ФЕРМАЛЫК...

Касымбеков Б. Жаркынбаева А.

Август, 2002

Айыл чарба Кесипчилик Билим беруу Проектиси

Ф Е Р М А Л Ы КЭС ЕП -К Ы С А П

◄ h e l v e t a s Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана

Социалдык Коргоо Министрлиги

БК 65.9 (2 ) 321 28

'Фермер"' жана “Фермер айым" кесиптери боюнча окуу куралдары(1 - семестр учул)

лсымбеков Байысбек, Жаркынбаева Айгул [ - 28. Фермалык эсеп - кысап. Экинчи басылма. Б.: 2002. - 55 6. bBN 9967-423-34-х

Окуу куралы Кыргыз Республикасынын Эмгек жана Социалдык [оргоё Министрлиги менен «Хельветас» Ш вейцардык Эл аралык ызматташуу Ассоциациясынын Айыл чарба Кесипчилик билим беруу [роектисинин алкагында иштелип чыгарылды.

: 3701010000-02 ББК 65.9(2)321

SBN 9967-423-34-х © Айыл чарба Кесипчиликбилим беруу Проектиси

◄ h e l v e t a s Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана

Социалдык Коргоо Министрлиги

Мазмуну

Мазмуну

Кириш сез .......................................................................................4

1. Эсеп кысаптын пегиздери........................................................5

2. Эсептеелердун таблицасы................... 14

3. Накталай акчанын эсеп - кысабы....................................... 19

4. Инвентаризация жургузуу .................................................. 26

5. Дуц кирешени эсептее........................................................... 31

6. Анализ ................................................................. 39

1. Баланстык отчет.................................................................... 45

8. Бизнес - п л а н ........................... 49

Кириш сез

Кириш сез

Базар экономикасы айыл жсринде чарба жургузуп жаткан фермерлер учун бир топ эле кыйынчылыктарды алып келди. Аларга кутулбеген жердей иш жургузуунучу ез мойиуна алып жана башкарууга туура келди. Кыргызстапдагы жеке фсрмерлерге чарбасында инвстаризация, алдын - ала иландоо жургузуунун, дуц киреше, акча айланышы, салык, кирепте жана чыгашаны эсептееге уйренуунун зарылчылыгы би.тинди. Мына ушул аталгаи иштиктуу аракеттердии, иш чаралардын баарысы - эсеп - кысаи предметны тушундурет.

Бирок кепчулук фермерлер чарбанын женекей эсеп - кысабын да кантип жургузууну билишпейт. Ошондуктан ушлсз жагдай езгече эске алынып, бул окуу куралына эсеп - кысаптын негиздери гана берилген,

Ф ермердик чарбанын эсеп - кысап иштериндеги тушунуктер бир кыйла жецилдетилип берилди, Орус тилинен кыргыз тилине которууга кыйын болгоп терминдер Ысык - Кел жана Нарын облустарьшда Л К в К кенешчилери изилдее учурунда колдонгон женекей формаларды жететашликке а.туу менен пайдаланылды. Аталган окуу куралы алгачкы саамалык болгондуктан алымча * кошумчатар жаатындагы сунуштарды кутмекчубуз.

Лвторлор.

Эсеп - кысаптын негиздери

Тема 1. Эсеп - кысаптын негиздери

Мугалимге эскертмелер

Ыкмалар:

“ Чарбадагы бухгалтердик эсеп “актив'', “пассив”, “киреше”, “чыгаша”, “айлык акы”, “сальдо” ж .6. ух, тушунуктерду пайдалануу менен жургузулерун тушундуруусу зары..а.- кош бухгалтерия женунде айтыи берип, бухгалтерия системасы “самолет” формасын чийгенден башталаарын тушундуруусу керек;

“план-счет” женунде кецири айтып бериши зарыл;- бухгалтердик эсепте негизги журналдарды толтуруу кептвген квитанциялардын жардамы менен жургузулеерун окуучуларга тушундуруу зарыл;- “телее-тапшырма” же “счет-фактура” квитанцияларын жазгацды уйретуу~ сабакты “дебет-кредит” боюнча чод плакат-кагазга “самолет” формасында чийип келип конкреттуу мисалдардар менен келтирип етуу зарыл- сабакты лекция, талкуулоо, квитанцияларды толтуруу, практика.лык ыкмаларды пайдалануу жана жекече кенугуу.аор ыкмасы менен еткерсе болот.

Кошу мча материалдар:

Хайнигер У., Эрдеелетов А. “Фермердик чарбанын экономикасынын негиздери”, Б., 2001 ж,.

Ким Мадсен, “Экономиканын негиздерине киришуу” (орус тилинде) Б., 1997ж.

Андан сырткары Нарын облусуп>ш шартында ка./1ъгатаныи калган бир фермер чарбасын бухгалтердик эсеп боюнча документтерин алый, окуучуларга мисал келтирип кергезсе болот;- план-счеттун тизмеси, струкгурасы корсетулген китепчени окуучуларга сунуш кы.туу керек.

Башка темалар жана предметтер менен байланышы:

- экономика негиздери- фермердик менеджмент- маркетинг

6 Эсеп ” кысаптын негиздери

Тема 1. Эсеп-кысаптын негиздери

Максаты;- Окуучу эсеп-кысалты жургузуу^^У*^ артыкчылыгын белгилейт,

1,1. Эсеп-кысап жургузууиун артыкчылыгы

Э сеп-кы саа иштеринип н еги зя - б ул к у я сййын болгон барды к операцяяларды (финансы кышмылын) жазьт журуу- Бардык сатылган жана сатыи алынган нерселер жазылыш керек: фермердик чарбадаи чыккаи жана фермердик чарбага келген нерселерден тартып уп чарбасына чейин жазылган операциялар.

Бул финансылык операциялар эки негизги белуктен турах: чыгаша жана кирешс:

Чыгаша бул (фермерден) башкаларга теленген акча

Киреше бул башкалардан (фep^fepгe) теленген акча.

Киреше жана чыгымдар жеиунде туура маалымат а.туу учуй ар бир операцияны жазып журген ете маанилуу. Ошондуктан жазууну кун сайын жургузген од. Эгсрде жазуу бир жумада бир, же бир айда бир жазыла турган болсо, каэ бир нерсе унутулуп калышы мумкун. Бир эле нерсе унутулун калган болсо, эсеп туура болбойт жана андан артыкчылыкка ээ болуу мумкун эмес

1.2. Чыгым жаиа кирешенин айырмачылыгыАктив жаиа пассивдер жеиунде тушуиук

Ар бир фермердик чарбанын кирешесин эсептегенде сезсуз чыгымдардьт кошо эсептеш керек, Чыгымдар эки туру болот;- Туз чыгымдар- Туз эмес чыгымдар.

Эсеп кысаптын негиздери

Туз чыгымлар - бул ендуруу кармагына туз жумшала турган бардык чыгыхмдар. Бул чьггым фермердик чарбанын езгече ендуруш тармагы бар болгондуктан пайда болот.

Мисалы, буудайдын уреиунен буудай ендурулушу керск. Уренду сатып алганга кеткен чыгым туз чыгымдарга кирет.

Туз з мее чыгымлар -бир ендуруш тармагына жалиы багытталган чыгымдар.

Чыгымдартаблица 1

Туз чыгымлар Туз эмес чыгымлар

Урен Туруктуу жумушчулардын айлык акысы

0здук техниканын чыгымдары (амортизация жана ремонт иштери)

Жер семирткич

Гербицид, пестицид Имарат чыгымдары амортизация жана ремонт иштери)

Малды жана тушумду камсыздандыруу

Ижарага алынган жердин, имараттардын акысы

Сугат суусу Жер салыгыКуйуучу май Техника салыгыТехника Телефон кызматыТоют (концентраттар жаиа катуу тоют)

Электр энергиясы

Дары дармектер Жалиы колдонуучу сууВетеринардык кызмат ' *Жайыт баасыУбактылуу жумушч>^ кучуКарызга алынган акчанын пайызы (%)

Таблица турунде керсетулген сол жагында “активдер” оц жагында “пассивдер”. Аларга эмнелер кирет?

Актив:- Жер;~ Курулуш имараттары;- Тракторлор, техникалар;- Мал;~ Туше турган акчалар

(фермердин ендурген продуктусунун сатылышы);

- Накталай акчалар

Пассив:~ Ссудалар, кредиттер;“ Б аш кал арга карьк^га

берилген акча;- Телене турган акчалар;


Активлер -■ чарбадагы болгон бардык баалз^улуктарын жана каражаттардын турлерунун топтору. Активдер иассивде керсетулген ездук жана карьтзга алган капиталдард1лн кандайча пайдаланылганын керсетет.

Пассивдер ~~ чарбанын ээсинин жана инвестор.юрдун алдында милдеттенмелердин аткарылышынын топтору.

1.3. Негизги терминдердин мааниси: Т - счет, счет, субсчет, кош бухгалтерия, дебет - кредит

Бухгалтердик эсеп - чарбанын фииансы-чарбалык шимердигин каттоо\ системага салуу жана жалпылоо процесси.

Т-счет

Ар бир чарбада женекей бухгалтердик эсеп жана кош бухгалтердик эсеп жургузулет.

Женекей бухгалтерия дегеиибиз ~ бул чарба жургузууде кирешелерди жана чыгашаларды узгултуксуз каттап туруу системасы.

Чарба жургузуунун жана анын эсеп-кысабьш так, бардык шарттарга жана талаптарга жооп бере турган эсеп системасы ~ кош бухгалтерия аркылуу жургузулет. Бул система бир топ татаал, ошондуктан абдан кецул буруп окуш зарыл. Кош бухгалтериянын езгечелугу - ар бир счет эки колонкадан турат.

Ар бир операция бир эле суммада бир эле убакытта ЭКИ счетто керсетулет (кош-жазуу системасы).

Кош бухгалтериянын принциби:

Счсттун аталышыДЕБЕТ КРЕДИТ

Пакталай сатуунун мисалы;Касса

Бензин 76 1500,00сом

БуюмБензин 76 ,600,00сом

Жогорку мисалда керсеткендей бухгалтердик кош жазуу дебет счетулда да жана кредит счетунда да бир эле суммада, бирок бухгалтериялык киреше-чыгашаны кеземелге алый туруу принциби колдонулат же дебет счетундагы бардык сумма кредит счетундагы бардык суммага барабар дегенди тушундурет.

Бзосгалтердик ушундай счет теменкудей жабылат: дебет счетундагы сумма менен кредит счетунда сумманын айырмасы чыкканда аз суммадагы колонкага сальдо катары жазылат.


Бул эсепти тец салмактуулукта же баланста сактап туруу учун жасалах.

Счетту жябуу мисалы:

Касса Буюм

Бензин 76 1500,00сом

1500,00сом

Сальдо500,00co f1500,00сом

С'ал1>до _150р_,00___1 Д0(),00гом

Бензин 76 500,0(3гом

:700Л)0(з>м

1.4. Бухгалтер ДИК эсепте пайдалануучу план-счеттор жана журналдар

Бухгалтерияда пайдаланылуучу счеттордун системалык тизмеси план- счет лш аталат.

План-счет бухгалтердик эсептин струкхурасын жана ар кандай счеттордун ез ара байланыштарын керсетет.

Дыйкан чарбасында жургузулген бардык чарбалык- финансылык кыймылды каттоо, аларды системага салуу п,хан- счеттун турлеру менен жургузулет. Бугунку кунде, Кыргыз республикасынын экономика жана финансы министрлиги 17.09.2001Ж. бекиткен атайын жобонун негизинде план- счеттун турлерун пайдаланышат.

Мисалы, чарбадагы негизги каражаттар 01-счетуна кирет. Бул негизги каражаттар кеп турлерге белунет, ал турлер да бухгалтердик эсепте ар бири ез - езунче субсчетторго тиешелуу болушат,

Мисалы, имарат курулуштармашина жана жабдуулар унаа каражаты

010-субсчету на жазылат 011 013 015

Дагы бир жандуу мисал келтирип керелу:Ф ерм ер езунун кунделук турмуш унда сезсуз

социалды к кам сы зданды руу мекемеси менеп тыкыс байланышкан, Андыктан ал <<ар кыл дебиторлор менен кредиторлордун эсептешуулеру» деген 17-счет менен иштейт. Бул счетгун социалдык камсыздандыруу менен болгон алакасы 171-субСчет менен жургузулет. А эгерде бюджетке акча которуу керек болсо, фермер езунун бухгалтериясында 173- субсчетту пайдаланат.

iJL!l□ а а

10 Эсеп “ кысаптын негиздери

/. Кассалык китеп2. АМлык акьт китеби3 . К ви та нц и яла р д ы каттоо журналы4. Негизги негизги

Бирок, азыркы учурдагы фермер чарбалары учуй ЭТ1 керектуу болгон 10-15 эле счетту пайдаланса болот. Эц негизгиси ошол счеттор фермер чарбасынын каражаттарынын айланышын кеземелдейт, Фермерге анын каражаттарынын абалын жана кыймы.тын тактаган так маалымат берип турса болду.

Бухгалтерияда негизинеи кассалык китеп, айдык акы китеби, ар кандай квитанцияларды каттоо журналы жана негизги китеп пайдаланылат,

Керсетулген ар бир журна.адын ездерунун толтуруу ыкмалары бар. М исалы, кассалы к китенке касса да жургузулгон бардык операциялардыи корутундусу келип тушет. Квитанцияларды каттоо журналына бухгалтериядан чыккан жана кирген квитанциялар катары менен жазылат. Айлык акы китебине айлык акыга тиешелуу бардык счеттордун корутундусу жыйналат. Лл эми негизги журна.тга езу айтып тургандай чарбадагы бардык кыймылдардын жатпьт суммалары кирет.

Дыйкандар кээде продукция ендуруу учуй жалданма эмгекти пайдаланышат. Лндыктан ал жалданып иштеген кишилерге айлык акы телешу керек, Айлык акы келишимдин негизинде жургузулет. Бирок, туура учет (эссп) жургузуш учун теменкудей эки документти толтуруш керек:1. Жумушчу убакытты каттоо табели;2. Жалданма жумушчулардын эмгеги учун тузулген теленме- эсептешуу ведомосту.

Бул ЭКИ документте сезсуз теменкудей жазуулар болушу керек:- жалданып иштеген кишинии аты-жену;- иштеген кундерунун меенету;~ айлык акысынын суммасы;~ социалдык фондко акчасынын суммасы;- жана башка салыктарга телене турган акчасынын суммасы.

1.5.Бухгалтердик эсепте пайдалануучу счет-фактура квитанциясы.

Бухгалтерияда эсеп-кысап жургузуу ай сайын же бир жылда OT iex тузуу учун эц биринчи документтер катары ар кандай квитанциялар пайдаланылат. Ошол квитанциялардын негизинде бухгалтерияда корутундуланган бир нече китептер жана журналдар толтурулат.

Ф ермер Айбек дыйкан чар б асы учун районду н сельхозхимиясына барып 2 тонна селитранын ар бир тоннасын 400 сомдон, 15 кг гербицидди ар бир килограммын 120 сомдон сатып алды.

Ал учун НДСти (кошумча нарк салыгы 20%), кошо эсептегенде 3120 сом акча теледу. Теленген акчага райондук сельхозхимия счет-фактура жазып берди. Счет-фактураньш улгусу теменде керсетулет.

Эсеп ' кысадтын негиздери И

Дата « 17_ » 09 2001ж.Счет-фактура № 1Уюмдун аталышы дареги: К т щ р ш М сш ъхш хммия_______________________________ ИНН № о о зо о о о ш _Кимге: Лыйкан чарба ^Лла-Бел»_____________________Тапшыруунун туру:_с^гку______Ташпыруунун мезги ли ^Р_2001ж.

Сапы Аталышы Бирдиктин 6а асы

НДС салыгын кошпогондогу

наркы

НДСтинелчему

НДСтинсуммасы

2 тонна Селитра 480 сом 800 сом 20% 160 сом15 кг Гербицид 120 слм 1800 сом 20% 360 слм

X X XX X XX X X

Жыйынтыгы: 2600 сом 20 % 520 сомНДС 520 сомЖыйынтыгы: телеегв карата (2600 сом + 3120 сом X520 сом) =3120

П.О. Жетекчиси(меердун орду) Башкы бухгалтери

Счет-фактурада керсетулген суммаиы Айбек которуу же накталай те лее ясолу менен те лесе болот. Эгерде Айбек накталай акча телеп алса анда счет-фактуранын бир жерине сельхозхимиянын бухгалтериясы «теленду» деген штамиын коюп, кассалык аппараттын чегин кошуп тиркеп берет.

Айбек ал счет-фактура менен кассалык аппараттын чегин езунун бухгалтериясьша кириштетет. Эгерде которуу жолу менен телей турган болсо, анда «телее-тапшырма» (платежное поручение) квитанциясын толгуруп, банк аркылуу сельхозхимиянын эсебине которуп берет.

Ушундай эле ездерунун маанисине жана аталышына жараша башка квитанциялар толтурулат жана бухгалтерия аркылуу еткерулет.

1 .6 , Б у х га л т ер ДИК э септе п ай дал ан ы л ууч у <<кириштелуу^¥ кассалык ордердин^ квитанциясы.

Бул квитанция дыйкандар учун эц керектуу биринчи документтердин бири. Бул квитанцияны талап кылган жак керектебей турган болсо, анда толтуруштун кереги жок,

Бул квитанцияны толтуруунун ордуна, мурда биз эскертип кеткендей женекей эле дептерге «кириш-чыгыш» катары жазып койсо деле болот.

12 Эсеп - кысаптын негиздери

Кыргызстанда иш кагаздарынын формалары орус тилинде жургузулгендуктен мисалды орус жана кыргыз тилинде келтиребиз;Теменде кириштелиш кассалык ордерди

пайдалануунуп мисалын келтиребиз.«Айдара жоопкерчилиги чектелген корму

мекеме, уюм

КИРИШТЕЛУУЧУ КАССАЛЫК ОРДЕР № 131

Т у зу л Ж ы й ь ш А нали ти С ум м асы Б агы т

S ген ты к тал к а л ы к тал гансхV

мезГйли' гак счет- учеттун м аксатS

Xсубсчет коду ты н коду

Кимден_____ Тумакова СатыбаллыЭмненин негизинде бензинге те лев_______

155. сом 00 тыйын______________ Бир мин беш жуз элуу coyi OO тыйып)

Кассир;

Тиркеме: с чет-фактураМ 17_от 15.09.2001Ж.____

Башкы бухгалтер Кассир _________

__<<Лтар»_жоот1кеут::тш_чектелген коому

мекеме, уюмК В И Т А Н Ц И Я

кириштеечу кассалык

ордергс № 131______

Кимден Тумакова Сатыбаллы

Эмненин негизинде_ бензинге твлвв

_ Ви р м ин ...бещ__ж_уз_ __ э л у усом 00 тыйын

20_ ”_ сентябрь__200Уж.

м . п .

Башкы бухгалтеру Кассир ________

Кириштелген кассалык ордердин квитанциясы эки белуктен турат. Сол-жагында толтурулган реквизиттер (маалыматтар) кириштеген чарбанын бухгалтериясында калат.

Ошол то.лгурудган маалыматтардын ичинен негизгилери квитанциянын сол жагына кечурулуп жазылат, Ушул квитанцияны белуи турган айрылуучу сызыкты ортосуна калтырып, кириштеген ^iap6a меерун басат.

Квитанцияны талапкерге тапшыртлп жатканда меерун суретунун жармысы сол жагына, жармысы оц жагына кетет. Бул квитанцияда сезсуз турде кириштеген адамдын ез ко.яу ЭКИ жагында тец окшош калтьгрылышы керек.

Эсеп - кысаптын негиздери 13

Суроолор:

1. Бухгалтердик учет деген эмне?2. Женекей бухгалтердик учет деген эмне?3. Т - счет деген эмне?4. Дебет жана кредит эмнени тушундурвт?5. Эсеп - кысапта кайсы ж урналдар жана китептер пайд аланы лат?6. План - счет, Т - счет женунд© айтып бергиле?7. Счет - фактура женунде эмне айталасьщар?8. Кассалык ордердин кириштелиши (приходный кассовый ордер) квитанциясын кандайча тушунесунер?9. Квитанциялардын жарактуу же жараксыз экендигин каптип аныктай аласьщар?

Тапшырмалар:

- Ар бир окуучу квитанциялардын улгулерун алышъш ©з алдыларынча толтуруш керек.- Ар бир окуучу женекей жана кош бухгалтериялык эсеп боюнча конкреттуу мисал келтируу менен маселе чыгарышат.

14 Эсептеелердуи таблидасы

Тема 2. Эсептеелердун таблидасы

Мугалимге эскертмелср

Ыкмалар;

- Сабакты талкуулоо, таблицаларды толтуруу, женекейден татаалга жана драктилык ыкмаларды пайдалануу менел

еткерсе болот;- Сабакты женекей мисалдар менен салыштырьш жыйынтык чыгаруу жакшы натыйжага жеткирет;- Сабакты бартердик одерациялар аркьтлуу мисалдарды келтирип тушуидуруу зарыл;- Кээ бир окуучулардын бартердик карьтм-катнашын мисалга келтирсе сабак жакшы ездештурулет.

Кошумча материалдар:Хайнигер У., Эрдеелетов А. “Фермердик чарбанын

экономикасынын негиздери”, Б., 2001 ж.Темага байланыштуу ар кандай окуу куралдарын, гезит,

журналдардагы макал ал арды пайдаланса болот;Бул тсманы ездештуруу экономика негиздери жана

фермердик менеджмент, маркетинг дегеи сабактар менен тыкыс байланышта экенин окуучуларга эскертуу зарыл.

Материалдарды тез ездештуруу учун окуучулар ез уйлерунде накталай акча жумшоонун схемасын женекей эсептеелердун таблицасын чийуу менен бышыктаса болот.

Материалдардьш тез ездештурулушун камсыздоодо окуучулардын ез алдынча бири - бири менен женекей бартердик операция жургузуусунен шарт тузуп беруу зарыл. (Мисалы, калем сабын дептерге алмаштырат, папкасын китенке алмаштырат ж,б,).

Башка темалар жана предметтер менен байланышы;

экопомиканын негиздери

Эсептевлврдун таблицасы 15

Тема 2. Эсептеелердун таблицасы

Максаты:Окуучу:

- чарба жургузуу^'® бардык эсеп бирдей кааниге ээ экенине ынанышат;- эсептеелер табицасын Эркин тузууге жетише альнкат.- бартердик эсептеелердун маанисин тушуне альгшат;- бартердик операцияларды акчалай турде эсептеенуп жолдоруна уйренушет;- бартердик операциялар камтылган эсептеелер таблицасын эркип жана тез тузууге жетише алышат.

2.1. Эсептеелердун таблицасы Кичине жана орто фермердик чарбалары учун ете

женекей эсеп жургузуу жетиштуу.Ж енекей эсепжысап жургузуу учун кадимки дептер

жарайт. Дептердин барагьш 5 (беш) тилкечеге белуш керек. Биринчи тилкечеге операцияньш номери жазылат. Экинчи тилксче - операция болтон куну жазылат (дата). Учунчу тилкечеге - эмне сатып алынганын же сатылганын жазьщыз. Тертунчу, бешиичи тилкечеге тушкен жапа теленгеи суммалар жазылат. Теменде берилген турде болуш керек (I таблицада керсетулген).

Пункт1

Дата Эмнс сатыльш алынды (сатылды) Киреше Чыгаига

2

---------------- — ■ .......... -з П4

Лр бир айга ушундай турде эсеи-кысаптын китебин ачып алса, чарбадагы чыгымды болтон же туш кен акча каражаттарын кеземелдее менен тактап алсацыздар болот.

Китептеги маалымат темендегу себептер учун керек :

- акча кандай коротулуп жана киреше кантип тушуй жатканын тушунуу учун

- чыгымды азайтуу жана кирешени кебейтуу жолун табуу учун

- фермердик чарбага езгертуулерду киргизуу женуиде чечим кабыл алуу учун

Женекей эсеп-кысап жургузуу, фермер лер учун бир Караганда кереги ясоктой сезилет.

Бирок, эсептеелер киреше жана чыгаш аларды каттоодон башталаарын эч унушаш керек.

fI I\уV

АN Ч

16 Эсептеелердун таблицасы

Киреше жана чыгашаларды кунуне жазып туруу айлык, жылдык отчет тузуу, туура малымат учун ете маанилуу. шондуктан жазууну кун сайын жургузген абдан жакшы. Эгерде жазууну айына бир жолу жургузсе, кээ бир нерсе унутулуп калышы мумкун. Бир эле нерсс у нуту луп калса, эсеп туура болбойт,

Жвнекей эсеп-кысап кандай жургузулеруне теменкудей мисал келтирели.

Фермер Абдырахманов Козубек 2001 жылы 2 июлда эки коюн союп сатуу учун далрдады, бир кою 17 кг, экинчиси - 18 кг ЭГГИ берди. 3 июлда терилерди - 150 сомго сатты. 3,4,5-шолда кунуте эттин ар бир килограммын - 80 сомдон сатып, кунуге - 560 сомдон киреше таап жагты. Уч кунде 21 килограмм эт сатылды. Калган эт сатылбай калгандыктан уйдегу тамак-ашка жумшады. Андан сырткары, 16-июлда 75 кг картешк© казып алып, 50 кг базарда ар бир килограммын 6 сомдон сатып, калган 25 кг картешкену уйуне калтырды. 25-июлда баласына 250 сомго туфли алып берди.

Козубектин женекей эсептеолорунуи таблицасы:

Пункт Дата Эмне сатып алынды (сатылды) Киреше(сом)

Чыгаша(сом)

1 3.07.01ж. Тери сатты (2даана х 75с, = 150с.) 1502 3.07.01Ж. Койдун этип сатты (7кгх80с.=560с). .5603 4.07.01Ж. Койдун этин сатты (7кгх80с.=560с). 5604 5.07.01Ж. Койдун этин сатты (7кгх80с.=560с). 5605 6.07.01ж. К алган койдун этин уй ге калтырды

(14кг X 80с. = 1120с.)1120

6 16 .07 .01Ж . Картешке сатты (50кг х 6с.= 300с.) 3007 16.07.01ж. Картешке уйге алыгг калды 150

(25кг X 6с, 150с).8. 25.07.01Ж. Баласына бут кийим сатып берди 250с.'9 30.07.01ж, Июлдун жыйьштыгы: 2130с. 1520

Ушундай женекей таблицалар ар бир чарбада ар сайын жургузулушу зарыл.

аи

2,2.Ферманын шартына ылайыкташкан бартердик кары м -катнаш тагы ж в н е к е й э с е п т е е л е р д у н таблицасын тузуу

Бартердик оиерациялар камтылган теменкудей женекей эсептеелердун мисалы сунуш кылынат.

Осмонова чакан фермердик чарбасында жашылча еслурет. Жашылчалардьш негизги белугу базарда сатылат. Андан сырткары took багат, Сут азыктарын кайра иштетуучу кичи-цехи бар. Ал цехтен базарга сатканга сыр чыгарат.

Эсептеелердун таблицасы 17

1-августта ал сыр даярдоо учун зарыл болгон ферментти 122 сомго сатып алат. 2-августтан баштап ар бир эки кунде кошунасынатг 40 сомго сух сатып алат. Осмонованын эми ар жумада 4 килограммдан сыр чыгарууга жана сатканга хмумкунчулугу бар. Аны ар бир ишемби кундеру (6> 13, 20,27- августта) 1 килограммын 130 сомдон сатат. Бирок 10, 14 жана 18- августта Осмоиова кошупасына 8 литр сут учун 10 кг картошке берип бартер (айырбаштоо) жасады.

19-августта уй-булесуне 250 сомго ун жана тоокторуна 122 сомго жем сатып алат. 20-августта эки, 27-августта даты ЭКИ тоогун базарга сатты. Алар учун 20 августта 236 сом, 27 августта 257 сом киреше алды.

28-августта Осмонова балдарына мектепке керектуу тшрселерди сатып алганга 2000 сом коротту.

Ж огоруда керсет улгеи маалыматтар менен Осмонованын 2001-ж ылдын август айындагы акчаларын эсепт&елврдун

таблицасы:Пункт Дата Эмне сатып алыяды (сатыдды) Киреше Чыгаша

1 01.08.01. Сыр уютку (фермент) сатып а.тды 1222 02.08.01. Сут сатып алды 403 04.08.01. Сут сатып алды 404 06.08.01. Сут сатып алды 405 06.08.01. Базарда 4 кг сыр сатты 5206 08.08.01. Сут сатып алды 407 10.08.01. Сут сатып алды 40

10.08.01. 10 кг картешке сатты (бартер) 409 12.08,01. Сут сатып алды (бартер) [40

520 " '“'1 .......10 13.08.01. Базарда 4 кг сыр саттыИ 14.08.01. Сут сатып алды (бартер) 4012 14.08.01. 10 кг картешке сатты (бартер) 40 _13 16.08.01. Сут сатып а.тды (бартер) 4014 18.08.01. Сут сатып а.тды (бартер) 4015 18.08.01. 10 кг картешке сатты (бартер) 4016 19.08.01. Ун сатып алды 25017 19.08.01. ЗЪокко жем сатып алды 12218 2008.01. Сут сатып алды (бартер) 4019 20.08.01. Базарда 4 кг сыр сатты 52020 20.08.01. Базарда 2 took сатты 23621 22.08,01. Сут сатып алды (бартер) 4022 24.08.01. Сут сатып алды (бартер) 4023 26.08.01. Сут сатып а.дды (бартер) 4024 ^27.08.01. Базарда 4 кг сыр сатты 52025 27.08.01. Базарда 2 took сатты ^ 3 626 28.08.01. Сут сатып алды (бартер) 4027 28.08,01. Балдардын мектебине жумшады 200028 30.08.01. Сут сатып алды (бартер)

Жалпы август ичинде: 2693 3094

18 Эсептеелердун таблицасы

М

iV л .\ г

г

Мындай жазууну жургуауу оор эмес, бирок ал канча акча коротконун жана табылганын тушуиууге, ошондой эле чыгымды азайтып, кирептени кебейтууиун жолдорун табууга жардам берет,

Фермердик чарбаньга кирешелуулугун жогорулаткаига аракеттенет

Суроолор:

1. Женекей эсептее.аер таблицасы кандай формада чийилет?2. Эмне себептеи киреше менен чыгаша жеиекей эсеп - кысаи таблицасына кириш керек?3. Женекей эсеп-кысап жургузууд© бартердик алмашуулар кандайча бааланат?4. Женекей эсептеелер таблицасына бартердик оиерациялар кандайча жазылат?

Тапшырмалар;

- Ар бир окуучу уйден женекей эсептеелер та6лш|асьш чийип, ез чарбаларьшын негизинде бартердик операцияларды пайдаланып толтуруп келишет.- Окуучулар бири-бири менен бартердик операция турунде ©3 буюмдарын мисал келтирип кенугушет

Накталай акчаньш эсеп - кысабы 19

Тема 3, Накталай акчаньш эсеп-кысабы.


Ыкмалар:

- лекция;- талкуулоо;- ой - пикир алмашуу;- женекейден татаалга;- практика

Кошумча материалдар:

Хайнигер У., Эрдвелетов А. “Фермердик чарбасынын экономикасынын негиздери”, Б., 2001 ж..

О кучуларды н ж аш аган жеринен бир фермердин мисалында касса китепчесин жургузуп керуу боюнча мисал келтириш керек.- «чыныгы материалдар»


- экономиканын негиздери- агрономия, зоотехния, ветеринария- фермердик менеджмент

20 Накталай акчанын эсеп - кысабы

Тема 3. Накталай акчанын эсеп - кысабы

Максаттар;Окуучу:

касса жана касса китепчеси женунде тушу^УК алышат; касса китепчесин тузууге жана уюштурууга уйренушет;

- накталай акча менен нак акчалардын айырмаларын тушунууге жетише алышат;- накталай акча эмне акенин жана айланышы женунде эркин айтып бере алышат;- накталай акчалардын жугуртулушунун алдын - ала пландаштыруусун уйренушет;- дыйканчылыкта жана мал чарбачылыкта накталай акчаны туура пайдалапуунун негизипе жетише алышат.

3.1. Касса жана касса китепчеси женунде тушунук

Касса - бул фермердик чарбадагы акчаларды жургузуучу системасын топтоштурган булак.

Касса бухгалтериялык эсеп жургузуучу эц башкы роль ойнойт. Чарбага келип тушкен акчалар жана чарбадан кеткен акчалар же баалуулуктардын акчалай суммасы касса аркылуу каттоодоп еткерулет.

Бир да нерсе кассадан четтеп етушу мумкун эмег жана ага жол берууге болбойт. Ошол себептен ар бир чарбада сезсуз турде касса китепчесин жургузуу зарыл.

Касса китепчеси - бул чарбага кирген жана чыккаи накталай акчалардын, ал тугул баалуулуктардын даты кыймылдарын кун сайын каттап турган атайыи журнал.

Бул китепчеге фермердик чарбада болгон бардык менен ф инансы лы к кыймылдарды (онерац ияларды ) жазуу жургузулет. Бул китеиченин жардамы менен финансылык операция журуп, чарбанын финансалык ~ ендуруштук ишмердуулугу такталат.

Мисалы: Фермер Керимбек езу ендурген этти базарда 600 сомго сатты. Ошол акчаны кассага киришхеди. Бирок ага ендуруш учун ошол акчанын бир белугун а.тууга туура колет. Айталык, жер семирткич сатып алуу учун 300 сом кассадан кайра а лат. Ушу л женекей финансылык кыймыл касса китепчесине кириштелгени жана чыгышталганы сезсуз катталат.

Касса китепчеси негизинен эки белуктен туруш керек:1. Кириштее (приход)2. Чыгыштоо (расход)

Накталай акчанын эсеп - кысабы 21

Кириштее менен чыгыщтоонун айырмасы бухгалтериялык тил менен айтканда “сальдо” (калдык) дегевл:\[шуну^ берет бул чарбанын натыжайлуу иштеп жатканын кубелендурет.

3.2. Касса китепчесин уюштуруу жана пайдаланууКасса китепчесин уюштуруу учун ар кандай формадагы

журналдар же дептерлер жарай берет. Мисалы, кадимки эле окуучулардын чатыраш дептери жарайт. Дептердип барагын 4 (терт) тилкечеге белуш керек.

Биринчи тилкечеге финансылык операция болгон куну (датасы) жазылат. Мисалы, быйылкы жылдъш 3 апрелинде фермер Керимбек базарда эт сатты, Ушул дата биринчи тилкечеге жазылат.

Экинчи тилкече - эмне сатып алынганын же сатылганын жазылат. Экинчи тилкечеге эттин саты.тганы жазылат.

Учунчу тилкече - кассага кириште./1ген акчалардын суммасы керсетулет. Учунчу тилкечеге эттин сатылган баасынын суммасы жазылат (600 сом).

Тертунчу тилкечеге - кассадан чыгышталган акчалардын суммасы керсетулет. Бул ти.ткечеге азырынча эч нерсе хеазылбайт.

Керимбектин эртеси кунку жургузгеп финансылык операцйясы кассалык китепчеге темендегудей катта.аат. Биринчи колонкага кассадан алган акчасынын куну, мисалы 4 апрель 2001ж. деп жазылат. Экинчи тилкечеге жер семирткич сатылып алынды деп жазылат. Бул учурда учунчу колонка бош калат. Тертунчу тилкечеге жер семирткич сатып алууга жумшалган акчанын суммасы керсетулет (300 сом). Ошснтип, Керимбек апрель айында ушундай эле эки финансылык операция жургузду. Андыктан, ал апрель айынын жыйьштыгын чыгаруусу зарыл. Натыйжасында, Керимбектин кассасында дагы 300 сом калдык калганы белгилуу болот.

Ушул тушундурмелерлу таблица турунде теменкудей керсетууге болот.

Касса китспчесинип формасы.

Дата Эмне сатып алган (сатылган) Киреше(сом)

Чыгаша(сом)

3.04.01Ж. Эт сатылды 6004.04.01Ж. Жер семирткич сатылып алынды 300

* *30.04.01.ж. Апрель айынын жыйыитыты: 600 300

Кассадагы калдык (сальдо) 1 300

Касса китепчеси женекей эсеп'кысап жургузуулердун таблицасына окшош тузуулерун эстен чыгарбашыбыз керек.

22 Ыакталай акчанын эсеп - кысабы

3.3. Фермер дик чарбаларда накталай акчанын жугуртулушу

Ыакталай акча ■■ бул фермердин капчыгыпдагы улуттук валюта (сом) же американын акча бирдиги доллар, а балким кошуна казак елкесунун тецгесинин суммасынын бо.иушу.

Накталай акчанын жугуртулушу ~ бул жыл ичинде чарбада болгон бардык накталай акча кирешеси менен чытымдардын тизмеси,

Накталай акчанын айланышы алдын - ала жылдын башында пландаштырылат.

Мындай планды тузуу одой: чон барак кагазды алып аны 14 белукке белунуз, биринчиси мумкун болушунча кец болушу керек.

Биринчи киреш е менен чыгьгмдардын барды к категориялары жазылат. Кийинки 12 - белукке жьтлдын 12 айы, акыркы тилкечеге болсо ар бир категория учуй жылдык сумма жазылат. Анан таблицада керсетулгендей, барактын ортосунан болжол менен учтен биринен ьгтдыйраак сьгзасыз.

Накталай акчанын жугуртулушун алдын - ала нландоо формасы

Ж адны \Ат альтшы Я нварь

Февраль.

— - ■■Декабрь.

Накталай акча кирешеси \

Накталай акча кирешссинин жыйынтыгы (А) ----- —....

Чыгаша

j

Чыгашалардын жыйынтыгы (Б)Ашыкчасы же тартыштыгы (А-Б) —Мурунку айдын калдыгыАшык же тартыш акчанын суммасы _____ 1

Накта акчанын жугуртулушун апыктоо учун жогоруда керсетулген формада жыл ичинде бело турган бардык кирешенин булактары жана чыгаш алардын турлеру тизмелениши керек

Иакталай акчанын эсеп - кысабы 23

Накта акчанын жугуртулушун алдын-ала илапдоо фермерге мумкунчулугуне жараша ©ндурушту уюштуруу учун, ез акчасы жетээрин же жетпей башка жактан карыз алышьг керекпи же керек эмес экендигин аныктоого жардам берет, Киреше менен чыгашаларды жазганда, фермер кайсы айда акча тартыш болоорун кере алат. Ошого жараша ал келерки чыгымдарды телве учун, еткен айлардан 1чумкун болушунча акча унемдеп калууга туртку берет. Анткени кокус шашылыш турде акча карыз керек болуп калса ал мурдагы унемделген акчалардын эсебинеи ендурушту одой эле жургузуц кетет.

Фермер жаратылыштыя шартына ылайык накталай акчасынан ар дайым резерв кармап туруусу зарыл. Мисалы, ар бир есумдукту естуруусу жана малдын турун багууда кетуучу чыгымдарды алдын - ала эседтееде, чыгымдардыи нормативдик влчемде пландаштыргандан сырткары кардын оор тушушу, кыштын узак болуусу же жайдып кургакчыл болушу, же бо.г1босо мен дур жаап, сел журуп кету усу сез суз эске алынып кошумча каражат каралышын эстен чыгарбоо зарыл.

Ошол себептен фермер дакталай акчанын жугуртулушун жылдын ар бир мезгилине жараша, фермер чарбасынын кайсы багытта енугуп жатканына жараша, ар бир тармак зыянга учурабай кирешелуу болушу учун бир жылга эсеп кылат.

3.4. Фермердик чарбаныи шартына ылайыкташкап накталай акчанын жугуртулушун алдын ала пландоо формасы

Накта акчанын жугуртулушун бир жылга аныктоо учун, эд биринчи жыл ичинде боло турган бардык кирешелердин булактары менен чыгымдардын тур л врун тактоо зарыл. Мисальг, жыл ичинде фермердин лродукцияларынын кайсы турлеру кайсы айда сатылып, канча пайда тушеерун жана ендуруште андан ары улантуу учун кандайча чыгаша болоорун тагыраак эсептееге жетишуу керек,

Акча каражатынын туура журушун тушунуктуу кылыш учун теменкудей мисалды карап керелу:

2001-жыл, январь, фермер Жумабаев 3 га жердеги чарбанын ээси. Анын 20 кою, 3 ую, 65 тоогу бар. 2000-жы.тдын аягында анын 5000 сом нак акчасы бар. Андап сырткары элден даты 6000 сом аласасы бар. Ал аласасын апрель айыпда алууга келишими бар.

Жумабаев базар да сут-азыктарын жана жумуртка сатат. Орто эсеп менен Жумабаев июнь, июль, август айларында сатылган продукциясынан 700 сомдон киреше табат, май айында 500 сом, апрель айында 300 сом алат.

Накталай акчалы пландаштыру^ 1/ эмпегс керек?

24 Накталай акчанын зсеп - кысабы

Июль айынан декабрь айъша чейин картешке сатып, июль айында 5000, августта - 4500, сентябрда - 4200, октябрда ~ 4000, ноябрда - 3500, декабрда - 2900 сом табат.

Ага уй-буле чыгымдарына айына болжол менен 800 сом керек. Бирок сентябрь айында балдардын мектеби учун аларга кошумча дагы 3000 сом керек

Ж ум абаев 3 га ж ерине картеш ке отургузууну пландаштырат: картешке уренун 2000 сомго, 1000 сомго жер семирткич, 1000 сомго куйуучу май сатып алышы керек.

Бирок, март айында кошумча акча табуу учуй базарга 10 баш жазгы козудан ар бирин 150 сомдон сатат. Андан башка 8 баш коюн октябрь айында 1000 сомдон сатат.

Мындан сырткары апрель айында 2000, июль айында ~ 500, октябрь айында - 2000 сомго тоют сатып алат.

/хлх^аФермер: Жумабаев Дата:

январь февраль март апреть май 1 июнь гаать aBjycT сентябрь

сжгя- ноябрь 1 брь : j

Накха<’1аЙакча

ккрешеси

i

1i 1 i 1

Картешкесатуу

5000 1 4500 4200 4000 3500

Суг,жум^нгка

стуу

300 500 7(Ю 700 700

1"эооо~Т ■Кой СЯ17У 1500 — — !--------------

4200

Кредит(аласа)

6000: j

1

12000 i 3500 !

Жалпы такгалай акча шрешеси (А) 1500 6300 500 700 5700 1 5200

Чытым \ i ‘Уй45улелучс i 800 : 800 ке])ектеа'1ер |

800 800 800 800 800 1 800 3800 800 I 800

Харггешкетгуп j | V1WHY 1 i

2000

L L

Куйу>'~ [у' май Жер

семирткич

__ 1000 —1000

Тоют сатып jа/р/у ' 1

2000 500 2000 :

Устекпроцент

1!

Жалпы ЧЫГЫМ (в)

800 800 800 6800 800 800 1300 800 3800 2800 ; 800 Ii

Ашьж же 'артыш (А-В

-8(Ю -800 700 -500 -300 -100 4400 4400 400 9200 ; 2700

Муруикуайдьш

калдыгы

5000 4200 3400 4100 3600 3300 3200 1 7600

1

12000 12400 : 21600

21600 1 223(X)

i

Ашьпс же гаргьпи акчаньо! сумшсы

4200 3400 4100 3600 3300 3200 7600 1 12000 12400

-январь

дека- ■ Жа.'11Ц>1

2900

800

241Ш

'2900

9Ш)Ш)0

42,8(Х)_

Т2в(Х)

I 2(ХХГ

■ UKX)"юоо

450Ь‘

800

2Ю0"

21100

214(Ю''

2Ш) t wim

'24ЖЮ '! Й5800

Накталай акчанын эсеп - кысабы 25

Суроолор:

1. Касса жана касса китепчеси деген эмне?2. Кириштее жана чыгыштоо кандай тутнундурулет?3. Сальдо деген эмне?4. Касса китепчесин кандайча уюштурса болот?5. Накталай акча деген эмне?6. Накталай акчанын журушу деген эмне?7. Накталай акчанын журушу эмне учун пландаштырылат? 8.Э мпе себептен накталай акчаны алдын - ала пландаштырышат.

Ташпырмалар:

- Ар бир окуучу уйдбн накталай акчаны алды н-ала пландаштътруунун мисальга ез чарбаларынын негизинде тузуи келишишет.- Ар бир окуучу касса китепчесин найдалануу боюнча фермер Керимбектин мисалыпдай эсеп чыгарып, «салндо» чыгарып ке.туулеру зарыл.“ Ар бир окуучу келерки сабакка чейин женекей дептерди пайдалаиып касса китепчесинин формасын даярдап келиши керек.

26 Инвентаризация жургузуу

Тема 4. Инвентаризация жургузуу


Ыкмалар;

- лекция; талкуулоо;

" визуализация;- практика ж.б.

Кошу мча материалдар;

Хайнигер У., Эрдеелетов А, ''Фермердик чарбаиын экономикасынын негиздери”, Б., 200Гж.

Ким Мадсен, “Экономиканын нсгиздерине киришуу” (орус тилинде) Б., 1997ж.

Ирсалиев М,. Касымбеков Б,, Зулпукаров К,, “Фермер чарбасынын уюштуруунун хшлдору" Б,,1997ж.

Башка темалар жана предмеп^ер менен байланышы:

- экономиканын негиздери- фермердик менеджмент- маркетинг

Инвентаризация жургузуу 27

Тема 4. Инвентаризация жургузуу

Максаты:Окуучу:~ инвентарь женунде терец тушунук алышат;- инвертаризациялоо эмне экенин ездештурушет;- инфляция женунде маалымат алышат;- инвертаризациялоону тажрыйба жузунде ездештурушет;

4 .1 . Ф е рм а н ы н оокат - б у ю м д а р ы н инвен- таризациялоо.

Чарбаны инвентаризациялоо бул - системалуу турде ендуруш каражаттарын жана чарбаньш сатылбай калган продуктусунун акча турундегу талданьгшы. Инвентаризация жургузууде чарбанын бардык акчалай эмес активдери кириш керек (жер, имараттар, техника, айыл чарба жабдуулары жана запас тетиктери, малдын бардык туру, бардык продуктунун запастары).

Фермердик чарбанын каражаттарьшын жалпы баасын эсетттеп чыгуу учу// анын бардык активдерин акча туруне айландыруу керек.

Фермердик чарбаны инвентаризациялоо анып бардык менчигинин жалпы наркын билуу учун жургузулет.- Инвеитаризациянын жардамы менен фермер езунул чарбасында эмне бар, эмне жок экенин так аныктайт;~ Инвентаризациялоонун жыйынтыгын откен жылдар менен салыштырат;

Инвентаризиянын жыйынтыгы менен чарбанын кайсы активдери кебейгенун же азайганын коре адат;

Чарбаны инвентаризациялоо учун эц жакшы убакыт - жылдын аягы. Инвентаризациялоо бир жылда бир жолу еткорулушу керек. Инвентаризациялоо учурунда базардагы баанын езгерушун жана инфляцияны эске алуу талад кылынат.

И нф ляция - бул накталай акча массасынын товарлардын массасына карага//да тез кебейуп кетнши.

Ж ер актив катары нда инвентарга кирет, бирок Кыргызстанда жердин баасы чечилмейинче азырынча инвентаризациялоого киргизилбейт. Бардык башка товарлар базар баасы менен бааланат.

Мулкторду кандай баалоо керек?

Базар баасы “ бул белгилуу бир убакта суроо жана талапка жараша товарлардын бааланышы.


Мулктерду баалоодо ыегизги каражаттардын (жерден башкасы) жылдан жылга моралдык жана физикалык жактан эскирууге дуушар болоорун эске алыш керек. Аны эске алуу учун бухгалтериялы к эсептеелерде ам ортизация лык котормолор дсген атайын тушунукту колдонушат.

Амортизация - бул негизги каражаттардын баасыньт белунуп- бвлунуп жацы вндурулгвн продукциянын баасъша кирип кетпшя. Амортизацшлык котормолор вндурулгвн нродукцнялардын вздук нарк курамына кирет.

Мисалы, фермер 100000 сомго трактор сатып алый, аны 10 жыл игатеп берет деп болжолдойт. 10 жылдан кнйин фермер трактордун ордуна кайра трактор алыш учун жылына 10000 сомдон амортизациялык котормо жасайт. Ошондо 10 жылда фермер кайрадан 100000 сом топтоп жацы трактор сатып алат.

Бул мисалыбыз ендуруш учурунда трактор жылдан жылга 10000 сомго эскирип баасын жоготот деген сез. Ошол учун трактордун баасы экинчи жылдын башында 90000 сом болот, кийинки жылы - 80000 сом, андан кийин - 70000 сом ж,б,

4 .2 .Инвентаризация еткеруунун мисалдарыФермердик чарбаны инвентаризациялоонун болжолдуу

мисалы (2001-жыл, декабрь)

Ж ерди^седш о

Жердин TYPY Сугат

Жердин аянты 5 га

Кайрак 2 гаЖайыт 7 гаОгород 0,5 га

Жердин жалпы наркы;

- I..г

К урулуш имараттарьшын наркын эсептее

Курулуш имараттарынын туру Курулгаи жылыТоцурактан салыигаи уй 1995Сарай 1993

Курулуш имаратыиыи жалпы паркы;

13;кшр баасы...........80000'

............... 9000.......... 89000

Инвентаризация жургузуу 29

М аллы н наркын эсептвв

Малдын туру Малдын 1 баш малдык Жалпысаны баасы сум мае ы

Уй 2 9000 18000Торпок 1 0000 6000Кочкор 1 2000 2000Т окту в 1500 9000Тубар кой, 4 жылдык 5 1700 8500Жылкы, 6 жаш 1 10000 10000О’оок 15 60 900

Малдыи ж а; т ы на]жы: 54400

Техника, айыл чарба шаймашарынын жана запас тешктерпин наркын эсептвв

Техниканын Чыгарылган Т овардын 1 бирдиктин Жалпы ;туру жылы саны базар баасы суммасы ’МТЗ-80 1991 1 95000 95000 .1рдк] ору Со ко ' 1991 1 7000 7000 ■Ат араба 1987 1 2000 2000 ■

......... 4 ................ 80 320 :Айры 2 90 180 :Чалгы г 2 200 100 1Запас 'гетшегер 1500 ■

Техниканын, айыл марба шаймаидарыныи жана запас тстиктсрдин жалпы наркы

109100

Материалдык занастардын. айы л чарба жана курулуш каражаттары н наркын эсептвв

Товардын туру Саны 1 бирдиктин базар баасы

Жалпы баасы

Буудай 1,5 тонна 7000 10500Картешке 7 тонна 3000 21000Жьпач 10 2000 20"000

Материалдык занастардын, айыл чарба жанакурулуш каражаттарынын жалпы наркы 51500


Чврбвнын менчигинин жалпы жынынтыты

Жалпы баасыЧарбалык менчиктеги; Ж е р ___Курулуш имаратыМал

890005440010^00*Техника, айыл чарба шаймандары жана запас

тетшктср______ __ _ ____ IМатериалдык запас, айыл чарба жана 1 51500курулуш каражат______________________ [Чарба мулктерунун жалпы наркы __ _ _ ; 3Q4300

Чарбаны инвентаризациялоо ж енекей ыкма 1менен жургузулушу зарыл. Негизинен, чарбада эмне бар жана анып баасы канча экендигип, еткен жылга салыштырмалуу эмие бзгергенун, кайсы баалар кетерулуп , кайсы баалар текендегенун фермер даана билип алат жана ошого жараша чарбаны андан ары енуктуруунун жолун кездейт.

Суроолор:

1. Инвентаризациялоо деген эмне?2. Инфляция деген эмне?3. Базар баасын кандайча тушунесуцер?4. Амортизация эмнени тушундурет?5. Оокат-буюмдар кандайча катталат?6. О окат-бую мдардьш турлвру боюнча топтош туруп инвентаризация жургузе аласыцарбы?7. Инвентаризациялоонун жыйынтыгын кяндай баа менсн баалайсьщар?

Тапшырмалар;

- Ата - эиенердин же ез чарбацардыи оокат ~ буюмдарын инвентаризациялоо - жургузгуле.- Базар баасын пайдаланы п, уйдегу бир техникага амортизация эсептегенди мисал катары келгиле.

Дун кирешени эсептее 31

Тема 5. Дуц кирешени эсептее


Ыкмалар:

- талкуулоо;“ жепекейден татаалга;- практика ж.6.

Кошумча материалдар:

- Хайнигер У., Эрдейлвтов А. «Ф ермердик чарбанын экономикасыньш негиздери», Б,, 2001 ж.

Башка темалар жана предметтер менен байлаттышы:

- экономиканын негиздери- фермердик менеджмент “ маркетинг- агрономия

32 Дуц кирешени эсептее

Тема 5. Дуц кирешени эсептее

Максаттары:Окуучу:- ды йканчы лы кты н мал чарбачьтлыктан айырмасын тушунуут’в жетишет;- дыйканчылык боюнча ез алдынча талдоо жургузгенге уйренушет;- дыйканчылыктын кайсы тармагы кирешелуу жана чыгашалуу экенин аныкташат;- огаого жараша дыйканчылыктын структурасыи езгерткенге жетише алышат.- малчылык боюнча ©з алдынча талдоо жургузгенге уйренушет;- малчылыктын кайсы тармагы кирешелуу жана чыгашалуу экенин аныкташат;- ошого жараша мал чарбасынын структурасыи езгертке>]ге жетише алышат.

5 Л.Дуц кирешени ендуруунун жана эсептбенун айыл чарбасындагы мааниси

ки р еш ен и эсептее - б у л видуруш т ун эко н о м и кялы к иатыйжалуулугуи кврсвтуу учуй жургузулвт

Дуц кирешенин натыйжалуулугун салыштыруу теменде керсетулгендей жургузулушу керек. Туз эмес чьаымдардын сарпталышы тушкен дуц кирешенин эсебинен толукталабы же жокпу деген ниетте еткерулет.

Дун кирешени эсептее фермердик чарбанын ар кандай ©ндуруу тармактарынын натыйжалуулугун сялыштырууга жардам берет жана ошого жараша еидурушхун структурасыи пайдалуу жагына езгертууге чод туртку берет.

Дун кирешени ар бир тармак боюнча жана жалны чарба боюнча жургузсе да болот.

Мисалы, кой багуу менен эчкилерди естуруунун кайсыиысы кеп дун киреше берерин фермер эсептед керуш керек. Эсептеенун жыйынтыгында эчкилердин кирешеси койдукуна Караганда бир топ жогору экендигин аныктаса фермерге кой багууну улантуунун эми кажети жок болуп калах.

Салыштырууну бир эле жылдын жыйынтыгы менен жасоого болбойт. Салыштырууга сезсуз гурде 3 жылдая кем эмес жыддардын жыйынтыгы киргизилиши керек.

Дуд кирешени зсептее 33

Д у н киреш ени эсепт ведв жана жыйынтык чыгараарда ф ермер твмвнкулерду эстен чыгарбашы зарыл:L Кыйыр чыгымдардын сарпталышын;2, Келечектсги баалардын всушун;3. Инфляцияны ж. 6.

Дуд кирешени эсептеепун негизги максатьт - чарбадагы ар турдуу ендуруш тармактарыныи бир нече жылдар ичипдеги чарбалык-фииансылык абалын сальтштыруу жана ошого жараша чарбаны енуктуруунун 'гуура багытын aiibiKTOo.

Ар бир фермер ар жылы дуд кирешесин жалпы же тарм актар боюнча эсептеп, ендуруш тарм актары н жакшыртууга аракет жасашы керек.

Дуд киреше ендуруш тен туш кен киреше менен чыгашалардын айырмасын керсетет.

5.2. Бир жылдык айыл чарба есумдуктеру: дуд кирешени эсептее формасы.

Дун кирешени эсептее формасы эки белек маалыматты камтыйт;

1. Жалпы аянтты2. Ар бир гектарды

Биринчи маалымат жалпы тушумдун ал чарбада кандай экенин керсетет. Экинчи маалымат ар бир гектардан алынган тушумду чагылдырат.

Мисалы; Фермер Курманбек 1 Д га картешке отургузду, ЭМИ ал каодай туз чыгым чыгарганын, анан канчага сатканьш, баш кача айтканда дуд киреш есин эсептее мисалын келтиребиз.

Картешквнун д уц кирешесин эсептее болжолу

Ченбирдиги

Жыл ичиндеги кирешеЖ алпы саны

Картешке тонна I.......2 2 5 ___

1 гектарга Баасы

т ...... 250........_ Ж алпы киреше га

Ваасы га

37500'37500

34 Дун кирешени эсепте©

Жыл ичиндеги чыгымдарЖер семирткичтер Чей

бирдигиЖ алпы саны Б и р д я к /г

аБаасы Б а а сы /■

Нитрат кг 150 100 2 200Фосфат кг 300 200 4 1 800УрендерСатып алынгап кг 3750 250 6 15000башкаматериалдарСугат суусу гУ 300Эмгек акы Кунумдук Техника К уйуучу май Ж алпы

эмгек capnroojр /г а

Лйдоо С ом/га 180 2.W 525Малалоо С ом/га 80 90 170Уярен с е б у у /отургузуу С ом/га 300 100 150 550Жумшартуу/ отоо С ом/га 500 500Тушум жыйноо С ом/га 1500 1500Унаа С ом/га 200 300 500

Карызга /о курсу Процент Устекальшган (сом) процент

YcT0K процент акча гаi С ом/га 10000 32 3200 2133

Жалпы чыгымдар / га: 22083

киреше / га ~ жалпы киреш е/га - жалпы туз чыгымдар/га II Бут талаанын дуц кирешес-и - дуц киреше / га х жер аянты

1541723125

Мисалы; Фермер Курмапбек буудайды 0,5 гектар жердсн кантип ©ндургенун жана аны сатып киреше алганын талдап керелу. Ал учун теменкудей таблиданын формасын чийип керсетебуз. Буудай еидурууге кеткен чыгымдардын суммасы жана буудайды сатуу баасы болжолдуу турде алынды.

Буудайдын д уц киреш есив эсептвенун болж олдуу мисалы

Жыл ичиндеги кирешеБирдик Ж алпы саны Б и р д и к /г Баасы /блрдп

а кБуудай тонна 16 32 400Саман тонна 12 24 45

1.2800 ^^1080

Ж алпы киреше / га | 13880

Дун кирешени эсептве 35

Жыл ичиндеги чыгымдарЖер семирткичтер Бирдик Ж алпы саны Б и р д и к / Баасы, Баасы ■ ja

га бирдикНитрат кг 50 100 2 200Фосфат кг 100 200 4 800 ^Y рендерСатып алмнган кг 1350 270 \ 2 3240Хммиялык загтар: \Гербициддер кг 0 /5 i / 900 Т350Башка материалдарСугат суусу Mi 264Каптар 20 \Эмтек акы Кутгумдук Техника К уйуучу май Ж алпы 1

эмгек сарптоо- I ,'jop Та

Лйдоо С ом/га ^300 / 2 5 525Малалоо С ом/га 100 90 190 \Урви с е б у у / отургузуу С ом/га 200 120 100 420Тутум жыйноо Сом/га ^ 0 0 300 800 !

Устек процент

К ары зга алынган акча

курсу Процент (сом)

Уствкпроцент \ га I

С ом/га 5000 32 1600 3200 'Жалпы чыгымдар / га | 11009

Дуц киреш е/га ^ жалпы киреш е/га - жалпы туз чыгы м дар/га Бут талаанын дуц кирешеси дуц киреше / га х жер аяш-ьу

2871'1436

Бул жерде картешкенун дуц кирешеси гектарына дээрлик 15000 сом, жазгы буудайдын дуц кирешеси болгону гектарына 3000 сом экени ачык керунуп турат. Бул картешкенун дуд кирешеси болжол менен алганда жазгы буудайдыкьша Караганда 5 эсе жогору. Ошондо картошке естуруу лсазгы буудайга Караганда 5 эсе кирешелуу дегенди билдирет.

Дуц кирешени эсептееде бардык чыгымдар киргизилбейт, туз чыгымдар гаиа эске алынат, Белгилуу болгондой, картешке ес'гурууде эмгек акыга кеткен чыгымдар жогору. Туз чыгымдарда кунумдук эмгек гана эсептелди.

Анализде керсетулгендей буудайдын дуц кирешеси гектарына 3000 сомдон айланган. Ушундай эле анализди Курманбек картеш ке ендургенуне да ж асап керген. Натыйжада картешке естурууге Караганда бир пече эсе пайдалуу экенине кезу жеткен.

Ошопдуктан жоторкудай анализдерди бардык ендуртен продукцияларыпа жасап керуп, фермер Курманбек кийинки жылы картешке айдоо аянтын кебейтууге жана ошого жараша акча каражаттарын пландаштырууга етту.

36 Дуц кирешени эсептее

5 .3 . Мал чарбасынын дуц кирешесип эсептее формасы

Малдьш дуц кирешесин эсептееде фермердик чарбага ТИЙИШ17 У бардык малдардын турлеру боюнча маалыматтарды (епдуруу, чыгымдар) формага киргизиш керек.

Мад чарбачылыкта деле дуд кирешени эсептее эки топко белу нет:1. Чарбадагы жалпы малдын санына;2. Ар бир малдын башына.

Мдлчылыкта дуц кирешени эсептеенун болжолдуу мисалын теменкудей жасаса болот.

Мисальг, фермер Турдакундун 30 кою канча киреше берерин эсептеп керелу. Койлорупун 20 башы тубар кой, 30 коюнун ар бир башы 145 сомдон киреше алып келет, жалпы дуц киреше 4356 сомду тузет. Ушул сандарды таблица туруиде керсетебуз.

Фермер Турдакундун 30 кою нун дуц болж олдуу мисалы

кирешесин эсептеенун

\ Бирдик Жаднысаны

Баасы/бирди к (сом)

Жалпы б а асы (сом)

Мал эти кг 60 70 4200Жун 90 35 3150Тери даана 3 150 450

Тируу сатылган мал баш 16 500 8000Кык тонна 1 500 500

Жалпы киреше: 16300Киреше/мал = жалпы киреше/малдын саны 543

Жыл ичиндеги чыгымдаРТоют Бирдик Жалпы Баасы/' Жалпы

саны бирдик (сом) баасы (сом)Концентрат!'ар кг 540 Г“ 4 2160

Туз/минералдар кг 108 3 324Силос тонна 90 50 4500

Башка чыгымдарАлмаштыруу баш 4 500 2000Жоготуулар баш 1 500 500Дары-дармек сом 1 660 660

Унаа сом 100 100Маркетинг сом 100 100

YcTOK процент Карызга 1 жылга % YcTOKалынган тин курсу процент

акча (сом)1 сом 5000 32 1600

Жалпы туз чыгымдар 11944Туз чыгымдар/мал = жалпы туз чыгымдар/малдын саны 398

Д уц киреше Д мал - киреш е/м ал - туз чыгымдар/мал 145 ;Ж алпы короонун дуц кирешеси = дуц киреш е/м ал х малдын саны 4356 \

Дуц кирешени эсептев 37

Ушундай эле дун кирешени фермер Турдакун баккан тоокторунан кантип алганын талдап керген. Анын 20 тоогу анын ичинен 18и жумурткалайт. Турдакундун эсеби боюнча ар бир тооктун дун кирешеси 76 сомду тузуп, жалпы тооктордон тушкен дуц кирешеси lv320 сом болгои.

Тооктун д уц кирешесин эсептев болж олдуу мисал

Жыл ичиндеги кирешсБирдик Жалпы

саны 6Тооктун эти кг 15Жумуртка даана 1900

Баасы /"

______ 40' 2

Жалпы киреше:Киреш е/мал = жалпы киреше/малдьш саны

Жыл ичиндеги чыгымда^рТоют Бирдик Жалпы

саныБ аасы /

бирдик (сом)Концентраттар кг 600 2

Туз/минералдар кг 8 4Башка чыгымдар

Алмаштыруу баш 10 65Жоготуулар баш

сом2 65

Ветеринардык кызмат 100Унаа сом 100Устек процент Карызга

алынганакча

1 жыл га % тин курсу

сом 2000 ' 32Жалпы 1^3 чыгымдар

Жалпы баасы (сом) j' 3 " .......

450 I 4400 '

' ........ Ш \

Жалпы баасы (сом)

ш б ......324

Туз чыгымдар/ мал ~ киреш е/мал - туз чыгымдар/мал

Д уц киреше / мал ^ киреш е/м ал - туз чыгымдар/малЖ алпы короонун дуц кирешеси ~ д уц киреш е/м ал х малдын саны

650 130 100

" 100 Усте к

процент (сом) 640

. 2872'Л ^ 4 ''

~ Т520

Демек, Турдакундун ар бир кою 145 сомдон киреше берсе тоокторунун ар бири 76 гана сомдон киреше киргизген. Башкача айтканда, ар бир кой бир тоокко салыштырганда 69 сомдон кеп киреше киргизген.

Ушундай эле талдоону малдын башка турлеруне да жасап керген. Натыйжасында, Нарын облусунун шартында кой чарбасы кеп кирешелуу тармак экенине кезу жетип, кой чарбасын андан ары енуктурууге киришти.

Взунуз кергендей, дун кирешени эсептев фермердик чарбадагы ар турдуу ендуруш тармактары женунд© кеп маалыматтарды берет. Эгерде бул эсептеелвр чарбадагы чыныгы цифралар боюнча жасалса, дун кирешени эсептев жакшы ыкма.

44

38 Дуц кирешеии эсептее

Ал ар бир ендуруУ тармагы ны н эконом ика лык эффекгиЕдуулугунун есуш жолдорун аиътктоого жардам берет жана ошондой эле жалпы чарбанын кирешелуулугун кёрсетот.

Суроолор:

1. Дуд кирешени эсептее эмне учун эки белуктеп турат?2. Дыйканчылыктагы туз чыгашаларга Э1чнелер кирет?3. Дыйканчылыктагы дуц кирешени кебейтууде урен менен жср - семкрткичтердин мааниси?4. Мал чарбасындагы дун кирешени эсептее кайсы эки белуктен турат?5. Мал чарбасында туз чыгашаларга эмнелер кирет?


- Ар бир окуучу уйдегу малынын турлеруи мисал келтирип, дун киреше эсептее таблицасын тузуп, конкреттуу маселе чыгарып, мугалимине керсетуш керек.- Ар бир окуучу уйдегу малдарынын тур лер ун мисал келтирии, дун киреше эсептее таблицасын тузуп, конкретту маселе чыгарып, мугалимине керсетуш керек.

Анализ 39

Тема 6. Анализ


Ыкмалар:

- лекция;- маселе чечуу:- суроо - жооп;" пикир алмашуу ж.б.


Хайнигер У., Эрдеелетов А, «Фермердик чарбапык эконош1касынын иегиздери», Б., 2001ж.

Ирсалиев М., Касымбеков Б., Зулпукаров К., «Фермер чарбасынын» уюшхуруу жолдору Б.1997ж.;

салы к кодекси, жер кодекси ж ана тема боюнча Президенттин жарлыгы, екметтун токтомдору сунуш кыльшат


- экономиканын ттегиздери- фермердик менеджмент- маркетинг

40 Анализ

Тема 6. Анализ

Максаттар;Окуучу:~ пайда менен зыяндын маанисин тушу не алышат;" пайда менен зыянды кандайча эсептеег© уйренушет;- келечекте чарбаны пайдалуу енуктуруу учун кандай чара колдонуу керек экенине ез алдынча ой жугуртее алышат.- салыктар женунде кецири тушунук алышат;- жер салыгын жакшы ездештурушет;- салыктарды ар кандай жол менен эсеитее.терде ез а.тдынчалыктарга жетише алышат;- рентабелдуулук деген керсеткуч женунде тушунук алышат;- рентабелдуулуктун нормасы деген керсеткучке мисал келтире алышат.

6.1. Пайда жана зыянМурдагы темада дун кирешени эсентее берилди; ал ар

бир ендуруу тармагынын езунче кирешелуулугун эсептее. Азыр сиз чарбанып жалпы тапкан иайдасын билгидиз келет.

Чарбаны н барды к киреш еси аны н барды к чы гы мдары м енен салыштырылса (туз жана туз змее чыгымдар), ошондо га на чарбанын киреш елуу же кнреш елуу змее ж ени аныкталат:

Пайданы эсептее теменкудей эки жол менен жургузулет;

Биринчиси:

Жалпы киреше

Экинчиси;

Туз чыгымдар + | Туз эмес чыгымар!

Пайда

Жалпы киреше Кыйыр чыгымдар! Пайда

Эгерде пайда бул жол менен эсептелсе, кайсы ендурушу тармагынын чарбага салымы чоц экени тез эле керунет, аиткени бардык ендурушу тармактарынын дун кирешеси тизмеге кирген.

Эгер пайда терс санды керсетсе, жалпы киреше, жалпы чыгымдарды жаппаганын керсетет. Бул - чарбага пайда тушкен жок, зыян тартты дегенди билдирет.

Анализ 41

Бул, албегге, эд жаман белги жана бут эсептеелерду кайра текшерип, катасы барбы, жокпу карай чыгыш керек.

Эгерде ката кетпесе, чарбанын экономикалык абальш ж акш ыртуу учун чарбанын киреш елуу тармактарын кебейтууге, зыяндуу тармактарын азайтууга туура келгендей план тузу у керек.

Эгер сан оц чыкса (башкача айтканда, пайда бар, зыян жок болсо), бул чарба ашыкча пайда тапты, бул ашыкча майрам, ЭМИ той еткезе алат дегенди билдирбейт.Пайда темендегулерге жумшалышы керек;- фермердин жана анын уй~6улвсунун керектеесуне кебуреек елчемде;- эгерде карыз алса аны убактысында кайра кайтарьш берууге;- жады капиталдык салымдарды киргизууге;- резервдик фонд тузгенге жана башка чарбаны енуктуруучу

багыттарга жумшоого.Эгерде фермер зыян тартса, ал анализ (та.тдоо) кылышы

керек. Валким аба ырайы абдан начар болгондур, тушум жыйноо убагында же кеч жазда суук болуп, тушумду зыянга учураткандыр. сугат мезгилинде суу жетишсиз чыккандыр. Же балким кеп малды елум - житимге алын келген эпидемия болгондур. Ушундай учурларды жылдын башында эске алыл атайын камсыздандыруу фонд тузуусу зарыл.

Мындай учур-тарда кээ бир ендуруштун тармактарын езгертуу женунд© ойлонушу керек.

Эсеитеги ар бир сан текшерилип турушу зарыл.

6 .2 . Ж ер жана социалдык фонд салыгы женунде маалымат

Жер салыгы жана камсыздоо акырлары Социалдык ф ондко ды йкан ж ана ф ермер чарбаларыньтн жыйынтыктарьтна карябай теленуп турушу керек. Алар туз эмес чыгымдарга кирет, анткени алар жерге буудай естуребу же жашылча естуребу, баары бир жер салыгын тедеп туруш керек. 0 зу н у н кирешесин эсептееде фермерлер жер салыгынын жана камсыздоо салыгыньгн суммасын билиши керек.

Жер салыгы - бул ар жылы жерди пайдаланганы учун республикалык жана жергиликтуу бюджетке милдеттуу гурд© теленуп туруучу акча каражаты, Жер негизги ендуруу жана киреше булагы болуп эсептелген фермердик жана дыйкан чарбалар, атардын уюмдары жана ассоциадия.тары жана башка айыл-чарба уюмдары жер салыгын телешет.

Л Мыл чарбясында жер салы гы ны н квлем у ж ердин са паты на ( тушумдуулугунв), жайгаткан жерине жана жер аянтына жараша болот.

42 Анализ

Ставкйлар жердин туруне, башкача айтканда сугат, кайрак, квп\ жылдык, жайыт жана тоюттук чвптуу жерлерге байланыштуу коюлат.

Бийик тоолуу жана алые жайгашкан райопдордо салык райопдун базалык ставкасынын 50% влчемундв твлвнет.

Мамлекеттик содиалдык камсыздоо - бул жумуш менен камсыз кылгандардын жана граждандардын милдетуу турде телвп туфган мучелук акыларьшын мамлекет тарабыпан кепилденгеи системасы болуп эсептелет. Мамлекеттик жана содиалдык камсыздоо милдеттуу турдв болун эсептелет, Оиюндуктан фермердик чарбаньхн мучелеру милдеттуу турдо мамлекет тарабынан камсыздалышы керек,

Содиалдык фонддун каражаттарынын эсебинен мамлекет темендегудей содиалдык камсыздоону кепилдейт:- пенсиялык камсыздоо

убактылуу эмгекке жараксыздыгы боюнча пособие- баланьш терелушу боюнча пособие

ритуалдык пособие (акыркы сапарга узатаарда)- медицина,/1ык камсыздоо (дарылоого кеткен чытымдьт компенсациялоо учун).

Фермердик чарбанын камсыздоо акылары жер салыгьтнын базалык ставкасынын келемунде твленушу белгиленген. Те лене турган содиалдык фонддун суммасы жер салыгынын суммасына барабар.

Жер салыгын те лее меенеттеру темеддегуче белгиленди; 25 - июнга чейин 10%, сентябрга чейин 35%, ушул жы.тдын 25 ' декабрына чейин 55%. Содиалдык акылар ушул лсъхлдын 25 - июнунан 25 - декабрта чейин телэнушу керек.

Нарын облусуиун жер салыгынын елчемдвру темендегудей:

ГОблус жана

райондор

Жер салыгынын елчему (сом /га)

Сугат жер Кайрак жер Чеп естурулген жер Жайыт

Нарын облусу (орточо алганда) 1 9 6 ,0 5 0 ,3 23,6 4,8

Ак-Талаа району 205,0 37,0 25,1 Г 4,5Ат-Башы району 191,0 54.3 21,7 4,5Жумгал району 196,0 37,0 25,1 4,5Кочкор району 2 1 5 ,0 3 7 ,0 25,1 4,5Нарын району 196,0 54,3 21,1 5,3

Мисал: Орозбаев Жаныбек - чарбанын ээси. Анын фермерлик чарбасынын 3 гектар жери бар, ал жердин бир гектары сугат жер, 1 гектары кайрак жер, 1 гектарына чеп естуру,тет. Фермер Орозбаев Ж аныбек Кочкор районунда жайгашкан деп

Анализ 43

эсептесек, анда бул райопдун базалык станкаларынын негизинде салыктын жалпы су^ммасын темендвгудвй зсеитесе болот;

Жердин туру Жер аянты (га)

Жер салыгынын елчему (сом /га)

Жер салыгынын суммасы (сом)

Сугат жер 1 215,0 215,0ЗАО..............

..^

' ОТТ ^

Кайрак жер 1 37,0Чей естурулгеп жер 1 25,1

Жайыт______ — — — ■ ............ —

4,5

Орозбаев Жаныбектин жер салыгынын жалпы суммасы 277,1 сомду тузду. Камсыздоо салыгынын суммасы да 277,1 сомду тузвт, Демек, фермерлик чарбанын кирешесин эсептегенде, жалпы кирешеден 554,2 сомду (2x277,1 сомду) кыскартьш салуу керек.

6.3. Чарбанын рента6елдуу-^¥^¥Чарбанын финансылык ишмердигин анализдеедв

кептеген экономикалык керсеткучтердун катарыпда чарбанын рентабелдуулугу жана реитабелдуулуктун нормасы деген маанилуу керсеткучтер пайдаланылат.

Чарбанын рентабелдуулугу - бул чарбага тушкен кирешенин чарба ендурген продукцияга кеткен чыгымдарга болгон катышы.

Чарбанын рентабелдуулугу

(Р)

Чарбага тушкен таза киреше (П)пайда

L____ II Продукция ендурууге ■ жумшалган чыгымдар

(ЗХ ездук нарк)

Мисалы, фермер Алыбай 1 га жеринен 10000 сом, баккан малынан 5000 сом таза киреше тапты. Жалпы кетирген чыгымы же болбосо ендурген продукцияларынып ездук наркы 60000 сомду тузду. Рентабелдуулукту эсептегенде ал 25% тузду, демек реитабелдуулуктун денгээли Алыбайдын чарбасында канааттандыраарлык экени керунет.

Ушундай эле тартипте рентабелдуулук1ун нормасын эсептесе болот. Ал учун жогоруда керсетулген формулада продукцияга жумшалган чыгымдардын суммасынын ордуна чарбада пайдаланылган негизги жана айланма каражаттардьш суммасы жазылыш керек.

Бул керсеткуч чарбадагы негизги каражаттардьш (трактордун , автомобилдердин, короо-сарайларды н, акчалардын ж.6 ) кандай пайдаланылып жатканын керсетет,

00%

г Щ ,

'С V

44 Анализ

Бул ЭКИ керсеткуч фермер чарбалары учун базар экономикасынын учурунда кеп деле колдонула бербейт, Айрыкча орто жапа чакан чарбаларда.

Б ул ЭКИ керсеткуч фермерлердин жнлпы экономиктш эздештуруусуне жаня алардын экономика боюнча ад - сезиминин есушуне таасирин тийгизет

Сур0 0 лор:

1. Пайда менен зыянды каптип эсептесе болот?2. Пайда табууда кайсы чыгаш аларды сарамж алдуу пайдаланыш керек?3. Чарба зыян тартканда кандай жол менен жоюуга болот?4. А эгерде пайда кеп болсо кайда жумшаса болот?5. Жер салыгын кандай тушунесудер?6. Социалдык фондко толенуучу салыкты кандайча тушундурсе болот?7. Жер салыгы менен социалдык фондко теленуучу салык кандайча эсептелинет?8. Рентабелдуулуктун нормасы деген керсеткучтерге мисал келтире аласыдарбы?9. Бул ЭКИ керсеткучту чарбадардын эсеп-кысабын тактаганда пайдаланса болобу?


- Ар бир окуучу ез чарбаларынын рентабелдуулугуя жана рентабелдуулуктун пормасын керсетулген формуланын негизинде эсептеп чыгаруулары керек.- Ушундай эле мисалда чарбасы зыян тарткан мисалга анализ жасап мугалимге айтып бериш керек.- Ар бир окуучу уй - чарбасынын жеринин аянтына жараша, жер салыгын так эсептеп келуулеру зарыл,- Ар бир окуучу ез чарбаларынын рентабелдуулугун жана рентабелдуулуктун пормасын керсетулген формуланын негизинде эсептеп чыгаруулары керек.

Баланстык отчет 45

Тема 7. Баланстык отчет


Ыкмалар:

- женекейден татаалга;- практика;- мисал менен иштее ж,б.


Хайнигер У., Эрдеелетов А. “Фермердик чарбанын экономикасынын негиздери’', Б., 2001 ж,

Ирсалив М., Касымбеков Б., Зулпукаров К., “Фермер чарбасыньш” уюштуруу жолдору Б.1997жд


- экономикаиын негиздери- фермердик менеджмент- маркетинг

46 Баланстык отчет

Тема 7. Баланстык отчет

Максаттар:Окуучу:-- баланстык отчеттун маанисин тушуне алышат;- баланстын формаларын чийгенге уйренушет;

Т - бухгалтердик баланс тузгенге жетише алышат.- тажрыйба жузунде баланс тузгенге жетише алышат.

; / / ]

\. /

7 .1 .Баланстык отчетту тузууБаланс - фермердии эп негизги отчет - документтердин

бири. Бул фермерднк чарбадагы активдер менен пассивдердин наркы боюнча салыштыруу.

Актив менен Пассив тен болу и турушу керек, ошол учун баланс деп аталат.

Актив менен Пассив айланма жана узак меенеттук болот. Айланма “ бир жылдып ичинде пайдаланыла тургаи актив менен пассивдер суммасы.

Узак меенеттук - бир жылдан кеп меенеттен пайдаланьтта турган актив менен пассивдер киришет,

Баланстык отчет “ инвентаризациялоонун уландысы. Баланс таразага окшоп актив менен пассивди тен карман

туруш керек.Баланска теменкулер кирет:

БалансАктив; Пассив:

Жер;Курулуш имараттары; Тракторлор, техникалар; Мал;Туше турган акчалар (ф ерм ердин ендургеи н р о д у к т у с у н у н сатылышы);Пакта акчалар

- Ссудалар, кредиттер;- Баш ка л ар га кары зга

берилген акча;- Телене турган акчалар;

>-ч

т

Ф ермердик чарбаны инвентаризациялоо сыяктуу, баланстык отчет регулярдуу турде тузу луп турушу керек. Бир нече жылдын жыйынтыктарын салыштыруу фермердик чарбанын экономикалык абалын таразалагг туруу эн маанилуу иш.

Баланстык отчет чарбада канча актив бар экеидигпн жана алар кантип акча каражаты менен камсыз кылынып жаткандыгын бнлднрет.

Бардык активдер менен пассивдердин (карызга алынган акча) айырмасы взлук капиталnsn аталат. вздук капита./1дын суммасы бир жылдын ичинде фермердик чарба байыганын же жакырланганьш керсетет.

Баланстык отчет 47

Пассив(карызга алъшган акча)

Баланстык отчеттун форматы

Активдер ПассивдерАйданма активдер Сумма Айланма пассивдер СуммаНакта акча 30000 Счет-фактуралар, 20000Банктагы акча 10000 Карыздар, 40000Бизнеске карызга берилген 5000 Карызга алынган акча 100000акча Ссудалар (1 жылга чейинки)Майда шаймандар 30000идурулген товарлардын 20000запасы Б ап дык каоызга алынган

Баодык айланма активдер; акча:Узак меенеттук активдер: 63000 Узак меенеттук каоызга 160000Мал алынган акчаТехника 50000 Ссудалар (1 жылдан ашык)Кеп жылдык жемиш 100000 Насыя акчалар 35000дарактар 3000 21000Жер 1

Бардык узак меенеттук 400000 Бардык Узак карызгаактивдер: 193000 алынган акча: 56000

©здук капитал 40000 ^Баланс: 256000 Баланс: 256000

Б арды к активдер мепен к ары зга алы нган акча эсептелгенден кийин, ездук капитал темвндогудей эсептелет;

Эздук капитал=акшвдер-карызга алынган акчанын суммасы

Андан КИЙИН фермердик чарбанын экономикалык абалы анализделет.

вздук капиталдын кантип езгергендугун текшерип туруу керек.

7 .2 .Баланстык отчетту анализдееБаланстык отчетту каидай анализ жургузуу керек экенин

мисал келтирели;Кыргызстанда жер сатуу маселеси аягына чейин

чечилбегендиктен, жер акчалай турде бааланбайт жана баланстык отчетно койгонго болбойт. Ж ерге болгон мораторийди алгандан кийин жер сатылат. Ошондо жердин баасы билинет, андан кийин аны формата киргизсе болот, Баланстык отчетту анализдееде инвентаризациялоонун жыйынтыгына келтирилген суммаларды пайдалнса болот. Ал турсун, ошол суммаларды туз эле баланстык баракчага киргизсе болот.

48 Баланстык отчет

Бул ыкманы колдонгон учурда бир гана акчалай активдер менен пассивдерди кошуш керек.

Баланстык отчетту тузуу^У^ болж олдуу мисалы

Активдер II ас сив дерАйланма активдер Айланма пассивдеоНакта акча 9500 1 Счет-факту ралар,Банктагы акча 20000 1 карыздар, карыз акча 12000Бизнеске карыз берилген ■ Ссуда (1 жылга чейинки)акча 1200 i 9000Майда жабдуулар 900 10ндурулген товарлардьш !запасы 5600 ;

Бардык айланма активдер 1 Бардык карызга алынган37200 1 акча 21000

Узак меенеттук активдер I Узак меенеттук каоызга алынган акчаМал 54400 1 Банк ссудасы (1 жылданТехника 109400 j ашык) 30000Курулущ имараттары 89000 Насыя акчалар 100000Ж ср j

Бардык узак меенеттук Бардык узак мв0н|еттукактивдер 252800 ; карызга алынган акча 130000

; ©здук капитал 139000Баланс 290000 ’ Баланс 290000

Суроолор:Б Балапсты анализдое деген эмне?2. Актив жана пассив дегенди кандай тушунесудвр?3. 0здук капитал деген эмне жана ал баланстык баракчанын кайсы тарабына киргизилет?4. Баланстык баракча кандай формада тузу лет?5. Балансты анализдее деген эмне?6. Айланма актив жана айланма пассив дегенди кандай тушунесунер?7. вздук капитал деген эмне жана кандай эсептелинет?8. Баланстык отчет кандай формада тузу лет?

Тапшырмалар:- Ар бир окуучу уйдегу мал-мулктерун мисал келтирип, баланстык баракча тузуу, конкреттуу маселе чыгарып, мугалимине керсетуш керек.

0 зд у к капиталы н жалпы мал-мулктун баланстык баракчадагьг мисалынан айырмалап берсин." Ар бир окуучу уйдегу мал - мулктерун мисал келтирид, баланстык отчет тузуп, конкреттуу маселе чыгарып, мугалимге керсетуш керек.- 0здук капиталын жалпы мал - мулктен баланстык отчеттогу мисалынан айырмалап берсин,

Бизнес - план 49

Тема 8. Бизнес-план


Ыкмалар:

- женекейден татаалга;- практика ж.б.

Кошумча материалдар;

Ирсалиев М., Касымбеков Б., Зулпукаров К., «Фермер чарбасынын уюштуруу жолдору» Б.1997ж.;


экономиканын негиздери фермердик менеджмент маркетинг

50 Бизнес - план

Тема 8. Бизнес-план

Максаттары:Окуучу:- бизнес-пландын маанисин тушуне алышат;- бизнес-планды тузгеиге негизги маалыматтарды талдап алышат.- иш жузунде бизнес-план тузгенге жетише алышат.

8.1- Бизнес-планБизнес-план - бул фермердик чарбаньш белгилуу бир

убакыттагы иш аракеттерин баяндоочу документ. Бул документ айрыкча кредиторлор, инвесторлор менен тузден-туз бай.таныш жасоо учун эн маанилуу,

Дуйнел:ук практика керсеткендей, бизнес план ишкер.зик чейренун бардык формасында, айрыкча жады турлерунде пайдаланы лат. Баш кача айтканда, чод, орто, чзкан иш каналардын, уюмдардын, анын ичинде фермердик (дыйкан) чарбалардын бардыгында колдонулат.

Ар бир структуранын белукчелеру алдыга койгон максатка жараша езунче кичи структурага белунет.

Бизнес-планлын болж оллуу структурасы

Максатты баяидоо И ш кана ж ана анын иш - аракеттери женунде баяндама Базар шарттары

4. М аркетинг ж ана с ату у ну уюштуруу

5. Иш - аракетти ж акш ы ртуу боюнча пландаш ты ры лтан чаралар

6. Инвестиция учун стратегиялык негиздерВтквн жылдардагы иштери жеыундегу финансы маалыматлары Фииансылык максаттар Негизги фииансылык отчеттор

7.


Мисалы:Негизги финансылык отчеттор теменкудей маалыматтарды

камтышы зарыл: баланстык отчет;кирешелер менен чыгашалар женунде отчет; кредитти кайтаруунун графиги.

Фермер чарбасын тузууге жана енуктурууге багытталып тузулген бизнес-план инвестицияларды негиздее жана инвесторлорду езуне тартуу, ояюндой эле ар турдуу финансылоону (мисалы, екметтук субсидияларды, зркин ф оиддорду, чет элдик кредиттерди , жекс менчик каражаттарды, банктык кредиторди ж.б.) алуу, продукцияны ендуруу, сатып-еткеруу, квалификациялуу башкаруучу жана техникалык персоналдарды жалдоо учун негизги документ катарында пайдаланылат.

8,2. Бизнес-план тузуу^^У эмнеден баштоосу керек?Бизнес-планды тузуу - бул фермердик, ишксрдуулуг©

структуралардын ар турдуу уюштуруучулук - укуктук формаларды пайдалануу менен жалпы кабыл альшган каражат белуп, уюштурулун жаткан ендуруштун максаттарын аныктоо жана аларга жетишуу каражаттарын сунуш кылуу болуп саналат.

БмзнеС'-план адатта бир топ жылга тузулет

Бизнес-план тузуу ар бир фермердин ишкерликке багытталган бизнес жасоо идеясынан башталат.

Ошондуктан анын негизи болуп фермердик чарбада:1. Эмнени ендуруу керек?2. Белгиленген лродуктулары же айыл чарба чийки заттарын кандай ендурушу3. 0ндурулген продукцияларды кимге арнап ендуруу же болбосо, аларды кимге сатуу, кимдин керектевлерун канааттандыруу?

Ушул уч орчундуу экономикалык проблемалар камтыган бизиес-идеяны кагаз жузуне проекти менен, далилдуу кылыл тушуруунуи бизнес-планы тузулет.

Бизнес-пландын идеясы - бизнес жасоого жумшалуучу чыгымдарды толугу менен кайтарын, кошумча киреше алуу.


Бизнес пландын формасы:

1. Аталышы2. Максаты3. Тандоо процедура4. Таяндама5. Талап кылуучу ресурстар6. Технология7. Эмгек ресурстары8. Шык, ИЛИМ, билим9. 0ндуруп1 план10. Киреше баалоо11. 03 каражат12. Кредит13. Тобокелчилик14. Алсыз жактар

8.3. Бизнес-пландын формасы,Бизнес“план ар бир ишкер тарабынан эркин тузуунун

теменкудей белуктерун камтыйт:

1. Бизнес-пландын аталышы(мисалы: “Теректин кечеттерун естуруу”)2. Максаты(мисалы; сунуш талган долбоордун максаты теректин кечеттерун естуруу жана аны сатуудан киреше керуу )3. Бизнес-планды тандоо процедурасы

(ар бир бизнес-пландын артыкчылык жана терс жактары менен салыштыруу, алардаи эц кирешелуусун тандоо)

4. Бизнес-пландын баяндамасы(муктаждыгьш аныктайт, канча каражат коротулат, убакытты

кеп албайт ж.б.)5. Бизнес-планды ишке атырууда талая кылынуучу ресурстар (талап кылына турган куралдар, буюмдар, мехапизмдер, чыгыштала турган материалдар, жер (мал) ж.6.)6. Эсумдук встуруунун же мал багуунун технологнясы (есумдук встуруунун же мал кармоонун технологиялык картасын тузет, анын ичинде бизнес-планда каралган бардык иш-чаралар таблица турунде чагылдьтрылат)7. Эмгек ресурстары(есумдук встуруунун же мал кармоонун змгектин кандай келему талап кылынат жана ким тарабынан аткарылат деген суроого жооп табу у максатында таблица турунде кергезет)8. Бизнес-планды ишке ашырууда талап кы лы нуучу шык, ИЛИМ, билим, тажрыйба (бизнес-планды ишке ашырууда ездук жана сырттан эмгек талап кылынат, технилогиялы к операцияларды аткарууда тиешелуу шык-билимдер керекте.тет (мисалы; адистер - агроном, ветврач, зоотехник, механизатор ж.6.)9. В и д у РУш планы (негизги максаты келечектеги иш узгу,ттукк0 учарабай, ийгиликтуу жыйынтыкка келиши учун тузулет)Ю .Кирешеии баалоо(н актал ай акчаларды ж ургузуунун алды н ала пландаштыруусун тузет)/7. Вздук салым (каражат) жвнундв маалымат (салымдардын жана жалпы чыгымдардын прогнозу)12. Кредит алуу жана кайтаруу графит (бизнес-планды кабыл алып кредит алгандан кийин аны бир нече меенеттун ичинде устегу менен кайтарып берет. Кредитти кайтаруу бир нече айга белуп уступе устек акчасы менен коню тегуунун графиги таблица турунде тиркелет)13. Тобокелчилик жана аны азайтуу жолдору (боло турган тобокелталектерди анализдеп аларга алдын ала иш-чараларды жургузуу)


14. Бизнес-пландын алсыз жактары(атаандаштык, аба-ырайы, финансылык, продукциянын сапаты, маркетинг, 6изнеС"Пландьш “ичке жерлери”)

8.4. Бизнес-пландагы ендуруштук планы.вндуруш планынын максаты - келечектеги ишти

узгултукке учуратпай, ийгиликтуу жыйынтыкка (кирегае киргизууге) келтируу.

вн д у р у ш планы тем ен дегудей суроолорду канааттандыруудан турат:1. вндуруштун жайгашуусу (алые, жакын ж.б.);2. вндуруштун келему (канча елчемде ендурулет ж.б.);3. вндуруштун меенету (канча жылга эсептелген?);4. вндуруштун натыйжасы (канча жылга езун-езу актайт?);5. Керектелуучу куралдар, сырье жана материалдар (кайдан алыпат, кандай баада, канча елчемде?);6. вндуруштук кучтер (эмгек ресурсу).

8.5. Маркетингди ездештуруу же атаандаштык(конкуренция).

Маркетинг

Товар:- Сапаты ' касиети- саны- стили* маркасы- оролушу - сервиси- кепилдиги- кайтарып беруу меенету

Орун:- каналдар-- базарды аныктоо- оруп которуу- ташыл жеткируу- товарларды эсепке ^ луу

Баз: Сооданы- ийкемдуу жьтлдыруу:~ темендейт - реклама~ Пайдалануу - жайма базармеенету - 0зу сатуу- Т0Л00 меенету “ чарбанын аброюн" кредит кетеруу


ft.6. Уюштуруу жана юрвдталъж план.Уюгатуруу Бизнес-планда фермер чарбасындагы иштерди

башкарууну тузу у системасы баяндалып жазылат.

Максаттуу функциясы - чсчимдерди кябыл ялуу жана алардыишке ашыруу.

Кабыл альшган чечим - чарбадагы дыйканчылык менен малчылыктын ез ара катышын жапа алардан алынуучу пайдаларды ендуруштун езгерулушуне, енугушунв жараша квалификацияны талая кылууну аныктоого багытталат

Фермердик чарбада кандай, капча санда эмгек ресурстары (туруктуу же жалданма) ишке тартылары жана алардын эмгек акыларынын келему керсетулет.

Ф ермер бизнес-идеясын ишке аш ы рууда жерди ареидалык же, жеке менчик катары иштетеби ж .б.у.с. юридикалык жактан укуктук статусун, чарба жургузуучу эркиндиктин жол жобосун керсеткен маалыматтарды камтый кетет.

8.7. Кирешени баалоо.Фермер Асан езу жашап жаткан чейреде экология лык

абалды жакшыртуу максатында езуне тиешелуу 0,5 га жерине теректин кечеттерун естуруп, аиы сатып бизнес жасоого план тузду. Ал кирешени баалоо белукчесуне темондегудей расчет жасаш керек:1. Асан Терек кечеттерун естурууге жумшалуучу туз чыгымдарды эсептейт.

№ Чыгымдар Жалпы саны, Бир даананын Жалпып /п даана баасы, сом баасы, сом

1 Теректин кечеттерун (чырпыкты) сатып алуу 2000 40 2000

2 Чырпыктарды отургузуу2000 0 ,1 200

3 С у га р у у 2000 г 0,05 1004 Кайтаруу (кузетчу, багбан)

2000 100Жыйынтыгы 2000 - 2400

2. Кечет естурууге туз эмес чыгымдарды сагып ал у у учун кардарлар менен келишим тузгенге кеткеи 100 сом, чырггьхктарды ташып жеткирууге кеткен 300 сом, баары 400 сомду эсепке алуусу керек.3. Кардарлар же теректин кечеттерун бир жылдап кийин ар бир даанасын 10 сомдон сатып ал ары аныкталгандан кийип фермер Асан жалпы кирешени эсептеп чыгуусу керек.

Js|gл /П

Кечеттер Жалпы Бир даананын |саны, даана баасы, сом

Г 1 Ак-Терек 2000 10,0

Жалиы киреше (выручка), сом

20066


4. Кечеттерду сатуу процессинде да ар кандай чыгымдар болот: мисалы, кечеттерду казуу, аларды сорттоо, бнр жерден экинчи жерге жеткируу ж.б.у.с. жумшалат. Алардын суммасы жумалык 1000 сомду тузду дейли. Лнда, Асан жалпы кирешеден (20000с.) бардык чыгымдврды алып салып (400с. + 1000с. ^ 1400с.), 18600 сом дуц киреше табат.5. Ушул дун. кирешесинен тиешелуу салыктарды жана карыздарды жабат.

8.8. Кредиттерди алуу жана кайтаруу графиги.Асан теректин кечеттерун естуруп сатууну уюштуруу

учун кредит алганга муктаж болгон.Айталык кечет естуруи - сатуу тсхнолотиялык процесси

12 ай (бир жыл). Банк Асандын бизнес-планын кабыл алый, ага 12000 сом кредитти март айында бир жътлдык меенетке 16% устегу менен берди. Кредитти кайтаруу апрель айынан башталат, буткенде 12000 сомдун устуне даты 1920 сом кошо тегуусу зарыл.

Теректин чьтрпыктарын сатьш, андан пайда керуу ен дуру штук жылдын аягында гана бол о тургандыктан кредитти кайтаруу графигин ар бир айга бирдей елчемде тузуу шартка ылайык.

Лсш дьш кредитти киитаруунун графиги.

Кайтаруу айлары

Кредиттинеуммалары

лоаt;<;

ЛЖ

X i ^ 1 S ii

s

НОcq<

awHX

О

Лa.'Cl«idО

!ia,Ю 1k: ; о :

X ;

J>a.'OC3X0)^ ; даX

^ !

rriaдаa;-

e

12000 сом 1000 1000 1000 1 1000 ГГООО 1000 1000 1000 i 1000 1000 ■100016% упету 160 160 160 1 160 160~^ 160 160 160 ; 160 160 : 160Бардыгы 13920 сом

1160 1160 1160 ] 1160 1160 1160 1160 1160 i 1160 1160 i 1160

t—а I iS

1000 j1G0..1\ ш ' \

Суроолор:

1. Бизиесшландын мааниси эмне?2. Бизнес-план кандай ишканаларда тузулет?3. Бизнес-план тузуу эмиеден башталат?4. Бизнес жасоо идеясынан негиздери кайсылар?5. Бизнес-пландын формасьт брюнча сиздин оюцуз кандай?6. Бизнес-пландын кайсы белугу татаал деп эсеитейсиз?7. Кредиттин кайтаруу графиги кандайча тузсе болот?

Тапшырма:

- Келечекте Бизнес - план тузууде кайсы тармакты (малчылык, дыйканчылык ж .6 . ) тандап аласьщар? Кыскача бизнес - план тузгуле.

6 )

Окуу куралы

Касымбеков Байысбек, Жаркынбаева Айгул

Фермалык эсеп - кысап

«Фермер» жана «фермер айым» кесиптери учун

Компьютердик верстка жана дизайн: Шадыманова Гулзада Суретчу: Меентаев Жаныбек

Нускасы 400

«ДЭМ И» Жоопкерчилиги чектелген коомунун басмаканасы. Бишкек шаары, Кулатов кечесу, 1 А

ФЕРМАЛЫК...

Documents