу катары экономикалык билимсиз эч нерсе кыла албайт. Тамак ичуу, там куруп жашоо, кийим кийуу, бош убакыттарды пайдалануу - баары экономикага байланыштуу.
Экоиомиканы жакшы бнлген киш и жакты киреше табат жана жакшы карь ера жасай ала т
Экономика ендурушту жана ендурулген продукцияны женге салат:
У шуга байланыштуу экономикада ЭКИ тушунук бар:
1. вндуруучулер2. Керектеечулер
1. вндуруучулер2,
.......Керектеечулер
ар кандай фирмалар, ишканалар, анын ичинде фермердик чарбалар. Алар жерди, адам кучун, акчаларды товар ендурууге жумшап, ендурген сод керектеечулерге сатышат.
вндуруучулер ендурген товарларды сатып алууга жана керектееге здерунун кирешелерип сарптагандар
Фермердин экономикадагы орду жана ролу
актика - киреше алуу улуп башкарууиуп
учурдагы суроо- талапка жарагаа езгбруп турушу
Стратегия - киреше алуунун тупку максаты учуй башкаруунун башкы планы
.кционердик коом - азыркы шартагы
шкананын бир туру. Мыидай ишканаиын уставдык капиталы
белгилуу бир элчемдэ акцияларга
бе дунет.
Экономикалык ишмердикти эл чарбасындла иштеген ишканалардын жетекчилери, банкир лер, жердин, малдып ээлери- ф ерм ер лер ж ургузуш ет. А лар дайы м а ез ишканаларьшын кирегаелуу иш жургузуусуне эд башкы кенулду белуш ет, Ресурстардын чектелуу экендигине байланыштуу, алар дайыма уч негизги маселени чечууге аракет кылышат.
Эмне жат канча вндуруш керек?
Кантип вндуруш керск?
Ким учуй вндуруш керек?
Ушул уч маселе ендуруучулер ендурген продукцияга суроо - талап барбьт же жокпу, ошого жараша чечилет. Адегенде базар шарггарын терец талдап керуп, аз чыгым жумшан, кеп продукция еидуруп, керектеечулердун (алармандардмн) мумкунчулуктерун байкап, ошого жараша продукцияны сунуштоо (предложение) ШАлуу кере.
Базар экопомикасында ендурген продукцияга канчалык кеп суроо - талап боло, ошончолук натыйжалуулук кеп болот.
М.: Шаар калкы жай мезгилинде жакшы жасаолган кымызга, орозо, курман айт жана башка майрамдарда каз, карта, чучук жана семиз эттерге ете муктаж. Ошопдуктан, ф ерм ерлер пайдалуу сатуунун м езгилин ж ана керектеечулердун болжолдуу санын билгени дурус.
Суроолор:
1. Реформа эмнеии тушундурет?2. Колхозчу менен фермердин айырмасы?1. вндуруучулерге кимдер кирет?2. Керектеечулер кимдер?3. Фермерлер чарба башкарууда кайсы уч маселени эстеп чыгарбоосу зарыл?
Тапшырма:- Келечектеги фермацдын макетинтузуп к е л / инфраструктура, продукция, ендуруш процептип чыгарыш керек.
к
т;
ча.м
вндуруш факторлору 15
Тема 3. вндуруш факторлору
Мугалимге эскертмелер
- теманын аталышын тушундуруу;- ар бир факторду езгечелентуи айтып бериши керек;- мумкун болуш унча мектеп ирограм м асы нда
пайдалануучу окуу куралдарыиан темага байлаиыштуу китеитсрди сунуш кылуусу зарыл; /
Ы кмалар:лекция;
- Окуучуларды 4 топко белуп, ар бир фактор богонча женекей тапшырма берип дискуссия угоштурса жакшы болоор эле;
Кошумча материалдар:М.Абильгор “Базар экономикасынын негиздерине
киришуу” - Б.: “Кесип”, 1999-ж. (орус тилинде)К ,З у л п у к а р о в , Б .К асы м беков , М .И рсалиев
“Фермер чарбасын уюштуруунун жолдору” - Б.: “Алтын тамга” , - 1997-ж.
- райондук жер жана финансы ииспекцияларыиын, айыл чарба департаментинен темага байланыштуу маалыматтарды алып, ар бир факторго тиешелууу цифраларды (статистика) мисалга келтирсе болот;
Баш ка тем а л ар ж ана предм еттер менеи байланыш ы:
мал чарбачылык предметтик тобу; агрономия предметтик тобу; маркетинг, менеджмент сабактары.
16 вндуру^т факторлору
Тема 3. вндуруш факторлору
М аксаттары:Окуучу:ендуруштуи негизи 4 факторун тушуншенг© жетишет
(жер, эмгек, капитал, баш карууХ?тарындын шартында бул факторлордун ©ндурушке
тийгизгеи таасирин талдай алышат;фермер - йшкер катары ендуруште ушул факторлорду
туура пайдаланууга жетипгет
0здук парк - товар ендурууг© жумшалган
чыгымдардын суммасы. Сатылган
продукциянын ездук наркына соода чыгымы да кошулат
З А . 0дуруштун акторлорунун мааниси жана ролу Товар ©ндурууг© ар кандай ресурстар катышат: Жер,
эмгек, кашггал жана башкаруу же ишкерлик. Бул ресурстар ендуруштуи факторлору болуп эсептелипет.
Суретт© ендуруштуи 4 фактору керсетулген. Жер-суу фермерлерге кандай керек болсо, эмгек даты, капитал даты, башкаруу же ишкерлик даты огаондой эле керектуу фактор.
М.: фермерлер жерди ар кандай максатта пайдаланьшхат, бийик тоолуу жайыттарды мал бакканга, айдоо жерлерди эгин- тегин естуруш учун, чей чабуучу жерлерди малга тоют даярдоо учун. 0нуруш туи калган факторлорун деле ушундай максаттарда пайдаланышат,
Бул факторлорсуз эч бир товар ендурулбейт жана адамдардын талабына жараша кызмат керсвтулбейт.
Ушул акторлордун ичинен башкаруу же ишкерлик фермерлерлин окуу процессинде алгаи билимине жараша болот, Анткени, бул фактор жацы базар экономикасынын шартында “Менеджмент", “М аркетинг", “И нф ляция”, “Валюта”, “макро л^ана микроэкономика” жана башка жацы терминдер менен байланышкан.
Экономикада ар бир фактордун ролу жана аткара турган ез фукциясы бар.
Фермер уш ул факторлорду пайдаланууда киреше алууну кездвйт.
Бул киреш елер ендурушт© кайрадан сарпталып, мурдагыдан коп киреше алуу учун шарт тузет.
М.: фермер Жунуштун 10 гектар жери бар. Бул 1-фа1стор, Эмгек кылгаиды билет, Бул 2-фактор. Жерди айдап, малалап, урон сээп, жер семирткич берип, сугарып, тушумун оруп- тапгуу учун Жунушка эн жок легенде бир МТЗ “Беларусь” маркасындагы трактор, сокосу, маласы, чиркегичи менен керек
0ндуру^^1 факторлору 17
бул 3-фактор. Эгер техникасы болгондо тушум алуу учун ушул учурда кеаден учкап фактор катары капитал (техника) эсептелинет.
З^скерисинче фермер Ырысбектин техникасы бар, езу билимдуу жана эмгекчил. Бирок жери жок. Ырысбекке ендурушту жаидандыруу учун жер керек, ансыз эч иерее ендуре албайт.
Продукт - фермердин j жыл ичинде жерден f остурген тушумун, ̂
малдан алган продуктуларынын 1|
жалпысынан li|iаталышы (
Экономикада - капитал акта каражаты катары да тушундурулэт.
Техииканы сатып алганга Жупуштун акчалай капиталы жок. Суретте Жу пуштун капиталын, же болбосо ендуруштук факторлорунун бири - капиталдын жок экендиги кврсетулгеи.
Базар экоиомикасы - иландуу жана аралаш
акопомикадан айырмасы -
продукцияпы ендуруу, сатуу, пайда керуу
товар ендуруучулер менен товар
керектвечулердун ортосунда аркин
чечилет
©ЙшкЕрли(с
^АШКАГУУ
Ошондуктан Жунуш даты, Ырысбек дагы ишкер- фермерлер катары ендуруштун факторлорунун бир эле жок болсо, жумуш токтоп калаарын жакшы тушунушуп, ошонун ордун толуктоого аракет кылыш зарыл.
3 .2 .Ф ерм ер табигы й ресуртарды кандайча падайланат?
Биз жогоруда айткандай фермер инжер болуусу негизги талап, эгерде ал, экономиканы жетишээрлик ездештурсе 1абшый ресурстарды эле туура пайдаланын киреше таба берет,
д Кочкор районунда Сакыев Эркин жана Карабаев Замир ш фермерлердин 10 гектардаи жерлери бар. Экее
?рин ар кандай децгээлде пайдаланыш ат. Чарба ишкерлик кылууну экеасу эки башка алый барат.
Бирйса - базардыи кээ бир маанилуу
жактарыи кеземелго алып жана
регулировка кылын турчу ар тараптуу
у ЮМ. М.: фермер лер ендургвн
продукцияларды базарга алый чыгын, Пайдалуу баа менен
сатып бере тургаи уюм - кыргыз агробиржасы.
18 вндуруш факторлору
Юга СаКИ£̂ S1. Сакыев Э. ~ жылына жеринин баарьша буудай эгип, унга жетишуусуп калтырып, калганын сатып киреше табат. Бирок ошол кирешенин эсебинен малына тоют ж.6. иерселерди сатып алат, Чарбаны естурууге каражат аз калат. Чакан тегирмен сатып алып укду езум чыгарайын дейт, мумкунчулугу жок.
Фондулук биржа - баалуу кагаздарды
сатууну уюштургану ЮМ.
Акция - акционер дик коом чь[гаргаи баалуу
кагаз, Акцияга ээ болгоп адам ошол
ишкананы башкаруу жана кирешесип белуиггу-рууге
катышуу1'а укуктуу.
Ипотскалык ссудалар -
кыймылсыз мулкту айрыкча жерди
барымтага (залог) коюп узак мееиетке
кредит алуу
2. Карабаев 3. - жерииии жарымьша буудай, жарымына тоют учун беде этот. Беденин гул у не н бар аары жакшы бал чогултаарын билип, 20 бал челек жасатып, бал аары естурет. Ар бир бал челектен тушкен киреше Сакыев Эркиндин ун сатып таикан кирешесинен 3-4 эсе кеп болот. Аиын уступе, ал тоют сатып албайт. ©зунуку жетиштуу. Ишкерликке кезу каньтккан Карабаев 3. ©ндурген балын дуйнелук базарга алып чмгууга пиеттеиип, балын ар кандай келемде кагаз кутучага сала тургап кичинекей цех издеп журет. Эгер табылса сатып алууга мумкунчулугу бар.
Ошентип, зки фермер жер ресурстарын ишкерлик дедгээлинде жараша ар кандай пайдаланышат.
3.3. Эндуруштуи факторлорунун товар ендурууде ез ара карым - катнашы.
Жогоруда айтылгаидай товар епдуруу учун ендуруш факторлору бирм-бири мепен тыгыз байланышкаи. Ар бир фактор ез алдьш ча товар виду ре албайт. М,: фермер Калыбск канчалык билимдуу, акылдуу ишкер болбосуи жери болбосо, ошол жерге туураэмгек кунун иайдалаигаиды билбесе базар зкономикасынын шартында товар ендуре албайт жан киреше киргизгенге улгурбейт.Ар бир фермер ишкер катары
о ifт>ур̂ А ПАЙА нут
А Н
УК К1А ГА Kef^HTYY
КАПИТАЛ
1 ш Э
^.ИшкерликЖЕ
Кеитеген фермерлер жерим, техникам болсо эле байып кетем деп ойлошот, а кээ бирлери эд неги зги си ачка каражатым болсо жерди да, техпикаиы да сатып алам, ендурушту жерге салыи кеп киреше табам деп кыялданышат. Элде айтылгандай ‘'кыяллануу зыян эмес’' . бирок ендурупттун 4 фактору бири- бири менен тыгыз байланышта экепин жаиа аларды ендуруу мамилелери женге салбай патыйжа болбойт.
вндуруш факторлору 19
Ошол мамилелер кандайча орундалышы керек?
Эндуруштуи 4 фактору жакшы натыйжа бериш учуй толук каидуу ишкана же фермер чарбасым тузуу зарыл.
Ишкана - бул езунуи уставы бар, ошонун негизинде ишмердик жасоото акылуу, бир нече кишилерден турган иш жамаатыи камтыган, кандайдыр бир суммада ендуруштук каражаттарга ээ жана ал ар учун мыйзам чегинде милдеттери аныкталган уюм,
Ишкана “ чарбалык жана эконом икал ы к жакта н эркиндикке ээ. ез ишмердигинин негизинде пайда табат же зыянга учурайт. Ар бир ишкер адам: чакаибы, ортобу, чодбу, дыйкан же фермер чарбасыбы ишкананы тузгвнден кийиин ез алдына жакшы максаттарды коёт, бизнес л<асоо идеясьша кабылат.
Бизнес жасоо идеясыи ишке ajHbipyy учун эн биринчи уюштурган ишкапасынын кучтуу жана кучсуз жактарын анализ кылуудан баштайт. Ишкананын кучтуу максаттарын иш жузуне ашыра ал танга, же кучсуз жактарын жойгонго мумкунчулугу барбы жана кандай тобокелчиликке бел байлаганын аныктайт. Эгерде ендуруштук 4 негизги факторун бирдей, жакшы naйдaлaflca арбын натыйжа чыгаарына кезу жетсе ишке чечкиндуу киришуусу зарыл.
3.4.©идуруштун факторлорун туура пайдалануу жолдору
Ар бир фермер же ишкананын жетекчиси аз чыгым жумшап, арбын киреше а л тан га а ракет жасайт. Буга жетишуу учун ендурушту жакшы жолго салуу зарыл.
вндурушту женге салуу ишкананын ички жатта тышкы факторлорун анализдеелерден башталат.
Ондуруштун ички факторлору1. Илимдуу, билимдуу кадрлардын жетиштуулугу;2. Чет елкелер менен байланышы;3. Товарларды сатууга кен жылдык тажрыйбасьЕ
1. Илимдуу, билимдуу кдарлардын жоктугу;2. вндуруштун факторлоруиун ишканада жоктугу;
Ондуруштун тышкы факторлору1. Жаны базарларды ездештуруу;2. Илимдуу, билимдуу адистерди даярдоо же издее; 3- Ишкана жана товар жеиунде рекла.мапы кучетуу
I. Мыйзамдардын езгерулушу; gL Атаапдаштардын кебейушу;
Инфляциянын есушу
Инфляция- кагаз акчаларьшын
жугуртулушунун саны товар
массасыиын жалпы баасына кобейун
ксткенде инфляция журвт, натыйжада
баалар есет, акчанын наркы тушвт,
дефицит кучейт.
Эффективдуулук аз чыгым жумшап, кеп киреше табуу
Эмгектин - вндурум- дуулугу убакьтт бирдигинии ичинде
ендурулген товардын келвму
М.: 1 саатта, 1 айда, 1 жылда ж.6.
Киреше - продук- цияны саткаида
тушкен акчанын, нродукцияны
ендурууге кеткен чыгымдмн а!ПЪТГЫ
Кучтуу жаюары
Ллсыз жзктары
Кандаймумкунчулуктер бар
Каидай корку ну чтар кутулушу мумкуп
20 0 ндYруш факторлору
ЧЫГЬЕМ -
иродукцияиы ендуруу '̂® сатып алууга ксткен акча
чыгымы
п
Ошентип, ишкананын кучгуу жана алсыз жактарьш тарааалап керуп, эгер кучтуу жактары, алсыз жактарынан алда каыча жогору турса вндурушту чечкиидуу баштаса болот. Жетигпей жаткан ендуруш факторлорун ички жана тышкы факторлорду жана кредиттерди пайдалануу менен толуктаса болот.
3,5. Бизнес - план эмие учун тузулвт?Бизнес - план ендурушту женгв салуу, ендуруш
факторлорун натыйжалуу пайдалануу жана ошолордун негизинде киреше алуу учун тузулет.
Бизнес ' план ири шпканалар эле учун тузулбестен, эл чарбасьшдагы ар кандай ишкаиалар, уюмдар, акын ичииде дыйкан (фермер) чарбалары учуй да тузулвт.
Бизнес - план фермердик чарбанын иш-аракепершш бардык аспектерин камтыган эн маанилуу документ болуп эсептелинет.
Бизнес - планды тузуунунБизнес-пла11 ■' фермердик чарбанын инн аракеттеринин бардык аспектилерии
максаттары камтыгшз эн маанилуу документ болупэсептелет.
Ички документ катары Фермердик чарбанын иш~ аракеттеринин оц-терс жактарын талдоо, ендуруш факторлорунуи ту у р а па й д а л а ны л ьт ш ы на жетишууну керсетуу учун
Коммерпиялык сунуш катары
Потемциалдык иняесторду, кредиторду же шерикти тузулуп жаткан фермердик чарбанын келечеги бар экенине жана сиздин ага жетишууге билимициз жетишерлик экенине ишеидируу
Алдыда боло тургаи ишкерликке (пред1тринимательство) жараша (впдурв турган товардын (продукция) квлвмуне, турлврунв жана аиын жанылыгына). Бизнес - пландын структурасы келему ар кандай болушу мумкун, бирок негизги мазмуиу, маиызы сакталат.
Негизинен бизнес " план темендегудвй белуктвнрден турат:1. Келечекте вндуруле турган ародукцияны далилдуу мунвздее;2. Товар сатылы турган базарды анализдее;3. Атаандаштарга баа беруу, алардан артыкчылыкты далилдее;4. Маркетинг боюнча план;
©ндуруш фактор л ору 21
5. ©ндуруш планы;6. Уюштуруу планы;7. Фйна1{сы планы;
Ушумдай бизнес - план тузуш учун сабаттуу, илимдуу, бплимдуу ишкер болуш керек,
Ай*1алык Камчыбек аттуу жигит N9 15 лицейди жакшы окуп буту у, фермердик чарба уюштурду, чарбага жер болдуруп алды. Ал чарбаны жургузуупун тупку максаты эмне экенип жакшы Tyuryfiei.
Ал эн биринчи базардыи шартында башкаруунун ете мааиилуу куралы болгоп бизнес ~ план тузет. ал бизнес - план жогоруда керсетулген болукчелерду так, даана, далилдуу камтыйт.
Камчыбектии тузген бизнес - планын колуна алып окугандар фермердик чарбанын иш-аракеттеринин бардык аснектилри реалдуу экендигине кездеру жетиши керек.
Мумкунчулугу бар кредиторлор, инвесторлор же айрым кишилер шериктеш болууга ез каражаттарын аянбай беришет, Аткени алардын да турку максаты киреше алуу, пайда керуу. Натыйжада Камчыбек меиен атайын келишим тузулэт.
Албетте чарба уюштуруу, аны женге салуу, товар ендуруп аны сатуу жаиа биргелешин пайда керууде енектештер кандайдыр бир алдамчылык, урду-берди иштерге барбоосу зарыл.
Ишкер(предприниматели) - чарба жургузууну же
взуиун кунделук ишмерлигин базар экономикасыпыи
шартыиаылайыкташтырып иш
алып барган адам.
Субсидия -продукдиянын айрым турлерум ендурууге
же ©ндуруш учун кызмат керсеткенге
мам-лекеттик итпканаларга
компенсацияланганТ 0 Л в М Д 0 р .
Фермер эц эле чынчыл, адилеттуу, ыймандуу, эмгекчил жана ак ниеттик меиен эмгектепип чарбасын виуктургуп киш и болуш у керек, Ошоидо га и а иши илгерилеп, урмат - сыйга ээ балуй, кв и инвесторлор меиен иштеше алат.
22 ВндуруЦ ̂ факторлору
Суроолор:
1. Эндуруш'^уи факторлору эмнеде?2. Ар бир фактордун мааниси эмнеде?3. Табигый ресурстарга эмнелер кирет?4. Фермер табигьтй ресурстарды кандай пайдаланат?5. 0ндуруштун факторлору кандай байланышта болуш керек?6. Ишкана деп эмнени тушунебуз?7. Бизнес жасоо идеясы качан пайда болот?8. вндуруштун жана ички жана тышкы факторлору деген эмне?9. Факторлордуп алсыз, алдуу жактарын ажырата аласызбы?1. вндуруштун тупку максатын кандай тушунебуз?2. Бизнес - план эмне учун тузулет?3. Бизнес ” пландын структурасы (белуктеру) кандай тузулет?
Тапшырма:
- Бизнес - план тузууге аракет кылып кергуле (кыскача), кеп - кенеш беруу жагынан машыктуучулардын жардам алгыла
Капитал женунде ыегизги тушунуктер 23
Тема 4. К апитал ж енунде негизги тушунуктер.
М угалимге эскертмелер:
Ыкмалар:- лекция;- практикалык иштер
Бул теманы окутууда бизнес - пландын болжолдуу моделин тузуу методун колдонсо натыйжа жакшы болот.
Кошу мча материалдар;
- Зулпукаров К., Касымбеков Б., Исраилов М. “Фермер чарбасын уюштуруунун жолдору” деген - Б. “Алтын тамга”; 1997-ж.К.Мадсен; Бизнес экономикасынын негиздерине киришуу. - Б. “Кесип” 1997-ж. (орус тилинде)
Б аш ка темалар ж ана предм еттер менен байланыш ы:
- эсеи - кысап- маркетинг
24 Капитал женунде негизги тушунуктер
К а питал к и р е текмргияуу касиетине ээ.
JpArrPf ТАЛ
Тема 4. Капитал женундв негизги тушунуктер.
М аксаттары:-капитал деген терминдин мааниснн терец ездештурет;- капиталдын турлеруи ажырата алат;' кредиттш! маанисим тушу{[вт;- кредит алуну жана аны туура пайда^шнууну уйренет.
4.1. Капитал жана турлеруВиз кунделук турмушубузда кандайдыр бир товар же
продукты ендуруш учун ендуруш каражаттары - сырце, материалдарды, станокторду, машина - тракторлорду, ар кацдай жасалгаларды жолукгурабыз. Акьтркы учурда кезге керунбегену Meifen инвестициялык каражаттар (акча, валюта) деген сездерду угуп журебуз, Ушулардын баары товар ендуруу учун цайдаланыла тургаи ресурстар - капитал деп аталат.
вндуруш каражаттары - машина, трактор, сеялка, соко, араба, сарай, сырце, материалдар ж.б. ар кандай шаймандар. Булар кирешени чарбага кечирээк бвлугпбвлуп киргизишет.
Ыегизинен: акча, валюта, баалуу кагаздар ж.б. финансы ресурстары.
Адамдьш ендурушке найдалануу учун алган билими, тажрыйбасы. “Билими кучтуу минди жыгат, билеги кучтуу бирди жыгат’Г
Убакытты туура найдалануу да капитал болуп эсеителет, анткени убакытты уттурбасац киреше киргизе аласыц. “Убакыт- акча” деп бекеринен айтылбайт.
4.2. Негизги жана жугуртуу^^У капитал
Фермер чарбасы сезсуз уставдык капиталга ээ болот. Ал ЭКИ белуктен турат:- негизги капитал;- жугуртуучу капитал.
Фермердин негизги капиталы; уй-жайы, короо ■ сарайы ж. б. имараггары, анын и чин дети жасалгалар, техника л ары, маши на лары, ш аймандары, ендуруш ке жана чарбага найдатануучу буюмдары, е 1’уздеру, минин журген ат~эшектери, бак - дарактарьт.
Капитал женунде негизги тушунукгер 25
Негизги капитал товар ендурууде же болбосо киреше киргизуудегу децгээлине жараша: активдуу капитал жана пассивдуу капитал деп экиге белунет.
Булар товар ендурууге тузден-туз таасир этет.
Булар товар ендурууге шарт тузуи берет.
4.3. вздук жана ссудалык капиталФермер ендурушту жандардырганча, ендурген товарып
сатып, тушкен акчага кайрадан товар алып ендуршту кеиейткенче эки негизги финансылык (акча) ресурс керек болот: негизги капитал катары кеп жылдык меенетке жана жугуртуучу капитал катары кыска меенетке.
Ф ермер ендуруш учуй керектуу акча ресурсун аныктаарда темендегудей эсеп жургузуш керек:
- акча кайсы максатта жана кандай меенетте керек;- акча канча суммада жана качан керек;- езумден табылабы же башка ж актарга (мисалы,
банктарга, бай адамдарга ж.б.) кайрылышка туура келеби;- карызды кандай устек (процент) меиен кайтарам.Ушул варианттарды арььбери талдап, фермер эн
пайдалуу эки булакка; езунун каткан-камтыган жана ссудалык капиталга токтолот.
Бул фермердин ар жылы алган кирешесинен чогулткан акчасы - капиталы.
Б ул ф ерм ердин еидуруш ке керектее учун банктардан же башка булактардан белгилуу меенетке алган акчасы- капиталы (кредит).
4.4. Кредиттин мааписи жана езгечелуктеруБазар экономикасынын шартында товар епдуруу кызмат
керсетуу кредиттик системасыз иш жууне айпайт. Айрыкча жацы уюшулуп жаткан фермер чарбалары кыйынчылыктарды жециш учуп кредиттен пайдалаиуучу зарыл.
" товар ендуруучуге карызга берилген акча. Ал сезсуз устегу (п роц ен т) менен ш артташ кан убакта алган ж ерине кайтарылышы керек.
Менчиктештируу (приватизация) юридикалык жак же
жеке адамдар тарабынан мам-
лекеттик меичиктеги ишканаларды
акционердик же башка жолдор менен
жеке же коллективдуу (жамааттык)
менчикке кайра тузуу
Ссудалыккапитал
Кредит (ссуда) (латы нча
которгондо «кары з^)
Кредит акчалай (валюта) же натуралай турдв берилиши мумкуи.
26 Капитал жвнунде негизги тушунуктер
Кредиттин меенету:
^ШАЛН ЖМПГЛё̂-имн 3 ЖЬ(ЛААИ AtiiirfK
; Мамлекеттен белуу - (разгосударствление)
мамлекеттик менчиктеги
ишканаларды кайра тузуп, тузден-туз
ээлик кылууга жана башкарууга тиешелуу ыйгарымдарды беруу
Орточо мебнет Узак меенет
4.5. Кредитти кайдан алыш керек?
Кредитти фермер кайсы учурда алса болот жана аньш пайдалз^лугу эмнеде?
Кыргызстанда айыл чарба товар ендуруучулерге кредит беруучу ар кандай мекемелер, уюмдар бар:
Коммерциялык багтктар
Кыргыз айыл чарба финансылык корпорациясы
Кредиттик союздар
Эл аралык финансы донор уюмдары (Д уи н о лук байк, Эну1 уунун А зия Банкы, Реконструкция жана внугуу Европа Банкы ж. 6. у . с.)
Ушул уюмдар жана мекемелер берген кредиттерипин сезсуз устегу менен ез убагында кайтарылышъгнын камсыз кыла турган иш кагаздары н талап кылыш ат. Ал иш кагаздарынын ичинде сезсуз турде бизнес - план болуш керек. Анда кредит алчу фермер, кредитти кайда жумшаары, кайсы меенетте иштетип, киреше алары жана кредиттик милдеттенмелеринин так аткарылышын керсетушу керек.
Кредитти беруучу уюм же мекеме бизнес-пландын реалдуулугуна кезу жеткенден кийин гана маселени оц чечип бериши мумкун
Капитал женунде нсгизги тушунуктер 27
4.6.Кредиттш1 пайдалуулугу
©ндурушту уюштуруу, башкаруу, еиуктуруу жана кедейтуу учун ар бир фермер учун (дыйкан) кредиттин маниси ете чод.
Фермер езунуи ал-акыбалын жакпшлап талдап керуи, чарба жургузуугв езунун мумкунчулугу (акча каражаты, капиталы) лсок, бирок сырт жактан карыз алып, ендурушке жумшап кеп продукция алаарына жана аны сатып алгап карыздарынан ез убагында устегу меиен кутулаарына, аягыида озуне кеп пайда калаарына кезу жетсе гапа кредит алууга умтулушу керек.
Максималдуу кирешелерди алууга жетишуусунун негизга жолдорунун бири - фермердин экономикалык билиминин тереддигине жана аны чарба жургузууде туура багытта пайдалана билуусуне жараша болот.
Фермер кредитти алардан мурда ар кандай варианттагы бизнес “ план тузгонден баштоосу зарыл.
Биринчи жолу алган кредитти туура пайдаланып, негизги ендуруш ун жолго салгандап кийип, чарбанын башка тармактарын ачууга, ар капдай коммерциялык маанидеги иштерди жасоого мумкунчулук тузулет.
Чарба жургузууде кэптеген кирешелерди кебейушуне K0M0K керсетвт.
Бюджеттик тартыштык (дефицит)
- бюджеттип чьтгьшдарьшын анын
кирешесияин 0лчвмун0и ашып
кетиши
Суроолор:
1. Капитал деген эмне?2. Капиталдын канча туру бар?3. ©здук жана ссудалык капиталдык айрымасы эмпеде?4. Кредиттин мааниси эмнеде?5. Кредит кандай меенетке берилет?6. Кредит алуу учун кайсы уюмдарга кайрылса болот?7. Кредит алуу учун кандай документ негизги болуп эсептелет?8. Кредит эмне учун пайдалуу?
Тапшырма:
- Кайсы бир суммадагы кредитти кандай жол менен жумшай турганьщарды пландаштырып кагазга тушургуле (бизнес - пландын негизипде)
8 Фермердин экономикадагы кызыкчылыктарьт
Тема 5. Ф ерм ердин эконом икадагы кызыкчылыктары.
М угали м ге эскертм елер:- фермердин экономикалык кызыкчылыгьш тушундурв^:- жеке менчик чарбасы кандай натыйжа берээрин айтып берет;- атаандаштыктын пайдасы эмне экенине токтолот;- эмгектин ендурумдуулугу фермерге кандай кызыкчылык туудураарын айтып берет;- базар экономикасынъш пайдасы эмнеде экепии тушундурет;- фермердин шпкерлиги (предпринимательство) кандайча ишке ашарына кенул белет.
Ы к м ал ар :- лекция;-дискуссия;- практикалык иштер
К о ш у м ч а м а т е р и а л д а р :Г. Зулпукаров К., Касымбеков Б., Исраилов М. “Фермер чарбасынын уюштуруунун жолдору" ~ Б. “Алтын тамга”; 1997-ж,2. М .Абилцгор “Базар экономикасынын негиздерине киришуу” - Б. - “Кесип”, 1997-ж. (орус тилинде)
Б а ш к а т е м а л а р ж а н а п р е д м е т т е р м е н е н б а й л а н ы ш ы :- Айыл чарба кесипчилик билим беруу проектисинин тутумуна киргеи бардык окуу предметтери менен байланышкан.
Фермердин экоиомикадагы кызыкчылыктары 29
Тема 5. Фермердин экоиомикадагы кызыкчылыктары.
М аксаттары:Окуучу:- жеке менчик чарба экоиомикалык кызыкчьтлыкбар экениие кэзу жетет;- продукт ендурууге, апьш катыйжалуулугуна жетишууге умтулат;- базар эконом икасы ндагы негизги принцциптерди: конкуренция (атаан даш ты к), салыш тырмалуу пайда, чыгымдар ж.б. терминдерди апыктай алат жана аларды ез кызыкчылыктары учун пайдалака билет
5.1 , Ф ерм ер эмне учун ж еке менчик чарба уюштурат?
Агрардык " жер реформасы жургузулгенге чейин дыйкан жерге, малга ж .6. каражаттарга ээ болгон эмес.
Дыйкан ондурген продукцияга екм ет, мамлекет кожоюндук кылгаи.
Дыйкаидын эмгегинин узуруа башкаруучу аппарат керген
М.: Мындан 10-12 жыл илгери болгон 1990 жылга чейин бюиздин республикдаа ар бир 5 кишинин бирден жетекчи - терэ башкарып турса, Жапон олкесунде 1000 (миц) кишипи 17, Америкада 22 киши башкарып турган.
Ошол себеитен, бизде экономиканын ©сушу темей кездей кетсе, енуккен капиталситтик елкелерде тез ылдамдык менен жогору кездей ескен.
Азыркы жургузулуп жаткан реформаны негизинде фермер жеке мепчик чарба уюштуруп тем ендегудей артыкчылыкка ээ болот.1. Эмгектеги чыныгы демократияны орноштурат:2. Эркин чарба уюштурууга жана ез эмгегинин узуруне толук ээ болууга:3. Жерге ж.б. каражаттарга жеке менчиктик мамиле кылууга, жеке менчиктик мамиле кылууга, езу каалагандапй иштетууге жана тушумдуулугун жогорулатууга:4. Дыйканчылыктьтн маданиятын жогорулатууга.
j
/̂ /И̂ РИК АДА
КЬ1РГЫЗСТАИДА
Бюджеттикбайкердик
(профицит)-бюджеттин
кирешесииии аиып чыгымдарынын
елчемунен ашыи кетиши
30 Фермсрдин экономикадагы кызыкчылыктары
5.2 . Ф ерм ер дуц пайда табууну кандайча пландаштырат?
Фермер чарбасъш тузууД^^Т негизги максат, ендурушту жеп эле ой келгендей уюштура бербей мумкун болушунча кебуреек пайда табуу, аны тынымсыз кебейтуп туруу болуп саналат.
Б уга ж етиш уу учун тем ен дегудей аракеттенуу баскычтарына кеду л буруу зарыл,1. Фермер чарбасьтнын тупку максатын, кайсы ендуруштук багытта уюштурууну так аныктоосу зарыл;2. Фермер чарбасына керектуу ендуруштук ресурстардын жетишээрлик келемун так аныктоо;3. Фермер чарбаны иштетууге керектуу болгон эмгек ресурстарыв тактоо же санын белгилее;4. Фермер чарбасын ким жетектейт жана анын эсеп-къгсабьтн (бухгалтериясын) ким жургузеерун тактоо;5. Фермер чарбачылыгьшда ете керектуу болгон иш-чаралар; сезон мезгилинде жер айдоо, аны адыктандыруу, ту шум жыйноо, чей оруу, тоют даярдоо, мал багуу, телдетуу ж.б. агро-зооветеринардык эрежелерди туура пайдаланууну кун муруитан белгилее6. Фермер чарбасынын ендурушуне сарпталуучу чыгымдарды сарамжалдуу пайдаланып, кеп пайда табууга ниеттенген ар кандай вариаитта анализ жасоо:7. Фермер уюштурган чарбасына керектуу материалдык- техникалык жана акчалай каражаттары кеп пайда табууга жетишеиз экенине кезу жетсе (анализдеп керуп), анда бизнес - проект тузуп башка жактардан кредит алганга аракеттенуусу керек.
Албетте, бул аракеттенуу программа алгач фермер болом деп далалаттангандар учун эн негизги керсетме. Эгер фермердин иши алга жылып, ойдогудай тушум жыйнаган болсо, аны кымбат сатып-еткеруу проблемасы турат. Бул проблема фермер фермерликке бел байлаи кирипгкенден баштап, жогоруда керсетулген жети баекычты басып еткенде да, ендуруштук бардык циклдеринде да, кыскасы ар дайым анын эсииде болуш у ете м аанилуу. Аиткени базар экономйкасынын талабы ошондой.
Фермердин экономикадагы кызыкчылыктары 31
5.3. Чарба жургузууД® пайдалануучу негизги экономикалык керсеткучтер
Чарбаны уюштурууда, анын ендурушун жолго салууда, башкарууда, еерчутуп-енуктурууде кеитеген эсеп-кысап, талдоо жургузуу, аны кагазга тушуруу проблемасы пайда болот. Ошо проблемаларды экономикалык керсеткучтордун жардамы менен ишке ашырса болот.
Базар экономикасынын шартында айрыкча фермерлер кнуделук керектеелерге пайдалана турган темендегу уч негизги керсеткучтун формуласын ездештуруп алышса жакшы болот.
1. Сата турган продукциянын жалпы келему
0 = РхЦ
Бул жерде;О - сатылган продукциянын келему (сом)Р " сатыла турган продукциянын саны (тонна^ метр) Ц сатыла турган продукциянын бир даанасынын, топнасынын же метрииии баасы, (сом).
2. Киреше (прибыли)
Депозит - баикка процент туудуруш
учун салынган аманат акча
Дивидент “ ири ишканаларга, акционердик коомдорго,
концеридерге берген каражаттын
натыйжасыида акционер алууга укуктуу болгон
киреше
п = о-з
бул жерде:П - пайда же киреше (сом)О “ сатылган продукциядан тушкен жалпы акча (сом)3 - сатыла турган продукцияны ендурууге кете турган чыгым (сом)
3, Рентабелд уул ук
бул жерде:R ~ рентабелдуулук, %П - чарбага тушкен пайда, киреше, сом 3 - продукция ендурууге кеткен жалпы чыгым, сом.
Мындан башка да бир топ керсеткучтер колдонулат. М: Эмгек еидурумдуулугу, пайдаланып жаткан негизги капиталдын пайдасы, жугуртулуучу капиталдьш негизги келемун аныктоо ж.б.
32 Фермердин экономикадагы кыаыкчылыктары
О = Р X Ц
5 .4 .Ф ерм ер чарбасы ны н ендуруш тук- экономикалъгк ишмердуулугуп талдоо
Экономика боюича жалпы ту1ауау^терге ээ болгондон кийин, кээ бир экономикалык терминдерди, керсеткучтерду найдаланын, чарбаиын ишмердуулугуие канул бурса теория менен практика жакшы айкалышат.
Мисалы; Фермер Лйбек езунуи фермасьшда 20 баш тубар койдон 20 козу алды. Ал козуларды энесииен бвлгеиден кийин 10 баш койду козулар менен сатты. Койдут! баасы 1000 сом, козупуку 200 сом. Сатылган продукдиянын келему канча болот?
О “ 10 кой X 1000 сом = 10000 сом 0 - 1 0 козу X 200 сом = 2000 сом Жалпы: 12000 сом
2. Ушу л эле Айбек кой эстуруудан канча киреше алды? 10 койду багып, астуруп, телдетуи козуларын кошо баккаша 9500 сом чыгым жумшады дейли. Анда Айбектнн кирешеси:
12000с - 9500с-2500 сом болот
3 .Айбектин ф ерм асы кандай иштеп жаткандыгын, рентабелдуулугун кантип аныктайбыз? Алые кетпей эле жогоруда келтирилгеи цифраларды мисал келтирсек болот.
Койдон тушкен киреше белгилуу - 2500 сом.Койду баккапга кеткен чыгым да белгилуу - 9500 сом
Формулага коебуз:
Демек, Айбектин фермердик чapбacы^iдa кой естуруу натыйжалуу экендигин тастыктадык, далилдедик
С у р о о л о р :
1. Коомдук Жака жеке менчиктин айырмасы эмнеде?2. Сиз алдыдызга кандай максат койдудуз?3. Дуд пайда дегенибиз эмпе?4. Дуд пайда кебейтуу учун кандай баекычтарды басып етуш керек?
Тапшырма:
- Дуд пайдапы эсеитоеге мисал тузгуле.
Айыл чарба экономикасы боюнча тушунук 33
Тема 6. Айыл чарба экономикасы боюнча
Мугалимге эскертмелер:
Ыкмалар:
- лекция;- суроо-жооп;- салыштыруу;- ачык-сабак;- чай-тыныгуу;- жыйынтыктоо ж .6.
Кошу мча материалдар:1. Зулпукаров К,, Касымбеков Б., Исраилов М. “Фермер чарбасынын уюштуруунун жолдору’’ - Б. “Алтын тамга”; 1997-ж.2. Андан сырткары гезит-журналдардагы темага тиешелуу чагылдырылгаи макаларды пайдалануу зарыл
Башка тема жана предметтер менен байланышы:
- Бул теманы кесипчилик билим беруу проектисинин бардык предметтери менен байланыштырса болот.
34 Айыл чарба экономикасы боюнча тушунук
Тема 6. Айыл чарба экономикасы боюнча тушунук.
М аксаттары:О куучу:" Республика экономикасында айыл чарба экономикасынын ролун жана улушун вздештурет;- фермер чарбасын кандай уюштурат жана жалпы экономика у^гун кандай мааниге ээ экендигин талдайт;- Н ары н облусунун ш арты нда ф ерм ер ч ар б асы н ь т эффективдуулугун аныктайт
6.1. Кыргыз Республикасынын экономикасында айыл чарбапын ролу жана маансии
Кыргыз Республикасы тоолуу елке болгондуктан экономикабыздын негизги белугун айыл чарбасы тезут. Республиканын жалпы ички дуц продукиясынын 60%тен ашыгын айыл чарба тармагы берет. Ошого байланыштуу элибиздии 65 %тен ашыгы айыл лсеринде жашашат.
Айыл чарбасында жургузулуп жаткан реформалардын туп максаты - айыл чарба ендурушун
абдан кирешелуу тармак денгээлине жеткируу
Республикада айыл чарбасына л<арактуу жер - 10685,6 миц га., же бардык жердин 54,3 %ин тузет. Айдоо аянтыбыз 1414,9 миц га. сугат жерибиз андан да азыраак, болгон}^ 1072 мин га. кебунчв жайыт жерлер " 9020,2 миц га.
Жер жана агрардык реформа жургузуунун негизинде бугунку куну Республикада 72 минден ашык фермер (дыйкан) чарбалары бар.
Айыл чарбасында ендурулген продукциянын 605тен ашыгы дыйканчылыктан, калган 40% мал чарбасынан алынат.
1.01.2001-жылга карата малдын башы.
Бодо мал - 947 миц баш
Кой, ЭКИ - 3799 миц баш
Жылкы 350 миц баш
Чочко 101 миц баш
T ook 2990 миц баш
Айыл чарба экономикасы богонча тушунук 35
6.2. Кыргыз фермерин енуктуруу иштеринин шарттары.
Чарбаны тузууде жана аны енуктурууде фермердин эц башкы максаты мумкун болушунча аз чыгым сарптап, кеп пайда таб}^ болуу керек.
Жерге жеке менчикке берилди деген кубелукке ээ болуу (айыл екмэтунун чеиминине ылайык райакимчиликтен алса болот)
Жердин аянтына жараша, ал жерге кандай есумдук естурсе же мал бакса жана кайсы ендуруш каражаттарын колдонсо пайдалуу болоорун талдоо . Ф инансы лы к мумкунчулуктерге кецул буруу.
Фермерлик милдеттерди жана укуктарды так билуу. Кредит беру учу уюмдар, мекемелер менен иш альт
барганды оздештуруу. Ал учун бизнес-план тузгенду жана анын шарттарын так аткарган жетишуу.- YpoH, техника, жер семирткич, есумдуктеру коргоо химиялык каражаттарын кайдан алаарды иликтео, алар менен келигаим тузууге жетишуу.- Сугат проблемасы (сз^уну кайдан алууну тактоо).- вндурген продукцияны кайда, кимге, кайсы баада сатууну кун мурунтан тактоо.- Салыктын кайсы турлерун, качан теленушунун графигин тузуу жана аткаруу.
6.3. Нарын облусунун шартында фермерлердип атаандаштыктарынын езгечелуктеру
Нарьш облусу Кыргыз Республикасынын эи тоолуу региону болгондуктан мал чарба багытындагы фермердик чарба кеп болушу кутулет. Андыктан фермерлер арасында атаадаштьтк абдан куч алышы мумкун.
Базар экономикасыньш шартында, фермер канчалы к сабаттуу, ийкемдуу болсо аташщаштыкта тез эле алдыга чыгат.
Алдыга чыгыш учун фермер:
Б аш каруу жана пландаш т ыруу стратегиялык систсманы маркетингди жана менеджментти жакшы ездештуруш керек!
36 Айыл чарба экономикасы боюнча тушунук
Фермер алдыга кездей жылыш учун атааидаштыктын теменкудвй 4 каражатын толук пайдаланышы зарыл;
Товары сапаттууКайсы базарга барса орду даяр
Баасы ийкемдуу' .......... .. ~|
Керектеечулер фермердин Iтоварларын жактырат
Суроолор:
1. Алшл чарбасында жургузулуп жаткан реформанын туп максаты эмнеде?2. Республикада кандай малдар багылат?3. Фермердин туп максаты эмнеде?4. Максаттарга жетуу учун фермер кандай шарттарды так аткарыш керек?
Тапшырма:
- Фермер катары сага кандай шарттар керек болот (тандап алган бир тармактын негизивде) жана аларды кантип уюпггуруу керек, ушул туурасында ез ара талкуу жургузуп кергуле.
Окуу куралы
Касымбеков Байысбек
Экономиканын негиздери
«Фермер» жана «фермер айым» кесиптери
Компьютердик верстка жана дизайн: Шадыманова Гулзада Суретчу: Меентаев Жаныбек
Нускасы 400
«ДЭМИ» Жоопкерчилиги чектелген коомунун басмаканасы Бишкек шаары, Кулатов кечесу, 1а