T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2387 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1384

İNSAN VE TOPLUM

YazarlarDr.Öğr.Üyesi Ayşın KOÇAK TURHANOĞLU (Ünite 1)

Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 2)Doç.Dr. Fatime GÜNEŞ (Ünite 3)

Dr.Öğr.Üyesi Oya BEKLAN ÇETİN (Ünite 4, 6)Prof.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR (Ünite 5, 8)

Doç.Dr. Temmuz GÖNÇ ŞAVRAN (Ünite 7)

EditörProf.Dr. Nadir SUĞUR

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıtveya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı Doç.Dr. Alper Altunay

Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur

Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız

Dil ve Yazım DanışmanıDr.Öğr.Üyesi Fatma Okumuş

Ölçme Değerlendirme SorumlusuÖğr.Gör. Emrah Emre Özkeskin

Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

GrafikerNihal Sürücü

Dizgi ve Yayıma HazırlamaKitap Hazırlama Grubu

İnsan ve Toplum

E-ISBN978-975-06-3257-0

Bu kitabın tüm hakları ANADOLU ÜNİVERSİTESİ’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019

2262-0-0-0-1902-V01

iiiİçindekiler

İçindekilerÖnsöz .................................................................................................................. vii

Toplumsal Gruplar ........................................................................ 2TOPLUMSAL GRUP NEDİR? ................................................................................... 3TOPLUMSAL GRUPLARIN ÖZELLİKLERİ .......................................................... 3TOPLUMSAL GRUP ÇALIŞMALARININ TARİHİ .............................................. 4TOPLUMSAL GRUP ÇEŞİTLERİ ............................................................................. 6Birincil ve İkincil Gruplar ........................................................................................... 6İç ve Dış Gruplar .......................................................................................................... 7Referans Grupları ......................................................................................................... 8İnternet Toplulukları Sanal Cemaatler ...................................................................... 9Azınlık Grupları ........................................................................................................... 10TOPLUMSAL GRUP YAPISININ GENEL NİTELİKLERİ .................................... 11Grup Üyeliği .................................................................................................................. 11Grup Normları ve Grup Normlarına Uyma ............................................................ 12Liderlik ........................................................................................................................... 12TOPLUMSAL GRUBA YÖNELİK KURAMLAR.................................................... 13Ferdinand Tönnies Gemeinscha� ve Gessellscha� ................................................. 13Georg Simmel: Toplumsal Etkileşim ......................................................................... 15Charles Horton Cooley (1864-1929): Birincil Gruplar ........................................... 16Özet ............................................................................................................... ................ 18Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 20Okuma Parçası ........................................................................................... .................. 21Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 22Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 22Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 23

Medya, Kitle İletişimi ve Toplum ................................................. 24GİRİŞ ............................................................................................................................. 25MEDYA NEDİR? MEDYAYI NASIL ANLAYABİLİRİZ? ....................................... 27MEDYA TEORİSİ: KISA BİR TARİHÇE .................................................................. 28Propaganda Analizi ve Harold Laswell ..................................................................... 30“Sınırlı Etkiler” Yaklaşımı ............................................................................................ 30MEDYA: FARKLI TEORİK YAKLAŞIMLAR .......................................................... 31İşlevselcilik .................................................................................................................... 31Kullanımlar ve Doyumlar Yaklaşımı ......................................................................... 32Çoğulcu Yaklaşım ......................................................................................................... 32Liberal Çoğulcu Yaklaşım ve Haber Medyası ........................................................... 33Marksizm ....................................................................................................................... 34Çağdaş Eleştirel Yaklaşımlar ....................................................................................... 35Stuart Hall ya da Britanya Kültürel Çalışmalar Okulu ............................................ 36Post-Modern Yaklaşım ................................................................................................ 38Feminist Yaklaşımlar ................................................................................................... 38MEDYANIN SAHİPLİK YAPISI VE ÜRETİM SÜRECİ ........................................ 39Mülkiyet Doğrudan Kontrol Anlamına Gelir mi? ................................................... 39Eleştirel Ekonomi-Politik Yaklaşım ya da Medyanın Ekonomi-Politiği ............... 40

Infotainment Olgusu ............................................................................................. 41Reklamcılığın/Reklam Verenlerin Gücü, Paranın Sansürü .............................. 42

MEDYA VE KÜRESELLEŞME .................................................................................. 43

1. ÜNİTE

2. ÜNİTE

İçindekiler iv

Küresel Çağda Yaşamak: Yeni Medya Teorileri ........................................................ 43Medya ve Küreselleşme ............................................................................................... 44İNTERNET .................................................................................................................. 46Özet ................................................................................................................................ 50Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 52Okuma Parçası .............................................................................................................. 53Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 54Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 54Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 55

Kentleşme ..................................................................................... 58GİRİŞ ............................................................................................................................. 59KENTLERİN KÖKENİ ............................................................................................... 60SANAYİ ÖNCESİ KENTLER ..................................................................................... 61SANAYİ KENTİ .......................................................................................................... 62MODERN KENTLERİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLAR ......................................... 63Chicago Okulu: Sosyal Ekolojik Yaklaşım ................................................................ 63Robert Ezra Park (1864-1944) .................................................................................... 63Roderick D. Mckenzie ................................................................................................. 64Ernest Burgess (1886-1966) ........................................................................................ 65Louis Wirth (1897-1952) ............................................................................................. 65Ekonomi Politik Yaklaşım ........................................................................................... 67Henry Lefebre (1901-1991) ......................................................................................... 67Manuel Castells (1942- ) .............................................................................................. 68David Harvey (1935- ) ................................................................................................. 69TÜRKİYE’NİN KENTLEŞME DENEYİMİ ............................................................ 69DÜNYA KENTİ ........................................................................................................... 71Özet ................................................................................................................................ 73Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 75Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 76Okuma Parçası .............................................................................................................. 77Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 79Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 79Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 81

Çevre ve Toplum .............................................................. ............. 82KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARI .............................................................................. 83İNSAN-DOĞA İLİŞKİSİNİ VE ÇEVRE SORUNLARININNEDENLERİNİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLAR ..................................................... 85Temel Kavramlar .......................................................................................................... 85Çevrecilik Yaklaşımları ................................................................................................ 87Radikal Ekoloji Yaklaşımları ....................................................................................... 89TÜRKİYE’DE ÇEVRE SORUNLARI ........................................................................ 92Ekonomik Gelişme, Kentleşme ve Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkışı .................. 92Özet ............................................................................................................... ................ 95Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 96Yaşamın İçinden ........................................................................................... ............... 97Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 97Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 97Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 98

3. ÜNİTE

4. ÜNİTE

İçindekiler v

Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları.................... ......... .... 100GÖÇ OLGUSUNUN TANIMI VE GÖÇ TÜRLERİ ............................................... 101NEO-KLASİK EKONOMİNİN MAKRO GÖÇ KURAMI .................................... 102NEO-KLASİK EKONOMİNİN MİKRO GÖÇ KURAMI ...................................... 103NEO-KLASİK MODELE YÖNELİK ELEŞTİRİLER ............................................... 105YENİ EKONOMİ KURAMI ....................................................................................... 106İKİYE BÖLÜNMÜŞ EMEK PİYASASI KURAMI ................................................. 108GÖÇ SİSTEMLERİ KURAMI ................................................................................... 110DÜNYA SİSTEMİ (MERKEZ-ÇEVRE) GÖÇ KURAMI ....................................... 113GÖÇMEN İLİŞKİLER AĞI (NETWORK) KURAMI ............................................ 117SONUÇ ......................................................................................................................... 120Özet ................................................................................................................................ 121Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 123Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 124Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 124Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 126

Demografi ve Nüfus ...................................................................... 128GİRİŞ ............................................................................................................................. 129NÜFUS YAPISINI OLUŞTURAN ÖZELLİKLER ................................................... 129Yaş ve Cinsiyet .............................................................................................................. 129Nüfus Yapısını Oluşturan Diğer Değişkenler ........................................................... 133DEMOGRAFİK SÜREÇLER ...................................................................................... 136Doğum ve Doğurganlık ............................................................................................... 136

Kaba Doğum Hızı .................................................................................................. 136Genel Doğurganlık Hızı ........................................................................................ 137Yaş Gruplarına Göre Doğurganlık Hızı (YGGDH) ........................................... 137Toplam Doğurganlık Hızı ..................................................................................... 138Nüfus Kuramları..................................................................................................... 138

Nüfus Artışının Sınırları ............................................................................................. 139Yoğunluk........................................................................................................................ 140Beslenme Prensibi ........................................................................................................ 141Artan Bireysellik Kuramı ............................................................................................ 142Artan Zenginlik Kuramı .............................................................................................. 143Doğurganlıkta Azalma ve Akılcılık............................................................................ 143Ölüm ve Morbidite ....................................................................................................... 144

Morbidite Hızı ........................................................................................................ 144Kaba Ölüm Hızı ...................................................................................................... 144Yaşa Bağlı Ölüm Hızı ............................................................................................. 145Nedene Bağlı Ölüm Hızı ....................................................................................... 145

Göç ................................................................................................................................. 145Göç Ölçümleri .............................................................................................................. 146Özet ................................................................................................................................ 147Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 148Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 149Okuma Parçası .............................................................................................................. 150Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 150Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 150Yararlanılan ve Başvurulabilcek Kaynaklar .............................................................. 151

5. ÜNİTE

6. ÜNİTE

İçindekiler vi

Sağlık, Hastalık ve Toplum................................................... ....... . 152GİRİŞ ............................................................................................................................. 153SAĞLIK NEDİR? ........................................................................................................ 154Sağlığın ve Hastalığın Biyomedikal ve Sosyal Modelleri ........................................ 154Sağlığın Toplumsal Belirleyicileri ............................................................................... 157SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR AÇISINDAN SAĞLIK ........................................ 158İşlevselci Yaklaşım ........................................................................................................ 159Marksist Yaklaşım ........................................................................................................ 160Yorumlayıcı Yaklaşım .................................................................................................. 163 Bedenin ve Hastalığın Toplumsal İnşası .............................................................. 163 Tıbbi Bilgilerin ve Uygulamaların Toplumsal Bağlamı .................................... 164 Medikalizasyon (Tıplaştırma) ............................................................................... 166Post-Yapısalcılık ............................................................................................................ 168Feminist Teori ............................................................................................................... 168EKONOMİ POLİTİKALARI, NEO-LİBERALİZM VE SAĞLIK.......................... 170SAĞLIĞIN VE HASTALIĞIN TOPLUMDAKİ DAĞILIMI .................................. 173Toplumsal Sınıf, Gelir ve Sağlık .................................................................................. 173Toplumsal Cinsiyet ve Sağlık ...................................................................................... 175Bölgesel Eşitsizlikler ve Sağlık .................................................................................... 176Irk, Etnik Durum ve Sağlık ......................................................................................... 178Eğitim ve Sağlık ............................................................................................................ 178TÜRKİYE’DE SAĞLIK ............................................................................................... 178Özet ............................................................................................................... ................ 181Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 183Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 184Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 184Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 185

Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme ................................. 188ESKİ YUNAN’DA VATANDAŞLIK .......................................................................... 189MODERN ULUS DEVLET VE VATANDAŞLIK .................................................... 189FRANSIZ VE ALMAN TARZI VATANDAŞLIK ..................................................... 194ULUS DEVLETTE İKİ SİYASAL GELENEK: LİBERAL VE CUMHURİYETÇİ VATANDAŞLIK............................................................................................................ 196GÖÇMENLİK, VATANDAŞLIK VE TOPLUMSAL TABAKALAŞMA ............... 197ULUS DEVLETİN GÖÇMENLERE YÖNELİK POLİTİKALARI ....................... 202Eritme Potası (Melting Pot) ........................................................................................ 202Asimilasyon .................................................................................................................. 202Bütünleşme veya Entegrasyon .................................................................................... 203Çokkültürcülük ............................................................................................................ 203KÜRESELLEŞME VE YENİ VATANDAŞLIK TEORİLERİ .................................. 204Küresel Vatandaşlık ..................................................................................................... 207Ekolojik Vatandaşlık ................................................................................................... 208Ulus-Sonrası (Post-National) Vatandaşlık ................................................................ 209Çokkültürlü Vatandaşlık ............................................................................................. 210Avrupa Vatandaşlığı .................................................................................................... 211Özet ................................................................................................................................ 215Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 217Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 218Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 219Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 220

7. ÜNİTE

8. ÜNİTE

viiÖnsöz

Önsözİnsan ve Toplum kitabınız Sosyolojiye Giriş kitabınızın bir devamı olarak hazırlan-

mıştır. Kitabın temel amacı uzaktan eğitim almak isteyen öğrencilere sosyoloji disipli-ninin temel alanlarından olan insan ve toplum ilişkilerini bir bütün olarak aktarmaktır. İnsan ve toplum ilişkisi çok yönlü ve karmaşık bir süreçtir. Kitabınızda toplumsal bir var-lık olarak birey ile onu çevreleyen sosyal ilişkiler ağını çeşitli yönleriyle ele almaktadır. Her bir ünite ilgili alanda temel kavramları ve teorik tartışmaları sizlere aktarmaktadır. Bu çerçevede, kentleşme, medya, iletişim, çevre, toplumsal gruplar, sağlık, nüfus, göç ve vatandaşlık ile ilgili tartışmaları kitabınızda bulabilirsiniz.

İnsan ve Toplum kitabınızın hazırlanmasında birçok kişinin emeği geçmiştir. Türk-çe düzeltmeleri yapan Öğr.Gör.Dr. Olcay Saltık’a, kitabın dizgi ve grafik tasarımında katkıların-dan dolayı Doç.Dr. Alper Kumtepe, Doç.Dr. Davut Alper Altunay, Dr.Öğr.Üye-si Öznur Öztürk’e ve kitabın dizgi ve basım işlerinde emeklerinden dolayı A.Ö.F. dizgi birimine çok teşekkür ederim.

Editör Prof.Dr. Nadir SUĞUR

1Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Top lum sal grup kav ra mı nı ta nım la ya bi le cek,Top lum sal grup la rın özel lik le ri ni sı ra la ya bi le cek,Top lum sal grup çe şit le ri ni açık la ya bi le cek,Top lum sal grup ya pı sı nı oluş tu ran ni te lik le ri tanımlayabilecek,Top lum sal grup la ra yö ne lik ku ram la rı açık la ya bi le cek si niz.

Anahtar Kavramlar• ToplumsalGrup• BirincilveİkincilGruplar• İçveDışGruplar• ReferansGrupları• AzınlıkGrupları

• GrupNormları• Liderlik• Gemeinschaft(Cemaat)• Gessellschaft(Toplum)

İçindekiler

İnsan Ve Toplum Toplumsal Gruplar

• TOPLUMSALGRUPNEDİR?• TOPLUMSALGRUPLARINÖZELLİKLERİ• TOPLUMSALGRUPÇALIŞMALARININ

TARİHİ• TOPLUMSALGRUPÇEŞİTLERİ• TOPLUMSALGRUPYAPISININGENEL

NİTELİKLERİ• TOPLUMSALGRUBAYÖNELİK

KURAMLAR

İNSAN VE TOPLUM

TOP LUM SAL GRUP NE DİR?İn san lar ya şam bo yu ai le, oyun gru bu, mes lek gru bu, der nek ler, şir ket ler gi bi res­mi ya da res mi ol ma yan bir çok fark lı top lum sal grubun üye si ol mak ta dır. Top­lum sal grup, en ge nel an lam da, kü çük öl çek li top lum sal iliş ki ler bü tü nü ola rak ta nım la na bi lir.

Top lum sal bir lik te lik ler, her za man, top lum sal bir grup ola rak ni te len di ril mez­ler. Top lum sal grup, ka la ba lık in san top lu luk la rın dan ayırt edi ci ba zı özel lik ler ta şı mak ta dır. Bir top lu lu ğun grup ola bil me si için ge re ken en te mel ko şul, grup üye le ri ara sın da et ki le şi min ol ma sı dır. Bu nun la bir lik te, grup üye le ri nin et ki le şi­mi çer çe ve sin de ba zı de ğerlerin ve norm la rın bu lun ma sı ge rek mek te dir. Grup, bu norm la ra uyan, or tak amaç ve çı kar la ra sa hip bi rey ler den oluş mak ta dır (To lan, 1983, s.420).

TOP LUM SAL GRUP LA RIN ÖZEL LİK LE RİTop lum sal bir gru bun özel lik le ri şu şe kil de sı ra la na bi lir (Fich ter, 2006, s.61­62):

1. Gru bun ta nın ma sı: Top lum sal bir gru bun, hem grup üye le ri ta ra fın dan hem de baş ka la rı ta ra fın dan grup, ola rak ta nın ma sı ge rek mek te dir. Ba zı der neklerde ya da ku ru luş lar da gö rül dü ğü üze re, top lum sal gru bun üye le­ri nin isim le ri sak lı tu tu la bil mek te dir. Fa kat bu du rum, grup la rın in san lar ta ra fın dan bi lin me si ni en gellememektedir.

2. Grup üye le ri nin rolü ve sta tü sü: Grup la rın top lum sal bir ya pı sı bu lun mak­ta dır. Gru ba ka tı lan her üye, di ğer üye le rin ko num la rıy la iliş ki li ola rak be­lir li bir rol ya da sta tü ye sa hip ol mak ta dır.

3. Grup üye le ri nin rol le ri: Grup lar, ör güt len miş ki şi sel ey lem ler bü tü nü ola rak gö rü le bi lir. Bu an lam da, gru bun her bir üye si, ken di top lum sal ro lü nü oy­nar ve böy le ce, grup ka tı lı mı nı ger çek leş ti rir. Eğer, üye ler rol le ri ni üstlen­mekten vaz ge çer ler se grup da or ta dan kal kar.

4. Gru bun sü rek li liği: Grup la rın sü rek li li ği ba kı mın dan kar şı lık lı iliş ki ler, bü­yük önem ta şı mak ta dır. Top lum sal sü reç tek yön lü ola maz, bir lik te ve kar­şı lık lı ol ma sı ge rek mek te dir. Bu ne den le, gru bun sü rek li li ği nin sağ lan ma sı için, grup üye le ri ara sın da ile ti şim ve te mas ol ma lı dır.

5. Grup norm la rı: Grup lar, dav ra nış norm la rı na sa hip tir ler. Ya zı lı ya da ya zı lı ol ma yan dav ra nış norm la rı, grup üye le ri ta ra fın dan bi li nir, an la şı lır ve ta kip

Toplumsal Gruplar

Toplumsal grup, üyeleri arasında etkileşim olan, ortak amaç ve çıkarlara sahip, belirlenen değer ve normları paylaşan insanların birlikteliğini ifade etmektedir.

İnsan ve Toplum4

edi lir. Bu dav ra nış norm la rı, grup üye le ri nin bel li du rum lar da na sıl dav ran­ma sı ge rek ti ği ni ve ne le ri ya pıp ne le ri ya pa ma ya ca ğı nı be lirt mek te dir.

6. Or tak il giler ve de ğer ler: Grup üye le ri, or tak il gileri ve de ğer le ri pay la şır lar. Ba zı grup la rın or tak il gileri ve de ğer le ri, be lir gin bir bi çim de ta nım lan mış ol ma sı na kar şın, ba zı grup lar için be lir siz ola bil mek te dir.

7. Gru bun top lum sal he def­le ri: Grup ey le mi nin yö nel di ği, top lum sal he def­le­rin yani, amaçların bu lun ma sı ge rek mek te dir. Her gru bun bir ya da bir kaç ama cı bu lun mak ta dır. Top lum sal gru bun be lir le di ği he def­ler, bu gru bun neden var ol du ğu so ru su na ce vap ni te li ği ta şı ma sı ba kı mın dan önem li dir.

8. Coğ ra fi/Me kân sal ya kın lık: Grup ya şa mı nın sür dü rül me sin de, te mel un­sur lar dan bi ri dir. Top lum sal grup lar, zo run lu ola rak be lir li bir za manda ve me kân da bu lun ma la rı ne de niy le, fi zi ki me kâ nın sı nır la ma la rı na bağ lı kal­mak ta dır. Köy, ka sa ba gi bi bel li bir yer de ya şa yan ların, ara la rın daki iliş ki ler, top lum sal grup la rın meydana gelmesini sağlar. Ör ne ğin kom şu luk, me kâ na da ya lı olu şan grup lar dan bi ri ola rak gös te ri le bi lir (Fich ter, 2006, s.66).

Siz ce bir tren de yol cu luk eden in san lar, top lum sal bir grup ola rak ta nım la na bi lir mi? Ne den?

Top lum sal grup, hem sos yal psi ko lo ji nin hem de sos yo lo ji nin ça lış ma ko nu­la rın dan bi ridir. Bu nun la bir lik te, psi ko log la rın ve sos yo log la rın top lum sal gru bu ele alış bi çim le ri fark lı lık gös ter mek te dir.

Psi ko log lar, bi re yi te mel bi rim ola rak ka bul et mekte ve top lu mu, bi re yin dav­ra nışlarıyla ya da iç gü dü le riy le açık la mak ta dır lar (Hor taç su, 1998, s.12). Bu na bağ lı ola rak, grup dav ra nı şı nın bi rey sel açık la ma la rı üze rin de dur mak ta dır lar. Sos yo log lar ise top lu mun bi rey üze rin de ki et ki si ni vur gu la ya rak top lum sal gru bu, bi rey le rin üs tün de, bi rey le rin top la mın dan fark lı bir var lık ola rak ka bul et mek te ve araş tır ma bi ri mi ola rak ele al mak ta dır lar (Hor taç su, 1998, s.13).

Top lum sal grup la rın, ne den bir ça lış ma ko nu su ola rak ele alın dı ğı ve kü çük grup la rı in ce le me nin ne an lam ta şı dı ğı so ru la rı na yö ne lik üç te mel ne den gös te­ril mek te dir (Ka ğıt çı ba şı, 1992, s.200):

1. Top lum sal grup lar, top lum sal bir ol gu ola rak ka bul edil mek te dir. Her kes, ya şa mı nın bü yük bir kıs mı nı ai le, ar ka daş gru bu, ça lış ma gru bu gi bi “kü­çük grup lar da” ge çir mek te dir.

2. Top lum sal grup lar, ay nı za man da, top lu mu yan sıt mak ta dır. Kü çük grup lar, top lum sal sis te min mo del le ri ola rak ele alın dı ğın da, top lum sal grup ça lış­ma la rı, top lum sal sis tem hak kın da önem li bil gi ler ver mek te dir.

3. Top lum sal grup araş tır ma la rı nın so nuç la rı, top lum sal uy gu la ma lar için önem ta şı mak ta dır.

Bu bağ lam da, top lum sal grup la rı çe şit li açı lar dan ele alan ça lış ma lar, ta rih sel sü reç içe ri sin de fark lı lık gös ter mek te dir.

TOP LUM SAL GRUP ÇA LIŞ MA LA RI NIN TA Rİ HİToplumsal gruplar üzerine yapılan çalışmaların, yir min ci yüz yı lın ilk ya rı sın dan iti­ba ren ge liş me ye baş la dı ğı be lir til mek te dir. 1900’lü yıl la rın ba şın da Ge org Sim mel’in ça lış ma sı, kü çük grup lar hak kın daki en er ken ça lış ma lar dan bi ri ola rak ka bul edil­mek te dir. Sim mel, grup la rın ge nel pren sip le rini ve grup olu şu mu nu ana liz et miş; ay nı za man da, kü çük ve bü yük grup la rın özel lik le ri, grup lar da bö lün me, oto ri te, say gın lık ve ita at ko nu la rı üze rin de ça lış mış tır (Wolff, 1950 ak ta ran Bur ke, 2006, s.364).

Toplumsal grup, hedefleri olan, ortak ilgi ve değerlere sahip, toplumsal davranış normlarına göre karşılıklı roller oynayan bireylerin başkaları tarafından tanınan sürekli birlikteliğini ifade etmektedir.

1

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 5

Grup la rı, bü yük lük le ri ba kı mın dan inceleyen Sim mel iki, üç ve da ha çok sa yı­da ki şi den olu şan kü çük grup la rın ni te lik sel fark lı lık la rı nı, grup üye le ri nin kar şı­lık lı ba ğım lı lık la rı nı ve et ki le şim bi çim le ri ni in ce le miş tir. Bu na bağ lı ola rak üç ki­şi lik grup lar da iki ki şi nin, üçün cü ki şi ye kar şı ‘karşı cepne’ açma ola sı lı ğı nı ve üye sa yı sı nın grup sü re ci ni na sıl et ki le ye bi le ce ği ni araş tır mış tır (Hor taç su, 1998, s.12­13). Bu nun la bir lik te ku ra mın da, ça tış ma kav ra mı na yer ve re rek ça tış ma ol gu su­nu fark lı grup lar açı sın dan ele alan Sim mel, gru bun, bi rey ler top lu lu ğun dan fark lı bir var lık ol du ğu nu be lirt mek te dir (Wolff, 1950 ak ta ran Hor taç su,1998, s.12).

Bu dö ne min bir di ğer önem li is mi, top lum sal dü ze nin do ğa sıy la il gi le nen Char les H. Coo ley ol muş tur. Coo ley ça lış ma sın da, top lum da ki de ği şim le ri yan sı­tan bi rin cil grup la rın kav ram sal laş tı rıl ma sıy la il gi len mek te dir. Bu bağ lam da, bi­rin cil iliş ki le rin ve da ha çok, ki şi sel ol ma yan rol iliş ki le ri nin, baş ka bir ifa dey le ikin cil iliş ki le rin meydana geldiğini ve han gi iliş ki ler ol du ğu nu in ce le mek te dir (Coo ley, 1909 ak ta ran Bur ke, 2006, s.364). Ay rı ca, top lu mun bi rey üze rin de ki et­ki si ni vur gu la yan Coo ley’in ay na ben lik (loo king glass it self) kav ra mı, ki şi sel ben­li ğin top lum sal ya şam so nu cu oluş tu ğu nu gös ter mek te ve gü nü müz de de ge çer li­li ği ni ko ru mak ta dır (Hor taç su, 1998, s.12).

Bi rin ci Dün ya Sa va şı’ndan son ra, Ame ri ka’da ki çe şit li et nik grup la rın fark lı ko nu lar da ki tu tum la rı nın ve bir bir le ri ne iliş kin gö rüş le ri nin be lir len me si ama­cıy la, tu tum araş tır ma la rı nın hız ka zan dı ğı gö rül mek te dir (Hor taç su, 1998, s.17). Thras her’in (1927) Chi ca go ken tin de gang ster ler le il gi li ça lış ma sı, bu dö nem de ya pı lan önem li araş tır ma lar ara sın da yer al mak ta dır. Do ğal ya şam or ta mın da grup lar ve grup sü reç le ri üze ri ne odak la nan Thras her, gang ster grup la rın da rol­le rin ya pı sı, sta tü, li der lik ve grup üye le ri nin top lum sal kon tro lü ko nu la rın da bir­çok grup sü reci ni in ce le miş tir (Bur ke, 2006, s.364).

1920’li ve 1930’lu yıl lar da grup ça lış ma la rı, top lum sal so run la rı ve iş ye ri prob­lem le ri ni çöz mek için bir araç ola rak kul la nıl mış ve bu dö nem de ya pı lan ça lış ma­la rı “grup üye le ri nin duy gu ve dü şün ce le ri ni et ki le yen norm lar” üze rin de yo ğun­laş mış tır (Hor taç su, 1998, s.18­21).

İkin ci Dün ya Sa va şı son ra sın da, grup araş tır ma la rın da bü yük bir ar tış gö rül­müş tür. Özel lik le grup içi norm lar, uyum, et ki le şim, ile ti şim, güç iliş ki le ri ve li­der lik gi bi ko nu lar da de ney sel araş tır ma lar ya pıl mış tır (Ka ğıt çı ba şı, 1992, s.202). Ay rı ca, sa va şın et ki le ri ni ta şı yan as ker ler için grup te ra pi si nin or ta ya çı kı şı, ge le­nek sel bi rey sel te ra pi de yer ve ril me yen te ra pi grup la rı ve li der lik eği tim grup la rı ola rak bi li nen ça lış ma la rın art ma sı na ne den ol muş tur (Bur ke, 2006, s.364). Bu ça lış ma lar dan et ki le nen Ro bert F. Ba les, ‘Et ki le şim Sü re ci Ana li zi’yle (Ba les, 1950 ak ta ran Bur ke, 2006, s.365), grup göz le mi nin sis te ma tik yön tem le ri ni ve et ki le şim sü reç le ri nin öl çü mü nün ge liş ti ril me si ne ön cü lük et miş tir.

1950’li yıl lar dan iti ba ren, psi ko lo ji de ve sos yo lo ji di sip lin le rin de kü çük grup­lar üze ri ne ça lış ma lar da bir ar tış ol muş ve grup araş tır ma la rı, grup içi ve grup lar ara sı yar dım laş ma ve ça tış ma ko nu la rı üze rin de yo ğun laş mış tır (Hor taç su, 1998, s.22). Wil li am F. Whyte’nin (1955) kö şe ba şı gang ster le riy le il gi li araş tır ma sı, bu tür ça lış ma la rın önem li ör nek le rin den bi ri ola rak gös te ril mek te dir. Ay rı ca, Ho­mans (1950) bu ça lış ma lar dan bir ka çı nı, grup et ki le şim il ke le ri ni or ta ya çı kar mak için kul lan mış tır (Bur ke, 2006, s.365). An cak, kü çük grup ça lış ma la rı nın 1960’lı yıl lar dan son ra çok çe şit li grup la rı kap sa mı na al dı ğı, ol duk ça da ğıl dı ğı ve uy gu la­ma ya önem ve ril di ği gö rül mek te dir (Ka ğıt çı ba şı, 1992, s.202).

1970’li yıl lar da, ada let ku ra mı te me lin de hak sız lık tan ya rar ve za rar gö ren ki­şilerin ve grup la rın du rum la rı na yö ne lik araş tır ma lar ya pıl mış tır. Ay nı yıl lar da

İnsan ve Toplum6

gö rü len baş ka bir eği lim ise Hip pi Akı mı’n dan da kay nak la nan, top lu ya şam de­ne me le ri gi bi çe şit li grup uy gu la ma la rının po pü ler ha le gel me si ol muş tur (Hor­taç su, 1998, s.25).

1980’li yıl lar da kü çük grup lar üze rin de ya pı lan ça lış ma lar, iliş ki ağ la rı, grup­la ra ra sı iliş ki, ada let, ka rar al ma sü reç le ri, azın lık et ki si, li der lik, uyum, te ra pi, ik­ti dar ve sta tü gi bi ko nu lar la il gi len miş ve bu dö nem de, kü çük grup araş tır ma la rı psi ko lo ji, sos yo lo ji, ile ti şim gi bi di sip lin ler ara sın da yay gın lık gös ter miş tir (Bur ke, 2006, s.363).

Bu yıl lar da ya pı lan grup ça lış ma la rı ara sın da ‘azın lık et ki si’, önem li araş tır ma ko nu la rın dan bi ri ol muş tur. Fark lı dü şü nen azın lık la rın, gru bu na sıl ve ne de re­ce de et ki le diği üze rin de du rul muş, ay nı grup içe ri sin de azın lık ve ço ğun luk grup­la rı ara sın da ki et ki le şim ele alın mış tır (Hor taç su, 1998, s.26) Ay rı ca, bu yıl la rın önem li bir ge liş me si de “ki şi le rin kim lik ta nım la rı nın, üye si ol duk la rı grup lar ca önem li öl çü de be lir len di ği nin” ile ri sü rül me si dir (Tur ner ve ark., 1987 ak ta ran Hor taç su, 1998, s.26). Top lum sal grup la rın, ki şi nin kim li ği nin be lir len me sin de önem li bir ro le sa hip ol du ğu vur gu lan mış tır. Top lum sal kim lik kav ra mı na bağ lı ola rak da ha son ra ki yıl lar da, fark lı grup la rın üye le ri ni dış la ma, hor gör me gi bi ko nu lar, grup araş tır ma la rı nın ça lış ma ko nu la rı ara sın da yer al mış tır. Bu dö nem­de, sos yo log la rın ağır lık lı ola rak grup sü re ci ne yö ne lik ça lış ma lar gerçekleştirdiği ve bu ça lış ma la rın sta tü ve de ği şim gi bi be lir li sü reç ler üze rin de odak lan dığı gö­rül mek te dir (Bur ke, 2006, s.364).

Grup ça lış ma la rı nın ge li şim sü re ci in ce len di ğin de, bu ça lış ma la rın top lum sal so run ve olay lar ile ku ram sal ge liş me ler den et ki len di ği gö rül mek te dir. Grup ça lış­ma la rı nın il gi len di ği ko nu la rın, dö nem le re gö re de ği şen kül tü rel, po li tik ve eko­no mik ko şul lar la ya kın dan iliş ki li ol du ğu gö rül mek te dir.

TOP LUM SAL GRUP ÇE ŞİT LE Rİ

Bi rin cil ve İkin cil Grup larBi rin cil grup (pri mary gro up) kav ra mı nı ilk kez, Ame ri ka lı sos yo log Char les Hor­ton Coo ley, So ci al Or ga ni za ti on (Top lum sal Ör güt len me, 1909) ad lı ki ta bın da kul lan mış tır. Coo ley, bi rin cil grup kav ra mı ile ya kın, yüz yü ze iliş ki ler ku ru lan ve da ya nış ma nın hâ kim ol du ğu grup la rı ta nım la mak ta dır. Bu grup lar, bi re yin top­lum sal do ğa sı nın ve ide al le ri nin olu şu mun da te mel dir. Ya kın iliş ki ler so nu cun da, bi rey sel lik ler bel li bir or tak bü tün için de kay naş mak ta dır ve bu bü tün lük, en ba sit şe kil de “biz” ola rak ta nım lan mak ta dır (Coo ley, 1962, s.113­114). Bu ya kın iliş ki­le rin ve da ya nış ma nın var ol du ğu, grup lar ara sın da en önem li le ri ai le, ar ka daş lar, komşulan ve akrabalar ile ço cuk la rın oyun grup la rı dır.

İn san lar, bi rin cil grup içe ri sin de top lum sal ya şa mı öğ ren mek te dir. Coo ley, bi rin cil grup la rı, in san nes li nin ba kıl dı ğı, ko run du ğu ve bu na bağ lı ola rak grup üye le ri ara sın da gü ven ve ri ci iliş ki le rin ku rul du ğu yer ler, ola rak ta nım la mak ta dır (Öz kalp, 1998, s. 257). Ki şi nin en er ken de ne yim le ri nin oluş tu ğu bi rin cil grup, ai le dir. Ai le, bi re yin ha ya tın da uzun sü re et ki li olan bir top lum sal laş ma gru bu dur. Bi re yin top lum sal ben li ği nin olu şu mu, bü yük öl çü de ai le siy le te mas ve ile ti şi mi so nu cun da ger çek leş mek te dir (Fich ter, 2006, s.71). Bi re yin iliş ki de bu lun du ğu ar­ka daş ve ben ze ri grup lar da ya kın iliş ki ler ku rul du ğu için, bi rin cil grup lar ara sın­da yer al mak ta dır.

Birincil grup, samimi, yüz yüze ilişkilerin ve dayanışmanın olduğu aile, arkadaş ve benzeri gruplar gibi belirli davranış normlarına ve ortak toplumsal değerlere bağlı gruplar olarak tanımlanmaktadır.

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 7

Üye sa yı sı az olan bi rin cil grup lar, res mi ol ma yan, uzun sü re li ve ya kın iliş­ki ler için de ki in san la rın, dü zen li et ki le şi min den oluş mak ta dır. İn san la rın bağ lı­lık la rı nın yük sek ol du ğu bi rin cil grup lar, bi re yin ve top lu mun bi çim len me sin de en önem li un sur ola rak gö rül mek te dir ler (Boz kurt, 2005, s.154). Bu nun la bir lik te Coo ley, top lu mu, kü çük grup la rın bir bir le ri ne ke net le ne rek oluş tur duk la rı bir ağ ola rak ifa de et mek te dir (Bil ton, vd., 2008, s.500).

Coo ley, hiç bir za man ‘ikin cil grup’ sö zü nü kul lan ma mak la bir lik te, bi rin cil grup la rın kar şıt özel lik le ri ni ta şı yan grup lar için ‘ikin cil grup” kav ra mı nın kul la­nıl dı ğı gö rül mek te dir (Öz kalp, 1998, s. 258).

İkin cil grup lar, bi rey le rin gö nül lü ve bel li bir ama ca yö ne lik ola rak, ge nel lik le bir an laş ma ara cı lı ğıy la ka tıl dı ğı gruplardır. İkin cil grup iliş ki le ri, ya sa ve ku ral lar­la ,res mi söz leş me ler le dü zen len miş dir (Fich ter, 2006, s.72). Bi rin cil grup lar da ki ya kın ve gay ri res mi iliş ki le rin ye ri ni, ikin cil grup lar da res mi iliş ki ler al mak ta dır.

İkin cil grup lar da, üye ler ara sın da kar şı lık lı yü küm lü lük ler ve hak lar, ya zı lı ya­sa larla, yö net me lik lerle ve ku ral lar la be lir len miş tir (Öz kalp, 1998, s. 258). İkin cil grup üye le ri nin, ön ce lik li ola rak, so rum lu ol duk la rı gö rev le ri ye ri ne ge tir me le ri bek len mek te dir. Res mi ör güt ler ola rak der nek ler, şir ket ler, si ya si par ti ler, ban ka­lar ve sen di ka lar, ikin cil grup la ra ör nek gös te ri le bi lir.

İkin cil grup lar da, bel li bir ama cı ger çek leş tir mek üze re bir ara ya ge len bi rey ler ara sın da ki iliş ki ler de et ki le şim sı nır lı dır ve ku ral lar bü yük önem ta şı mak ta dır. İn­san iliş ki le ri nin, be lir li rol le re gö re şe kil len di ği ikin cil grup lar da top lum sal kon­trol, ras yo nel ve hu ku ki bir dü zen de ger çek leş mek te dir (Boz kurt, 2005, s.155).

Ki şi ler, ay nı za man da, hem bi rin cil grup la rın hem de ikin cil grup la rın üye si ol abilmektedir. Ör ne ğin, ki şi nin ai le si bi rin cil gru bu nu ifa de eder ken; üye si ol du­ğu iş ye rin de ça lı şan lar, ikin cil gru bu nu oluş tu rur lar. Fich ter (2006, s.72), bi rin cil ve ikin cil grup sı nır la rı nı be lir le me nin pek ko lay ol ma dı ğı nı ifa de et mek te dir. Bi­rin cil grup lar da ğıl dık ça ikin cil grup ol mak ta ikin cil grup lar ise yüz yü ze ve ya kın iliş ki ler ge liş ti ril di ğin de bi rin cil grup lar ha li ne ge le bil mek te dir.

İç ve Dış Grup larİç grup (in gro up) ve dış grup (out gro up) kav ram la rı, Ame ri kan sos yo log Wil li­am Gra ham Sum ner (1840­1910) ta ra fın dan or ta ya atıl mış tır. Sum ner, in san la rın ken di grup la rı ola rak ta nım la dı ğı iç grup lar ile re ka bet ha lin de ol du ğu ya da kar­şıt grup lar, ola rak ta nım la dı ğı dış grup lar ara sın da ki ay rım üze rin de dur muş tur. Bunun la bir lik te, iç grup ve dış grup kav ram la rı nın, et no sen trizm ile ya kın dan iliş ki li ol du ğu nu be lirt miş tir.

Sum ner, Folk ways (1906) ad lı ese rin de her in san gru bu nun, ken di ne uy gun bul du ğu ge le nek, gö re nek ve ku rum lar çer çe ve sin de, ah la ki bir ko nu ma sa hip ol­du ğu nu ile ri sür müş tür (Mars hall, 1999, s.705). Sum ner’a gö re, in san grup la rı or­tak kül tür le ri nin bir par ça sı ola rak grup alış kan lık la rı na, ge le nek le re, gö re nek le re ve ya şam bi çim le ri ne sa hip tir. Grup üye le ri nin pay laş tı ğı bu un sur lar, top lum sal grup içe ri sin de dö ne min ko şul la rı na gö re, do ğal bir biçimde ge liş mek te dir.

Sum ner’ın be lirt ti ği şe kil de, or tak de ğer ler ve ya şam bi çi mi ile be lir li bir ko­nu ma sa hip olan iç grup lar da, “biz” duy gu su hâ kim ol mak ta dır. Bi rey ler, üye si ol duk la rı, ken di le ri ni ait his set tik le ri iç grup la ra bağ lı lık du yar lar. Et no sen trik ba­kış açı sı te me lin de, ken di le ri ne ra kip ya da kar şıt ola rak gör dük le ri dış grup lar ise “on lar” ola rak ifa de edil mek te dir. Ör ne ğin, fut bol ta kım la rı ara sın da ki ça tış ma lar, iç grup ve dış grup ay rı mı nı gös ter mek te dir. Bi rey, ken di ni fut bol ta kı mı ile öz­deş leş ti re rek ra kip ta kı ma düş man ca duy gu lar bes le ye bil mek te dir. Özel lik le ırk,

İkincil grup, bireyin gönüllü ve belli bir amaca yönelik olarak katıldığı, ilişkilerin yasalar, kurallar ve resmi anlaşmalarla düzenlendiği gruplardır.

İç grup, insanların ortak değerleri ve yaşam biçimini paylaştığı, kendilerini ait hissettikleri ve bağlılık duyduğu grubu ifade etmektedir. Dış grup ise bireylerin kendi gruplarıyla rekabet halinde olan ya da karşıt olarak gördükleri gruplardır.

İnsan ve Toplum8

et ni si te ve din açı sın dan fark lı lık ta şı yan grup lar ara sın da iç grup/biz ve dış grup/on lar ay rı mı be lir gin bir şe kil de gö rül mek te dir.

Sum ner’ın ça lış ma la rı han gi yak la şım dan ve teo ris yen den et ki len miş tir?

Fich ter’a (2006, s.72) gö re, ki şi nin bi rin cil gru bu, kav ra mın en ge nel ta nı mıy la, iç grup ola rak ad lan dı rı la bi lir. İç grup ta ki şi, bir gru ba ait ol ma ve bir ara da ol ma bi lin ci edinmekte ve di ğer le ri ni, dış grup ola rak gör me ye baş la mak ta dır. Fa kat iç grup ve dış grup ara sın da ki bu fark lı lık, bi rin cil grup ve ikin cil grup ara sın da ki fark lı lık la ay nı şe kil de an la şıl ma ma lı dır. Be lir li bir ko num da ki bi rey açı sın dan, çe şit li dış grup lar, özel lik le ri ne bağ lı ola rak bi rin cil ya da ikin cil grup ola rak gö rü­le bi lir ler. Dış grup lar ise “grup dı şın da ki ki şi le rin grup için de ki ler le her han gi bir top lum sal iliş ki kur ma dı ğı grup lar dır”, baş ka bir de yiş le, bi zim ta ma mıy la ya ban­cı sı ol du ğu muz grup la rı ifa de et mek te dir (Fich ter, 2006, s.72).

Re fe rans Grup la rıRe fe rans gru bu, bi re yin dav ra nış la rı nı ve ken di du ru mu nu de ğer len dir mek için, kar şı laş tır ma yap tı ğı grup lar dır. Re fe rans gru bu (re fe ren ce gro up) kav ra mı ilk kez Her bert Hyman ta ra fın dan or ta ya atıl mış tır. Hyman, Arc hi ves of Psycho logy (Psi­ko lo ji nin Ar şi vi, 1942) ad lı ki ta bın da, re fe rans gru bu kav ra mıy la, bir bi re yin ken­di du ru mu nu ya da dav ra nış la rı nı ona ba ka rak de ğer len dir di ği, kı yas la dı ğı gru bu ifa de et mek te dir (Mars hall, 1999, s.616). Bu an lam da Hyman, in san la rın ger çek­ten üyesi ol duk la rı, bir grup ile ken di le ri ni kı yas la ma için bir kar şı laş tır ma öl çe­ği ola rak baş vur duk la rı re fe rans gru bu ara sın da ki ay rım üze rin de dur mak ta dır (Mars hall, 1999, s.616).

Ki şi ler, ge nel lik le, ken di var lık la rı üze rin de ki ka nı la rı nı, te mel re fe rans grup la­rıy la öz deş leş tik le ri öl çü de ve yön de, bu grup la rın özel lik le ri ne bağ lı ola rak oluş­tur mak ta dır lar (To lan, 1983, s.421). Bi rey, için de bu lun du ğu du ru mu, da ha ön ce ya şa dık la rı top lu mun stan dart la rı na gö re, ör nek al dı ğı ya da ait ol mak is te di ği bir gru bun özel lik le ri ne gö re de ğer len di rip kı yas la ya bi lir (Öz kalp, 1998, s. 261). Bu an lam da re fe rans grup la rı, bi re yin ya şa mı bo yun ca, top lum için de ki ko nu mu na bağ lı ola rak de ği şe bil mek te dir.

Ba zı grup ça lış ma la rın da re fe rans grup la rı, bi re yin de ğer, tu tum ve dav ra nış­la rı nın de ği şi mi nin açık lan ma sın da kul la nıl mış ve önem li kat kı lar sağ la mış tır. Tho mas ve Zna ni ec ki’nin, 1920’ler de Po lon ya’dan Ame ri ka’ya göç eden grup­lar la yü rüt tük le ri araş tır ma lar, bu ça lış ma la ra ör nek ola rak gös te ri le bi lir. Grup ça lış ma la rı nın, top lum sal so run la rın çö zül me sin de bir araç ol du ğu bu yıl lar da, Tho mas ve Zna ni ec ki’nin yap tık la rı araş tır ma la rın so nu cu, re fe rans grup la rı nın bi rey le rin ken di du rum la rı nı de ğer len dir me le ri açı sın dan, ne ka dar önem li ol du­ğu nu gös ter miş tir (Hor taç su, 1998, s.17­18).

Bir di ğer grup ça lış ma sın da The odo re New comb, re fe rans grup la rı nı, öğ ren­ci le rin de ği şen de ğerlerinin ve tu tum la rı nın açık lan ma sı na ya rar sağ la ya cak bir şe kil de kul lan mış tır. New comb, Per so na lity and So ci al Chan ge (Ki şi lik ve Top­lum sal De ğiş me, 1943) ad lı ki ta bın da, li be ral bir kız üni ver si te si olan Ben ning­ton’da ki öğ ren ci ler le yap tı ğı araş tır ma yı an lat mak ta dır (Mars hall, 1999, s.616). Bu araş tır ma nın so nu cun da, si ya sal açı dan mu ha fa za kâr geç miş le re sa hip ka dın la rın pek ço ğu nun, üni ver si tey le da ha faz la, ai le le ri ve mem le ket le rin de ki ce ma at ler le da ha az öz deş leş me ye baş la dık ça, üni ver si te de ki ka ri yer le ri sü re sin ce yo ğun lu ğu gi de rek ar tan li be ral tu tum lar ser gi le dik le ri gö rül müş tür. Bu ça lış ma da üni ver si te, olum lu (po zi tif) bir re fe rans gru bu ola rak ele alı nır ken ebe veyn ler, is yan kâr ço­

2

Referans grubu, bireyin kendi durumunu ve davranışlarını değerlendirmek için karşılaştırma yaptığı grubu ifade etmektedir

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 9

cuk la rın dan do la yı olum suz (ne ga tif) bir re fe rans gru bu ola rak de ğer len di ril mek­te dir (Mars hall, 1999, s.616).

Re fe rans grup la rı, araş tır ma lar da bi re yin de ği şen de ğerlerinin, tu tumlarının ve dav ra nış la rı nın açık lan ma sı na yap tı ğı kat kı nın ya nı sı ra, ba zı so run la ra yol aç ma sı ne de niy le eleş ti ril mek te dir. Bu so run lar dan bi ri, bi re yin han gi gru bu, ne za man se çe ce ği nin bi li ne me me si ve bu se çim de, han gi öl çüt le ri kul lan dı ğı nın be­lir le ne me me sin den kay nak lan mak ta dır (Mars hall, 1999, s.617). Bi rey, ken di için­de bu lun du ğu du ru ma bağ lı ola rak çe şit li çı kar la rı na gö re ve fark lı za man lar da, fark lı re fe rans grup la rı nı kul lan mak ta dır. Bu na da ya lı ola rak or ta ya çı kan bir di­ğer so run, re fe rans grup la rı nın özel ya da ge nel ol ma sıy la il gi li dir (Mars hall, 1999, s.617). Re fe rans gru bu kav ra mı nın, ke sin lik ve doğ ru luk açı sın dan bir çok ye ter­siz li ğe sa hip ol ma sı na rağ men, bi rey le rin top lum sal dav ra nış la rı nın açık lan ma­sın da ya rar lı bilgiler sun du ğu ka bul edil mek te ve ça lış ma lar da yay gın bir bi çim de kul la nıl ma ya de vam edil di ği be lir til mek te dir.

İn ter net Top lu luk la rı Sa nal Ce ma at ler1990’lı yıl lar dan iti ba ren, iletişim tek no lo ji lerinin hız lı ge li şi miy le in ter net top­lu luk la rı ya da sa nal ce ma at ler kav ra mı or ta ya çık mış ve top lum sal grup ça lış­ma la rın da da tar tı şıl ma ya baş lan mış tır. Ho ward Rhe in gold, 1993 yı lın da yaz dı ğı “Vir tu al Com mu nity” (Sa nal Ce ma at ler) ad lı ki ta bın da, in ter net ağ la rı na bağlı bil gi­sa ya ra da ya lı ile ti şi min, in san la rın top lum sal ya şa mın da sa nal ce ma at ola rak ad­lan dı rı lan, ye ni bir olu şu mu baş lat tı ğı nı ile ri sür mek te dir.

Ce ma at kav ra mı ve onun özel lik le ri üze rin de ça lı şan ilk isim ler den bi ri Fer­di nand Tön ni es’tir. En düs tri leş me sü re ciy le de ği şen top lum sal iliş ki le ri ele al dı ğı Ge me ins chaft (top lu luk/ce ma at) kav ra mıy la, mo dern en düs tri top lum la rı ön ce­sin de gö rü len ki şi sel, ya kın ve sa mi mi iliş ki le ri ta nım ladığı Ges sells chaft (top lum) kav ra mıy la, mo dern en düs tri yel top lum lar da ki res mi, ge çi ci, ras yo nel li ğe ve ki şi­sel çı kar la ra da ya nan iliş ki le ri ifa de et mek te dir. (Tön ni es’in Ge me ins chaft ve Ges­sells chaft kav ram la rı, ‘Top lum sal Grup la ra Yö ne lik Ku ram lar’ bö lü mün de kap­sam lı bir şe kil de açık lan mak ta dır.)

Rhe in gold, sa nal ce ma at ler de in san la rın, sı ra dan bir ce ma at te ki in san la rın sa­hip ol du ğu bir çok özel li ği ol du ğu nu, an cak yüz yü ze ile ti şim kur ma dık la rı nı be­lirt mek te dir. Bu na kar şın, sa nal ce ma at ler de, in san la rın bir di ğer ki şiy le ile ti şim kur ma la rı için, za man ya da me kân sı nır la ma sı nın ol ma dı ğı nı vur gu la mak ta dır (Ma son, 2000).

Ol den burg, in san la rın ya şa mları bo yun ca ha re ket et tik le ri üç yer bu lun du ğu­nu, bi rin ci si nin ya şa dık la rı yer, ikin ci si nin ça lış tık la rı yer ve üçün cü sünün ise ne şe len mek için top lan dık la rı yer olduğunu belirtmektedir. İfa de edi len üçün cü yer, Ol den burg’a gö re, ce ma at le rin in şa edil di ği ve sü rek li li ği nin sağ lan dı ğı yer ler­dir (Rhe in gold, 1993, s.9). Bu an lam da Rhe in gold, sa nal ce ma at le ri de ay nı yer de gör mek te dir. Ço cuk ba kı mın dan tıb bi bil gi le re ka dar, ge ve ze lik et mek ten, fel se fi ve ya po li tik ko nu lar da tar tış ma ya ka dar ge niş bir ko nu yel pa ze sin de in san lar la gö rü şü le bi len sa nal ce ma at le ri Rhe in gold, ar ka daş lar la bu lu şu lan ma hal le ler de ki ka fe le re ben zet mek te dir (Ma son, 2000).

Ol den burg’a gö re, gü nü müz de alış­ve riş mer kez le riyle, fast fo od me kân la rıy la da ra lan ka mu sal alan lar ve ko ru nak lı yer le şim ler, bir ce maa tin üye lik ka za n dı ğı ve de ne yim le di ği, ta nı dık çev re, ar ka daş lar la gö rü şü len, ko nu şu lan ka fe ler, ber ber ler, bar lar gi bi yer le re olan ih ti ya cı kar şı la ma mak ta dır (Rhe in gold, 1993, s.10). Bu ne­den le in san la rın, ya kın top lum sal bağ la rı nın terk edil di ği mo dern top lum lar da, ih­

İnternet toplulukları/sanal cemaatler, insanların internet ağlarına bağlanarak bilgisayar aracılı iletişimle meydana getirdikleri bir oluşumdur.

İnsan ve Toplum10

ti yaç du yu lan bu ala nı ye ni den ya rat ma ve ye ni den in şa et me ama cıy la, in ter nette çev ri mi çi ce ma at le re yö nel dik le ri ni vur gu la mak ta dır (Ma son, 2000).

İn ter net top lu luk la rı ya da sa nal ce ma at ler, top lum sal bir grup ola rak ka bul edi le­bi lir mi? Ne den?

Azın lık Grup la rıAzın lık gru bu (mi no rity gro up) kav ra mı, 1930’lu yıl lar dan iti ba ren “ırk sal, et nik, bi­yo lo jik ya da di ğer özel lik ler te me lin de, bas kı ya uğ ra mış ve ya dam ga lan mış top­lum sal grup lar”ı ifa de et mek ama cıy la kul la nıl mak ta dır (Mars hall, 1999, s.53).

Azın lık grup la rı kav ra mı, sos yo lo ji de yay gın ola rak kul la nıl mak ta ve sa yı sal bir ay rım dan da ha faz la sı nı ifa de et ti ği be lir til mek te dir. Sos yo lo jik ola rak, azın lık gru bu nun üye le ri, bir grup da ya nış ma sı na ve bir bir le ri ne ait ol ma duy gu su na sa­hip ol mak la bir lik te, nü fu sun ço ğun lu ğu na gö re de za van taj lı dır lar. Ön yar gı ve ay­rım cı lık la kar şı laş mak ta dırlar ve bu de ne yim, azın lık grup la rın da, üye ler ara sın­da ki or tak bağ lı lık ve çı kar duy gu la rı nı güç len dir mek te dir (Gid dens, 2000, s.225).

L. Wirth, azın lık gru bu nu, “fi zik sel ya da kül tü rel özel lik le rin den do la yı fark lı ve eşit siz mu ame le ye ma ruz kal dık la rı top lu mun için de, di ğer le rin den ay rı tu tu­lan ve bu yüz den ken di le ri ni ko lek tif ay rı mın nes ne le ri ola rak gö ren in san lar gru­bu” bi çi min de ta nım la mak ta dır (Mars hall, 1999, s.53). Bu an lam da, ta nım la nan özel lik le re sa hip bir azın lık gru bu, as lın da bir top lum da sa yı sal ço ğun lu ğu oluş tu­ra bil mek te dir. Gü ney Af ri ka’da ki si yah lar, bu du ru ma ör nek gös te ri le bi lir (Mars­hall, 1999, s.53). Bu na bağ lı ola rak, ger çek an lam da sa yı sal bir azın lık olan grup lar ile ik ti da rı el de et me ama cı ta şı yan mar ji nal ko num da ki grup lar ara sın da ki ay rım önem li ol mak ta dır. Di ğer bir açı dan, güç lü bir azın lık gru bu, sa hip ol du ğu gü ce ve as ke ri ağır lı ğı na da ya na rak top lu mu kon trol ede bil mek te ve yö ne te bil mek te dir (Fich ter, 2006, s.51). Bu an lam da, sa yı sal ola rak üst sı nı fın her yer de azın lık gru bu ol du ğu vur gu lan mak ta dır.

Gid dens (2000, s.225), azın lık grup la rı nın üye le ri nin ken di le ri ni sık ça, ço ğun­luk tan ay rı in san lar ola rak gör dük le ri ni ve azın lık grup la rı nın ge nel lik le, fi zik sel ve top lum sal ola rak top lu mun ge ne lin den ya lı tıl mış ol duk la rı nı be lirt mek te dir. Bu grup lar, be lir li böl ge ler de, kent ler de ya da semt ler de yo ğun laş mak ta dır. Ço­ğun lu ğa dâ hil olan lar la azın lık gru bu nun üye le ri ara sın da ya da de ği şik azın lık grup la rı ara sın da ev li lik ler, ol duk ça az gö rül mek te dir. Ba zı du rum lar da, azın lık lar için de, ken di kül tü rel kim lik le ri ni can lı tut mak ama cıy la grup içi ev li lik (en do ga­mi) özen di ril mek te dir (Gid dens, 2000, s.226)

Azın lık grup la rı nın bir ço ğu, hem et nik hem de fi zik sel ola rak nü fu sun ge ri ka la nın dan ay rıl mak ta dır. Ör ne ğin bu du rum, İn gil te re’de ki Ba tı Hint ve As ya kö­ken li ler için, ay rı ca ABD’de ki Af ri ka lı Ame ri ka lı lar, Çin li ler ya da öte ki grup lar için ge çer li dir. Et nik grup lar da gö rü len ge ri lim ler ara sın da, ır ka da ya nan özel li­kler yay gın dır (Gid dens, 2000, s.226). Irk dü şün ce si, bu tür ge ri lim ve ça tış ma lar üze rin de çok faz la et ki li ol mak ta dır.

De ri ren gi gi bi fi zik sel fark lı lık lar, yay gın an lam da ırk fark lı lık la rı ola rak ad­lan dı rıl mak ta dır. ‘Irk’ kav ra mı, de ri ren gi ni te mel ala rak bi yo lo jik fark lı lık la rı ön pla na çı ka rır ken; et ni si te, üye le ri nin or tak kül tü rel ge le nek le ri pay laş tı ğı bel li bir gru ba ait ol ma duy gu su nu ifa de et mek te dir. Et nik fark lı lık la rın, fi zik sel ve pay­la şıl mış ge le nek ler te me lin de ele alı nan ya şan tı larından ve ya şam bi çim le rin den da ha çok kül tü rel ol du ğu var sa yıl mak ta dır (Bil ton, vd., 2008, s.162).

3

Azınlık grupları, fiziksel, kültürel veya diğer özelliklerinden dolayı baskıya uğrayan, farklı ve eşitsiz davranışlara maruz kalan toplumsal gruplardır.

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 11

Be lir li bir in san top lu lu ğu nu öte ki ler den ayı ran kül tü rel pra tik lere ve ba kış açı­la rı na sa hip ola rak ta nım la nan et nik grup la rın üye le ri, ken di le ri ni top lum da ki öte ki grup lar dan kül tü rel ba kım dan ay rı gör mek tedir. Bu na kar şı lık, top lu mun di ğer üye le ri nin on la ra ba kı şı ay nı ol mak ta dır (Gid dens, 2000, s.224). Dil, ta rih, ger çek ya da düş sel ata lar, din ve gi yim, ta kı fark lı lık la rı, et nik grup la rın bir bir­le rin den ayırt edil me si ni sağ la yan fark lı özel lik ler ara sın da en yay gın olan la rı dır (Gid dens, 2000, s.224).

Po li ti ka İn ce le me le ri Ens ti tü sü’nün (Po licy Stu di es Ins ti tu te, 1997 ak ta ran Bil­ton, vd., 2008, s.167) yap tı ğı bü yük bir araş tır ma da ula şı lan so nuç lar dan ba zı la rı şun lar dır: Tüm mes lek le rin en te pe sin de ki %10’un için de, bü tün et nik azın lık la­rın çok dü şük bir oran da tem sil edil diği gö rül mek te dir. Irk sal ön yar gı, ay rım cı lık ve ta ciz, bü tün azın lık grup la rı nı et ki le mek te dir.

Azın lık araş tır ma la rı son za man lar da sap kın lık, dış la ma, eti ket le me, dam ga­la ma, ırk çı lık, oto ri ter ki şi lik, ho mo fo bi ve cin si yet çi lik araş tır ma la rıy la bir lik te anıl mak ta dır (Mars hall, 1999, s.53).

So nuç ola rak, in san lar ya şam la rı bo yun ca fark lı grup la rın üye si ol mak la bir­lik te, ye ni grup la ra ka tıl mak ta ve top lum sal laş ma sü re ci, grup için de ki ya şam de ne yim le ri nin et ki siy le şe kil len mek te dir. Ön ce lik le, bi re yin ai le si ve ya kın çev­re sin de ki ki şi ler, onun duy gu sal ve zi hin sel ge li şi mi nin oluş ma sın da önem li grup­lar dır. Bi re yin ge li şi mi iler le dik çe, et ki le şim de bu lun du ğu ve üye si ol du ğu grup la­rın sa yı ve çe şit le ri de art mak ta dır. Bu ne den le in san lar, bir bi rin den fark lı bir kaç gru bun üye si ola bi lir ler. Ör ne ğin bir ai le nin üye si, ay nı za man da bir der ne ğin ya da bir mes lek gru bu nun üye si ola bi lir. “Ay rı ca, bi re yin üye si ol du ğu grup la rın her bi riy le ay nı öl çü de öz deş leş me si de bek le ne mez. Bi re yin en faz la öz deş leş ti ği grup lar, ge nel lik le ai di yet ve re fe rans grup la rı ola rak ad lan dı rıl mak ta dır” (To lan, 1983, s.421­422).

TOP LUM SAL GRUP YA PI SI NIN GE NEL Nİ TE LİK LE Rİ

Grup Üye li ğiBi re yin bir gru ba üye ol ma sı, “gru bun ve bi re yin ni te lik le ri ne gö re, do ğum, baş­vur ma, da vet edil me ve ya kar şı lık lı an laş ma yol la rıy la” ger çek leş mek te dir (To­lan, 1983, s.421). Bi rey, do ğum yo luy la bir ai le nin ya da bir ulu sun üye li ği ni ka­zan mak ta dır. Bu nun ya nı sı ra bir oku la, iş ye ri ne ve ya der ne ğe üye ol mak için baş vu ru da bu lun ma sı ya da da vet edil me si ge rek mek te dir. Ba zı du rum lar da ise top lum sal bir gru ba ka tıl ma, üye lik öne ri si nin han gi ta raftan gel di ği açık ola rak gö rül me den, ma hal le dü ze yin de olu şan grup lar gi bi, ken di li ğin den ger çek le şe bil­mek te dir (To lan, 1983, s.421).

Bi re yin, hem res mi baş vu ru ya da da vet yo luy la üye ol du ğu for mel grup lar da hem de ya zı lı ve res mi bel ge ler le sı nır lan dı rıl ma yan, bel li bir for ma li te ye bağ lı ol­ma dan gir di ği en for mel grup lar da, grup her za man bi re yin tu tum ve dav ra nış la rı üze rin de kon trol edi ci bir et ki ye sa hip ol mak ta dır. Grup, ge nel tu tu ma uy ma yan ki şi ler üze rin de do lay lı ya da do lay sız bir şe kil de bas kı ku ra bi lir (To lan, 1983, s.422). Bu bağ lam da ki şi, ba zı du rum lar da gru bu ta ra fın dan yal nız bı ra kı la bil mek te, ba zı du rum lar da ise do lay sız bir yol la grup tan ay rıl ma ya zor la na bi lmektedir.

Grup normları, grup üyelerince kabul edilen ve uyulması gereken tutum ve davranış kalıplarını, yazılı veya yazılı olmayan bir şekilde ifade eden kurallardır.

İnsan ve Toplum12

Grup Norm la rı ve Grup Normlarına Uy ma Norm lar, ge nel an lam da, grup lar da ge çer li olan ku ral lar ola rak ta nım lan mak ta dır (Hor taç su, 1998, s.91). Da ha açık bir ifa dey le grup norm la rı, ya zı lı ya da ya zı lı ol ma yan bir bi çim de grup üye le ri nin yap ma sı ve yap ma ma sı ge re ken dav ra nış la rı be lirt mek te dir. De ğer ler ise bu dav ra nış la ra yol gös te ren il ke ler ola rak ta nım lan­mak ta dır.

Norm lar, grup üye le ri ta ra fın dan bi linç li bir şe kil de oluş tu ru la bi le ce ği gi bi, et­ki le şim ara cı lı ğıy la ken di lik le rin den de olu şa bil mek te dir. Norm lar, ge nel an lam da grup içi bir li ğin sağ lan ma sı, ça tış ma la rın azal ma sı ve gru bun kim li ği nin be lir len­me si gi bi amaç la ra hiz met et mek te dir (Hor taç su, 1998, s.91­92).

Norm la rın çe şit li dav ra nış, tu tum ya da eği lim bo yut la rıy la iliş ki li ola rak olu­şa bi le cek le ri be lir til mek te dir (Jack son, 1965 ak ta ran Hor taç su, 1998, s.92). Bu an­lam da norm lar, grup içi ko nuş ma sık lı ğı, se çi len ke li me ler, gi yim tar zı, otur ma bi­çi mi, bel li ko nu lar da ki tu tum, bel li ko nu lar hak kın da ko nuş ma ya da ko nuş ma ma gi bi çe şit li ko nu la rı kap sa mak ta dır (Hor taç su, 1998, s.92).

Grup, her üye nin gru bun norm la rı nı ya ni, de ğer, dü şün ce, tu tum ve dav ra nış ka lıp la rı nı baş tan ka bul et miş ve be nim se miş ol du ğu nu var sa yar. Bu bağ lam da, ki şi nin ba zen grup des te ğin den ya rar lan mak ama cıy la tu tum ve dav ra nı şı nı bi­linç li ola rak grup norm la rı na uy gun bir ha le ge tir di ği, ba zen de bi linç siz ola rak bek le nen dav ra nış bi çim le ri ne uy du ğu gö rül mek te dir (To lan, 1983, s.422).

Grup araş tır ma la rın da uy ma (con for mity), ge nel lik le bi re yin ken di dü şün ce ve dav ra nış la rı nı, be lir li ne den le re da ya na rak de ğiş tir me si ve ken di sin den fark lı gör­dü ğü grup norm la rı yö nün de dü şün me si ya da dav ran ma sı ola rak ta nım lan mak­ta dır (Hor taç su, 1998, s.110). Uy ma kav ra mı, ‘ka bul’ ve ‘ita at’ kav ram la rıy la ya­kın dan iliş ki li dir. ‘Ka bul’, sos yal psi ko lo ji ala nın da “bir ki şi nin zo run lu ol ma dı ğı bir du rum da baş ka la rı nın is te ği ni ye ri ne ge tir me si”; ‘ita at’ ise ki şi nin ken di sin den da ha güç lü ya da “et ki li bi ri si nin em ri ni ye ri ne ge tir me si” ola rak ta nım lan mak ta­dır (Hor taç su, 1998, s.109­110).

Eğer grup, uzun bir sü re dir var lı ğı nı de vam et ti ri yor sa, ol duk ça be lir gin dav ra­nış norm la rı ve rol ler or ta ya çık mış tır. Grup üye le rin den bek le nen, bu normların ve rol le rin be nim sen me si dir. Bun la ra uy ma yan üye ler, grup için de ge ri li me yol açar ve gru bun bü tün lü ğü nü ze de le miş olur lar (To lan, 1983, s.423).

Li der likTop lum sal grup ça lış ma la rın da, grup bir lik te li ği ve iş ve ri mi ba kı mın dan, farklı li der lik tarz la rı in ce len miş ve araş tır ma nın so nuç la rı na gö re, üç li der lik tar zı ile ri sü rül müş tür (Hor taç su, 1998, s.152):

1. De mok ra tik li der: Ka rar la rın grup ka tı lı mıy la alın ma sı nı sağ la yan, grup içi et ki le şim ve iş bö lü mü nü öz gür bı ra kan, eleş ti ri le rin de ki şi sel ol ma yıp işe dö nük dav ra nan li der ti pi ola rak ta nım lan mak ta dır.

2. Oto ri ter li der: Ka rar la rı ken di si ve ren, iş bö lü mü nü ken di si be lir le yen ve eleş ti ri le rin de ki şi le ri he def alan bir li der ti pi dir.

3. İl gi siz (la is ser fai re) li der: Gru bu ta ma men öz gür bı ra kan, işe hiç ka rış ma yan ve işle il gi li çok az öne ri de bu lu nan bir li der ti pi ola rak ta nım lan mak ta dır.

Hor taç su’ya (1998, s.152) gö re bu araş tır ma, “de mok ra tik yö ne ti min, oto ri ter ve il gi siz (la is ser fai re) yö ne tim den da ha et kin ol du ğu nu gös ter mek gi bi ide olo jik bir amaç la” ya pıl mış tır Öz kalp (2005, s.103). Her ke sin gö rü şü ne baş vu ran ve fik­ri ni alan de mok ra tik li de rin, bu üç li der ti pi ara sın da en ba şa rı lı sı ol du ğu nu fa kat,

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 13

her du rum da ba şa rı lı ola ma ya ca ğı nı ifa de et mek te, ör ne ğin acil ka rar ve ril me si ge re ken du rum lar da oto ri ter li de rin da ha et kin ol du ğu nu be lirt mek te dir.

Top lum sal grup lar da li der ki şi li ği ve du rum ara sın da ki et ki le şi mi in ce le yen ça lış ma lar, de ği şik ki şi lik te ki li der le rin de ği şik du rum lar da ba şa rı lı ola bi le cek le­ri ni gös ter mek te dir (Fi eld ler, 1968, 1978 ak ta ran Hor taç su, 1998, s.154). Bu an­lam da, iyi bir grup li de rin de bu lun ma sı ge re ken ni te lik le rin gru bun amaç la rı na, de ğer le ri ne, kay nak la rı na ve çev re nin ko şul la rı na gö re de ği şik lik gös ter di ği be lir­til mek te dir (To lan, 1983, s.424).

To lan’a (1983, s.424) gö re bir grup li de ri nin, “gru bun amaç la rı nı ta nım la ma, söz cü lü ğü nü yap ma, grup içi ile ti şi mi sağ la ma ve dav ra nış la rı de net le me iş lev­le ri ni” yü rüt me si ve “ya ra tı cı, ör güt le yi ci, dü zen le yi ci bir ki şi li ğe” sa hip ol ma sı ge rek mek te dir. Bu na bağ lı ola rak ba şa rı lı bir li der, ken di gru bu nun ih ti yaç la rı nı be lir le ye rek or ta ya çı kan so run la ra çö züm yol la rı öne ren ki şi ola rak ta nım la na bi­lir (To lan, 1983, s.424).

TOP LUM SAL GRU BA YÖ NE LİK KU RAM LAR

Fer di nand Tön ni es Ge me ins chaft ve Ges sells chaft 19. yüz yıl da, Al man sos yo log Fer di nand Tön ni es, Ge me ins chaft und Ges sells chaft (Com mu nity and So ci ety, 1887) ad lı ki ta bın da, en düs tri leş me sü re ci ile bir lik­te top lum sal iliş ki le rin na sıl bir de ği şim ge çir di ği ni in cele miş ve fark lı la şan bu top lum sal iliş ki le ri ta nım la mak ama cıy la Ge me ins chaft (top lu luk/ce ma at) ve Ges­sells chaft (top lum) kav ram la rı nı ge liş tir miş tir.

Tön ni es bu ça lış ma sın da, es ki ge le nek sel ve ta rım sal üre ti me da ya lı ya şam bi­çi mi ile ye ni mo dern ve kent sel ya şam bi çi mi ni; ide al tip ler, fark lı ve bir bi ri ne kar şıt ola rak ta nım la nan top lum sal iliş ki ler ve ya şam bi çim le ri te me lin de kar şı laş­tır ma yı ve ara la rın da gö rü len fark lı lık la rı or ta ya koy ma yı amaç la mış tır (Slat tery, 2010, s.59). Bu an lam da Tön ni es, ce ma at/top lu luk kav ra mı ve onun be lir li özel­lik le ri hak kın da ça lı şan ilk ler ara sın da yer al ma sı ne de niy le, ‘ce ma at (top lu luk) sos yo lo ji si’nin ku ru cu isim le rin den bi ri ola rak ka bul edil mek te dir. Ay nı za man da, gü nü müz “kent sos yo lo ji si nin ge li şi min de önem li bir ye re sa hip olan sos yo lo jik top lu luk araş tır ma la rı ge le ne ği ni” baş lat tı ğı be lir til mek te dir (Slat tery, 2010, s.16).

Tön ni es, ce ma at/top lu luk ve top lum kav ram la rı nı sos yo lo jik ana li zin bir par ça sı ola rak kul lan mış ve il kel ta rım cı ko mü nal top lum lar dan en düs tri yel top lum la ra ve ar dın dan, ce ma at/top lu luk iliş ki le ri nin (Ge me ins chaft) ye ni den or ta ya çı ka ca ğı ge­le cek te ki dü ze ne ka dar olan sü reç te, in sa nın top lum sal ev ri mi ni çö züm le ye cek bir te mel oluş tur ma yı amaç la mış tır (Slat tery, 2010, s.60).

Ma son’a (2000) gö re Ge me ins chaft (ce ma at/top lu luk) kav ra mı, duy gu sal bağ lar ve ta nı şıklık te me lin de olu şan ide al bir top lum sal ko lek tif­li ği tem sil et mek te dir. Ges sells chaft (top lum) kav ra mı ise Ge me ins chaft’ın kar şı tı nı oluş tur mak ta, ge le­ne ğe önem ver me yen, ras yo nel li ğe (akıl cı lı ğa) ve ki şi sel çı kar la ra da ya nan top­lum sal iliş ki ler an la mı na gel mek te dir.

Baş ka bir an la tım la, Ge me ins chaft kav ra mı, mo dern en düs tri top lum la rı ön­ce sin de gö rü len, bü yük öl çü de sü rek li lik ta şı yan, ki şi sel ve ya kın in san iliş ki le ri ni ifa de et mek te dir (Slat tery, 2010, s.59). Bu iliş ki ler içe ri sin de ki bi rey ler, ai le le rin de ya şa dık la rı na ben zer bir şe kil de, bir bir le ri ne sı kı bağ lar la bağ lan mış olan bir grup

İnsan ve Toplum14

için de yer al mak ta dır lar. Tön ni es, bu top lum sal bağ la rı ge le nek sel köy top lu luk­la rıy la iliş ki len dir mek te dir. Bu top lu luk lar da, her kes ken di ko nu mu nu bil mek­te, top lum sal ve coğ ra fi ha re ket li lik sı nır lı bir şe kil de ger çek leş mek te dir. Bu nun la bir lik te bü tün ya şam bi çi mi, ho mo jen bir kül tü re da yan mak ta ve iki te mel top­lum sal de ne tim bi ri mi olan ai le ve dini otorite ta ra fın dan des tek le nen, ke sin ola­rak be lir len miş de ğer ler ve ah lak ku ral la rı ta ra fın dan dü zen len mek te dir (Slat tery, 2010, s.59­60).

Ges sells chaft (top lum) kav ra mı ise mo dern en düs tri yel top lum lar da kent ya­şa mın da ku ru lan, ki şi sel ol ma yan, ya pay ve ge çi ci iliş ki le ri an lat mak ama cıy la kul la nıl mak ta dır. Ge li şen ti ca ret ve en düs tri, ki şi nin baş ka la rıy la kur du ğu iliş ki­ler de da ha he sap lı, da ha ras yo nel bir yak la şım içe ri sin de ve ken di çı kar la rı doğ­rul tu sun da dav ran ma sı nı ge rek tir mek te dir (Slat tery, 2010, s.60).

Kent leş me nin, top lum sal iliş ki le rin ya pı sı nı ve ni te lik le ri ni dö nüş tür dü ğü nü ile ri sü ren Tön ni es, ar ka daş lar ve kom şu lar ara sın da bir bir le ri ne ya kın ve bağ lı, ki şi sel ve is tik rar lı iliş ki ler ola rak ni te le nen, açık bir top lum sal ko num an la yı şı na sa hip ce ma at iliş ki le rin den, “ti kel bir çev re ve ama ca öz gü olan” ge çi ci ve araç sal iliş ki le re da ya lı top lum iliş ki le ri ne doğ ru bir de ği şim sü re ci nin ger çek leş ti ği ni or­ta ya koy muş tur (Bil ton,vd., 2008, s.37).

Tön ni es, bu de ği şim sü re cin de, top lum la rın gi de rek mo dern en düs tri yel ka­pi ta liz min, baş ka bir ifa dey le, salt eko no mik güç le rin ege men li ği ne gir di ği ni ve bu du rum da, en düs tri/mo dern ön ce sin de ki top lum sal olu şum la rın sa hip ol du ğu do ğal lı ğı kay bet ti ği ni vur gu la mak ta dır (Swin ge wo od, 1998, s.129).

Tön ni es’gö re, mo dern en düs tri yel top lum lar da duy gu sal ve ya kın iliş ki le re yer kal ma mak ta dır. İn san lar, gi de rek hız la nan ha ya tın akı şıy la bir lik te da ha ha re ket li, re ka bet çi ve bü yük öl çek li ha le ge len top lum da, eko no mik iler le me, yük sek ya şam stan dar dı ve sta tü ka zan mak ama cıy la mü ca de le ver mek te, bu na bağ lı ola rak bir­çok fark lı ya şam bi çi mi oluş mak ta dır (Slat tery, 2010, s.60). Tön ni es, en düs tri yel top lum lar da “ce ma at le rin or ta dan kay bo la ca ğı” gö rü şü nü sa vu na rak, top lum sal iliş ki le rin bu dö nü şü mü nü ka ram sar bir şe kil de de ğer len dir mek te ve en düs tri leş­me nin, uy gar lı ğın te me li olan ce ma at top lu luk iliş ki le ri ni yık tı ğı nı be lirt mek te dir (Slat tery, 2010, s.60).

Tön ni es, kav ram la rı nın var olan top lum la ra gön der me yap ma ma sı ve bu kav­ram la rın nes nel ol gu la rı açık la ma ma sı ne de niy le eleş ti ril mek te ve bu kav ram la­rın, “ger çek du rum lar”dan, top lum sal et ki le şim ol gu la rın dan so yut la ma lar ortaya koyduğu ifa de edil mek te dir (Swin ge wo od, 1998, s.165). Bu eleş ti ri doğ rul tu sun da, Ge me ins chaft ve Ges sells chaft iliş ki le ri ne sa hip top lum la rın ide al tip ler ola rak, ta­rih sel ger çek li ğin sos yo lo jik çö züm le me si ba kı mın dan vaz ge çil mez bir önem ta şı­ma sı nın ya nı sı ra, bü tün top lum la rın hem Ge me ins chaft hem de Ges sells chaft’tan ge len ni te lik le re sa hip ol du ğu vur gu lan mak ta dır (Swin ge wo od, 1998, s.165).

Bu eleş ti ri le re kar şı lık ola rak Slat tery (2010, s.61), Tön ni es’in bu iki kav ra mı hiç bir za man be lir li bir ye re yer leş tir me yi de ne me di ği ni be lirt mek te dir. Tön ni es, ne ka dar ima et se de ke sin lik le, kır sal top lum la rın bir ce ma at/top lu luk duy gu su ya ra tır ken, kent sel top lum la rın bu duy gu yu yık tı ğı nı söy le me mek te, Ges sells chaft ve Ge me ins chaft’ın iki ide al tip ol du ğu nu ile ri sür mek te ve ay rı ca ger çek ya şam­da iki si nin bir ka rı şı mı nın bu lu na ca ğı nı be lirt mek te dir. Bu an lam da Tön ni es, en­düs tri leş me nin ce ma at/top lu luk ya şa mı nın çök me si ne ne den ol du ğu nu söy le me­mek le bir lik te, as lın da Ge me ins chaft’ın za yıf­la ma sı nın en düs tri yel ka pi ta liz min ge liş me si için ge rek li olan ko şul la rı sağ la dı ğı nı, ras yo na lizm, he sap çı alış kan lık lar ve söz leş me ye da ya lı iliş ki le ri ya rat tı ğı nı ile ri sür mek te dir (Slat tery, 2010, s.61).

Gemeinschaft kavramı, modern endüstri öncesi toplumlarda görülen insanlar arasında duygusal bağların kurulduğu, kişisel, yakın olan, süreklilik taşıyan ilişkilerin bulunduğu cemaat ya da topluluk anlamında kullanılmaktadır.

Gessellschaft kavramı, modern endüstriyel toplumlarda kurulan, rasyonel, araçsal ve geçici, bireyin çıkarlarına yönelik toplumsal ilişkiler anlamında kullanılmaktadır.

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 15

Tön ni es’in Com mu nity and So ci ety (Ce ma at/Top lu luk ve Top lum) ki ta bı 1900’lü yıl lar da Ame ri kan Chi ca go Oku lu’nda ki kent araş tır ma la rı nı bü yük öl çü de et ki le­miş ve R. Red fi eld ve L. Wirth gi bi önem li sos yal bi lim ci ler, kır sal ve kent sel sü rek­li lik ku ra mı nı ge liş tir miş ler dir (Slat tery, 2010, s.61).

Ge org Sim mel: Top lum sal Et ki le şimGeorg Sim mel’in ça lış ma la rı top lum sal ya pı, top lum sal fark lı laş ma, din, pa ra, sos­yo lo ji nin do ğa sı ve sos yal bi lim ler de yön tem gi bi çe şit li ko nu ve so run la rı kap sa­mak ta dır.

Sim mel’e gö re, grup lar ve top lum ların, bi rey le rin üs tün de ve on lar dan ba ğım­sız ola rak yer al ma sı dü şü nü le mez çün kü, sa de ce bi rey le rin or tak amaç lar doğ­rul tu sun da bir lik te ha re ket et me le ri, grup la rı ve top lum la rı oluş tur mak ta dır. Bu ne den le Sim mel, top lum sal et ki le şim ve iliş ki le re, gün de lik top lum sal ya şa mın ay rın tı la rı na ve bi rey le rin top lum sal fa ali yet le ri yo rum la ma bi çim le ri ne odak lan­mak ta dır (Slat tery, 2010, s.52).

Sim mel, top lu mu ken di üye le ri üze rin de hâ ki mi yet kur du ğu nes nel bir sis tem ola rak ta nım la yan po zi ti vist an la yı şı red det mek te top lu mu, bi rey ler ara sın da­ki kar ma ka rı şık iliş ki ler ve et ki le şim ler ağı ola rak ta nım la mak ta dır. Bu an lam­da top lum, et ki le şim yo luy la bir bir le ri ne bağ la nan bi rey ler den oluş mak ta ai le, din, eko no mik ku ru luş lar ve bü rok ra si gi bi ku rum lar da bu şe kil de ki et ki le şi min top lum sal içe ri ği nin bü rün dü ğü bi çim le ri oluş tur mak ta dır (Swin ge wo od, 1998, s.165­166).

Sim mel ay rı ca, top lum sal ya şa mın form la rı ve içe ri ği ara sın da bir ay rım ya par. Top lum sal et ki le şim form la rı, top lum sal ya şa mın dev let, sen di ka ya da ai le gi bi bir bir le rin den ol duk ça fark lı du rum lar da göz le ne bi len, sa bit, ka lıp laş mış yan la rı­nı an la tır ken, içe ri ği, top lum sal et ki le şi min, be lir li bir du rum la iliş ki li bi rey le rin çı kar la rı ve is tek le ri gi bi fark lı yan la rı nı ifa de et mek te dir (Slat tery, 2010, s.53). Baş ka bir ifa dey le Sim mel, top lum sal ya şa mın sa vaş lar, ai le ler, eği tim, po li ti ka ve ben ze ri “içe ri ği”ni, bu alan la rın ta ma mı nı ke sen ve top lum sal ya şa mın on lar üze rin den ka lıp laş tı rıl dı ğı ör ne ğin, ça tış ma gi bi “form lar”ından ayır mak ta dır. Sim mel’e gö re, içe rik ler de ği şe bi lir ol ma sı na rağ men form lar, top lum sal ya şa mın te mel dü zen le yi ci özel lik le ri ola rak ka bul edil mek te dir ler. Bir top lum sal form ola­rak ça tış ma, ai le ve po li ti ka gi bi çok çe şit li du rum lar da gö rül me si ne rağ men, ba zı or tak özel lik le ri içer mek te dir (Mars hall, 1999, s.108).

Bu an lam da Sim mel, sos yo lo ji nin yay gın ola rak gö rü len top lum sal et ki le şim bi çim le ri ni an la ma ya ça lış ma sı ge rek ti ği ni vur gu la mak ta dır. Sim mel’in sos yo lo jik ana liz yak la şı mı, for mel sos yo lo ji ola rak bi li nen, bir le şik ve kap sam lı bir top lum sal ku ram oluş tur ma gi ri şi mi dir (Slat tery, 2010, s.52).

For mel sos yo lo ji nin ama cı, top lum sal et ki le şim bi çim le ri ni, top lum sal bağ­lam la rın dan so yut la ya rak ana liz et mek ve böy le ce bağ lam da ki önem li de ği şik lik­le re rağ men, fark lı top lum sal or ga ni zas yon bi çim le rin de or ta ya çı kan dü zen li lik­le ri be tim le ye bi le cek sos yo lo jik ya sa la rı bul mak tır (Slat tery, 2010, s.53). Baş ka bir ifa dey le, for mel sos yo lo ji, top lum sal et ki le şim ve in san dav ra nı şı nın ge nel ya sa la­rı nı bul ma ama cı nı ta şı mak ta dır.

Sim mel, top lum sal et ki le şim ve in san dav ra nış la rı nın ge nel ya sa la rı nı bul ma yı amaç la dı ğı for mel sos yo lo ji si ne de niy le, sos yal psi ko lo ji ve sem bo lik et ki le şim ci lik­le ya kın bir iliş ki içe ri sin de bu lun mak ta dır (Slat tery, 2010, s.56).

Simmel’e göre toplum, belirli bir kültür ya da çevrede yaşayan grupların, gündelik yaşamlarından ve toplumsal etkileşimlerinden bağımsız değildir (Slattery, 2010, s.55).

Formel sosyoloji, Simmel tarafından kurulduğu düşünülen ve toplumsal ilişkilerin temel biçimlerini saptamayı, dolayısıyla bir “toplumsal yaşam geometrisi” sunmayı amaçlayan bir sosyoloji dalıdır (Marshall, 1999, s.246).

İnsan ve Toplum16

Sim mel’in sos yo lo jik ana li zi üç te mel tes pit le baş la mak ta dır (Slat tery, 2010, s.53):1. Bi rey ler, ben cil lik ten pay laş ma ya ka dar bir çok fark lı gü dü nün et ki si al tın da

kal mak ta dır lar ve bu tür ol gu la rın araş tı rıl ma sıy la, psi ko lo ji il gi len mek te dir.2. Bi rey, ken di si ni sa de ce ken di ni re fe rans ala rak de ğil, ay nı za man da di ğer

ki şi le re gö re de açık la mak ta dır. Bu bağ lam da grup la rın, grup lar ara sı iliş­ki le rin ve grup içi di na mik le ri nin araş tı rıl ma sı, sos yal psi ko lo ji nin ala nı na gir mek te dir.

3. İn san la rın fa ali yet le ri ai le, okul ve iş ye ri gi bi top lum sal ya pı lar için de ya da tak lit, re ka bet ve top lum sal hi ye rar şi gi bi ge nel dav ra nış bi çim le ri te me lin­de, be lir li form lar için de ge liş mek te dir. Bu top lum sal form la rın araş tı rıl ma­sı da sos yo lo ji nin ko nu su nu oluş tu rur.

Sim mel, sa yı lar ve grup lar ara sın da ki iliş kiy le il gi lenerek, ya lı tıl mış bi rey, iki­li ler, üç lü ler gi bi sa yı la rın, grup lar kar şı sın da ta şı dı ğı öne mi vur gu la mış tır. Sim­mel’e gö re, grup la rı oluş tu ran ki şi sa yı sı, gru bun ba zı ni te lik le ri ni be lir le mek te dir. Özel lik le, iki ve üç ki şi den olu şan grup la rı kar şı laş tır mış ve ça tış ma ol gu su nu da vur gu la mış tır (Hor taç su, 1998, s.34­35).

Sim mel’in bu ra kam sal ana li zi, “özel ve nis pe ten özerk form la rın top lum sal bağ lam dan ba ğım sız ola rak var ol duk la rı nı; sos yal ve ya ta rih sel du rum ne olur sa ol sun in san lar, grup lar ve ya mil let ler üç lü sü nün ben zer dav ra nış tip le ri üret tik­le ri ni gös ter mek tir” (Slat tery, 2010, s.54). Bu an lam da sa yı, hem grup ör güt len­me si nin be lir le yi ci si ol mak ta hem de top lum sal ça tış ma ola sı lı ğı nı ve bi çi mi ni et ki le mek te dir.

Sim mel, kü çük ve bü yük grup la rın özel lik le ri ni ta nım la ya rak, bir bir le rin den fark lı ya pı la ra sa hip ol duk la rı nı gös ter mek te dir. Bu an lam da, “bü yük grup lar da ki iş bö lü mü ve do la yı sıy la rol ve sta tü fark lı laş ma sı nın ka çı nıl maz ol du ğu nu, bu nun bir sonucu ola rak da bü yük grup lar da, kü çük grup lar da gö rü len eşit iliş ki le rin ak si ne, güç ve et kin lik açı la rın dan eşit ol ma yan iliş ki ler” gö rü le ce ği ni be lirt mek­te dir (Hor taç su, 1998, s.36).

Sim mel, bi rin cil ve ikin cil grup özel lik le ri ne ben zer bir şe kil de kü çük ve bü­yük grup ay rı mı yap mak ta dır. Kü çük grup lar da ki şi ler bir bir le ri ni ya kın dan ta­nı mak ta ve ben zer dü şün ce le ri pay laş mak ta dır lar. Kü çük grup lar da kin den fark lı ola rak bü yük grup lar da, bi rey ler ara sın da iliş ki le ri dü zen le yen norm lar bu lun­mak ta, bu na bağ lı ola rak bi rey ler, bel li gö rev le ri ye ri ne ge tir mek te ve bel li rol le ri oy na mak ta dır lar.

Char les Hor ton Coo ley (1864-1929): Bi rin cil Grup larTop lum sal grup lar la il gi li önem li ça lış ma la rı bu lu nan isim ler den bi ri de C.H. Coo ley’dir. Coo ley’in ça lış ma la rı na, yu ka rı da yer alan ‘Top lum sal Grup Çe şit le ri’ bö lü mün de, bi rin cil grup kav ram sal laş tır ma sı çer çe ve sin de yer ve ril di ği için, bu bö lüm de kı sa ca de ği ni le cek tir.

Char les Hor ton Coo ley, top lum ve bi rey ile be den ve zi hin iki lik le ri ni or ta dan kal dır ma ya ça lı şa rak, bun la rın iç sel ba ğın tı la rı nı vur gu la mış ve bun la rı “iş lev sel ve or ga nik bü tün ler” ola rak kav ram sal laş tır mış tır (Mars hall, 1999, s.107). Coo ley’e gö­re sos yal bi li min te me lin de yer alan so run, bi rey ile top lum sal dü zen ara sın da ki kar şı lık lı iliş ki ol muş tur. Bi rey ve top lum, bir bi rin den ay rıl maz bir bü tün mey da na ge tir mek te dir. İn san ya şa mı, özün de, top lum sal bir et ki le şim dir (Mars hall, 1999, s.107). Baş ka bir ifa dey le, top lum sal et ki le şim ola rak ta nım la nan top lu mun bi re yi,

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 17

bi rey le rin de top lu mu şe kil len dir me si, in san ya şa mı nın te me li ni oluş tur mak ta dır. Bu ne den le Coo ley, “bi rey” ve “top lum” kav ram la rı nın bir bir le riy le iliş ki le ri çer çe­ve sin de ta nım lan ma sı ge rek ti ği ni sa vun mak ta dır.

Coo ley, ben li ğin ge li şim aşa ma la rı nı açık la yan in san do ğa sı hak kın da oluş tur­du ğu ku ram la, er ken dö nem et ki le şim ci yak la şı mın önem li dü şü nür le rin den bi ri ola rak ta nın mak ta dır. Coo ley’in, ge liş tir di ği önem li kav ram lar dan bi ri olan ay na ben lik, bi re yin ken di ben li ği ni, baş ka la rı nın ona yö ne lik dav ra nış la rı, ey lem le ri ve tep ki le ri te me lin de al gı la ma sü re ci ni ifa de et mek te dir. Bu kav ram, da ha son­ra ge nel bir ben lik ku ra mı ge liş tir me ye ça lı şan Ge or ge Her bert Me ad ta ra fın dan ge niş le til miş tir (Mars hall, 1999, s.107). Coo ley’in ge liş tir di ği bir di ğer kav ram ise üni te nin da ha ön ce ki bö lü mün de ay rın tı la rı na yer ve ri len bi rin cil grup kav ra mı­dır. Ai le, ar ka daş ve oyun grup la rı gi bi bi rin cil grup lar da ya kın, sa mi mi, yüz yü ze ve ki şi sel iliş ki ler yer al mak ta dır. Bu iliş ki ler, top lum sal laş ma sü re cin de, bi re yin te mel dav ra nış ve tu tum la rı nın oluş ma sın da bü yük önem ta şı mak ta dır.

İnsan ve Toplum18

Özet

Toplumsal grup kavramını tanımlayabilmek. Toplumsal grup, üyeleri arasında etkileşimin ol­duğu, ortak amaç ve çıkarlara sahip, sürekliliği olan, görev ve rol ayrımının bulunduğu ve belli davranış normlarına sahip insanların birlikteliği anlamına gelmektedir.

Toplumsal grupların özelliklerini sıralayabilmek. Toplumsal bir grubun özellikleri şu şekilde sı­ralanabilir: Toplumsal bir grubun, hem grup üyeleri hem de başkaları tarafından grup olarak tanınması gerekmektedir. Grupların toplumsal yapısı içerisinde her üye, bir rol veya statüye sahip olmalıdır. Grubun her üyesi, kendi top­lumsal rolünü oynayarak gruba katılımı gerçek­leştirmektedir. Grubun süreklilik göstermesi ge­rekmektedir ve büyük ölçüde karşılıklı ilişkilere bağlı olan sürekliliğin sağlanması için grup üye­leri arasında iletişim ve temas olmalıdır. Top­lumsal bir grup, üyeleri tarafından kabul edilen, belli durumlarda nasıl davranılması gerektiği­ni belirten, yazılı veya yazılı olmayan davranış normlarına sahip olmalıdır. Grup üyeleri ortak ilgi ve değerleri paylaşmaktadırlar. Her grubun, eyleminin yöneldiği bazı toplumsal hedef­lerinin yanı sıra, bir ya da birkaç amacının bulunması gerekmektedir. Son olarak, toplumsal bir gru­bun yaşamının sürdürülmesinde temel unsur­lardan biri de coğrafi veya mekânsal yakınlıktır.

Toplumsal grup çeşitlerini açıklayabilmek. Toplumsal grup çeşitlerinden biri birincil ve ikin­cil gruplardır. Birincil grup kavramı, ilk olarak Charles Horton Cooley tarafından kullanılmış­tır. Birincil grup kavramıyla aile, arkadaş grubu gibi samimi, yüz yüze ilişkilerin ve dayanışmanın olduğu, belirli davranış normlarına ve ortak top­lumsal değerlere sahip gruplar ifade edilmekte­dir. İkincil grup kavramı, birincil grupların kar­şıt özellikleriyle tanımlanmaktadır. İkincil grup, bireyin belli bir amaca yönelik olarak katıldığı, ilişkilerin yasalar, kurallar ve resmi anlaşmalar­la düzenlendiği gruplardır. Bir diğer toplumsal grup çeşidi olarak iç grup ve dış grup kavramları, William Graham Sumner tarafından ortaya atıl­mıştır. İç grup, insanların ortak değerleri ve ya­şam biçimini paylaştığı, kendilerini ait hissettik­

leri ve bağlılık duyduğu grubu ifade etmektedir. Dış grup ise bireylerin kendi gruplarıyla rekabet halinde olan ya da karşıt olarak gördükleri grup­lardır. Referans grubu kavramı, ilk kez Herbert Hyman tarafından ortaya atılmıştır. Referans gru­bu kavramıyla, bir bireyin kendi durumunu ya da davranışlarını değerlendirmek için karşılaştırma yaptığı gruplar ifade edilmektedir. 1990’lı yıllar­dan itibaren, iletişim teknolojilerinin gelişimiyle yeni bir oluşum, toplumsal grup çalışmalarında tartışılmaya başlanmıştır İnternet toplulukla­rı veya sanal cemaatler olarak tanımlanan bu gruplar, insanların internet ağlarına bağlanarak bilgisayar aracılı iletişimle meydana getirdikleri bir oluşumdur. Bir diğer toplumsal grup çeşidi ise azınlık gruplarıdır. Azınlık grupları, fiziksel, kültürel veya diğer özelliklerinden dolayı baskıya uğrayan, farklı ve eşitsiz davranışlara maruz kalan toplumsal gruplardır.

Toplumsal grup yapısını oluşturan nitelikleri tanımlayabilmek. Gruba üyelik, grup normları ve normlara uyma ile liderlik konuları, toplumsal bir grubun genel niteliklerini oluşturmaktadır. Bireyin, bir gru­ba üyeliği doğuştan gelebileceği gibi başvurma, davet edilme veya karşılıklı anlaşma yollarıyla da gerçekleşmektedir. Gruplar, grup üyelerin­ce kabul edilen ve uyulması gereken tutum ve davranış kalıplarını, yazılı veya yazılı olmayan bir şekilde ifade eden kurallara sahiptir. Grup üyelerinin bu kurallara uyması beklenmektedir. Grup araştırmalarında uyma kavramı, genellikle bireyin kendi düşünce ve davranışlarını, belirli nedenlere dayanarak değiştirmesi ve kendi­sinden farklı gördüğü grup normları yönünde düşünmesi ya da davranması olarak tanımlan­maktadır. Liderlik, toplumsal grup yapısını oluş­turan bir diğer önemli unsurdur. Araştırmalar sonucunda gruplarda demokratik, otoriter ve ilgisiz (laisser faire) olmak üzere üç lider tipi be­lirlenmiştir. Demokratik lider: Kararların alın­masında gruptaki herkesin görüşüne başvuran, grup içi etkileşim ve işbölümünü özgür bırakan, eleştirilerinde kişisel olmayıp işe dönük davra­nan lider tipi olarak kabul edilmektedir. Otori­ter lider: Kararları kendisi veren, işbölümünü

1

2

3

4

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 19

kendisi belirleyen ve eleştirilerinde kişileri hedef alan bir lider tipidir. İlgisiz lider: Grubu tama­men özgür bırakan, işe hiç karışmayan ve iş ile ilgili çok az öneride bulunan bir lider tipi olarak tanımlanmaktadır.

Toplumsal gruplara yönelik kuramsal yaklaşımla­rı açıklayabilmek. 19. yüzyılda, Alman sosyolog Ferdinand Tön­nies, endüstrileşme süreci ile birlikte toplumsal ilişkilerin nasıl bir değişim geçirdiğini incelemiş ve farklılaşan bu toplumsal ilişkileri tanımlamak amacıyla Gemeinschaft (topluluk/cemaat) ve Gessellschaft (toplum) kavramlarını geliştirmiş­tir. Gemeinschaft kavramı, modern endüstri top­lumları öncesinde görülen büyük ölçüde sürekli­lik taşıyan, kişisel ve yakın insan ilişkilerini ifade eden (cemaat/topluluk) anlamında kullanılmak­tadır. Bu topluluklarda, herkes kendi konumunu bilmekte, toplumsal ve coğrafi hareketlilik sınırlı bir şekilde gerçekleşmekte, bütün yaşam biçimi, homojen bir kültüre dayanmaktadır. Gessellschaft kavramı ise modern endüstriyel toplumlarda kent yaşamında kurulan, kişisel olmayan, yapay ve ge­çici ilişkileri anlatmak amacıyla kullanılmaktadır.

Toplumsal gruplar üzerine çalışan bir diğer önem­li isim Georg Simmel’dir. Simmel’in çalışması, küçük gruplar hakkında yapılan en erken çalış­malardan biri olarak kabul edilmektedir. Simmel iki, üç ve daha çok sayıda kişiden oluşan küçük grupların niteliksel farklılıklarını, grup üyelerinin karşılıklı bağımlılıklarını ve etkileşim biçimlerini incelemiştir. Simmel, sayılar ve gruplar arasında­ki ilişkide yalıtılmış birey, ikililer, üçlüler gibi sa­yıların, gruplar karşısında taşıdığı önemi vurgu­lamıştır. Buna bağlı olarak, üç kişilik gruplarda iki kişinin üçüncü kişiye karşı ‘karşı cephe’ açma ola­sılığını ve üye sayısının grup sürecini nasıl etkile­yebileceğini araştırmıştır. Simmel’in bu rakamsal analizi, grupları oluşturan kişi sayısının, grubun bazı niteliklerini belirlemekte olduğunu, grup ör­gütlenmesini ve toplumsal çatışma olasılığını et­kilediğini göstermiştir. Bununla beraber çalışma­sında, çatışma olgusunu farklı gruplar açısından ele alan Simmel, grubun, bireyler topluluğundan farklı bir varlık olduğunu belirtmektedir. Ayrıca Simmel, küçük ve büyük grupların özelliklerini tanımlayarak birbirlerinden farklı yapılara sahip olduklarını göstermektedir.

Toplumsal düzenin doğasıyla ilgilenen Char­les H. Cooley, toplumsal grup çalışmalarında önemli isimler arasında yer almaktadır. Cooley çalışmasında, toplumdaki değişimleri yansıtan birincil grupların kavramsallaştırılmasıyla il­gilenmiş, birincil ilişkilerin ve daha çok kişisel olmayan rol ilişkilerinin, başka bir ifadeyle ikin­cil ilişkilerin nasıl oluştuğunu ve hangi ilişkiler olduğunu incelemiştir.

5

İnsan ve Toplum20

Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdakilerden hangisi, toplumsal grup özellikle­rinden biri değildir?

a. Etkileşimb. Mekânsal yakınlıkc. Dışlanmad. Ortak değerlere. Süreklilik

2. Birincil grup kavramını ilk kez kullanan teorisyen aşağıdakilerden hangisidir?

a. C. H. Cooleyb. F. Tönniesc. W. G. Sumnerd. H. Rheingolde. H. Hyman

3. Bireyin, davranışlarını ve durumunu değerlendir­mek amacıyla karşılaştırma yaptığı gruba ne ad verilir?

a. Dış grupb. Referans grubuc. İç grupd. İkincil grupe. Azınlık grubu

4. Aşağıdakilerden hangisi, demokratik liderin özel­liklerinden biridir?

a. İşbölümünü özgür bırakmasıb. Kararları kendisinin vermesic. Eleştirilerinde kişileri hedef almasıd. Çok az öneride bulunmasıe. Hiçbir işe karışmaması

5. Gemeinschaft (cemaat/topluluk) ve Gessellschaft (toplum) kavram çiftini geliştiren teorisyen, aşağıdaki­lerden hangisidir?

a. L. Wirthb. C. H. Cooley c. F. Tönnies d. G. Simmele. W. G. Sumner

6. Bireylerin kendi gruplarıyla rekabet halinde olan ya da karşıt olarak gördükleri gruplara ne ad verilir?

a. İç grup b. Azınlık grubuc. İkincil grupd. Referans grubu e. Dış grup

7. Formel sosyoloji olarak bilinen sosyolojik analiz yaklaşımı, hangi teorisyene aittir?

a. A. Giddensb. F. Tönniesc. C. H. Cooleyd. G. Simmele. L. Wirth

8. İç ve dış grup kavramları, aşağıdakilerden hangi­siyle yakından ilişkilidir?

a. Pozitivizmb. Modernizmc. Kapitalizmd. Etnosentrizme. Rasyonalizm

9. Grupta bir kişinin, kendisinden daha güçlü başka birisinin emrini yerine getirmesine ne ad verilir?

a. Uymab. İtirafc. Redd. Kabul e. İtaat

10. Referans grubu kavramını geliştiren teorisyen, aşa­ğıdakilerden hangisidir?

a. W. G. Sumnerb. H. Rheingoldc. F. Tönnies d. H. Hymane. C. H. Cooley

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 21

Okuma ParçasıSOSYAL MEDYA YALNIZLAŞTIRIYORSosyal medyanın yalnızlaştırdığına inanan bilim in­sanlarına göre, Twitter ve Facebook gibi paylaşım site­leri, insanları birbirlerine yaklaştırmadığı gibi bireyleri gerçeklikten koparıyor.Massachusetts Institute of Technology (MIT) öğretim üyelerinden sosyolog Prof. Sherry Turkle ‘Alone Toget­her’ (Birlikte Yalnız) adlı kitabında teknolojinin, insan yaşamında hâkimiyet kurmak üzere olduğunu savunu­yor. Turkle’a göre, insanlar, teknoloji sayesinde birbirle­riyle daha iyi iletişim kurabilecekleri yanılgısı içinde ve sanal gerçeklik, gerçek dünyanın kötü bir taklidi.Cenaze töreninde iPhone Sherry Turkle, önceki gece katıldığı bir komedi prog­ramında insanların cenaze törenlerinde bile iPho­ne’larıyla oynadığını söylemiş, programın sunucusu komedyen Stephen Colbert de “Herkesin bir güle güle deme şekli var” diye karşılık vermişti. Gazeteye göre, Ohio’daki Kent State University’den Prof. William Kist, “insanların kullanmakta olduğu farklı iletişim türleri, onları korkutan bir şey haline geldi” derken, ABD’de en çok satan kitaplar arasında yer alan “Shallows” (Sığlar) adlı kitabın yazarı Nicholas Carr, internet kullanımının insanların düşünme şeklini değiştirdiğini, kitaplar ve dergilerde yer alan karmaşık bilgileri hazmetme yete­neğini zayıf­lattığını söylüyor. Öte yandan ‘The Social Network’ (Sosyal Ağ) adlı film de, Facebook’un gerçek hayata adapte olamayan asosyaller tarafından kuruldu­ğuna dikkat çekerek tartışmayı yaygınlaştırdı. Siber âleme şüpheyle yaklaşan akademisyenler arasın­da son kitabıyla ses getiren Turkle, BlackBerry’leri bir kenara koyup, Twitter ve Facebook hesaplarını kapat­mayı öneriyor. Turkle, “Hayatımızı zenginleştirecek teknolojiler geliştirdik ama bunların bizi kısıtlamasına izin veriyoruz” diyor. Turkle’a destek verenler kısa zaman önce İngiltere’de yaşanan bir intihar vakasını örnek veriyor. Facebook sayfasından intihar edeceğini duyuran Simone Back’in 1.048 arkadaşı mesajı gördü. Fakat hiçbiri konuyla ilgili bir şey yapmadı. Simone’un sayfası yalnızca hakarete varan bir tartışmaya tanık oldu. İnternetin öldürdüğü 10 şey Her yerin birbirine bağlı olduğu yeni dünyada, inter­net hayatımızı zenginleştirip kolaylaştırdı. Ama artık sanal âlemin getirdiklerinin yanında götürdülerini de konuştuğumuz bir dönemdeyiz.

1- Mesai saatleri Cep telefonunun icadından önce işverenlerin, çalışan­larının 9­5 arası çalışma saatlerine ne kadar saygı duy­duğunu hesaplamamız mümkün olmasa da, bu sayının gelişen teknoloji sayesinde azaldığını söyleyebiliriz. İn­ternet çağında işi ofiste bırakıp eve dönmemiz müm­kün olmuyor.2- Film kiralama 25 sene önce ‘Blockbuster’ adıyla ilk dükkanını açan film kiralama şirketi, geçtiğimiz eylül ayında if­las etti­ğini açıkladı. Blockbuster gibi sapır sapır dökülen film kiralama firmaları, internet üzerinden yasal veya yasal olmayan yöntemlerle film izlemeye karşı rekabet ede­medikleri için if­las ettiler. 3- Konsantrasyon İnternetin görünmez ağları hepimizi daha sıkı sardık­ça, gittikçe artan bir kitle, çocukların dikkat dağınık­lıklarını internete bağlıyor. Ders yaparken Facebook’a bağlanan gençler, kitap okumak yerine, internetteki sosyal­ağ sayfaları ile ilgileniyor.4- Kibarlık Gizli kimlik arkasından yorum yapabilmenin getirdiği rahatlık, bilgi alışverişinin kabalaşmasına ve bayağılaş­masına sebep oldu. Yazılan haberlerin altında sıklıkla gördüğümüz iğneleyici veya sert eleştirilerden, tanın­mış isimlerin çirkin resimlerinin altına düşülen yo­rumlara kadar, günümüzde iletişim kalitesi çok vasat.5- Telefon rehberi Eskiden herhangi bir ürün almak istediğiniz zaman veya belirli bir hizmete ihtiyacınız olduğu zaman tele­fon rehberini açar, harf başlığına gider, oradan istedi­ğiniz kişiyi bulur, arardınız. Gençlerin bu günleri hatır­laması zor. Artık bu tür etkileşimler tamamen internet üzerinden yapılıyor. Acıktıysanız, “Yemeksepeti”’ni arıyorsunuz.6- Mektup yazmak Günümüzde, sevgililerin birbirleriyle iletişim kurmak için birden fazla seçenekleri var. Bu seçenekler arasın­da elle yazılmış mektuplar son sırada. Artık ayrılıklar da Facebook üzerinden tek bir tuşla, ‘statü’ değiştirerek yapılabiliyor!7- Tatiller İnternettte geçen tatil, tatil midir? Bu sorunun ceva­bı kuşkusuz kişiden kişiye değişecektir. Fakat tartışı­lamaz bir gerçek de, e­postadan yoksun olduğumuz günlerde, tatile çıkıp plajda yattığımız zaman kitap

İnsan ve Toplum22

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarıokuduğumuz veya başka dinlendirici bir faaliyette bulunduğumuzdu. Artık, işten ne kadar uzak olur­sanız olun, elinizde bir BlackBerry varsa, iş ve tatili sentezlemiş oluyorsunuz.8- Gizlilik İnternet yaşamın vazgeçilmez bir parçası olması, kişiye dair bilgilerin de internet üzerinden kolayca elde edi­lebilmesi anlamına geliyor. YouTube ve Facebook gibi programlar aracılığıyla, kişisel resimler veya görseller, istem dışı olmasına rağmen herkese açık ortamlara dü­şebiliyor. Bu ve benzeri kişisel gizliliğe karşı ihlallerden daha da endişe verici olan, ‘çevrimiçi gizlilik koruma’ firmaları, herhangi bir kişiye dair birçok kişisel bilgiyi kolaylıkla elde edebiliyor.9- ‘Gerçeklik kavramı’ “İnternette okuduğun her şeye inanma!” sözünü hep duyuyoruz. Ne kadar söylense azdır. Bedava olma­sa bile, herkese açık ve herkes tarafından kullanılan bir ortam olan internet, her türlü fikrin yayılmasına aynı oranda açık. Sıklıkla, ‘fikir’ ve ‘bilgi’ kavramları, farklılıklarını yitirip aynı anlamı alıyorlar. Bugünler­de politikacılar, uzmanlar ve blogcular dâhil her türlü kullanıcı, sıklıkla internet üzerinden yalan haberlerin yayılmasında aracı oluyor.10- Yıllık İnternet, yıllık kavramını tamamen yok etmiş olmasa da, ciddi bir rakip olarak karşısına çıktığını söyleye­biliriz. Okullar eskisi kadar öğrencilerin birbirlerini hatırlayabilmeleri için tasarlanmış yıllıklar satamıyor. Öğrenciler, MyYearbook.com gibi internet sitelerinde okul arkadaşlarının resimleri ile yorumlarını içeren in­ternet sayfalarına üye olabiliyorlar.

Kaynak: 25.01.2011 tarihli Radikal Gazetesi http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?ArticleID=1037817&CategoryID=41&Date=25.01.2011&aType=RadikalEklerDetayV3

1. c Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Grupların Özel­likleri” bölümünü gözden geçiriniz.

2. a Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Grup Çeşitleri” bölümünü gözden geçiriniz.

3. b Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Grup Çeşitleri” bölümünü gözden geçiriniz.

4. a Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Grup Yapısının Genel Nitelikleri” bölümünü gözden geçiriniz.

5. c Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Gruba Yönelik Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz.

6. e Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Grup Çeşitleri” bölümünü gözden geçiriniz.

7. d Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Gruba Yönelik Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz.

8. d Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Grup Çeşitleri” bölümünü gözden geçiriniz.

9. e Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Grup Yapısının Genel Nitelikleri” bölümünü gözden geçiriniz.

10. d Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Grup Çeşitleri” bölümünü gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Bir trende yolculuk eden insanlar, toplumsal bir grup olarak tanımlanamaz. Çünkü toplumsal grup özellikle­rinin birçoğuna sahip değillerdir. Fiziksel yakınlık anla­mında aynı mekânda bulunmalarına rağmen, yolcuların hepsi birbirini tanımamakta, her biri arasında toplumsal bir ilişki, iletişim ya da temas görülmemektedir. Bunun­la birlikte, aynı mekânda yolculuk süresince geçici bir süre bir arada bulunmaları nedeniyle grubun sürekli­lik özelliğinden bahsedemeyiz. Ayrıca, trende yolculuk eden bireylerin ortak ilgi ve değerlere sahip olması bek­lenemez. Bu nedenle, bir trende yolculuk eden insanlar toplumsal bir grup olarak kabul edilemez.

Sıra Sizde 2 Sosyal Darwinci olarak nitelenen W. G. Sumner, H. Spencer’ın çalışmalarından etkilenmiş ve doğal yasa­ların toplumsal yaşama yön verdiğini ileri süren yak­laşımı benimsemiştir. Doğal yasaların temelini, evrim mücadelesinde en uygun olanların hayatta kalacağı dü­şüncesi oluşturmaktadır (Marshall, 1999, s.705).

1. Ünite - Toplumsal Gruplar 23

Sıra Sizde 3İnternet ağları aracılığıyla bağlantı kurularak meydana gelen topluluklar olarak tanımlanan sanal cemaatlerde, bazı toplumsal grup özelliklerini görmek mümkündür. Toplumsal grupları tanımlayan temel bir özellik olarak grup üyeleri arasındaki etkileşim, bu yeni oluşumlar­da farklı bir şekilde gerçekleşmektedir. Geleneksel, yüz yüze ilişkilerin yerine yeni görüşme ve buluşma tanımlarıyla sanal cemaat üyelerinin etkileşim kur­dukları kabul edilmektedir. Grup yaşamının sürdürül­mesinde temel unsurlardan biri olarak görülen coğrafi/mekânsal yakınlık özelliğine sahip olmamalarına kar­şın, coğrafi yerleri, toplumsal ağlar olarak görmekte­dirler. Sanal cemaatlerde iletişimin gerçekleştiği yeni mekân biçimi, fiziksel mekân değil, ama onun yerine toplumsal olarak yaratılan bir mekândır. Ayrıca, inter­net toplulukları veya sanal cemaatlerin ortak amaçlar, çıkarlar bilgi aktarımı doğrultusunda oluşturuldukları belirtilmektedir.

Yararlanılan ve Başvurulabilecek KaynaklarAbercrombie, N., Hill, S. and Turner, B.S. (1994) The

Penguin Dictionary of Sociology, London: Pengu­in Books.

Arkonaç, Sibel (1993). Grup İlişkileri, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım.

Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner, D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyolo-ji, Yayına Hazırlayan B. Özçelik, Çeviri Editörü, K. İnal, Ankara: Siyasal Yayınevi.

Bozkurt, Veysel (2003). “Yıkıcı Gemenschaft’tan ‘Öteki’siz Postmodern Kabilelere: Sanal Cemaatler”, Stradigma, Aylık Analiz ve Strateji E­dergisi, sayı 8.

Bozkurt, Veysel (2005). Değişen Dünyada Sosyoloji: Temeller, Kavramlar, Kurumlar, İstanbul: Aktüel Yayınları.

Burke, Peter J. (2006). “Interaction in Small Groups”, Handbook of Social Psychology, edited by John Delamater, Madison: Springer, s.363­387.

Cooley, C. H. (1962). Social Organization: A Study of the Larger Mind, New York: Schocken Books. http://www.tenebrae.org/pdf/CooleyPrimaryGro­ups.pdf

Fichter, Joseph H. (2006). Sosyoloji Nedir? Çev. Nil­gün Çelebi, Ankara: Anı Yayıncılık.

Giddens, Anthony (2000). Sosyoloji, Yayına Hazırlayan­lar H. Özel ve C. Güzel, Ankara: Ayraç Yayınları.

Hortaçsu, Nuran (1998). Grup İçi ve Gruplar Arası Süreçler, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.

Jones, Steven G. (1995). “Understanding Community in the Information Age” Jones, Steven G. (ed.) Cybersociety: Computer-Mediated Communica-tion and Community, Thousand Oaks: Sage Publi­cations, pp.10­35.

Kağıtçıbaşı, Çiğdem (1992). İnsan ve İnsanlar, İstan­bul: Evrim Yayınevi.

Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Sözlüğü, Çev. O. Akınhay ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.

Mason, Moya K. (2000). Virtual Community Literatu­re Review, http://www.moyak.com/papers/virtual­community­lit­review.html

Oldenburg, Ray (1989). The Great Good Place: Cafes, Coffee Shops, Community Centers, Beauty Par-lors, General Stores, Bars, Hangouts, and How They Get You Through the Day, New York: Para­gon House.

Özkalp, Enver (1998). Sosyolojiye Giriş, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.

Özkalp, Enver (2005). Davranış Bilimlerine Giriş, Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim Fakültesi Ya­yınları, Eskişehir.

Rheingold, Howard (1993). The Virtual Community: Homesteading on the Electronic Frontier, Mas­sachusetts: Addison­Wesley.

Ritzer, George (1996). Sociological Theory, New York: The McGraw­Hill Companies.

Slattery, Martin (2010). Sosyolojide Temel Fikirler, Yayına Hazırlayan Ü. Tatlıcan ve G. Demiriz, İstan­bul: Sentez Yayıncılık.

Stones, Rob (2008). Key Sociological Thinkers, New York: Macmillan.

Swingewood, Alan (1998). Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi, çeviren Osman Akınhay, Ankara: Bi­lim ve Sanat Yayınları.

Tolan, Barlas (1983). Toplum Bilimlerine Giriş, An­kara: Savaş Yayınevi.

2Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Günümüz dünyasının en önemli toplumsal kurumlarından biri olan medyanın ne olduğunu tanımlayabilecek,Medya araştırmalarının tarihsel olarak nasıl dönemselleştirildiği ve bu araştır-maların ortaya çıktığı dönemde kitle iletişim araçlarının nasıl kavramsallaştı-rıldığını açıklayabilecek,Medyaya ilişkin işlevselci ve liberal/çoğulcu yaklaşımları değerlendirebilecek,Çağdaş eleştirel yaklaşımların medyayı nasıl ele aldığını analiz edebilecek, Medyanın ekonomi-politik yapısını ve üretim sürecini açıklayabilecek,Günümüzde toplumsal/kültürel değişmeyi anlamada anahtar olan küreselleş-me sürecinde medyanın rolünü ve medya dünyasında küreselleşmenin nasıl gerçekleştiğini değerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar• Medya• Medyaendüstrisi• İzleyici• Medyaiçeriği• Medya’nınalımlanması

• Medya’nınekonomi-politikyapısı

• Enformasyontoplumu• Küreselleşme• İnternet

İçindekiler

İnsan ve Toplum Medya, Kitle İletişimi ve Toplum

• GİRİŞ• MEDYANEDİR?MEDYAYINASIL

ANLAYABİLİRİZ?• MEDYATEORİSİ:KISABİRTARİHÇE• MEDYA:FARKLITEORİKYAKLAŞIMLAR• MEDYANINYAPISIVEÜRETİMSÜRECİ• MEDYAVEKÜRESELLEŞME• İNTERNET

İNSAN VE TOPLUM

GİRİŞBugün dünyanın büyük kısmında, milyarlarca insanın günlük yaşamının en önemli parçasını kitle iletişim araçları, yani medya oluşturuyor. Yirminci yüzyılın son dönemi itibarıyla modern toplumların en önemli toplumsal kurumlarından biri hâline gelen medyanın “kapsama alanı” olağanüstü bir hızla genişlemeye de-vam etmektedir. Günümüz toplumlarında medyanın sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik alanda çok önemli bir yeri olduğu tartışmasız kabul ediliyor. Toplumsal yaşamın, kültürel alanın ve siyasi arenanın önemli bir ögesi hâline gelen medya; tüm toplumsal ilişkileri, günlük yaşam pratiklerini ve değer sistemlerini giderek daha çok etkilemektedir. Medya, hayatımızın içinde; hatta merkezindedir. Kısaca bugün medya kültürünü soluduğumuzu söyleyebiliriz.

Medya, Kitle İletişimive Toplum

Resim 2.1

Behiç Ak,www.İnternet.cep.iletisim.com

İnsan ve Toplum26

İçinde yaşadığımız toplumsal dünyanın anlamlandırılması sürecinde medya oldukça kritik bir rol oynamaktadır. Farklı bir ifadeyle günümüzün kalabalık ve karmaşık modern toplumlarında büyük çoğunluklar, kendi gündelik deneyimleri dışında, yaşadıkları toplum ve dünyada olan biten tüm olaylar ve gelişmelerden artık sadece medyada yer aldığı kadar ve yer aldığı şekilde haberdar olmaktadır. Yaşadığımız hayata ilişkin her türlü anlamın ya da bilginin yeniden üretimi ve geniş halk kesimleri tarafından tüketimi giderek artan bir şekilde kitle iletişim araçlarının aracılığıyla gerçekleşmektedir. Medya; günümüz dünyasında milyar-larca insanın içinde yaşadığı hayata,topluma ve dünyaya dair imgelerinin önemli bir kaynağı hâline gelmiştir. Bu nokta çok önemlidir. Çünkü toplumsal hayatta ne “doğru” ne “yanlış,” ne “gerçek” ne “yalan,” ne ya da kim “normal” ne/kim “anor-mal/sapkın”, tüm bu anlam sistemi önemli ölçüde medya dolayımıyla oluşmakta-dır. Diğer bir deyişle toplumsal/siyasal yaşamda “gerçeklik”(ler)in ne(ler) olduğu artık önemli düzeyde medya dolayımıyla inşa edilmektedir.

Kamusal alanın önemli bir bileşeni olan medyanın böylesi bir rolü giderek çok oynuyor olması, üzerinde önemle durulması gereken bir durumdur. Çünkü öne-mi ve etkisi günbegün artan toplumsal bir kurum olan medyanın, eğitim kurumu dışında, diğer toplumsal kurumlardan çok önemli bir farkı vardır: Medya aynı zamanda her geçen gün daha da büyüyen ekonomik bir sektördür. Serbest piyasa koşullarında faaliyet gösteren ekonominin diğer sektörlerinde olduğu gibi aynı mantıkla işlemektedir. Farklı bir ifadeyle günümüzde medya kurumları kapitalist piyasa koşullarında ve kâr maksimizasyonu mantığı/hedefi ile faaliyet gösteren bi-rer endüstridirler. 1980’lerde ortaya çıkan neo-liberal politikalarla ivme kazanarak kısa bir sürede tamamlanan bu radikal dönüşüm ile medya endüstrilerinin yapısı ve işlevi karmaşıklaşmıştır. Zira medya kuruluşları kendilerini toplumun “aynası” olarak görmeye ve kamusal bir hizmeti yerine getiren bir kurum olduklarını öne sürmeye devam etmektedir. Aynı zamanda, dördüncü kuvvet olarak, demokratik/çoğulcu bir sistem için “olmazsa olmaz” olan kamuoyunu “bilgilendirme” işlevini “tarafsız” ve “nesnel” olarak yerine getirdiklerini ifade etmektedirler. Günümüzde bireyler, toplumsal çevrelerini anlamlandırma/yorumlama sürecinde kullandıkla-rı imgeler ve söz dağarcıkları için büyük ölçüde medya endüstrilerine bağımlı bir duruma gelmiş olduklarından bu endüstrilerinin kapsamlı ve bütünsel bir şekilde kavranmasının oldukça hayati bir önemi vardır.

İletişim ve enformasyon teknolojilerindeki çok hızlı gelişmeler ile hem kü-reselleşme sürecini mümkün kılan hem de küresel bir boyut kazanan günümüz medyası, bu doğrultuda toplumsal denetimin olduğu kadar toplumsal değişimin de önemli araçlarından biri hâline gelmiş durumdadır. Günümüzde medya hem sermayenin (sadece yerli değil, aynı zamanda yabancı sermayenin) hem de ide-olojik yeniden üretimin önemli bir alanıdır. Modern kitle iletişim kurumlarının toplumsal ve ekonomik yaşamdaki yerinin ve öneminin genişlemesi, medyanın daha çok mercek altına alınmasına ve sorgulanmasına neden olmuştur. Ayrıca iletişim teknolojilerindeki baş döndürücü gelişmeler, medyaya ilişkin teorik tar-tışmalarda da yankı bulmaktadır. İnternet, uydu, cep telefonu/bilgisayarı gibi pek çok yeni teknoloji; televizyon, gazete, film gibi daha eski iletişim aygıtlarının işlev-lerini farklılaştırırken düne kadar “kesin” olarak bakılan kimi görüşler değişmekle kalmıyor, aynı zamanda araştırmacılar için de yeni sorular ve araştırma alanları oluşturuyor. Böylelikle medya çalışmaları, kültürel çalışmalar, sinema-televizyon, gazetecilik ve medya sosyolojisi gibi çok farklı disiplinlerin bir araya geldiği disip-linler arası özellikler gösteren geniş kapsamlı çalışmalar ortaya çıkmıştır.

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 27

Genel olarak teorik düzeyde medya analizi; kitle iletişim teknolojilerinin, medya kurumlarının toplumlar üzerindeki etkisi ve insanların/toplumların bun-ları nasıl kullandığıyla ilgilidir. Her geçen gün daha çok sayıda insan bu iletişim teknolojilerini giderek daha çok kullanırken bunların içerikleri de her geçen gün daha çok küreselleşen medya endüstrileri tarafından belirlenmektedir. (Bilton vd, 2003:328-329) Medya içerikleri nasıl ve ne şekilde belirlenmektedir? Medya en-düstrilerinin mülkiyeti ve kontrolünde yoğunlaşma/tekelleşme var mıdır? Med-ya içeriklerinde ne tür anlamlar hakimdir? Medya kuruluşları ile devlet ve/veya siyasi iktidar arasında nasıl bir ilişki vardır? Medya içerikleri kimlerin çıkarlarına hizmet eder? Bireyler izledikleri/okudukları medya metinlerini olduğu gibi ka-bullenir, yani hap gibi yutarlar mı? Başta İnternet olmak üzere yeni iletişim ve en-formasyon araçları ile geleneksel kitle iletişim araçları arasında ne tür benzerlikler ve farklılıklar vardır? Kısaca günümüz dünyasında medyayı teorik olarak nasıl değerlendirebilir ve analiz edebiliriz? İşte bu bölümde, tüm bu sorulara medya araştırmaları ve medya sosyolojisindeki farklı yaklaşımların verdiği yanıtlar üze-rinde bir tartışma zemini oluşturulması amaçlanmaktadır.

MEDYA NEDİR? MEDYAYI NASIL ANLAYABİLİRİZ?Türkçedeki medya kelimesi İngilizcede araç, orta, ortam, aracı anlamlarına gelen medium (Latincede medius) kelimesinin çoğuludur. Bu kelimeyi karşılamak üze-re yakın zamana kadar kitle iletişim araçları kavramı kullanılmış olsa da günü-müzde medya sözcüğü çok daha yaygın bir kullanım alanı kazanmıştır. Peki, kitle iletişim araçları ya da medya deyince hangi iletişim araçlarını anlamamız gere-kiyor? En geniş anlamında kullanıldığında kitaplar, gazeteler, dergiler, broşürler, billboardlar, telefon, cep telefonu, VCD, DVD, radyo, sinema, televizyon, İnternet gibi iletişim araçları söz konusudur.

Ancak bu ünitede medya dendiğinde esas olarak “kitle medyası,” kitlesel düzey-de erişime imkân veren ve geniş toplum kesimlerine ulaşabilen araçlar, özellikle radyo, gazete, televizyon ve İnternet kastedilmektedir. Dolayısıyla medya dediği-mizde medyanın hitap ettiği/ulaştığı kitle, yani izleyiciler; hitap ederken aktardığı

Yoğunlaşma: Medya kuruluşlarının belli kişi ya da grupların elinde toplanması durumudur.

Tekelleşme: Bir ya da birkaç kuruluşun zaman zaman aralarında gizli ya da açık anlaşmalar yaparak pazarda egemenlik kurmasına denir.

Resim 2.2

http://img36.imageshack.us/i/massmedia.jpg

İnsan ve Toplum28

içerik ve de bu içeriği üreten/oluşturan bir kurumsal yapıdan söz ediyoruz. İşte özel olarak medyayı, genel olarak medya-toplum ilişkisini anlamak için bu üçlü sacayağını göz önünde bulundurmamız gerekiyor.

Kitle iletişim araçları ve medya sözcükleri aynı anlama mı gelmektedir?

Her ne kadar “izlemek” mastarı seyretmeyi, görmeyi ifade etse de medya ça-lışmalarında “izleyici” sözcüğü tüm medya kitlesine, yani bütün medya tüketi-cilerine karşılık gelecek şekilde kullanılmaktadır. Dolayısıyla izleyici dendiğinde gazete-dergi okurları, radyo dinleyicileri, İnternet kullanıcıları ve televizyon iz-leyicileri düşünülmelidir. Peki izleyici olmak nasıl bir durumu anlatır? Farklı bir şekilde sorarsak izleyici olmak, izlenen medya ne aktarıyorsa, ne gösteriyorsa onu olduğu gibi kabul etmek anlamında edilgen bir konuma mı karşılık gelir? Yoksa izleyici olma konumunda, izlenen medyadaki içerikleri daha aktif bir şekilde de-ğerlendirme ve yorumlama boyutu mu söz konusudur? Diğer taraftan izleyiciler medyayı farklı amaçları için kullanıyor olabilirler mi?

Medyanın içeriğine geldiğimizde ise acaba medya içeriği basitçe bir noktadan di-ğerine aktarılan yazılı ve/veya görsel imgelerle mi sınırlıdır, yoksa bu içerik bir toplu-lukta yaşayanlar arasındaki toplumsal ilişkilere katkıda mı bulunur? Medya içeriğinin izleyiciler arasında bir “referans çerçevesi” oluşturması söz konusu mudur?

Son olarak kurumsal anlamda medya dediğimizde ise öncelikle günümüzde medyanın kâr amacıyla işleyen kuruluşlar olduğunu göz ardı etmemeliyiz. Dün-yada ve Türkiye’de medya kuruluşlarının büyük çoğunluğu, doğrudan meslekle ilişkisi olmayan sermayedarların elindedir. Ancak “mutfakta” ise medya profes-yonelleri yer almaktadır. Bu durumda medyayı kimler yönetmektedir? Kurumsal olarak medyanın yönetimi sadece onun mülkiyetini elinde bulunduran işveren-lerin kontrolünde midir? Eğer öyleyse siyasi iktidarların medya üzerindeki doğ-rudan ya da dolaylı baskısı nereye konmalıdır? Diğer taraftan Türkiye’de RTÜK (Radyo-Televizyon Üst Kurulu) örneğinde olduğu gibi denetleme/düzenleme ku-ruluşlarının medyaya yönelik müdahaleleri yok mudur? Peki, medya sektörü dı-şındaki büyük holdingler gibi diğer güç odaklarının medya kuruluşları üzerinde doğrudan ya da dolaylı kontrolü nasıldır? (Nalçaoğlu, 2003:43-55).

Gördüğünüz gibi şimdilik yanıtlardan çok sorular ön plana çıkmış durumda. İlerleyen bölümlerde ise bu sorulara farklı yaklaşımlar ekseninde çok boyutlu bir tartışma içinde yanıt aranacaktır.

Dünden bugüne Türkiye’de Medya sektörü ile ilgili her türlü ayrıntılı bilgiyi D. Bey-bin Kejanlıoğlu’nun Türkiye’de Medyanın Dönüşümü (Ankara: İmge Kitabevi, 2004) adlı kitabında bulabilirsiniz

MEDYA TEORİSİ: KISA BİR TARİHÇEKapitalizmin yayılması, bilimsel gelişmelerin artması, demokrasinin yaygın-laşması, kentleşmenin ve kitle iletişiminin ivme kazanması gibi gelişmeler Batı toplumlarının 19. yüzyılın ortalarında çok derin bir değişim içine girdiğini gös-termiştir. Bu büyük dönüşümler ile modern bir toplumsallıktan, moderniteden bahsedilmeye başlanmıştır. Modernitenin getirilerinden biri kitle iletişimidir. Özellikle 1890 ve 1920 yılları arasında yüksek tirajlı gazeteler, sinema ve radyo yaygınlaşmıştır. Kitle iletişim araçlarının ya da modern kitle medyasının ortaya çıkışı ile Batı toplumlarında modernitenin belirmesi eş zamanlı gerçekleşmiştir. Dönemin hem elitleri hem de önde gelen entelektüelleri modernitenin yıkıcı etki-

1

Referans çerçevesi: Bu terim ile mesajların doğrudan anlattıkları şeyler değil de kendilerini “anlamlı kılan” gizil varsayımlar kastedilmektedir.

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 29

lerine ve ortaya çıkan “kitle toplumu”na karşı endişelerini dile getirmişlerdir. İşte moderniteye ve kitle toplumuna ilişkin korkular ile kitle medyasının ivme kazan-masının aynı zamanda gerçekleşmesi medyaya ilişkin ilk dönem düşüncesinde oldukça etkili olmuştur. Kitle ve iletişim olguları ilk defa bir araya geliyor, yeni iletişim araçları “kitle” olgusu sayesinde bir anlam kazanıyordu. Ancak yüksek tirajlı gazeteler tamamen boş, değersiz ve sansasyonel haberler içeriyor, “ucuz” kitle sanatı ve kitle kültürü en düşük ortak paydayı tatmini hedefliyordu. Bu ne-denlerden dolayı kitle kültürü ve kitle medyasının toplum üzerinde olumsuz ve yıkıcı bir etkiye neden olacağı varsayılmıştır. Bu ilgi ve korku, medyanın insan davranışı üzerindeki etkisiyle ilgili, varsayımları o günden beri medya ve toplu-ma dair düşünceyi şöyle ya da böyle etkilemiş olan bir teoride bir araya geldi. Bu varsayımlar insanlar ve toplum üzerinde olumsuz ve yıkıcı etkisi olan “çok güçlü” medya anlayışı üzerinde odaklandı (Williams, 2003: 23-24).

İşte bilimsel araştırmanın bir uzmanlık alanı olarak kitle iletişim (ya da med-ya) araştırmaları yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkmıştır. Kitle iletişim araştırmalarının ortaya çıkışından bu yana genel olarak üç dönem saptanabilir. Yirminci yüzyıl başından 1940’a kadar iki büyük dünya savaşı arasındaki yılları kapsayan ilk dönemde medyanın çok güçlü ve ikna edici bir etkisi olduğuna dair ortak bir görüş egemen olmuştur. Hem Amerika’daki muhafazakâr ya da liberal eğilimli hem de 5. ünitede gördüğümüz eleştirel Frankfurt Okulu geleneği içinde-ki çalışmalarda, “Kitle Toplumu” paradigmasının kötümserliğinin doğrudan etki-si görülmüştür. Kitle iletişim araçlarının çok güçlü propaganda kurumları olduğu ve insanların bir anlamda beynini yıkadığına dair bir medya görüşü bu dönemde egemen olmuştur. Bunun ise dört nedeni vardır (Curran vd., 1982: 229):

1. Yeni teknolojilerin yaşama geçmesiyle birlikte yeni izleyici kitlelerinin ya-ratılmış olması; yani radyo gibi yeni iletişim teknolojileri sayesinde eskiye oranla daha çok sayıda izleyiciye hitap ediliyor oluşu.

2. Kentleşme ve endüstrileşmenin “kaypak”, köksüz, yabancılaşmış ve mani-pülasyona açık bir toplum yarattığına dair bir görüşün moda olması.

3. Kent insanının artık savunmasız kaldığı ve kitle iletişim araçlarının kolay bir “avı” hâline geldiği fikrinin hakim olması.

4. Kitle iletişim araçlarının 1. Dünya Savaşı boyunca beyinleri yıkadığına ve sonraki yıllarda faşizmin yükselmesini sağladığına dair ikna edici bir duru-mun oluşmuş olması.

Bu faktörlerden dolayı, iletişim araçları edilgen kurbanlarına derinden işle-yen “sözcük mermileri” fırlatacak kadar güçlü görülmekteydi. Bir silahtan çıkan mermi, nasıl kısa sürede hedefe ulaşıp onu tahrip ediyorsa medya mesajlarının da aynı hızla hedef kitledeki alıcıya ulaşarak yüksek bir tahribata yol açtığı düşünül-mekteydi. Kısaca nazizm ve faşizmin egemen olduğu dönemde egemen olan dü-şünce, medyanın her şeye kadir bir gücü olduğu idi. Bu dönemin hakim yaklaşı-mı olan hipodermik şırınga modeline göre medya mesajları, insanların beynine tıpkı bir şırıngadan ilacın zerk edilmesi gibi veriliyordu. Şırıngadan damara zerk edilen ilaç nasıl çok kısa bir süre içinde ve güçlü bir şekilde etkisini gösteriyorsa kitle iletişim araçlarının mesajlarının da aynı hızla ve güçle hedef izleyicileri etki-liyor olduğu kanısı hakimdi. İnsanların gördüğü, duyduğu ve okuduğu verilerin doğrudan davranışlarını etkilediği düşünülüyordu. Kitlelerin çok güçlü olduğu kabul edilen medya tarafından kolayca manipüle edildiği yönündeki kitle toplu-mu teorisi, işte ilk dönem medya teorisi üzerinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Genel olarak medyayı elinde bulunduran ve iyi kullananların geniş yığınlara iste-diklerini yaptırabilecekleri varsayımı bu döneme damgasını vurmuştu (Mutman, 1995: 27; Curran vd., 1982: 230; Williams, 2003:23-28).

İnsan ve Toplum30

Kitle toplumu paradigmasının karamsarlığı, ilk dönem kitle iletişim araştırmaları-na doğrudan yansımıştır.

Propaganda Analizi ve Harold Laswell Kitle iletişim araştırmalarının iki büyük dünya savaşı arası dönemde; yani bir sa-vaş konjonktürü içinde ortaya çıkmış olması oldukça önemlidir. 19. yüzyılda or-taya çıkan propaganda olgusu, yeni iletişim teknolojileri sayesinde çok daha etkili bir işlev kazanmıştır. Bundan dolayı Şikago Üniversitesinden Harold Laswell’in (1902-1978) kaleme aldığı ve dönemin ilk önemli yapıtı olarak görülen çalışma-nın isminin “Dünya Savaşında Propaganda Teknikleri” (1927) olması tesadüfi de-ğildir. Kitle iletişim araçlarının 1. Dünya Savaşı sırasında propaganda araçları ola-rak çok kritik bir rol oynadığı görüşü 1930’larda Avrupa’da faşizm ve Sovyetlerde Stalinizm gibi totaliter rejimlerin kitlesel yükselişiyle zirveye tırmandı. 2. Dünya Savaşı sırasında ise kitle iletişim araçları neredeyse propagandayla eş değer tutu-luyordu. Laswell, propaganda analiziyle, 1. Dünya Savaşı sonrasındaki olumsuz koşulların, büyük ekonomik bunalımın ve siyasal istikrasızlığın insanların psi-kolojisini kötü yönde etkilediğini ve medyanın bir şırınga iğnesi gibi insanların bilincine girip onları manipüle edebileceğini söylemiştir.

Propaganda ile birlikte reklam bu dönemi karakterize eden bir diğer önemli mesaj biçimidir. Farklı bir ifadeyle mesaj denen araştırma nesnesinin propaganda ve reklam denen türlere uygun olarak tanımlandığını söyleyebiliriz. Çünkü artık tekelleşme olgusuyla birlikte reklam bir ürünü almayı özendirmekten çıkmış, onu almayı ikna etmeyi amaçlayan yeni bir söylem tarzına dönüşmüştü. İşte Laswell’in ünlü ifadesiyle “Kim, kime, hangi araçla ve nasıl bir etkiyle ne söylüyor?” sorusu dönemin temel sorusu olmuştur. Bu dönemde oldukça edilgen birer alıcı olarak görülen izleyicilerin daha sonraları kitle iletişim araçlarının mesajlarını aktif ola-rak yorumlayanlar olarak görülmeye başlanması, savaş sonrası dönemdeki medya teorisinin oluşmasında önemli olmuştur (Williams, 2003:29-31).

“Sınırlı Etkiler” YaklaşımıKitle iletişimi araştırmalarının, 1940-60’lar dönemini kapsayan ikinci evresin-de totaliter tehlikenin gerilemesiyle, ilk döneme damgasını vuran çok güçlü ve her şeye gücü yeten medya anlayışı popülerliğini yitirmeye başladı. Bu dönemde ABD’de yapılan etki araştırmaları sonucunda medyanın “çok sınırlı bir etkisi” ol-duğuna dair yeni bir uç görüş ortaya çıktı. 1940’lardan 1960’ların ortalarına kadar medya teorisinde hakim olan bu paradigma, ampirik çalışmalar etrafında şekil-lendi. Medyanın etkisi niceliksel bir araştırma konusuna; neyin, kimin üzerinde ne kadar etkili olduğu sorunsalına dönüştürüldü. 1960’ların sonundan itibaren medyanın etkisizliği/sınırlı etkisine dair bu diğer uç görüş sorgulanmaya başla-nacak ve kitle iletişim araçlarının uzun vadeli etkilerini ve kurumsal yapılarını araştıran liberal/çoğulcu eksendeki çalışmalar, hem de neo-Marksist eleştirel ça-lışmalar yaygınlaşmaya başlayacaktır.

İkinci döneme damgasını vuran “sınırlı etkiler” yaklaşımının gerisinde ise medyanın çok güçlü olduğu sonucunun dayanağı olan kitle toplumu tezinin terk edilmesi yatmaktadır. “Ana akım” ya da liberal/çoğulcu olarak adlandırılan ça-lışmaların yeşerdiği bu evre, Batı ülkelerinin çoğunda sosyo-ekonomik olarak istikrarın sağlandığı ve refah devletinin yükseldiği döneme denk gelir. Dolayı-sıyla içinde yaşanılan toplum “kitle toplumu” olarak değil “çoğulcu” toplum ola-rak görülüyordu. Modern toplumu kavramsallaştırmada ortaya çıkan bu önemli

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 31

farklılıkla beraber sosyolojide işlevselcilik ve siyasetbiliminde liberal-çoğulculuk olarak nitelenen perspektifler ikinci evrede geliş(tiril)en “sınırlı etki” bulgusuna yol açan etki araştırmalarına rehberlik etmiştir.

Bu dönemin kurucu ismi Paul Lazarsfeld (1901-1976)’dir. 1940 yılında Ameri-ka’daki başkanlık seçimlerinde bir kasabadaki seçim kampanyasının etkisini araş-tıran Lazarsfeld ve arkadaşları, bu çalışma sonucunda kitle iletişim araçlarının etkisinin çok az olduğu sonucuna vardı. Zira kitle iletişim araçlarının aracılığıyla gerçekleşen seçim kampanyaları, seçmen kitlesindeki oy verme davranışında çok fazla bir etki ya da fark yaratmamıştı. Dolayısıyla kitle iletişim araçlarının oldukça sınırlı bir etkiye sahip olduğu sonucuna varıldı. Bu araştırmada kişiler arası ve iki aşamalı bir iletişimin çok daha fazla etkiye sahip olduğu anlaşıldı. Kitle iletişim araçlarının mesajları verili grup içinde “kanı lideri” olarak nitelendirilen bir lidere ulaştığı ve oradan kitleye aktarıldığı belirlendi. Bu dönemdeki çalışmaların çoğu, izleyicinin doğasını ve medyanın hangi koşullar altında bilgide, tutumda ve dav-ranışta değişikliğe yol açtığını anlamak amacıyla yapılmıştı. Örneğin dönemin bir diğer önemli araştırmacısı Hovland, savaş sonrası yaşanan tüketim patlamasında ve ikna sürecinde reklamcılığın etkisi üzerine yoğunlaşan çalışmalar yapıyordu. Bu ampirik araştırmaların çoğunun medya endüstrileri ya da hükümetlere yapı-lan profesyonel araştırmalar olduğu da göz ardı edilmemelidir (Curran vd., 1982: 231; Mutman, 1995: 28; Williams, 2003:46).

Kitle iletişim araştırmalarının ilk döneminde medyanın çok güçlü olduğu düşünü-lürken ikinci dönemde medyanın neden çok güçlü değil aksine çok az etkili olduğu düşüncesi hakim olmuştur.

Amerikan kitle iletişim araştırmalarında belirleyici olan bu ampirik araştırma geleneği, topluma dair birbiriyle bağlantılı iki teorinin rehberliğinde gelişmiştir. Bunlar işlevselcilik (fonksiyonalizm) ve çoğulculuktur (plüralizm). İşlevselcilik ve çoğulculuk, topluma ve siyasete eleştirel olmayan iki yaklaşımdır. İşlevselcilik ve onun siyasal manifestosu olarak görülebilecek çoğulculuk, medyanın rolünü istikrarlı bir toplumu koruyacak değerlerin aktarılması olarak görmüştür. Çoğul-culuk, medyanın toplumdaki farklı gruplarının kendilerini duyurabilmesi için ge-rekli olduğunu söylerken işlevselcilik, medyanın demokrasinin ortak değerlerini insanlara özümseterek bir görüş birliği sağlamadaki rolüne dikkat çeker.

Bu bölümü okurken tam anlayamadığınız ya da daha ayrıntılı bilgi almak istedi-ğiniz kavramlar için Erol Mutlu’nun İletişim Sözlüğü’ne (Ankara: Ayraç Yayınevi, 2008) ve/ve ya Hüseyin Köse’nin İletişim Sosyolojisi. Temel Kavramlar Antolojisi’ne (İstanbul: Yirmidört Yayınevi, 2006) bakabilirsiniz.

MEDYA: FARKLI TEORİK YAKLAŞIMLAR

İşlevselcilikSosyolojide 2. Dünya Savaşı’ndan sonra geliştirilmiş teorik bir yaklaşım olsa da kökleri Durkheim’a kadar uzanan işlevselcilik, bildiğimiz gibi, toplumları can-lılara ve toplumu oluşturan birimleri de canlıların organlarına benzetir. Toplu-mun “sağlığı” için bütün “organlarının” düzgün ve uyumlu bir şekilde işlemesi gerekmektedir. Sosyal düzen, bireyler birbirinden izole oldukça bozulmaktadır ve “kolektif bilinç”in çökmesi sosyal felaketlere yol açacaktır. İşte kitle iletişiminin

2

İnsan ve Toplum32

işlevselci analizi medyanın sosyal düzen ve yapının korunmasındaki rolü üzerine yoğunlaşmıştır. Buna göre medya ampirik bir biçimde gözlemlenerek “işlevselli-ği” ortaya konabilecektir. İşlevselci yaklaşımın önemli bir temsilcisi olan Robert Merton, belirli bazı edimlerin niyet edilmiş ve edilmemiş sonuçları üzerinde dur-muştur. Bazı medya işlevleri açık ve bariz (manifest) olarak gözlemlenebilirken bazıları da gizildir (latent) ve gözlemlenmesi zor işlevlerdir. Örneğin bir savaşla ilgili haberin “açık” işlevi izleyiciye bilgi vermekse “gizil” işlevi de izleyicinin kafa-sındaki o ülke ve orda yaşayanlar hakkındaki düşünceleri şekillendirmektir. Gel-gelelim işlevselci araştırmaların önüne çıkan en büyük engel ise bir işlevin ne ol-duğunun tamamen tanımlanamamasıdır. Hangi ve ne tür bir medya aktivitesinin toplum düzeni için işlevsel olup olmadığı belli değildir (Williams, 2003:47-49).

Kullanımlar ve Doyumlar YaklaşımıÜnitenin başında izleyicilerin izlenen medyadaki içerikleri daha aktif bir şekil-de değerlendirmeleri ve medyayı farklı amaçları için kullanmalarının mümkün olup olmadığını sormuştuk. Elihu Katz (1926-), işlevselci bir bakış açısıyla geliş-tirdiği “Kullanımlar ve Doyumlar” yaklaşımı ile bu soruya olumlu yanıt vermiştir. Araştırmacı, medyanın insanlara ne yaptığını değil insanların medyayı ne amaçla kullandığına bakılması gerektiğini vurgulamıştır. Bu, sonraki yıllarda artan bir ivmeyle medya araştırmaları içinde yer bulacak bir tespittir. Medya izleyicisinin pasif tüketici konumunda olduğu görüşüne karşı çıkılmıştır. İnsanların “birey” olarak ne gibi beklenti ve amaçlarla medyayı kullandığının göz ardı edildiği düşü-nülmüştür. Bu yaklaşıma göre izleyiciler, medyayı bazı ihtiyaçlarını tatmin etmek amacıyla kullanmaktadır. Farklı bir ifadeyle izleyiciler, günlük hayatın sıkıntı-larından uzaklaşma, eğlenme, yalnızlık duygularını hafifletme, güncel gelişme-lerle ilgili bilgi edinme, dünya olaylarından haberdar olma gibi gereksinimlerini doyurmak amacıyla medyayı kullanırlar. Özellikle 1960 ve 70’li yıllarda iletişim çalışmalarında çok etkili olan bu yaklaşım, izleyicilerin medyayı farklı şekillerde değerlendirebileceği vurgusuyla önemlidir. Ancak iletişim araçlarını işlevsel bir etkene indirgemesi ve kitle iletişim deneyimini salt “doyum” anıyla kısıtlaması nedeniyle eleştirilmektedir (Mutlu, 1994:140-141).

Çoğulcu Yaklaşımİşlevselciliğin siyasal manifestosu olarak nitelendirilebileceğimiz çoğulcu yakla-şıma göre Batı toplumlarında güç/iktidar, hiçbiri tek başına hakim olmayan çe-şitli grupların elindedir. Toplum, hiçbir zaman bir grubun tam olarak egemenlik tesis edemediği, birbiriyle sürekli rekabet halindeki gruplar ve çıkarlar karması-dır. Gruplar arasındaki rekabet, gücün tek bir noktada toplanmadan dağılımını mümkün kılarken devlet, gruplar arası bu rekabette hakem rolündedir. Medya kurumları da devletten, siyasal partilerden ve kurumlaşmış baskı gruplarından oldukça özerk bir yapıya sahiptirler. Medya; yasama, yürütme ve yargıya ek olarak dördüncü güç konumundadır. Nasıl toplumda bir çeşitlilik varsa medya içerikle-rinde de aynı çeşitliliği gözlemek mümkündür. Bu doğrultuda medya, toplumdaki bu çeşitliliği aktaran bir organdır. Kısaca medya, toplumun bir aynasıdır.

Liberal-çoğulcu yaklaşım, ayrıca medyanın özel sermayenin mülkiyetinde ol-masının medyanın içeriğini doğrudan etkilemeyeceğini savunur. Medya içeriğini belirleyen, mülkiyet sahipleri değil tüketiciler; yani izleyiciler, okuyucular ve onların istekleridir. Tüketiciler/izleyiciler sunulan ürünleri beğenmezse başka yerlere yönel-me şansına sahiptir ve bu yüzden belirleyici konumundadır. Çoğulculukta, izleyiciler

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 33

pasif birer alıcı olarak değil aksine medya içeriklerini yorumlayabilen ve tercihleriyle medya kurumları üzerinde etkili olabilenler olarak görülür. Çoğulculuk, liberal de-mokrasi teorisinin merkezinde yer alır. Çoğulculuk ve işlevselcilik, medyanın liberal demokrasinin bugünden yarına var olabilmesi ve gelişimi açısından “olmazsa olmaz” bir parçası olduğu konusunda hemfikirdir (Williams, 2003:50-51).

Egemen paradigmanın ya da liberal/çoğulcu iletişim araştırmalarının başlıca odağı medya etkileri olagelmiştir. Temel sorun olarak medyanın izleyiciler üze-rindeki etkisi anlaşılmaya çalışılmıştır. “Sınırlı Etkiler” yaklaşımında gördüğümüz gibi medyanın etkisinin sınırlı olduğu görüşü hakimdir. Çünkü kitle iletişim sü-recinin çeşitli değişkenler ekseninde tahmin edilemeyen şekillerde farklılaşabile-ceği öne sürülür. Bir taraftan kişisel, siyasal ya da teknolojik faktörler medyanın izleyiciler üzerindeki etkisini şekillendirir. Diğer taraftan medya içeriğinin biçimi, dili ya da sunumu izleyiciler üzerinde çok farklı sonuçlar doğurabilir. Ayrıca izle-yicilerin farklı yaş, cinsiyet, eğitim ve siyasi düşüncelere sahip olmaları; bir medya içeriğindeki anlamı farklı şekillerde alımlamalarına ya da yorumlamalarına ne-den olur (Fejes, 1985: 251; Trowler, 2008: 712-713). Liberal/çoğulcu kitle iletişim paradigması, günümüzde de medya kurumlarının temel felsefesini belirliyor ol-ması nedeniyle oldukça önemlidir.

Liberal/çoğulcu iletişim paradigması medya kurumlarının temel felsefesini, profes-yonel meslek ilkelerini belirlemektedir.

Liberal Çoğulcu Yaklaşım ve Haber Medyası20. yüzyılın başından bu yana profesyonel basın ilkeleri belirlemekte olan liberal/çoğulcu yaklaşıma göre medya kurumları nasıl topluma ayna tutuyorsa haber med-yası kurumları da toplumsal gerçekliğin aynasıdır. Medya, liberal demokratik bir sistemde yasama, yürütme ve yargı güçlerinden sonra bir toplumdaki dördüncü güçtür. Demokratik sistemin bugünden yarına devamı ve gelişimi için “dördüncü güç” payesi ile birlikte medya/haber medyası kurumlarına çok önemli iki görev at-fedilmiştir. Sistemin sağlıklı işleyebilmesi için yaşamsal olan bu görevler, kamu; yani halk adına gözetim yapma ve serbest düşünce pazarı oluşturmadır. Çünkü kamuyu oluşturan yurttaşlar; söz konusu yasama, yargı ve yürütme gücüne sahip yetkililerin icraatlarını, sahip oldukları gücü/iktidarı suistimal edip etmediklerini ancak -onlar adına bu güç odaklarını gözetleme/denetleme görevi verilmiş olan- haber medyası sayesinde öğrenebilir. Bundan dolayı haber medyası kurumları üzerinde devlet san-sürü ve müdahalesi olmamalıdır. Ayrıca yurttaşların doğruyu ve “gerçeği” öğrene-bilmesi için haber medyası da yayınlarında tarafsız ve nesnel olmalıdır.

Nesnellik ilkesi, haber medyası kurumlarının siyasal parti ve girişimci elitlerle iç içe olma durumundan 19. yüzyılın ortalarından itibaren sıyrılıp serbest pazarda yerini almasıyla aynı süreçte gelişmiştir. Diğer bir deyişle nesnellik ilkesi, tica-ri yayıncılığın piyasa ortamında yerini almasının zorunlu bir sonucu olarak ve oluşan bu “yeni” durumu meşrulaştırmak amacıyla ortaya çıkmıştır. Basın sektö-ründe çalışanlar kendilerini toplumsal gerçekliğin sözcüsü olarak görmeye baş-lamıştır. Nesnellik ilkesi ile birlikte gelişen bir diğer profesyonel ilke ise haberin olgusal; yani gerçeğe ilişkin olması gerekliliğidir. Bu ilkeler kısa zamanda haber medyasının temel kuralları hâline gelmiştir.

Bu paradigmanın metodolojik ve epistemolojik geri planına bakıldığında ise kı-saca pozitivist bir yaklaşımın olduğu görülür. Haber medyasına konu olan olaylar; düşüncelerden, değerlerden bağımsız ve onlardan yalıtılmış biçimdedir. Doğalcı

İnsan ve Toplum34

enformasyon görüşü olarak da adlandırılan böylesi bir bakış açısına göre haberlerin olgusal oldukları için “şeffaf” bir şekilde, nesnel olarak yansıtılmaları mümkündür ve böyle olmaları gerekir. Farklı bir ifadeyle nasıl pozitivist yaklaşımım bilim insa-nından beklentisi değer yargılarından sıyrılarak nesnel bir şekilde gözlemlenebilir gerçekliğin bilgisine ulaşmak ise haber medyası profesyonellerinden beklenen de siyasal yargılardan sıyrılıp nesnel ve tarafsız olarak olayları/olguları yansıtmaktır. Bu çerçevede dil; içinde yaşanan dünyayı, var olan “dış gerçekliği” nesnel bir bi-çimde yansıtan/yansıtabilen bir araç olarak görülür. Diğer bir deyişle dil, anlamla-rın şeffaf bir taşıyıcısıdır. Dilin dünyayı temsilinin “yansımacı” (reflective) modeli olarak da adlandırılan bu yaklaşımda dil; ayna işlevi görerek nesneye, kişiye, olaya içkin olan anlamı yansıtma işlevi görür. Zira söz konusu yaklaşım, dilin “gerçekliğin kendisi”nin sunduğu hakikat karşısında şeffaf olduğunu öne sürer.

Diğer taraftan farklı düşüncelere dengeli bir şekilde yer verildiği takdirde medyada yanlılık gibi bir durum da söz konusu olmayacaktır. Çoğulcu toplum-sal yapının hakim olduğu bir sistemde medya kurumları, yukarıdaki iki görevi yerine getirebilir. Medyanın topluma, haber medyasının ise toplumsal gerçekliğe “ayna” tutan bir işlevle tanımlanıyor olması; medyanın toplumsal/siyasal alanın dışında ve bu dışsal konumu nedeniyle de toplumsalı yansıtabilen bir araç olarak kabul edilmesi ile iç içedir. Dolayısıyla medyanın gerçeklik tanımlarının her türlü değerden yalıtılmış ve ideoloji dışı olduğu iddia edilir. Ancak farklı görüşlerin medyada temsil hakkı bulacağına yönelik bu iyimser düşünce, haber medyasının yanlılığına ilişkin gözlemlerle sarsılıp liberal/çoğulcu literatürde bile önce yanlı-lığı sergileyen çalışmalara, sonrasında ise “temsil” kavramı ile medyayı ele alan eleştirel araştırmalara bırakmıştır (Hall, 1997; Hackett, 1985; İnal, 1996; İrvan, 1996). Modern toplumun çoğulcu bir toplum, bu toplum içinde medyanın özerk bir konumda olduğu ve demokratik bir sistem için kamu adına gözetim yapma ve gerçeklerin aynası olmak gibi bir misyona sahip olduğu şeklindeki çoğulcu/anaakım yaklaşıma, Marksist eleştirel gelenek içinden hareket eden yaklaşımlar tarafından da önemli eleştireler yöneltilmiştir. Böylece medyanın toplumsal ger-çekliği nesnel olarak yansıtabildiği iddiası büyük yara almıştır.

Medya, gerçekten siyasal alanın dışında mıdır?

MarksizmBildiğimiz gibi Marx’a göre kapitalist sınıf, her türlü enformasyon ve bilginin üretim ve dağıtımını kontrol altına almıştır. Egemen sınıfın toplumu kendi çıkarları doğ-rultusunda şekillendirmesi, toplumsal sınıflar arasındaki eşitsizliğin korunmasına ve kapitalist sınıfının kendi zenginliğini artırmasına yol açmıştır. Ekonomik örgüt-lenmenin kontrolü ve ideolojik kontrol arasında doğrudan bir ilişkiye dikkat çeken Marx’a göre kapitalizmin ekonomik temeli ve organizasyonu, toplumun nasıl işleye-ceğini belirler. İşte Marx’ın bu bakış açısı medyanın egemen sınıf ideolojisini etkin kılmadaki rolüne dikkatleri yöneltmiştir. Modern kapitalist toplumda medyanın ro-lünü anlayabilmek için Marx’ın düşüncesinden hareket edecek olursak,medya; belli bazı görüş ve düşüncelerin yaygınlaşmasını, bunun dışındakilerin de dışlanmasında rol oynar. Çünkü medya kurumlarının mülkiyeti ve kontrolü kapitalistlerin elinde-dir ve egemen sınıf kendi çıkarları doğrultusunda alt sınıfları yönlendirmek için medyayı kullanır. Klasik Marksist bakış açısına göre medya; egemen kapitalist sı-nıfın çıkarlarını bugünden yarına koruyan, meşrulaştıran ve pekiştiren bir işleve sahiptir. Farklı bir ifadeyle medyada izlediklerimiz, okuduklarımız ve duydukları-

3

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 35

mız; bizi şu an içinde yaşadığımız toplumsal sistemin ve dünyanın doğal, normal ve kaçınılmaz olduğuna ikna etmeye çalışır (Williams, 2003:36-37).

Çağdaş Eleştirel Yaklaşımlar1950’lerde ve 60’ların başındaki ekonomik refah döneminin, yerini ekonomik te-dirginlik ve politik kargaşaya bırakmasıyla, medyanın toplumsal düzeni korudu-ğu ve uyumu sağladığı görüşü zayıflamaya başlamıştır. Aynı zamanda toplumsal istikrarın bozularak siyasal çatışmaların yeniden ortaya çıkması, medya teorisin-de Marksizmin güçlenmesine neden olmuştur. Neo-Marksist teoriler arasında önemli farklılıklar olmasına rağmen hepsinin ortak noktası, medyanın hakim sınıfın ve burjuvazinin gücünü meşru kılmak için çalışan ideolojik bir aygıt oldu-ğudur. Tartışmaların ve görüş farklılıkların nedeni ise medyanın bunu nasıl ve ne kadar gerçekleştirdiği üzerinedir.

Ancak savaş sonrası dönemde bu düşüncenin ciddi değişimlere uğradığı göz ardı edilmemelidir. En önemli değişim, Marx’ın ideoloji ve kültürü toplumun eko-nomik altyapısıyla ilintilendiren klasik modelinden ideolojinin görece özerkliğini vurgulayan yapısalcı yaklaşımlara geçilmesidir. Böylelikle medya, toplumun ger-çek doğasını gizleyerek ya da yanlış temsil ederek basitçe hakim sınıfın tahakkü-münü sağlayan bir araç olarak görülmemeye başlandı. Bunun yerine medya, her ne kadar kimi düşünceler ve çıkarlar diğerlerinden çok daha güçlü olsa da farklı düşünce ve çıkarların rekabet ettiği mücadele alanı olarak değerlendirildi. Medya-ya dair ekonomik determinist bir yorumdan uzaklaşarak medyanın yine de belir-li/egemen görüşleri nasıl yeniden ürettiği sorusuna odaklanan ilk teorisyenlerden biri Louis Althusser (1918-1990) olmuştur. Althusser, İdeoloji ve Devletin İdeolo-jik Aygıtları (1970) adlı çalışmasında devletin baskı aygıtları ve ideolojik aygıtları arasındaki farka dikkat çekmiştir. Polis ve asker gibi doğru-dan ve şiddet kullanarak müdahalede bulunabilecek silahlı unsurlar devletin “baskı aygıtları”nı oluştururken eğitim, din ve medya gibi kurumlar; devletin ideolojik aygıtlarıdır. Althusser, klasik Marksist görüşten farklı olarak, diğer ide-olojik aygıtlarla birlikte medyanın da egemen sınıfın doğ-rudan kontrolünden görece özerk olduğunu ifade etmiştir. Ona göre eğer medya, görece bağımsız görünmese ideolojik görevini yapması mümkün değildir. Diğer bir deyişle med-yanın ideolojik rolünü oynayabilmesi ancak görece özerk ve bağımsız görülmesi sayesindedir. Althusser’in ideoloji ol-gusunu yeniden değerlendirmesi, Marksist düşüncede çok önemli bir gelişmedir (Williams, 2003:52-53).

İdeolojinin yeniden üretiminde medyanın oynadığı rolün anlaşılmasına yöne-lik bir diğer önemli katkının sahibi de Roland Barthes’tir (1915-1980). Dil bilimci Saussure’den etkilenen Barthes, medyanın bir ideolojiyi insanlara kabul ettirmede, göstergelerin, simgelerin ve mitlerin kullanımının büyük bir önemi olduğunu be-lirtmiştir. Barthes, Çağdaş Söylenler (1957) adlı kitabında arkasında kapitalist çı-karların olduğu düşünme biçimlerinin nasıl mitler hâline dönüşerek doğallaştığını inceler. Yazar, mitleşerek doğallaşan ve herkese aitmiş gibi gösterilen anlamlan-dırma biçimleri sayesinde ideolojinin işlediğini belirtir. Barthes, işte böylesine bir mitleştirme yoluyla kapitalist sistem içinde ortaya çıkan eşitsiz ilişkilerin kamufle edildiğini belirtir. Politikadan arınmış izlenimi veren sözler olan mitler sayesinde politik olan, gözlerden silinir. Kısaca mitler, güç/iktidar çatışmalarından kaynakla-nan eşitsizlikleri gizler ve doğallaştırır (İnal, 2003:14).

Resim 2.3

Louis Althusser

İnsan ve Toplum36

Michael Foucault (1926-1984),her ne kadar doğrudan medya üzerine çalışmalar kaleme almamış olsa da özellikle iktidar olgusunu yeniden ele alışıyla ve söylem kavramı ile alanı önemli derecede etkilemiştir. Post-yapısalcı bir düşü-nür olarak tanımlanan Foucault; bireyin bilincinin, dünya algısının biyolojik ya da sınıfsal faktörlere dayandığı görü-şünü reddeder. Bunun yerine kendimizin ve içinde yaşadı-ğımız dünyaya dair bakışımızın söylemler tarafından şe-killendirildiğini vurgular. Foucault, Marx’a benzer şekilde, bilgi ve ideolojinin toplum içindeki güç/iktidar ilişkilerini yansıttığını söyler; ancak bunların ekonomik dinamiklerin kontrolüne bağlı olduğu görüşünü reddederek Marx’tan uzaklaşır. Foucault iktidar olgusunu, toplumun üzerine

atılmış ve herkesi çevreleyen bir ağ olarak görür. Ayrıca bilginin değişik zaman-larda kitleleri kontrol etmek için bir iktidar biçimi olarak kullanıldığını belirtir. Ona göre iktidar tek bir grup ya da sınıfın tekelinde değildir, aksine iktidar herkesi kapsar. Ayrıca Foucault’un modern kurumlara özgü bir iktidar ve bilgi biçimi ola-rak tanımladığı disipliner iktidar biçimlerine benzer teknikleri; örneğin sıradan insanların özel hayatlarının gözetiminin normalleştirilmesini, yaygın medyada sıklıkla gözlemleriz. (Stevenson, 2002: 233-235;Williams, 2003-60-61).

Althusser’in hem ideolojiyi görece özerk olarak kabu-lü ve bu doğrultuda medyanın ideolojik rolünü yeniden ele alışının temeli, Antonio Gramsci’nin (1891-1937) görüşlerinde yatmaktadır. 5. ünitede gördüğümüz gibi Gramsci’nin özellikle hegemonya teorisi, aynı zamanda Britanya Kültürel Çalışmalar Okulun teorik modelinin de merkezindedir. Gramsci’ye göre kültürel alan oldukça önemli bir hegemonik mücadele alanıdır. Medyanın kül-türel alan, içindeki “kapsama alanı” göz önüne alınırsa kitle iletişim araçlarının hegemonik işlevinin muazzam bir düzeyde olduğu kuşku götürmez.

Stuart Hall ya da Britanya Kültürel Çalışmalar OkuluBiritanya Kültürel Çalışmalar Okulu ve okulun uzun yıllar direktörlüğünü yapan Stuart Hall (1929- ), medyanın kültürel hegemonyanın oluşturulması ve sürdü-rülmesindeki rolüne ilişkin görüşleriyle eleştirel medya çalışmalarında oldukça önemli bir yer edinmiştir.

İngiliz kültürel çalışmalar okuluna göre iletişim, “anlam-landırma” mekanizması içinde çalışır. Bundan dolayı bu me-kanizmayı çözümlemek için ideoloji, dil, anlam, temsil, ikti-dar olguları üzerinde durulmalıdır. İnşacı (constructionist) dil/temsil modeline dayanan bu yaklaşım, pozitivist teoride ve liberal/çoğulcu yaklaşımda var olan yansımacı dil teorisin-den (ayrıca klasik Marksist yaklaşımda doğrudan olmasa da örtük olarak var olan yansıma anlayışından) çok farklıdır. İn-şacı modelde dil, kendi dışında var olan anlamın şeffaf taşıyı-cısı olan bir iletişim aracı değildir. Dil, düşünceyi; düşünce de dili mümkün kılar. Anlam, dil içinde ve dil dolayımıyla inşa edilir. Dolayısıyla nesnel, saf hâlde dış dünyada duran bir top-lumsal anlamdan söz edilemez. Anlam, kendine özgü doğası gereği çok anlamlıdır ve bulunduğu bağlama bağımlıdır. Ör-

Resim 2.4

Michael Foucault

Resim 2.5

Antonio Gramsci

Resim 2.6

Stuart Hall

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 37

neğin “demokrasi” ya da “özgürlük” kavramlarını düşünelim. Bu olguların tek bir an-lamı olduğunu söyleyebilir miyiz? İşte anlam, sabit ve verili değil tersine oluşturulan bir şeydir ve aynı olaylara (ya da göstergelere) farklı anlamlar atfedilebilir. Bu durum-da aynı olaya dair belirli bir anlamın düzenli ve sürekli olarak üretilebilmesi için bu anlamın tek ve doğal olarak gösterilmesi gerekir. Bunun için de alternatif anlamların marjinalleştirilmesi veya gayrı meşrulaştırılması gerekir.

İşte medya, anlamın bu şekilde toplumsal inşası sürecinde önemli bir rol oy-nar. Yani medya, “gerçekliği” yalnızca yeniden üretmemekte; daha önemlisi onu tanımlamaktadır. Medyanın topluma, hayata ve dünyaya dair anlamın oluşma-sında rol oynaması, onun ideolojik bir işlevi yerine getirdiğini gösterir. Hall, ide-olojiyi belirli bir grubun kendi çıkarlarını/temsillerini gerçeğin dolaysız yansıma-sı olarak temsil etme gücü olarak görür. Medya; modern toplumlarda, egemen söylemler içinde “dünyayı sınıflandırmak” gibi önemli bir ideolojik/hegemonik işlevin yerine getirilmesine hizmet eder. (Coward & Ellis, 1985: 29, 142; Hall, 1979: 208; 1997: 24; 1984:72, 90-92; Hardt,1989: 37). Statüko içinde yer alan ve statükoyu sürdüren kurumların temsilcilerinin öznel görüşlerinin nesnel olarak temsil edilmesi, haber medyasının söylemi içinde ideolojinin işleyişinde oldukça önemlidir (Dursun, 2001: 125). Ancak söz konusu egemen bölgeyi oluşturan fark-lı ideolojilerin kendi aralarındaki çelişkilerinden ve daha önemlisi bu ideolojilerin birbirleriyle de hegemonya mücadelesi içinde olduklarından bu süreç karmaşık ve çelişkilidir. Yine de medya kurumları, “toplumsal gerçekliği” ayna gibi doğrudan yansıtan ya da basitçe çarpıtan bir işleve sahip olmaktan çok egemen söylemler doğrultusunda “toplumsal anlamın” (sürekli) inşasına katılmaları nedeniyle he-gemonik bir işlev görürler.

Hall’un eleştirel medya çalışmalarına önemli bir katkısı da medya metinleri-nin nasıl alımlandığı; yani izleyiciler tarafından nasıl okunduğu/değerlendirildiği üzerinedir. Medya içeriklerini bir anlamda “hap gibi yutan” pasif izleyici modelin-den önemli bir kopuşa yol açan makalesinde Hall, izleyicilerin potansiyel olarak üç farklı şeklide medya içeriklerini okuyabileceğini öne sürmüştür. 1. Egemen he-gemonik okuma: Metinde oluşturulan anlamı kabul ederek okumadır. Örneğin akşam haberlerde tüm üniversite hocalarının maaşlarında bir ücret kesintisine hazır olmaları gerektiği söyleniyor ve ben buna ikna oluyorsam bunun egemen hegemonik bir okuma olduğunu söyleyebiliriz. 2. Müzakereci okuma: İzleyici/okuyucu bu defa metindeki anlamın bir bölümüne katılırken bir bölümüne ka-tılmaz. Örneğe devam edersek ücret kesintisinin olabileceğini; ancak sadece bir kereye mahsus ve yüksek unvanlı ve yüksek maaşlı hocalar ile sınırlı kalması ge-rektiği düşünülebilir. 3. Muhalif ya da karşıt okuma: Metnin,metindeki anlama tamamen karşı çıkılarak okunmasıdır. Yani eğer üniversite hocalarının ücretlerin-de herhangi bir kesinti yapılmasının kabul edilemez olduğu yorumu yapılıyorsa karşıt bir okumadan söz edebiliriz (Stevenson, 2002:77-78). Şüphesiz izleyicilerin medya metinlerini nasıl okuyacakları/yorumlayacakları yaş, toplumsal cinsiyet, sınıf, etnisite, eğitim, siyasi düşünce ve (ünitenin sonundaki okuma parçasında göreceğiniz) medya eğitimi/okuryazarlığı gibi değişkenlere bağlıdır. Hall, bu tar-tışmanın temel referansı olan makalesinde (1980: 135) kodlamanın; yani metinde belirli anlam(lar)ın oluşturulmasının, kod açımlarını; yani okumaları sınırlan-dırıcı bir etkiye sahip olduğunu belirtmiştir. Bu yüzden çoğu metin egemen bir okumaya sahiptir ve medyanın ekonomik ve ideolojik konumu göz önüne alınırsa bu okumaların toplumdaki egemen değerleri yeniden inşa ettiğini söyleyebiliriz (Van Zoonen, 1991: 325).

İnsan ve Toplum38

Post-Modern YaklaşımSon dönemlerde post-modern düşünce, tüm akademik çevrelerde etkili olduğu gibi medya çalışmalarını da oldukça etkilemiştir. Jean Baudrillard (1929-2007),

medyanın imge/gösterge ve gerçeklik arasındaki farkı silik-leştirici bir rol oynadığını vurgulamıştır. Ona göre imgeler gerçekten simgeledikleri şeylerden ayrılmış, post-modern dönemde imgenin gerçeklikle hiçbir bağı kalmamıştır. Ha-ber ve eğlence arasındaki farkın belirsizleşmesi gibi medya içeriğinde bir bulanıklık rahatlıkla gözlemlenebilmektedir. Diğer taraftan izleyici, bir imge/gösterge bombardımanı-na tutulmaktadır. Bu durum, insanların gerçekliği değil oradaki imgeyi görmesine ve hemen ardından gelen yeni imgeyle bir öncekini unutmasına neden olmaktadır. Gös-tergeler bir bilgisayar oyunu ya da film kadar etki ancak

bırakmaktadır. Baudrillard’a göre sıradan insan, medyanın sayısız ve anlamsız mesajı karşısında pasif bir durumdadır. Ancak bu aynı zamanda izleyiciye, mesaj-ları reddetme ve özümsememe gücü vermektedir. Baudrillard, McLuhan’ın çalış-malarından etkilendiğini hep söylemiştir (Williams, 2003-63-64).

Marshal McLuhan (1911-1980), medya teknolojilerinin toplumların gelişim-lerinde nasıl ve ne ölçüde rol oynadığı sorusu ile ilgilenmiştir. McLuhan’a göre “televizyonu içindeki programlara bakarak anlamaya çalışmak, 15. yüzyıl mat-baasını Gutenberg’in İncil’ini okuyarak anlamaya çalışmak kadar sonuçsuzdur.” İletişim teknolojileri sayesinde, insanlar ve toplumlar arasındaki zaman ve mekân engellerinin yok olmasıyla, farklılıkların ortadan kalktığı ve benzerliklerin öne çıkarıldığı küresel bir köy oluşmuştur. Farklı bir ifadeyle McLuhan’a göre elektro-nik medya, özellikle de televizyon, bütün dünyayı bir araya getirmiş ve dünyayı bir “küresel köy” şekline sokmuştur. Mcluhan, medya ve iletişim teknolojileri ile yaşanan bu gelişmelerin olumlu olduğunu düşünmektedir. Ona göre bu gelişme-ler; insanların sesini duyurabildiği, daha demokratik ve eşitlikçi bir ortam ha-zırlamıştır. Ancak Mcluhan’ın iyimserliği tartışmalıdır. McLuhan sosyal yapılara değinmediği ve teknolojik belirleyici bir bakış açısına sahip olduğu için eleştiril-miştir. Ayrıca “küresel köy”ün sakinleri arasında giderek artan eşitsizliğe dikkat çekilmektedir. Ayrıca bilgi alışverişi de karşılıklı değildir ve bilginin dağılımı da eşitsiz gerçekleşmektedir (Williams, 2003-65-66).

Feminist Yaklaşımlar Feminist yaklaşımlar, genel olarak sosyolojide olduğu gibi, medya çalışmala-rında ve medya sosyolojisi alanında da küçümsenmeyecek bir etkiye sahip ol-dular. Medyaya dair farklı feminist yaklaşımlar olsa da genel olarak medyada kadınların “eksik ve sorunlu” temsil edilmesi temel eleştiri noktasıdır. Medya, aynı zamanda, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini destekleyerek ataerkilli-ği yeniden ürettiği için eleştirilmektedir. Cinsiyetçiliğin hakim olduğu medya metinlerinde kadınlar, aynı zamanda cinsel bir obje olarak da sunulmaktadır. Kimi feminist çalışmalar, kadın sorununa yer vermeyen medya çalışmaların-daki eksiklikler ve medyadaki kadın imajının çarpıklıkları üzerinde durmuş-tur. Kimileri de medyadaki kadın stereotiplerinin nasıl alımlandığı üzerine yoğunlaşmıştır. Kısaca feminist yaklaşım, ataerkil hegemonyanın bugünden yarına devamında medyanın önemli bir rol oynadığını vurgulamaktadır.

Resim 2.7

Jean Baudrillard

Resim 2.8

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 39

2005 yılında 76 ülkede 13.000 televizyon, radyo ve gazete haberi taranarak ger-çekleştirilen çok geniş kapsamlı bir araştırmanın sonuçları oldukça çarpıcıdır. Ha-ber medyasında erkeklerin temsil oranı % 79 iken kadınların temsili sadece % 21’dir. Bütün dünya nüfusunun yarısını oluşturan kadınlara medya haberlerinde ancak yüzde yirmi bir gibi bir oranda yer verildiğini görüyoruz. Kadınların “kurban” ola-rak temsil edildikleri haberlerin oranı % 19 iken erkeklerin ise % 8’dir. Mine Gencel Bek tarafından 2006 yılında Medya ve Toplumsal Katılım başlığıyla Türkiye’de yapı-lan araştırma sonuçlarına göre de kadınlar erkeklere göre daha az temsil edilmekle beraber, bütün “ötekiler” arasında “öteki” olarak medyada en fazla temsil edilenler-dir. Bütün bu rakamlar, kadınların toplumsal olarak uğradıkları ayrımcılık ve eşit-sizlerin medyada yeniden üretildiğini göstermektedir (Alankuş, 2007: 37-39).

MEDYANIN SAHİPLİK YAPISI VE ÜRETİM SÜRECİMedya içeriklerinin/ürünlerinin üretimi şüphesiz medya kuruluşlarının yapı-sı ile yakından ilişkilidir. Medya kuruluşlarının serbest piyasa koşullarında faali-yet göstermesi, büyük sermayenin mülkiyetinde olması ve medya endüstrisindeki tekelleşme eğilimi; tarihsel olarak özellikle Marksist ekonomi politik yaklaşımın yoğunlaştığı konulardır. Frankfurt Okulunun yaklaşımına paralel bir şekilde eko-nomi-politik yaklaşımın ilk örneklerinde altyapı-üstyapı determinizmine oldukça sadık bir bakış açısı hakimdir. Medyanın kurumsal yapısının içinde yer aldığı kapi-talist üretim tarzı tarafından belirlendiği ileri sürülür. Medya, ona sahip olanlar ve onu kontrol edenlerin sınıfsal çıkarlarını meşrulaştıran yanlış bilinç üretmektedir. Herman ve Chomsky (1988), “propaganda modeli” adını verdikleri yaklaşımların-da özel mülkiyet altındaki medya kurumlarını sınıf tahakkümünün araçları olarak nitelendirirler. Onlara göre medya, egemen seçkinlerin mülkiyetindedir ve onlar tarafından doğrudan kontrol edilmektedir. Teorisyenler, egemenlerin halkın neyi göreceğine, duyacağına ve düşüneceğine karar verme ve düzenli propaganda kam-panyalarıyla kamuoyunu yönetme gücüne sahip olduklarını vurgular.

Mülkiyet Doğrudan Kontrol Anlamına Gelir mi?Peki, gerçekten medyanın mülkiyetine sahip olanlar medya ve medya içerikleri üzerinde doğrudan bir kontrole de sahip midir? Marksist teorik gelenek içindeki araçsalcı yaklaşımın bu soruya yanıtı evettir. Medya yöneticileri ile patronları-nın farklı olması, bunların birbirlerinden tamamen özerk oldukları ya da birbir-lerine karşıt oldukları anlamına gelmemektedir. 70’li yıllarda bir medya patronu olan Victor Matthews’in “Editörler benimle aynı politika üzerinde anlaştıkları sürece tamamen özgürdürler.” demesi bu duruma örnektir. Kısaca bu yaklaşım medyada mülkiyet ve yönetimin doğrudan birbirine bağlı olduğunu iddia eder. Medya patronları, hangi fikirlerin kitlelere ulaştırılacağı konusunda tartışmasız söz sahibidir. Ancak eleştirel ekonomi-politik yaklaşıma göre bu tür bakış açıları, “kısmen haklı” da olsalar “sistemdeki çelişkileri gözden kaçırırlar.” “Medya sahip-leri her zaman dilediklerini yapamazlar” (Golding ve Murdock, 1991:55). Medya ürünleri/metinleri, büyük sermaye sahiplerinin çıkarlarının “basit bir yansıması” olarak görülmemelidir. Medyada bir dizi mesleki kodlar ağı içinde belirli kişisel ve toplumsal amaçlar doğrultusunda çalışan erkekler ve kadınlar vardır. Farklı bir ifadeyle medya profesyonellerinin tamamen olmasa da kısmen görece özerkliği vardır. Medyada çalışanların görece “özerkliği” ekonomi-politikçiler için temel bir ilgi konusu olup “bu özerkliğin nereye kadar uygulanabileceği”ni keşfetmek eko-nomi-politikçilerin temel amaçlarıdır (Golding ve Murdock, 1991:63-67).

Yanlış bilinç: Hakikati gizleyen, böylece bireyin kendi gerçekliği hakkında yanılma ya da yanıltılmasını sağlayan düşünme ve gerçekliği anlama biçimi

İnsan ve Toplum40

Kaldı ki medya ve siyasal yapı arasındaki ilişki sadece doğrudan devlet mü-dahalesi bağlamında temellendirilerek analiz edilemeyeceği gibi medya ve eko-nomik yapı arasındaki ilişki de sadece mülkiyet/sahiplik sorunu ekseninde anla-şılamaz. Medyanın ürettiği bazı içeriklerin öne çıkması, bazı uzlaşımların ortaya çıkması gibi sorunları sorgularken üretim sürecini sadece iktidar sahiplerinin müdahaleleriyle anlamaya çalışmak, yapılaşmış üretim süreçlerini ve ardındaki toplumsal dinamikleri göz ardı etmektedir. Sadece güç/iktidar sahiplerinin kasıtlı, iradi müdahalelerinin varlığına odaklanan bakış açılarıyla yetinilmemeli ve med-ya metinlerine ideoloji, dil, özne ve güç/iktidar sorunlarına duyarlı bir yaklaşım içinden bakılmalıdır. (İnal, 1999:21; 1997: 137).

Yine aynı gelenek içindeki yapısal yaklaşıma göre ekonomik yapı, medya sahiplerinin, medya yöneticilerinin ve çalışanlarının etkinliklerini şekillendirir. Ekonomik yapının baskısı, maksimum kâr için hareket etmeyi ve bunun için daha fazla rekabeti gerektirir. Bundan dolayı bu yaklaşıma göre mülkiyet sahiplerinin niyet ve hareketleri değil medya profesyonellerine yönelik bu yapısal baskı ve sı-nırlamalar daha belirleyicidir (Williams, 2003:83-84).

Geleneksel liberal yaklaşım ve kültürel çalışmalar içindeki kimi modeller; med-ya sektöründe çalışanların iş güvencesinin olmaması, ücretsiz ya da düşük ücretle çalıştırma, sendikasızlaştırma, toplu işten çıkarma ve uzun çalışma saatlerine rağ-men bu sürenin fazla mesai olarak ücretlendirilmemesi gibi üretim sürecinin esas faillerinin somut sorunlarını yok saymaktadır (Erdoğan ve Alemdar, 2002:314). Türkiye örneğinde de rahatlıkla görülebileceği gibi süregelen ekonomik krizle bir-likte gerçekleşen olağanüstü işsizlik ve işten çıkarma faktörünün “üretim” süreci üzerinde de oldukça olumsuz etkileri söz konusudur. Medya sektöründe binlerce çalışanın işsiz kalmış olması, işlerini kaybetmemiş olanların üretim sürecindeki görece özerklikleri üzerinde oldukça sınırlandırıcı, caydırıcı ve baskıcı etkiye ve oto-kontrol geliştirilmesine neden olabilmektedir. Kapitalist dinamikler, medyayı siyasi/ekonomik iktidara bağımlı hâle getirmektedir. Bu durum medya içeriğini etkilemekte, kamusal fayda ilkesini ortadan kaldırmakta ve alternatif/ bağımsız medyanın ortaya çıkışını zorlaştırmaktadır.

“Toplumu, enformasyonun sosyal ve kültürel değeri konusunda bilgilendirmek; her alandaki hak ihlalleri ile ifade özgürlüğünün sınırlarını genişletmek üzere gerçek-leştirilen düzenlemelerin uygulanışını izlemek ve haberleştirmek çok sesliliği ve kamu yönetimine katılımı artırmak için yerel medyayı desteklemeye ve güçlendir-meye devam edebilmek; insan, kadın ve çocuk haklarının medyada daha sık ve daha nitelikli bir biçimde ele alınmasını özendirmek” amacıyla faaliyet gösteren Bağım-sız İletişim Ağına http://bianet.org/bianet adresinden ulaşabilirsiniz.

Eleştirel Ekonomi-Politik Yaklaşım ya da Medyanın Ekonomi-PolitiğiTüm dünyada neo-liberal politikaların egemen olmaya başladığı 1980’li yıllarda başlayan özelleştirme uygulamaları sonucunda bugün medya kurumlarının bü-yük çoğunluğu, finans ve endüstriyel sermaye alanında faaliyet gösteren büyük holdingler tarafından ele geçirilmiştir. Genel olarak bütün dünyada medyanın mülkiyet yapısının radikal olarak değiştiği bu süreç Türkiye’de de yaşanmıştır.

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 41

Medyanın, ardındaki ekonomik çı-karlar ve kapitalist dinamikler ihmal edilerek analiz edilemeyeceğini vur-gulayan (eleştirel) ekonomi-politik yaklaşım; işte medya endüstrilerin-de görülen tekelleşme ve denetimin yoğunlaşmasına odaklanmaktadır. Peter Golding ve Graham Murdock gibi bu yaklaşımın temsilcileri; kamu sektöründeki kurumların özel giri-şimcilere satıldığı ya da içeriden ti-carileştirildiği, deregülasyon politikalarının ivme kazandığı ve sonuçta medya-nın büyük sermayenin eline geçerek tekelleşmenin giderek artmasının üzerinde durur. Medya sektöründe alanın en büyüğü olan şirketlerin toplumsal, kültürel ve siyasal yaşam üzerinde de kontrol gücüne sahip olabilecekleri tehlikesine dikkat çekilir. Artan özelleştirme politikaları sonucunda muhalif kamusal alanın gücü-nün zayıflamakta olduğu artan tekelleşme eğiliminin de tek sesliliği beraberinde getirdiği vurgulanır (Murdock, 1990:6-10). Tüm kapitalist endüstrilerde olduğu gibi medya endüstrisindeki üretim de piyasa koşullarında ve kâr merkezlidir. Medya sektöründe daha çok kâr için, daha çok reklam almak, daha çok reklam almak; için de daha çok izlenme oranı ve/veya tiraja sahip olmak gerekir. Günü-müzde dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi Türkiye’de de büyük bir “reklam pastası” vardır. 2008 yılında Türkiye’de reklam yatırımları ekonomik kriz nede-niyle % 2 küçülmekle birlikte 3.24 milyar TL (2.16 milyar $) olmuştur (http://www.marketingturkiye.com/yeni/Haberler/NewsDetailed.aspx?id=12729).

İşte daha çok reklam geliri elde etmek için reklam verenlerin beklentilerine uygun yayın politikaları egemen olmuştur. Medya kurumları kamusal fayda ve toplumsal sorumluluk ilkelerinden sıyrılarak giderek “eğlence medyası” haline dönüşmüştür. Günümüz medyasının büyük bir kısmını oluşturan “eğlence med-yası; yurttaşlık erdemlerini geliştirmekten ziyade özel zevkleri geliştirmeye hiz-met etmekte, insanlara yurttaş olarak seslenmekten çok tüketici olarak seslenmeyi tercih etmekte” dir. (Golding ve Murdock, 1991:74). Artık medyada ekonomi, po-litika, sanat haberleri yerine daha çok şöhretlerin özel hayatları ve skandallar gibi sansasyonel ve eğlendirici içerikler sunulmaktadır. Ciddi konular ise daha fazla izlenme oranı ya da tiraj çekebilmek için magazinelleştirilmektedir. Infotainment, günümüz medyasının merkezî bir olgusu hâline gelmiştir.

Haber medyasındaki magazinelleşme olgusuyla ilgili daha ayrıntılı bilgiyi Hakan Ergül’ün Televizyonda Haberin Magazinelleşmesi (İstanbul: İletişim Yayınevi, 2000) adlı kitabında bulabilirsiniz.

Günümüz medya dünyasında egemen olan rating/izlenme oranı mantığı ve kaygısı-nın potansiyel tehlikeleri sizce nelerdir?

Infotainment OlgusuInfotainment kavramı, belirli medya içeriklerini tanımlamak için İngilizce en-formasyon, bilgi (info-rmation) ve eğlence (enter-tainment) sözcüklerinden 1980’li yıllarda türetilmiştir. Bilgi yarışmaları, talk-showlar, hobi programları,

Resim 2.9

Peter Golding ve Graham Murdock

Deregülasyon: Bu kavram her ne kadar “kuralların kaldırılması” demek olsa da esas olarak 1970’lerden itibaren kamu yayıncılığı tekellerinin ortadan kalkması ve özel radyo/televizyon yayıncılığının yaygınlaşması yönünde kuralların değiştirilmesi sürecini anlatmak için kullanılmaktadır.

4

İnsan ve Toplum42

spor-magazin programları gibi programların yanısıra yakın zamanlarda eğlence ögelerini öne çıkaran haber programları da infotainment -ve tabloidleşme- söz-cükleriyle tanımlanır hale geldiler. Eleştirel ekonomi-politik yaklaşım içinde-ki araştırmalar; sansasyonel gazeteciliğin giderek yaygınlaşan etkilerine, medya içeriklerinde politik olanın sulandırılmasına, gerçek iddiası taşıyan programlarla eğlence programları arasındaki sınırların kalkmasına ve haberin giderek ticarileş-mesi ve metalalşmasına dikkat çekmektedir. Infotainment ve tabloidleşmeye göre-ce olumlu yaklaşan ve daha çok kültürel çalışmalar perspektifinden hareket eden akademisyenler ise politik olanın popülerleştirilmesiyle politikaya karşı kayıtsız kalmayı seçen izleyicilerin ilgisinin yeniden bu noktaya çekilebileceğini belirtir (Ergül, 2007: 179-183). Ekonomi-politik yaklaşıma göre ise pazar mantığının ege-men ve ticari kaygıların ilk planda olduğu medya sektörü; artık soyutlama yerine görselleştirmeye, insan karmaşıklığı yerine basmakalıp yargılara vurgu yapan ba-sitleştirilmiş, kısaltılmış, kişiselleştirilmiş, klişeleştirilmiş ve bağlamsızlaştırılmış enformasyon sağlamaktadır (Curran, 1992:157,168).

Reklamcılığın/Reklam Verenlerin Gücü, Paranın SansürüMedyanın en önemli gelir kaynağı olan reklamlar, medyanın finansmanında “ol-mazsa olmaz” bir unsur haline gelmiştir. Bu durum, satış gelirleri olan gazeteler için de geçerlidir. Özellikle çok yüksek tirajlı olmayan gazetelerin ayakta kalabil-mesinin tek yolu, hedef kitlesinin reklamcıları etkileyecek bir alım gücüne sahip olmasıdır. Reklamcıların hedefi, herkese ulaşmak değil esas olarak satın alma gü-cüne sahip olan orta sınıf ve üstü kitleye ulaşmaktır. Medya, artık tüketicinin ilgi-sine göre değil reklamcıların gereksinimlerine göre şekillenmektedir. Murdock’a göre reklamcılığın önemi, tüketici egemenliği fikrini tersine çevirmiştir. Vincent Mosco bu duruma “Tüketiciler pasif değil ancak üreticiler de aptal değiller.” şek-linde yorum getirmiştir. Bireyin karşı koyabilme gücü onun sosyo-ekonomik ve demografik konumuna bağlıdır. Ancak daha eğitimli ve bilinçli izleyiciler medya-nın manipülasyonuna karşı koyabilir (Williams, 2003:89).

Ayrıca medya endüstrilerindeki kapitalistleşme, pazara girişi engellemekte ve egemen ekonomik güçlerin ayrıcalıklı bir konuma sahip olmalarına neden olmak-tadır. Sorun sadece sahip oldukları birçok büyük şirketle birlikte çok sayıda medya kurumuna da sahip olan büyük sermayedarların sahip oldukları medya organla-rı üzerinde doğrudan denetimleri değildir. Aynı zamanda medya sektöründe var olan ya da sektöre girmeye çalışan daha küçük gruplar üzerinde - yüksek maliyet-li promosyon kampanyalarıyla ya da reklamcılara uygulanan indirimlerle- sahip oldukları baskı/iktidar potansiyelidir. Diğer taraftan medya kurumlarının sayısal olarak artmasının daha çok çeşitlilik ve seçenek ürettiğine dair liberal savın ihmal ettiği nokta, egemen hale gelen medya kurumlarının “çeşitliliğin” sınırlarını belir-lediğidir. Medya sektörüne girebilmek için gereken oldukça yüksek maliyetlerden dolayı pazara girişte “bir sınıf süzgecinin” yerleştirildiği ve bu anlamda bir tahak-küm kurulduğu belirtilebilir. Ayrıca egemen liberal perspektif, reklamcılığın tica-ri yayıncılık ve basın üzerindeki mali gücünün önemini görmezden gelmektedir. Reklam verenlerin reklam vermeme yoluyla medya içeriğini doğrudan etkileye-bilme potansiyelleri söz konusudur ve bu potansiyel, medya sahiplerinin reklam verenlerin beklentilerine ve (ideolojik) çıkarlarına uygun yayın politikaları ve bu yönde bir otokontrol geliştirmelerine neden olabilir (Curran, 1992:147-148,155-164, Gurevitch ve Blumler, 1990:215-216).

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 43

Bir diğer önemli nokta da medya kurumları için izleyicilerin istatistiksel top-lamlar olarak görülmesidir. Medyanın izleyicilere “rakamlar” olarak yönelmesi sonucu aritmetik kategorilere indirgenmiş olan izleyiciler, aşırı derecede bir ör-nekleştirilmekte ve bu süreçte korunmasız kalmaktadırlar. Böylelikle izleyicilerle ilgili olarak oldukça tutucu, medya endüstrilerinin kendi çıkarlarını pekiştiren ve kamusal iletişimde statükonun sürmesini sağlayan bir süreç yeniden üretilmekte-dir (Gurevitch ve Blumler, 1990:216).

Egemen liberal düşünceye göre serbest piyasadaki “gizli el”den dolayı medya kurumlarının yapısını son kertede belirleyen sadece izleyicilerdir. Serbest piya-sa mantığının hakim olduğu sistemde medya sahipleri -eğer rekabetçi hedefleri-nin tehlikeye düşmemesini istiyorlarsa- izleyicilerin isteklerini ve beklentilerini karşılamak zorundadırlar. İzleyicilerin tutumlarına yönelik böylesi bir beklenti, medyanın demokratik idealleri karşıladığı şeklinde yorumlanmaya açık olsa da eleştirel ekonomi-politik yaklaşıma göre bir dizi sistemsel nedenden dolayı bu durumun gerçekleşemediği belirtilmelidir. Medya sektöründe egemen olan tekel-lerin medya ürünlerindeki/içeriklerindeki çeşitliliği, izleyici seçeneklerini ve de kamusal denetimi azaltmış olduğu açıktır. Mülkiyet yapısındaki değişim, medya-nın siyasi iktidarla da ilişkisini değiştirmiştir. Medya kuruluşlarının hükümetlerle kamu adına gözetim ilişkisi, büyük ölçüde kendi maddi çıkarlarını kollama ilişki-sine dönüşmüştür. Dolayısıyla üretim dinamiklerinin tüketim pratikleri üzerin-de “sınırlandırıcı” bir etkiye sahip olduğuna dair vurgu, ne tüketim pratiklerinin kategorik olarak güdüp yönlendirildiği ne de tersine tüketicilerin tamamen özgür ve özerk bir konumda olduklarını ifade eder.

Ekonomi-politik yaklaşım ile kültürel çalışmalar okulu arasında önemli ben-zerlikler olduğu açıktır. Her iki yaklaşımda esas olarak eşitsiz güç/iktidar ilişki-lerinin oluşumu ve yeniden üretimiyle ilgilidir. Bu anlamda her iki yaklaşım da kapitalist toplumların merkezî işleyişlerini genel olarak kabul eden liberal çoğul-cu geleneğe oldukça mesafelidir (Golding ve Murdock, 1991:50). Bundan dolayı eleştirel bir medya çalışmasının medya metinlerinde anlamın nasıl kurulduğu ve nasıl okunduğu boyutuna odaklanan kültürel çalışmalar yaklaşımı kadar medya-nın ekonomi politiğine özel olarak duyarlı bu bakış açısını da içermesi gerekir.

MEDYA VE KÜRESELLEŞME

Küresel Çağda Yaşamak: Yeni Medya TeorileriKüresel medya ve iletişimdeki büyüme hakkındaki ilk düşüncelerin modernleşme teorisi ile şekillendiğini söyleyebiliriz. 1950 ve 60’larda bir grup teorisyen medya-nın ekonomik ve sosyal gelişmelerdeki rolü üzerinde durmuşlardır. 2. Dünya Sa-vaşı sonrası dönemde anti-sömürgeci bir dönemin başlamasıyla, Afrika-Asya’da bulunan sömürgeler özgürlüklerini kazanma savaşlarına girmişlerdi. Akademik çalışmalarda ise bu toplumların gelişebilmesi için geleneksel yapılarından ve de-ğerlerinden arınmaları gerektiği sonucuna varıldı. Bu noktada modern değerle-rin ve yapıların taşıyıcılığını yapmak gibi önemli bir rol medyaya verildi. Ancak 1970’lerin ortalarına gelindiğinde modernleştirme düşüncesinin hakimiyeti sona erdi. Modernleşme teorisi, geri kalmış ülkelerin gelişmiş ülkelerle aynı yolu iz-leyerek gelişebilecekleri tezine dayanmaktaydı. Gelgelelim 1960’lar ve 70’ler bu ülkelerin ekonomik açıdan daha da gerilediği dönemler olmuştu.

İnsan ve Toplum44

Modernleştirme teorisine ilk ve önemli bir meydan okuma, Batı ve dünya-nın geri kalan kısmı arasındaki ayrılığı açıklamak üzere geliştirilen bağımlılık teorisinden geldi. Bu teoriye göre güney ülkelerinin eski sömürgeci sahiplerine bağımlılıkları devam ettiğinden gelişmeleri mümkün değildir. Politik bağımsız-lığa rağmen bu ülkelerde kolonyalizmin; yani sömürgeciliğin etkileri hâlâ devam etmektedir. Kolonyal güçler bu ülkelerden geri çekilirken arkalarında siyasal sis-temlerini, dillerini, değerlerini ve yaşam tarzlarını bırakmışlardır. Bu etkiye neo-kolonyalizm adı da verilir. İşte medya, Latin Amerika’da süregelen neo-kolon-yalizmin ebedileştirilmesi sürecinde önemli bir rol oynamıştır. Eğer kolonyalizm emperyalizmin bir türü ise bu durum kültürel emperyalizm olarak adlandırı-labilir. Medyanın bu kültürel emperyalizmde kuzeyin değerlerini güneye taşıma açısından önemi büyüktür (Williams, 2003:215-218).

Kimi eleştirmenler, yeni medya teknolojilerinin ve yeni medya formlarının gelişimini ve etkilerini bilgi/enformasyon toplumu ve küreselleşme olgularıyla açıklamaya çalışmaktadırlar. Enformasyonun/bilginin öneminin her geçen gün arttığı hepimizin malumudur. Şüphesiz bilgi, her birey için gereklidir; çünkü bilgi güçtür; ancak enformasyon/bilgi toplumunda bilgi aynı zamanda toplumun temel eksenidir. Yeni medya girişimcileri, hükümetler, kanun koyucular; bilgi toplumu-nun gelişimi konusunda iyimserdir. Örneğin bilgisayar yazılım devi Microsoft’un sahibi Bill Gates, bilginin gücü sayesinde eşitsizlik ve önyargılara meydan oku-nabileceğini iddia etmektedir. Bu bakış açısı McLuhan’ın görüşleriyle paralellik göstermektedir. Post-endüstriyel çağın bilgi toplumunda medyanın da önemli bir yeri vardır.

Kimi teorisyenlerin ise enformasyon toplumuna dair böylesi umut verici bir tablo konusunda şüpheleri vardır. Onlara göre bilginin yaşadığı bu patlama, ka-pitalizmin ve eşitsizliklerin devamını sağlamaktadır. Çünkü esas amaç, bilgi ve kültür ürünlerinin kamu yararına kullanılması değil her zaman maksimum kâr elde etmektir. Schiller’in ifadesiyle zengin, bilgi cennetine kavuşurken fakir, bilgi çöpüyle idare edecektir. Medya ve kültür endüstrisindeki gelişme ve bilgi toplu-munun yükselişi; kültür, eğitim ve politik standartlarda yaşanan düşüşle aynı za-manda gerçekleşmiştir. Bazı eleştirmenlere göre bu durum rastlantısal değildir; zira daha çok bilgi, daha kalitesiz bilgiyi beraberinde getirmiştir. Medyanın bu sü-reçteki etkisi magazinleşme şeklinde açıklanmaktadır (Williams, 2003:223-227).

Medya ve KüreselleşmeÖzellikle 1980’lerin başlarından itibaren yeni iletişim teknolojilerindeki radikal değişimle birlikte benzersiz gelişmeler yaşanmaktadır. Uydu, İnternet ve dijital iletişim araçları gibi yeni iletişim teknolojileri zaman ve mekân algısını değiştir-miştir. Küresel medya sayesinde artık günümüzde insanlar, fiziksel olarak yaşa-dıkları yere/mekâna sıkışıp kalmak zorunda değildir. Ayrıca Türkiye’nin ya da dünyanın bir ucundaki gelişmeleri takip etmek ya da oradaki insanların dene-yimlerini paylaşmak için kalkıp oralara kadar gitmemiz gerekmiyor. Yeni ileti-şim teknolojileri bunları ayağımıza kadar getiriyor. Küresel medya içerikleri artık dünyanın istisnasız her yerinde tüketilmektedir. Yeni iletişim teknolojileri saye-sinde dünya, fiziksel olarak olmasa da algısal olarak daha önce hiç olmadığı kadar küçülmüş durumdadır. Bugün milyarlarca insan, uydu ve İnternet teknolojisiyle düne kadar sahip olmadıkları bir dizi kültürel ve sosyal deneyimi yaşayabiliyor. Hangi teorisyen ne isim verirse versin küresel medya ve kültürün etkisini çok açık bir şekilde görebiliyoruz.

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 45

Küreselleşme ve medya ilişkisini çalışan akademisyenler arasında önemli görüş farklılıkları vardır. 5. ünitede gördüğümüz gibi sürece sadece olumlu ya da olum-suz boyutundan bakanlar olduğu gibi sürecin her iki boyutuna da dikkat çekenler vardır. Kültürel emperyalizm tezinin savunucuları, küresel kültür ve medya devle-rinin kontrolü tamamen ele geçirdiğini belirtirler. Gerçekten de günümüzde kü-resel medya piyasası medya ürünlerini üretip dağıtan büyük çok uluslu şirketlerin hakimiyeti altındadır. Örneğin 1979’da dünya haberlerinin % 80’i beş büyük Batı haber ajansından gelirken 2001 yılı itibarıyla ise dünya haber akışını büyük ölçüde AP (Associated Press), Reuters ve AFP(Agence France-Presse) sağlamaktadır. Genel olarak küresel medya pazarına baktığımızda ise bugün 7 çok uluslu şirketin haki-miyetini görmekteyiz: AOL/Time Warner, Disney, Sony, News Corporation, Viacom, Vivendi ve Bertelsmann. Bu şirketlerin hiçbiri pazara bir medya şirketi olarak gir-memiştir; medya piyasasına girişleri ise aşağı yukarı 15 yıl öncesine dayanmaktadır. Hepsi de 2001 yılında dünyanın en büyük 300 finansal olmayan şirketler listesinde yer almaktadır (Adaklı, 2006: 38; Bilton vd, 2003: 331-332).

Kimi teorisyenler ise küreselleşmeyle Batılı kültürlerin diğer kültürlerle kay-naştığını ve Batıdan olmayan yeni örneklerin ortaya çıktığını ileri sürmektedirler. Ne tamamen Batılı ya da Amerikalı ne de yerel, dünyanın her tarafından gelen etkilere açık bu tip kültürel karışımlara melez (hybrid) kültür denmektedir. Me-lez kültürlerin oluşmasında ise medya endüstrilerinin etkisi tartışmasızdır. Ayrıca yerel kültürler Batının medya teknolojilerini kullanarak kendi kimliklerini dünya çapında yaygınlaştırabilmektedir.

5. ünitede gördüğümüz gibi kültürel emperyalizm teorisi, dünyanın herhan-gi bir bölgesindeki otantik, geleneksel ve yerel kültürlerin özellikle ABD’nin göz alıcı ticari ya da medya ürünleri tarafından yok edilmeye çalışıldığını öne sürer. Bu tezin destekçileri, kültürel emperyalizmi çok farkı şekillerde açıklamaktadır. Örneğin Schiller’e göre medya ve medya teknolojilerinin, Amerikan’ın savaş son-rası dönemde ekonomik, politik ve askerî tahakkümünde önemli bir rolü vardır. Diğer bir deyişle Amerikan medya ürünlerinin küresel düzeyde yayılımı, Ame-

Resim 2.10

www.altkitap.com/kitap.asp?kitapid=48

İnsan ve Toplum46

rikan yaşam tarzının dünyanın dört bir yanına benimsetilmesini ve Amerikanın gücünün/etkisinin sürdürülmesini sağlamaktadır. Amerikanlaşma terimi, zarar-sız olarak görülen medya ürünlerinin -Hollywood filmleri ya da çizgi filmlerinin- izleyicileri Amerikan kültürüne adapte etmesi olarak tanımlanabilir. Amerikan medyasının egemenliği aslında sahip olduğu birtakım avantajlarla da açıklanabi-lir. Örneğin Amerikan TV programları daha çok izlenir; çünkü senaryoları daha karmaşıktır, oyuncular daha çekici ve tanınmış kimselerdir, daha yeni teknolojiler kullanılarak çekilmişlerdir ve yapımlar daha başarılıdır. Ancak en önemli neden, Amerikan piyasasının sahip olduğu ekonomik avantajdır. Ancak bu tez, Ameri-kan çizgi romanlarını okuyan ya da filmlerini izleyen insanların bunlardan doğ-rudan etkilendiği şeklinde anlaşılmamalıdır.

Medyanın küreselleşmesi ve küreselleşme ideolojisinin taşıyıcılığını yapması son derece önemlidir. Özellikle tüm dünyayı saran İnternet ağları ulusal sınırları bir anlamda geçersizleştirmiş, metaforik olarak ulus-devletin sınırları kalkmıştır. Başta İnternet olmak üzere küreselleşme sürecinin en önemli taşıyıcıları olarak yeni iletişim teknolojileri, ulusal sınırların aşılarak ulus-ötesi kamusallıkların oluşmasını mümkün kılmaktadır. Böylece ulus-devletlerin türdeş ve dışa kapalı ulusal kültürleri korumaları oldukça zorlaşmıştır. Küresel kapitalizm, sadece kü-resel ekonomi-politiği yapılandırmakla kalmamakta; bu süreç içinde kapitalizmin ve tüketim kültürünün değerlerini ve yaşam felsefesini taşıyan ticarileşmiş med-ya ürünlerinin dağıtım yoluyla küresel kültürü de belirlemektedir.Gerçekten de günümüz tüketim kültürünün ve tüketimcilik ideolojisinin yeniden üretiminde medyanın çok önemli bir rolü vardır.

Günümüzde küresel bir görünüm arz eden kitle iletişim araçları, başından beri hem küreselleşme sürecinin hem de küreselleşme ideolojisinin yeniden üretiminde be-lirleyici bir rol oynamaktadır.

İNTERNET Yalnızca bir iletişim/enformasyon aracı olmayan, aynı zamanda bir kültür, kimlik, siyaset ve ekonomi alanı/aracı olan İnternet; 2000’li yıllarda toplumsal, kültürel ve siyasal yaşamda kritik bir rol oynamaya başlamıştır. Tüm dünyada İnternete erişim imkânına sahip kullanıcı sayısı 1995 yılında 1 milyonken 2002 yılında yaklaşık 550 milyon olmuştur. Mart-2009 itibarıyla dünyada İnternet kullanıcı sayısı 1,5 milyarı geçmiştir. (http://www.İnternetworldstats.com/stats.htm). 16 yıllık İnternet geçmişi olan Türkiye ise yine Mart-2009 verileriyle nüfusun % 35’ine karşılık gelen yaklaşık 26.5 milyon İnternet kullanıcısı ile Avrupa’da en çok İnternet kullanıcısı olan 7. ülke konumundadır (http://www.İnternetworldstats.com/stats4.htm#europe).

İnternetle ilgili çeşitli ve en güncel istatistikler için http://www.İnternetworldstats.com/stats.htm adresine bakabilirsiniz.

İletişim araçları, bilgisayar sistemleri ve telekomünikasyon sistemlerinin bir araya gelmesi ile ortaya çıkan İnternet, şimdiye kadar var olan iletişim ortamla-rından oldukça farklı bir iletişim ortamı yaratmıştır. Televizyon, gazete gibi kitle iletişim araçları üzerinde gerçekleşen iletişim, tek yönlü olmasından dolayı mer-keziyetçi bir görünüm arz eder. İnternetin başlıca özelliği ise adem-i merkeziyetçi doğasıdır. İnternet ortamında gerçekleşen iletişim, tek yönlü değil iki yönlüdür. Kullanıcı,edilgen bir konumda bulunmamakta; kullanıcının etkin olarak hareket edebilmesi mümkün olmaktadır. Ayrıca kullanıcılar, sadece alıcı/tüketici değil

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 47

aynı zamanda yayıcı/üretici olabilmektedir. İnternet, etkileşimli doğası nedeniyle sürekli geri besleme alarak dönüşen ve yeniden şekillenen bir iletişim ortamıdır. Elektronik bir coğrafya olan İnternet aynı zamanda sosyal bir mekândır.

İnternetin ortaya çıkması geleneksel iletişim araçlarını ortadan kaldırmış mıdır?

Endüstri sonrası çağın teknolojik altyapısını oluşturan enformasyon ve ileti-şim teknolojilerinden en önemlisi olan İnternet, daha önceki dönemde gerçekleş-memiş yeni “kimlikleri,” yeni “ilişkiler”i ve “sanal cemaatler”i gündeme getirmiş durumdadır. Yakın zamana kadar var olması için fiziki bir bedene ihtiyaç duyan kimlik(ler), artık somut bir beden olmaksızın var olabilmekte ve kamusal alana dâhil olabilmektedir. Diğer bir deyişle kişiler, gerçek kimliklerinden sıyrılarak başka kimliklere bürünebilmekte; karşısındaki ile aslında sahip olmadığı bam-başka bir kimlikle iletişim kurabilmektedir. Ayrıca İnternet ortamında yüz yüze iletişimin olmayışı katılımı önemli ölçüde artırmakta ve kolaylaştırmaktadır. Çok sayıda insan fiziksel bir yakınlık ve temas olmaksızın sanal cemaatler içerisinde kendilerine yer bulmaktadırlar. İnternet, katılımcılar arasındaki mevcut sınıfsal, etnik, ırksal, toplumsal cinsiyet ve yaşa ilişkin farklılıkları görünmez kılan bir ortam sunmaktadır. İnternetin oluşturduğu kamusal alan, çağımızın önemli te-orisyenlerinden Habermas’ın ideal kamusal alan için şart koştuğu herkesin eşit katılımını bir düzeyde mümkün kılmaktadır. Ancak İnternet, on binlerce laflama (chat) ve tartışma grubuyla, katılımı çok kolaylaştıran; fakat bir sonuca ulaşmanın, anlaşmasının aynı kolaylıkla gerçekleşmediği bir ortamdır. Bu çerçevede, kamu-oyu oluşturma işlevinin İnternet ortamında da çok geçerli olmadığı belirtilebilir.

Diğer taraftan sanal cemaatler, gerçek yaşamdaki ve toplumsal ilişkilerdeki kimi tehlikeli ya da istenmeyen durumlardan korunma imkânı verir. Böylelikle alternatif ilişki ve toplumsallaşma imkânları sunar. Şüphesiz bu yeni ve alternatif ortamı benimseyenler için içe kapanma ve dışarıdaki gerçek yaşamı yok sayma tehlikesi de söz konusudur. Yine de sanal cemaatleri çekici kılan unsurlardan biri, modern toplumsal hayatın getirdiği tüm “maske”leri, başka maskeler takma pa-hasına, bir tarafa bırakmayı kolaylaştırmasıdır. Anonim bir karaktere sahip olan sanal cemaatlerde insanlar bir takma ad (nickname) arkasına gizlenebilirler. Top-lumsal kontrol mekanizmalarının işlemediği bu ortamlarda “üst ben”den gelen toplumsal baskıları bir tarafa bırakarak “ben”lerini serbest bırakmanın verdiği hazzı ve keyfi yaşayabilirler. Gerçek yaşamlarında/ilişkilerinde çekingen ve içe dönük olanların sanal cemaatler içinde daha rahat hareketleri belirtilmektedir. Ayrıca “takma ad” arkasında inşa edilen yeni kimlikle insanlar, birer fantezi ola-rak içlerinde yaşattıkları birçok duyguyu kolayca ifade edebilmekte ve bir tür ra-hatlamayı yaşamaktadır. Peki, bu şekilde gerçekleşen yeni ilişki ve aidiyet biçimle-ri gerçek yaşamdaki gerçek ilişkilere alternatif midir? Sanal sohbetler ve ilişkilerin yüz yüze ilişkilerin yerini alma tehlikesi söz konusu mudur? Bu sorulara şimdilik olumlu yanıt vererek karamsar bir tablo oluşturmak zordur. Zira yapılan araştır-malar birçok insanın sohbet odalarını yüz yüze ilişkiye girmek ve fiziksel olarak bir arada olmak istedikleriyle tanışma yeri olarak gördüklerini göstermektedir.

Sanal cemaatlere daha olumsuz yaklaşanlara göre ise sanal cemaatler, “sahte cemaatler”dir. Mekânsal yakınlığın olmadığı, samimiyetten uzak olan ve yeterince güven telkin edemeyen sanal cemaat ilişkilerinin yaygınlaşması, insanların gerçek yaşamdaki “gerçek” ilişkilerini zedelemekte ve yoksullaştırmaktadır. İnternet, güçlü toplumsal bağlar yaratma ve sürdürme konusunda fiziksel yakınlığın ve yüz yüze

5

İnsan ve Toplum48

ilişkinin önemini azaltmaktadır. Ayrıca sanal cemaatler, insanların son derece de-ğerli olan zamanını ailelerinden ve diğer yakın çevrelerinden çalmaktadır. Belirsiz ve değişken ilişkilerin belirleyici olduğu bu siber âlemde samimilik ve güvenilirlik son derece az olduğundan “yabancılaşma”yı artırıcı bir boyutu söz konusudur.

İnternette coğrafi mesafeler, sınırlar ve uzaklıklar ortadan kalkmış, ulus-dev-letin önemi ve etkisi silinmiştir. Hem ulus ötesi hem de uluslararası bir bağlam yaratan İnternet, küreselleşme sürecinin ivme kazanmasında da önemli bir rol oynamaktadır. Küresel İnternet uzamının bir üyesi olma durumuna işaret eden nettaşlık kavramı gündeme gelmiştir. Aynı ağı paylaşan insanlar zaman, mekân ve ulus-devlet kısıtlamalarının var olmadığı bir üst kimlik/kültür oluşturabilmek-tedir. Bu doğrultuda İnternetin tarihsel birey-devlet ilişkilerini de önemli ölçüde değiştirme potansiyeli söz konusudur. İnternetteki iletişimin gözetlenmesinin zor oluşu, her türlü enformasyonu sonsuz yayma ve kullanma imkânları yaratması kayda değerdir. İnternet kadar açık ve şeffaf olan bir başka iletişim aracı şimdilik söz konusu değildir. İnternet, siyasetle ilgili enformasyona ulaşma imkânlarını artırmakta ve yurttaşlara demokratik siyasi katılım ve temsille ilgili yeni imkânlar sunmaktadır. (Gökalp, 2007; Bozkurt, 2000; Uğur ve Bilici, 1998; Subaşı, 2005).

Küreselleşme süreciyle artan gelir dağılımı eşitsizliğiyle birlikte hem bölgeler ve ülkeler arasında hem de tek bir ülke içinde İnternet gibi yeni iletişim araçla-rından faydalanmada da eşitsizlikler ortaya çıkmıştır. Kişi başına düşen gelirin yüksek olduğu 1. dünya ülkelerinde toplumun büyük çoğunluğu, kişi başı gelirin düşük olduğu 2. ve 3. dünya ülkelerinde ise küçük bir azınlık İnternet erişimi-ne sahiptir. İnternete erişim için gereken kişisel bir bilgisayar, bu bilgisayarı ağa bağlayacak bir telefon hattı ve modem aracı ile bağlantı ücretini karşılayamayan henüz milyarlarca insan söz konusudur.

Tablo 2.1

Kaynakça: İnternet Word Stats-www.İnternetworldststs.htm

Co¤rafi Bölgelere Göre ‹nternet Eriflim Oranlar› (Mart, 2009)

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 49

Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi Mart 2009 verileriyle Kuzey Amerika kıta-sında yaşayan her yüz kişiden 74’ü, Avrupa’da yaşayan her yüz kişiden 49’u İnter-net erişimine sahipken Orta Doğu’da yaşayanların % 23.3’ü, Asya’da yaşayanların ise % 17.4’ü ve Afrika’da yaşayanların ise sadece % 5.6’sı internet imkânına sahip-tir. Ekonomik olarak İnternete erişim imkânı olan insanlar farklı enformasyona ve bilgiye erişme imkânına ya da şansına sahip olurken İnternet erişimi olmayan düşük gelirli veya yoksul insanlar bilgi ve enformasyon yoksulu olmaya da de-vam etmektedir. Başta İnternet olmak üzere dijital ortama erişim ve faydalanma-da dünyadaki insanlar arasında oluşan bu uçurum literatürde dijital bölünme (digital division) olarak adlandırılmaktadır. İnternetin bilginin ve enformasyonun demokratikleşmesinde önemli bir rol oynayabilmesi için İnternete erişimde gere-ken asgari donanımın ucuzlaması ve gelir dağılımındaki eşitsizliklerin giderilerek geniş halk kesimlerinin satın alma gücünün yükselmesi gerekmektedir. Yoksa İn-ternetin özgürleştirici boyutu ya da demokratik kullanımı, ona ulaşabilecek nüfus ile sınırlı kalacak, bu da sınıfsal tabakalaşmayı yeniden üretecektir.

İnsan ve Toplum50

ÖzetGünümüz dünyasının en önemli toplumsal ku-rumlarından biri olan medyanın ne olduğunu tanımlamak.

Medya kelimesi; İngilizcede araç, orta, ortam, aracı anlamlarına gelen medium (Latincede medius) kelimesinin çoğuludur. Bu sözcüğün karşılığı olarak düne kadar kitle iletişim araçları kavramı kullanılmıştır. Günümüzde ise medya sözcüğü çok daha yaygın bir kullanım alanı ka-zanmıştır. Kitle iletişim araçları ya da medya de-diğimizde kitaplar, gazeteler, dergiler, broşürler, billboard’lar, telefon, cep telefonu, VCD, DVD, radyo, sinema, televizyon, İnternet gibi iletişim araçları söz konusudur. Medya dediğimizde medyanın hitap ettiği/ulaştığı kitle; yani izleyici-ler, hitap ederken aktardığı içerik ve de bu içeriği üreten/oluşturan bir kurumsal yapıdan söz edi-yoruz.

Medya araştırmalarının tarihsel olarak nasıl dö-nemselleştirildiği ve bu araştırmaların ortaya çık-tığı dönemde kitle iletişim araçlarının nasıl kav-ramsallaştırıldığını açıklamak.

Bilimsel araştırmanın bir uzmanlık alanı olarak kitle iletişim veya medya araştırmaları yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkmıştır. Kitle ile-tişim araştırmalarının ortaya çıkışından bu yana genel olarak üç dönem saptanabilir: Yirminci yüzyıl başından 1940’a kadar iki büyük dünya sa-vaşı yılları arasındaki ilk dönem; 1940-60’lı yılları kapsayan ikinci dönem ve 1960’ların sonundan günümüze dek süregelen üçüncü dönem. Med-ya araştırmalarının ortaya çıktığı ilk dönemde, “kitle toplumu” paradigmasının kötümserliğinin doğrudan etkisiyle medyanın çok güçlü ve ikna edici olduğuna dair bir görüş egemen olmuştur. Kitle iletişim araçlarının çok güçlü propaganda kurumları olduğu ve insanların bir anlamda bey-nini yıkadığı düşünülmüştür.

Medyaya ilişkin işlevselci ve liberal/çoğulcu yakla-şımları değerlendirmek. Kitle iletişiminin işlevselci analizi, medyanın sosyal düzen ve yapının korunmasındaki rolü üzerine yoğunlaşmıştır. Onun siyasal manifes-tosu olarak görülebilecek çoğulculuk, medyanın rolünü istikrarlı bir toplumu koruyacak değer-lerin aktarılması olarak görmüştür. Çoğulculuk, medyanın toplumdaki farklı gruplarının kendi-lerini duyurabilmesi için gerekli olduğunu söy-lerken işlevselcilik, medyanın demokrasinin or-tak değerlerini insanlara özümseterek bir görüş birliği sağlamadaki rolüne dikkat çeker. Liberal/çoğulcu kitle iletişim paradigması, günümüzde de medya kurumlarının temel felsefesini belirli-yor olması nedeniyle oldukça önemlidir.

Çağdaş eleştirel yaklaşımların medyayı nasıl ele aldığını analiz etmek. Birbirlerinden önemli farklılıklar içerseler de ge-nel olarak çağdaş eleştirel yaklaşımlar medyayı, her ne kadar kimi düşünceler ve çıkarlar diğer-lerinden çok daha güçlü olsa da, farklı düşünce ve çıkarların rekabet ettiği mücadele alanı olarak değerlendirir. Medyaya dair ekonomik determi-nist bir yorumdan uzaklaşarak medyanın yine de belirli/egemen görüşleri nasıl yeniden üretti-ği sorusuna odaklanırlar. Tartışmaların ve görüş farklılıkların nedeni ise medyanın bunu nasıl ve ne kadar gerçekleştirdiği üzerinedir. Medya, modern toplumlarda egemen söylemler içinde “dünyayı sınıflandırmak” gibi önemli bir ideolo-jik/hegemonik işlevin yerine getirilmesine hiz-met eder.

1

2

3

4

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 51

Medyanın ekonomi-politik yapısını ve üretim sü-recini açıklamak. Neo-liberal politikaların egemen olmaya başla-dığı 1980’li yıllarda başlayan özelleştirme uygu-lamaları sonucunda bugün dünyanın büyük bir bölümünde medya kurumları, finans ve endüst-riyel sermaye alanında faaliyet gösteren büyük holdingler tarafından ele geçirilmiştir. Medya endüstrilerinde görülen tekelleşme ve denetimin yoğunlaşmasına odaklanan eleştirel ekonomi-politik yaklaşım, medyanın ardındaki ekonomik çıkarlar ve kapitalist dinamikler ihmal edilerek analiz edilemeyeceğini vurgular. Tüm kapitalist endüstrilerde olduğu gibi medya endüstrisinde-ki üretim de kâr merkezlidir. Günümüzde dün-yanın birçok ülkesinde olduğu gibi Türkiye’de de büyük bir “reklam pastası” vardır. Daha çok kâr için, daha çok reklam almak, daha çok reklam almak için de daha çok izlenme oranı ve/veya tiraj gerekir. Daha çok reklam geliri elde etmek için reklam verenlerin beklentilerine uygun ya-yın politikaları egemen olmuştur. Medya ku-rumları kamusal fayda ve toplumsal sorumluluk ilkelerinden sıyrılarak giderek “eğlence medya-sı” haline dönüşmüştür.

Günümüzde toplumsal/kültürel değişmeyi anla-mada anahtar olan küreselleşme sürecinde med-yanın rolünü ve medya dünyasında küreselleşme-nin nasıl gerçekleştiğini değerlendirmek.

Günümüzde küresel bir görünüm arz eden kitle iletişim araçları, başından beri hem küreselleş-me sürecinin hem de küreselleşme ideolojisinin yeniden üretiminde belirleyici bir rol oynamak-tadır. 1980’lerin başlarından itibaren yeni ileti-şim teknolojilerindeki radikal değişimle birlikte benzersiz gelişmeler yaşanmaktadır. Uydu, İn-ternet ve dijital iletişim araçları gibi yeni iletişim teknolojileri zaman ve mekân algısını değiştir-miştir. Yeni iletişim teknolojileri sayesinde dün-ya, fiziksel olarak olmasa da algısal olarak daha önce hiç olmadığı kadar küçülmüş durumdadır. Bugün milyarlarca insan uydu ve İnternet tek-nolojisiyle düne kadar sahip olmadıkları bir dizi kültürel ve sosyal deneyimi yaşayabiliyor. Küre-sel kapitalizm, kapitalizminin ve tüketim kültü-rünün değerlerini ve yaşam felsefesini taşıyan ticarileşmiş medya ürünlerinin dağıtım yoluyla küresel kültürü de belirlemektedir.

5 6

İnsan ve Toplum52

Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdakilerden hangisi kitle iletişim araştırmala-rının ortaya çıktığı ilk dönemin önemli isimlerinden biridir?

a. Paul Lazarsfeld b. Elihu Katz c. Harold Laswell d. Robert Metron e. James Curran

2. Kitle iletişim araştırmalarının ikinci dönemine damgasını vuran yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?

a. Sınırlı etkiler yaklaşımı b. Güçlü etkiler yaklaşımı c. Kullanımlar-doyumlar yaklaşımı d. Propaganda analizi e. Hipodermik şırınga modeli

3. Aşağıdakilerden hangisi işlevselci yaklaşımın önemli isimlerinden biridir?

a. Harold Laswell b. Robert Merton c. Stuart Hall d. Raymond Williams e. Noam Chomsky

4. Medya kurumlarının profesyonel meslek ilkelerini belirlemekte olan yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?

a. Muhafazakar b. Liberal/çoğulcu c. Postmodern d. Marksist e. İşlevselci

5. Medyanın bir ideolojiyi insanlara kabul ettirmede göstergelerin, simgelerin ve mitlerin kullanımının bü-yük bir önemi olduğunu belirten teorsiyen aşağıdaki-lerden hangisidir?

a. Umberto Eco b. Jacques Derrida c. Roland Barthes d. Michael Foucault e. Elihu Katz

6. Eleştirel medya çalışmalarının kullandığı Gramsci’nin teorisi aşağıdakilerden hangisidir?

a. İdeoloji b. Hegemonya c. Alımlama d. Determinizm e. Epistemoloji

7. Marks’a göre hakikati gizleyerek bireyin kendi ger-çekliği hakkında yanılma ya da yanıltılmasını sağlayan düşünme ve gerçekliği anlama biçimine ne ad verilir?

a. Mistifikasyon b. Manipülasyon c. Hipodermik şırınga d. Yanlış bilinçlilik e. Mit

8. Aşağıdakilerden hangisi ekonomi-politik yaklaşı-mın önemli isimlerinden biridir?

a. Peter Golding b. Harold Laswell c. Stuart Hall d. Raymond Williams e. John Fiske

9. Az gelişmiş ülkeler için modern değerlerin ve yapı-ların taşıyıcılığını yapma rolünü medyaya vermiş olan teori aşağıdakilerden hangisidir?

a. Bağımlılık b. Neo-kolonyalizm c. Postmodernizm d. Emperyalizm e. Modernleşme

10. Aşağıdakilerden hangisi yeni iletişim ve enformas-yon teknolojilerinden biridir?

a. Gazete b. Radyo c. İnternet d. Televizyon e. Dergi

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 53

Okuma ParçasıNeden Medya Okuryazarlığı Dersi? ...Kitle iletişim araçlarının gelişimine paralel olarak ile-tişim kanallarının çeşitliliğinin artması, bir yandan içerik doldurma sorununu beraberinde getirirken, diğer taraftan bu “bilgi” ve “enformasyon” bolluğunda “doğru bilgi”ye nasıl ulaşılabileceğine ilişkin sorunsalı da ortaya çıkarmıştır. İletişim kanallarındaki nicelik-sel artışın, aynı oranda niteliğe yansımaması, yukarıda tanımlanan sorunu tetikleyen önemli unsurlardan biri olarak görülmektedir. Elektronik medyanın teknolo-jiden aldığı destekle kullanıma sunduğu kanalların çeşitliliği, çocuklardan yetişkinlere kadar her kesimi kendine çeken bir cazibe merkezi oluşturmaktadır. Bu yoğun enformasyon altında, özellikle çocuklar, su-nulan malzemeyi seçme şansı olmadan ve bilinçsizce doğrudan almakta ve o oranda da etkilenmektedirler. Kitle iletişim araçlarının kolay ulaşılabilirliği, bireyden topluma kadar her alanda etkili olabilen çeşitli yayın-ların evimizin içine kadar gelerek, sadece yetişkinlerin değil, çocukların da etkiye açık birer alıcı durumuna düşmelerine neden olmaktadır. Bugün tartışmasız en etkili kitle iletişim aracı olan televizyonun, kişilerin sosyal yaşamlarının neredeyse “olmazsa olmaz”ı hâline geldiği de çok açıktır. Ülkemizde 90’lı yıllardan bu yana özel televizyon yayıncılığına geçiş ve televizyon programlarındaki görece çeşitlilik, ülkemiz insanının ekrana daha bağımlı hâle gelmesine yol açmıştır. Ya-pılan bilimsel araştırmalarda, Türkiye’deki televizyon izlenme oranının günde ortalama 4-5 saat olduğu gö-rülmektedir. Bir kişi yılın %19’unu televizyon izleyerek geçirmektedir...Çocukların televizyon karşısında etkiye en açık, en hassas grubu oluşturduğu bir gerçektir. Çocuklar için, televizyon mesajlarına bu kadar açık olmanın diğer bü-yük bir tehlikesi de gerçeklik ile kurguyu ayırt edecek bir yaşta ve donanımda olmadıklarından dolayı, gör-dükleri her şeyi gerçeklik olarak algılayıp olabilirliğine inanmalarıdır. Bilimsel araştırmaların düzenli olarak 2-2,5 yaşında televizyon izlemeye başladıklarını ifa-de ettikleri çocuklar için, bunun ne kadar vahim bir durum olduğu da ortadadır. Yapılan bazı araştırmalar ülkemizde çocukların televizyon izleme konusunda oldukça özgür olduklarını ortaya koymaktadır. 6-17 yaşları arasındaki çocuk ve gençler günde ortalama 3-4

saat televizyon izlemektedirler. Yine aynı yaş grubun-daki çocuk ve gençlerin okul dışındaki birinci etkinliği televizyon izlemektir. Çocukların, yılın yaklaşık olarak 900 saatini okulda, 1500 saatini ise ekran karşısında geçirdiği düşünüldüğünde durumun ciddiyeti daha da anlaşılacaktır. Ülkemizdeki çocukların %82’si televiz-yon izleme, istediği programı seçme ve istediği kadar ekran başında kalma kararlarını kendilerinin verdiğini söylemektedirler. Başka bir ifade ile söylersek televiz-yonun yoğun etkisinin en hassas alıcısı durumundaki çocukların maalesef %82’lik gibi büyük bir kısmı bu etkinliği, zamanını ve süresini kendileri tayin etmek-tedirler... TÜİK’in verilerine göre 2000 yılı genel sayımında ül-kemizin nüfusu 67.800.000, 35 yaş üstü toplam nüfus ise 17.600.000’dir. Bu nüfusun %70’i (12.300.000) il-kokul, % 9’u (1.555.000) ortaokul, % 11’i (2.050.000) lise ve % 10’u (1.720.000) yüksek okul mezunudur. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere eğitim seviyesi bu kadar düşük ebeveynlerin, çocuklarını medyanın manipüle edici etkisinden korumaları mümkün değildir. Bütün bu araştırmalar ve bunlar üzerinde yapılan değerlen-dirmeler; görsel, işitsel ve yazılı medya karşısında sa-vunmasız bir alıcı durumunda bulunan çocukların, ilköğretimden başlayarak medya karşısında bilinçlen-dirilmelerinin gerekliliğini ortaya koymaktadır. Böy-lelikle öğrenci; medya karşısında pasif bir alıcı olmak yerine, medyayı okuyabilecek, medyanın dilini çözebi-lecek bilinç düzeyine ulaşarak iletişim olgusunda aktif bir birey olarak yer alabilecektir. Batı’da son 30 yıldır ilkokullar için Medya Okuryazarlığı dersinin zorunlu olup olmaması gerektiği tartışılmış ve tartışılmaktadır. Bu ülkelerin bazılarında tıpkı Matematik, Fen Bilgisi ya da Dil Bilgisi gibi Medya Okuryazarlığı dersi de di-ğer dersler arasında yerini almıştır...Televizyon karşısında en hassas ve etkiye en açık grubu oluşturan çocukların ekranda izlediklerini, “gerçek-lik” ve “kurgu” bakımından ayırt etme becerisini de kazanacakları Medya Okuryazarlığı dersinde, medya-nın olayları ve olguları nasıl ve neden belli yönleriyle yansıttığı çocuklara anlatılacak ve insanımız ilköğre-tim çağından başlayarak medyaya eleştirel bakabilen, bilinçli alıcılar olarak yetiştirilecektir.

Kaynak: http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/neden.html

İnsan ve Toplum54

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. c Yanıtınız yanlış ise “Medya Teorisi: Kısa Bir Ta-

rihçe” konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. a Yanıtınız yanlış ise “Sınırlı Etkiler Yaklaşımı”

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “İşlevselcilik” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.4. b Yanıtınız yanlış ise “Çoğulcu Yaklaşım” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.5. c Yanıtınız yanlış ise “Çağdaş Eleştirel Yaklaşım-

lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. b Yanıtınız yanlış ise “Çağdaş Eleştirel Yaklaşım-

lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. d Yanıtınız yanlış ise “Marksizm” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.8. a Yanıtınız yanlış ise “Eleştirel Ekonomi-Politik

Yaklaşım ya da Medyanın Ekonomi-Politiği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yanıtınız yanlış ise “Medya ve Küreselleşme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yanıtınız yanlış ise “İnternet” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Günümüzde toplumsal iletişim büyük ölçüde bu amaç-la geliştirilmiş ileri teknoloji ürünü gazete, radyo, tele-vizyon, İnternet vb. araçlarla gerçekleştirilmektedir. Bu çok geniş ölçekli iletişim sürecine tarihsel olarak kitle iletişimi, bu araçlara da kitle iletişim araçları adı veril-mektedir. 1980’ler sonrasında ise genel olarak bu araç-lara medya, bu iletişimin oluşturduğu toplumsal ku-rum da medya kurumu olarak anılmaya başlanmıştır.

Sıra Sizde 2Kitlelerin çok güçlü olduğu kabul edilen medya tarafın-dan kolayca manipüle edildiği görüşündeki kitle top-lumu paradigması, ilk dönem medya teorisi üzerinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. İkinci döneme dam-gasını vuran “sınırlı etkiler” yaklaşımının gerisinde ise medyanın çok güçlü olduğu sonucunun dayanağı olan kitle toplumu tezinin terk edilmesi yatmaktadır. Batı ülkelerinin çoğunda sosyo-ekonomik olarak istikrarın sağlandığı ve refah devletinin yükseldiği bu dönemde içinde yaşanılan toplumun “kitle toplumu” olarak değil “çoğulcu” toplum olarak görülmesi çok etkili olmuştur.

Sıra Sizde 3İnal’ın (1999) özetlediği gibi medyanın siyasal sistemin dışında duran bir kurum olmadığını, gerek yazılı ge-rekse görsel medyanın yaptığı yayınlarla ve gündeme getirdikleri konularla güncel siyasetin içinde olduğunu söyleyebiliriz. Bugün medyasız bir siyasal süreç dü-şünülemez. Tüm siyasal sistem medyaya bağımlı bir konumdadır ve siyasal kararları alanların meşruiyeti için medyanın dolayımına gereksinimleri vardır. Bun-dan dolayı medyayı siyasetten özerk bir kuvvet olarak görmek yerine onu siyasal yapılaşma içinde görmek gerekir.

Sıra Sizde 4Başta ekonomi-politik yaklaşım içinde olanlar olmak üzere genel olarak eleştirel medya teorsiyenleri, günü-müz medya dünyasında egemen olan rating/izlenme oranı mantığı ve kaygısının toplumsal/kültürel yaşam ve demokrasi için tehlike oluşturduğu görüşündedir. İzlenme oranı mantığının egemen olması, yayınların yurttaşlık erdemlerini geliştirmekten ziyade yüksek rating alacak programların çoğalmasına neden olmak-tadır. Böylece hem çeşitlilik ve nitelik azalmakta hem de bir örnek yayınlar çoğalmaktadır. Medya kurumları insanlara yurttaş olarak seslenmekten çok (potansiyel) tüketiciler olarak seslenmektedir.

Sıra Sizde 5İnternetin ortaya çıkması, geleneksel iletişim araçla-rını ortadan kaldırmamıştır. Örneğin televizyon orta-dan kalkmadığı gibi bugün çok daha fazla TV kanalı mevcuttur. Gazete örneğini ele alacak olursak gazete okurlarının büyük çoğunluğu gazete satın alarak ga-zete okumaya devam etmektedir. Ancak diğer taraf-tan Türkiye’de ve dünyada neredeyse tüm gazetelerin ve televizyonların artık İnternet siteleri de mevcuttur. Okuyucuların bir bölümü de gazeteleri e-gazete olarak web sitelerinden takip etmektedir. Şüphesiz gazetelerin İnternet siteleri gün içerisinde belli aralıklarla güncel-lenmekte, bu da okuyucuların son gelişmelerden anın-da haberdar olmalarını sağlamaktadır.

2. Ünite - Medya, Kitle İletişimi ve Toplum 55

Yararlanılan ve Başvurulabilecek KaynaklarAdaklı, G. (2006). Türkiye’de Medya Endüstrisi. Neo-

liberalizm Çağında Mülkiyet ve Kontrol İlişkile-ri, Ankara: Ütopya Yayınevi

Alankuş, S. (Der.) (2003). Medya ve Toplum, İstanbul: IPS İletişim Vakfı Yayınları

Alankuş, S. (2007). “Önsöz: Neden Kadın Odaklı Ha-bercilik,” S. Alankuş (Der.) Kadın Odaklı Haberci-lik (İstanbul: IPS İletişim Vakfı Yayınları), s. 25-66.

Bilton, T. ve diğerleri (2003). Sosyoloji, Çeviri Editörü. K. İnal, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2008.

Bozkurt, V. (2000). “Gözetim Toplumu ve İnternet”, http://inet-tr.org.tr/inetconf5/tammetin/

Curran, J., Gurevitch, M, Woollacott, J. (1982). “İleti-şim Araçları Üzerine Bir Çalışma: Kuramsal Yak-laşımlar,” (Çev., M. Özbek), İLEF Yıllık, 1993, s. 228-253.

Curran, J. (1990). “Kitle İletişim Araştırmasında Yeni Revizyonizm: Bir Yeniden Değerlendirme Çabası,” M. Kücük (der.) Medya, İktidar, İdeoloji Ankara: Ark, s. 329-356.

Curran, J. (1992). “Medya ve Demokrasi: Yeniden De-ğer Biçme,” S. İrvan (der.) Medya, Kültür, Siyaset, Ankara: Ark yayınevi, 1997 S., 139-197.

Dursun, Ç. (2001). TV Haberlerinde İdeoloji. Anka-ra: İmge yayınevi.

Erdoğan, İ. ve Alemdar, K. (2002) Öteki Kuram. Kitle İletişimine Yaklaşımların Tarihsel ve Eleştirel Bir Değerlendirilmesi, Ankara: Erk yayıncılık.

Ergül, H. (2007). “Sınırlar Kaybolurken: Haberde Ma-gazinleşme, Melezleşme ve Infotainment Fenome-ni,” B. Arık & M. Şeker (Der.) Bir Sorun Olarak Gazetecilik, Konya: Tablet, s.177-213.

Fejes, F. (1985). “Eleştirel Kitle İletişim Araştırması ve Medya Etkileri,” M. Kücük (der.) Medya, İktidar, İdeoloji, Ankara: Ark yayınevi, 1994, s. 251-269.

Golding, P. ve Murdock, G. (1991). “Kültür, İletişim ve Ekonomi Politik,” S. İrvan (der.) Medya, Kültür, Si-yaset, Ankara: Ark yayınevi, 1997, s. 49-78.

Gurevitch, M. ve Blumler, J. (1990). “Siyasal İletişim Sistemleri ve Demokratik Değerler,” S. İrvan (der.) Medya, Kültür, Siyaset, Ankara: Ark yayınevi, 1997, s. 199-219.

Gökalp, E. (2004). Türkiye’de Spor Basını ve Milliyet-çilik Söylemi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anka-ra Üniversitesi, 2004.

Gökalp, E. (2007). “Sihirli Fareyle Uzaklara: İnternet,” Toplum ve İletişim, (Der.) N. Bayram, Anadolu Üniversitesi AÖF Yayınları, s. 127-150.

Hackett, R. A. (1985). “Decline of a Paradigm? Bias and Objectivity in News Media Studies,” M. Gurevitch & M.R. Levy (der.) Mass Communication Review Yearbook, (5), 1985, s. 251-274.

Hall, S. (1979). “Kültür, Medya, İdeolojik Etki,” M. Kü-cük (der.) Medya, İktidar, İdeoloji Ankara: Ark, 1994, s. 169-209.

Hall, S. (1080). “Encoding/Decoding.” Culture, Media, Language. (Der.) S. Hall ve diğ.. New York: Rout-ledge, s. 128-138.

Hall, S. (1984). “İdeolojinin Yeniden Keşfi: Medya Ça-lışmalarında Baskı Altında Tutulanın Geri Dönü-sü,” M. Kücük (der.) Medya, İktidar, İdeoloji (An-kara: Ark, 1994, s. 57-103.

Hall, S. (1989). “İdeoloji ve İletişim Kuramı,” S. İrvan (der.) Medya, Kültür, Siyaset Ankara: Ark, 1997, s. 79-97.

Hall, S. (1997). “The Work of Representation,” S.Hall (der.) Representation: Cultural Representations and Sig-nifying Practices, Londra: Sage, 1997, s. 13-74.

Hardt, H. (1989). “Eleştirelin Geri Dönüşü ve Radikal Muhalefetin Meydan Okuyuşu: Eleştirel Teori, Kül-türel Çalışmalar ve Amerikan Kitle İletişim Araş-tırması,” M. Kücük (der.) Medya, İktidar, İdeoloji, Ankara: Ark, 1994, s.1-55.

İnal, A. (1996). Haberi Okumak, İstanbul: Temuçin.İnal, A. (1999). “ Medya, Dil ve İktidar Sorunu,” İleti-

şim Çalışmalarında Medya ve Siyaset İlişkisini Na-sıl Tartışmalıyız ?,” İletişim, (99/3), 13-36

İnal, A. (2003). “Roland Barthes:Bir Avant-Garde Yaza-rı,” İletişim Araştırmaları,1(1): 9-38

İrvan, S. (Der.) (1997). Medya, Kültür, Siyaset Ankara: Ark Yayınevi.

Kaya, R. (2009). İktidar Yumağı. Medya-Sermaye-Devlet, Ankara: İmge Yayınevi

Layder, D. (2006). Sosyal Teoriye Giriş, İstanbul: Küre yayınları

Murdock, G. (1990). “Redrawing the Map of the Com-munications Industries: Concentration and Ow-nersip in the Era of Privatization,” Public Commu-nication. The New Imperatives,” Londra: Sage, s. 1-15.

İnsan ve Toplum56

Mutlu, E. (1994). İletişim Sözlüğü, Ankara: Ark Yayı-nevi

Mutman, M.(1995). “Televizyonu Nasıl Sorgulamalı ?,” Toplum ve Bilim, No:67, s. 26-71

Nalçaoğlu, H. (2003). “Medya ve Toplum İlişkisini An-lamak Üzere Bir Çerçeve,” S. Alankuş (Der.) Medya ve Toplum, İstanbul: IPS İletişim Vakfı Yayınları, s. 43-57.

Stevenson, N. (2002). Medya Kültürleri. Sosyal Teori ve İletişim, Çev. G. Orhon ve B.E. Aksoy, Ankara: Ütopya Kitabevi.

Subaşı, N. (2005). “İnternet ve Sanal Cemaat Tartışma-ları,” M. Binark ve B. Kılıçbay (Der.) İnternet, Top-lum, Kültür, Ankara: Epos yayınları, s.106-117.

Trowler, P. (2008). “Communication and the Media,” Haralambos, M. ve M. Lolborn. Sociology. Themes and Perspectives, Londra: Collins, s. 710-741.

Uğur, A. ve Bilici, M. (1998). “Bilgi Toplumu, İnternet ve Demokrasi. Dijital Alemin Genleşen Kamusal Alanı,” Yeni Türkiye, Sayı: 19, s. 488-496

Van Zoonen, (1991). “Medyaya Feminist Yaklaşımlar,” S. İrvan (der.) Medya, Kültür, Siyaset, Ankara: Ark, 1997, s. 301-335.

Williams, K. (2003). Understanding Media Theory, Londra: Arnold

3Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Kentlerin kökenini açıklayabilecek, Sanayi öncesi kentlerin özelliklerini sıralayabilecek, Sanayi kentini açıklayabilecek, Modern kentleri açıklayan teorileri karşılaştırabilecek, Türkiye’nin kentleşme deneyimini tarihsel dönemleri içinde açıklayabilecek, Dünya kentlerinin özelliklerini sıralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar• Kentleşme• Sanayikenti• Banliyöleşme• Kentteorileri

• Kentlilik• Türkiye’dekentleşme• Gecekondu• Dünyakenti

İçindekiler

İnsan ve Toplum Kentleşme

• GİRİŞ• KENTLERİNKÖKENİ• SANAYİÖNCESİKENTLER• SANAYİKENTİ• MODERNKENTLERİAÇIKLAYAN

YAKLAŞIMLAR• TÜRKİYE’NİNKENTLEŞMEDENEYİMİ• DÜNYAKENTİ

İNSAN VE TOPLUM

GİRİŞKentler uygarlık tarihinin en önemli basamaklarından biridir. Antik çağdan modern toplumlara kadar kentler özgürlüklerin ve insan yaratıcılığın toplumsal mekânları olmuşlardır. Tarihsel olarak farklı dönemlerde, farklı kültürlerde ve farklı toplumlarda gelişmenin, ilerlemenin, üretimin, iş bölümünün, toplumsal zenginliğin ve çeşitliliğin alanları olarak kentlerin ne olduğu sorusuna verilecek tek ve net bir yanıt bulmak güçtür. Bu zorluğa rağmen her zaman arkeologlar, tarihçiler, coğrafyacılar ve sosyologlar kentin ne olduğu, nasıl oluştuğu ve nasıl geliştiği konusunda araştırma ve incelemelerini sürdürmüşlerdir. Toplumbilimsel açıdan kent, “toplumsal açıdan bir örnek olmayan insanların göreli olarak geniş bir alanda, yoğun bir biçimde ve sürekli olarak birlikte bir yere yerleşmiş bulun-ması biçiminde tanımlanabilir” (Wirth, 2002, s. 85). Kentleşme, “dar anlamda, kent sayısının ve kentlerde yaşayan nüfus sayısının artmasıdır.” (Keleş,1990, s.5). Ancak, “kentleşme süreci salt nüfusun mekânda yer değiştirmesini aşan, ekono-mik, toplumsal ve kültürel bir dizi değişim sürecine işaret etmekte ve bu süreç, ekonomik, politik, toplumsal ve kültürel düzeylerde bir dizi çarpıcı değişimle yaşanmaktadır.” (Işık ve Pınarcıoğlu, 2001, s.95). Kentleşme, “sanayileşmeye ve ekonomik gelişmeye koşut olarak kent sayısının artması ve bugünkü kentlerin büyümesi sonucunu doğuran, toplum yapısında, artan oranda örgütleşme, iş bö-lümü ve uzmanlaşma yaratan, insanların davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan bir nüfus birikim sürecidir” (Keleş,1990, s.5). Kentlileşme ise kent kültürüne ait değer, davranış ve tutumların benimsenmesi olarak tanım-lanabilir. Uzmanlaşmanın geliştiği kent ortamında çeşitlenmiş nüfus kişisel olma-yan ilişkiler geliştirir. Modern toplumda kentli bireysel ve akılcı davranışlar içine girer (Tekeli ve Gülöksüz, 1995).

Bu ünitede modern toplumun temel kurumlarından bir olan kent ve kentleş-me olguları tarihsel bir süreç içinde ele alınmaktadır. Kentlerin kökeni nedir? İlk kentler nasıl oluşmuştur? Bu ünitenin giriş bölümünde bu sorular kısaca yanıtlan-dıktan sonra, sanayi öncesi kentlerin ekolojik, toplumsal ve ekonomik özellikleri üzerinde durulacaktır. Modern toplumda sanayi kentlerinin oluşumu ve genel özellikleri incelendikten sonra kent sosyoloji içinde yer alan kent teorileri anla-tılmaktadır. Türkiye’nin kentleşme sürecinin genel özellikleri aktarıldıktan sonra, kürselleşme sürecinde işlevleri ve konumları değişen dünya kentlerinin özellikleri özetlenecektir.

Kentleşme

İnsan ve Toplum60

KENTLERİN KÖKENİTarihsel olarak kentlerin ne zaman ve nasıl ortaya çıktığını ve gelişmesini kesin bir biçimde ortaya koymak güçtür. Bu güçlüğün birinci nedeni, antik kentler hakkında arkeolojik çalışmalara dayanan bilgilerimizin büyük oranda eksik oluşudur. Bütün tarihsel dönemlerdeki ve bütün ülkelerdeki kentler eşit bir şe-kilde incelenmemiştir. Doğu toplumlarında yer alan kentler hakkında bilinen-ler Batı Uygarlığındaki antik kentler hakkında bilinenlerden daha azdır. Ayrıca eski çağlarda kent öncesi ve kentsel yaşamına ait yazılı belgenin bulunmaması daha sonraki kentler ile karşılaştırma yapılmasını da zorlaştırmaktadır. Ancak, bu sınırlılıklara rağmen arkeolojik bulgular tarihte ilk kentlerin MÖ. 6000 yılla-rında belirmeye ve MÖ 4000 dolaylarında ortaya çıktığını göstermektedir (Hatt ve Reiss, 2002, s.28-29).

Begel’e göre, ilk kentler maden çağında ortaya çıkmıştır. Metal silah kullanan insanlar kaba taş silah kullanan insanlara göre askeri olarak daha çok üstünlük kurmuştur. Neolitik dönemin çi�çileri bakır, tunç gibi demirden silah yapmasını bilmediği için metal silah kullanan insanların istilalarına kolayca boyun eğmiş-tir. Saldırganlar fethettikleri topraklarda yaşayan insanları köle hâline getirirken, kendi hâkimiyetlerini güvence altına almak için ada veya tepelerin doruklarına yerleşmişlerdir. İstilacıların yerleştikleri alanlar hem saldırı hem de savunmayı güvence altına alan korunaklı mekânlardır. Kısacası ilk kentlerin hâkimiyet altına alınan topluluklar etrafında kurulmuş birer ordu karargâhı olduğu düşünülmek-tedir (Begel, 1996, s.8).

İlk kentler siyasi hâkimiyet altında kurulmuş olmasına rağmen kentlerin kendi varlıklarını devam ettirmesini sağlayan etken ise dönemin ekonomik gelişmeleri-dir. Kentlerin ortaya çıkmasından önce tekerlek, dingil, pulluk, metalürji, topra-ğın işlenmesi ve hayvanların evcilleştirilmesi gibi gelişmeler kurulan ilk kentlerin varlığını sürdürmesini sağlayan ekonomik etkenlerdir. Siyasal hâkimiyet olarak kurulan ilk kentler yiyecek ihtiyaçlarını istila ettikleri ve kendilerine bağımlı hâle getirdikleri tarımsal üretim yapan art bölgeden sağlamışlardır (Hatt ve Reiss, 2002, s.28).

İlk kentler kurulduktan sonra ek işlevler kazanarak büyüyüp gelişmiştir. Yö-neticilerin ordu karargâhları saraya dönüşmüş, kazandıkları zafer ve başarılarını temsil eden tanrılar için kentlere tapınaklar dikilmiştir. Kent nüfusunun çekir-değini ise hükümdar, muhafızlar, ruhban sınıfı ve onların buyruğu altında çalı-şanlar oluşturmaktadır. Ayrıca zamanla kentlerde sivillerin ihtiyaç duyduğu mal-zeme ve silahların yapımını sağlayan zanaatkârlar da kent nüfusuna eklenmiştir. Zanaatkârların saray ve tapınağın ihtiyacının dışında fazla miktarda malzeme ve ürünleri üretmeye başlamasıyla ilk kentler ekonomik bir pazara dönüşmüştür. Kentler kentsel mamul ürünlerin karşılığında kırsal ürünlerin alındığı bir mer-kezdir (Begel, 1996, s.10).

Gordon Child “Kentsel Devrim” başlıklı makalesinde Mısır, Mezopotamya ve İndus Vadisi’nde ortaya çıkan ilk kentlerin neolitik köylerden ayıran temel özellik-lerini şöyle sıralamaktadır: Kentlerin ekonomisi tarıma ve tarımdan elde edilen artı ürüne dayanmaktadır. Ayrıca, tarım dışı üretimde uzmanlaşmış bir grup zanaatkâr bulunmaktadır. Kentlerde, tarımdan elde edilen artık ürünü elinde toplayan bir kral ve bu artık ürünün toplanmasını ve dağıtılmasını kontrol eden yönetici bir sınıf vardır. Kentlerde oluşan toplumsal tabakalaşma sisteminde kral, rahipler, yö-netici sını�ar, zanaatkârlar ve çi�çiler yer almaktadır. Kent nüfusu, neolitik yerleş-melere göre daha fazla ve daha yoğundur. Kazı, takvim ve matematik kullanılmaya

Maden çağında ortaya çıkan ilk kentler hâkimiyet altına alınan topluluklar etrafında kurulmuş birer ordu karargâhıdır. Bu kentler gıda ihtiyaçlarını istila ettikleri tarımsal üretim yapan art bölgelerden sağlamışlardır.

3. Ünite - Kentleşme 61

başlanmıştır. Uzun mesafeli ticaret gelişmiştir. Resim, heykel gibi sanatsal yapılar soyut düşünme ve kavramsallaştırma yeteneğinin geliştiğinin göstergeleridir. Ta-pınak, saray ve anıtsal yapılar tarımdan elde edilen artı ürün ve siyasal gücün mekânsal yansımalarını ifade etmektedir (Aktüre, 1994, s.13-14).

SANAYİ ÖNCESİ KENTLERBatı ve batılı olmayan toplumlarda sanayi öncesi kentlerin ekolojik, ekonomik ve toplumsal örgütlenme biçimlerinin temel özellikleri ilk defa Sjoberg tarafından ka-leme alınmıştır. Bu çalışma azgelişmiş ülkelerde ve Avrupa’nın bazı yerlerinde sa-nayi öncesi kentsel gelişmenin ortak özelliklerinin anlaşılması açısından önemlidir.

Ekolojik örgütlenme: Kentin nüfus artışı düşük olduğu için kentsel alanlarda nüfusun büyüklüğü köy nüfusuna göre daha azdır. Kentsel nüfusun gıda ihtiya-cını ve gıda stokunu sağlayacak gelişmelerin yetersizliği nüfus artış hızını etki-lemektedir. Tarımda makineleşmeye geçilmemiş olması, ulaşımdaki gelişmelerin yetersizliği kent ve kırsal gıda ticaretini olumsuz etkilemektedir. Sanayi öncesi kentlerin mekânsal dokusu kentin ekonomik ve toplumsal yapısıyla da ilişkilidir. Sokaklar insanların yürümesi ve ulaşımda kullanılan hayvanların geçebileceği ge-nişlikte ve dardır. Binalar alçak ve çok sayıda insanın yaşadığı yerler olduğu için sağlık problemleri yaygındır. Mahalle ya da semtler etnik temelli toplumsal farklı-laşmayı yansıtmaktadır. Örneğin Fas’taki Fez Mahallesi geceleri kapıları kilitlenen ve duvarlarla diğer mahallelerden ayrılmıştır. Etnik nitelikli meslek grupları da genellikle kentin ayrı yerlerinde oturmaktadır. Kentin belli bir caddesi veya böl-gesi farklı türden meslek grupları tarafından işgal edilmektedir. Örneğin, ortaçağ Avrupa’sı ve Afganistan’da “Tefeciler Sokağı” gibi isimler bu mesleki farklılaşmayı yansıtmaktadır. Alt sını�a yer alan gruplar kentin kıyısında oturmaktadır. Ulaşım olanaklarının yetersizliği, yerel hareketliliğin az olması, semtlerin kalabalık olma-sı komşuluk ilişkilerini güçlendirmektedir. Kentlerdeki evler atölye olarak, din-sel yapılar ve okullar da alışveriş merkezi olarak kullanılmaktadır. Sanayileşmiş kentin mekân kullanımında görülen uzmanlaşmaya sanayi öncesi kentlerde rast-lanmamaktadır. Sanayi kentinin merkezi iş bölgelerinden oluşurken Ortadoğu’da cami ve ortaçağ Avrupa’sında Katedral sanayi öncesi kentin ve topluluk yaşamının merkezinde yer alır (Sjoberg, 2002, s.39-41).

Ekonomik örgütlenme: Sanayi öncesi kentte malların üretimi ve hizmetle-rin sunulması canlı (insan ve hayvan) enerji kaynağına dayanmaktadır. Çekiç, makara, tekerlek gibi mekanik araçlar da kullanılmaktadır. Sanayi kentine göre ekonomide daha az farklılaşma ve uzmanlaşma vardır. Çeşitli meslekler “lonca” olarak isimlendirilen mesleki örgütlerde bir araya gelirler. Loncalar seçkinler dı-şında ekonomik etkinlikte bulunan tüccarlar, el zanaat işçileri, tefeciler gibi çeşitli ekonomik etkinlikte bulunan kişileri kapsamaktadır. Örneğin, zanaatkârlar üyesi oldukları loncaların kuralları çerçevesinde üretim faaliyetlerinde bulunurlar. Bu mesleki örgütler sadece bulundukları yerlerde faaliyet göstermekte ve diğer toplu-lukların ekonomik etkinlikleri ile iletişimleri yoktur. Sanayi öncesi kentte ekono-minin örgütlenmesi akılcı ilkeler dışında gerçekleşir. Dünya ölçeğinde belirlenmiş bir fiyat yoktur ve alışveriş pazarlık yöntemiyle gerçekleşir. Para kazanmak nihai bir amaç değildir. Malların büyüklük, ağırlık ve niteliğine göre sını�andırması yapılmamaktadır. Temel ölçüt malın bozulup bozulmamasıdır. Ağırlık ve ölçü bi-riminin olmaması, muhasebe ve kredi sisteminin çok gelişkin olmaması ekono-minin akılcılığa çok az dayandığını göstermektedir (Sjoberg, 2002, s.41-44).

Sanayi öncesi kentlerin nüfusu az, sokakları dar, mahalle ve sokakları etnik temelli toplumsal farklılaşmayı yansıtmaktadır.

Sanayi öncesi kentlerde ekonomide uzmanlaşma ve farklılaşma çok düşüktür. Ağırlık ve ölçü biriminin olmaması, muhasebe ve kredi sisteminin gelişkin olmaması, alışverişin pazarlık yoluyla gerçekleştirilmesi ekonominin akılcılığa dayanmadığını göstermektedir.

İnsan ve Toplum62

Toplumsal örgütlenme: Sanayi öncesi kentler katı sınıfsal tabakalaşma siste-mine sahiptir ve bu sistem aile, akrabalık, din, eğitim ve yönetim ile iç içe geç-miştir. Tabakalaşma sisteminin en üstünde yer alan seçkinler kentin yönetim, din ve eğitim ile ilgili kurumlarında yer alır. Seçkinlerin konumları kutsal metinlerle meşrulaştırılmıştır. Sanayi öncesi kentte orta sınıfa rastlanmaz. Alt sını�a yer alan insanlar toplumun en kirli işlerini yapmaktadır. Altsını�a seçkinlerin konumları kesin çizgilerle birbirinden ayrılmıştır. Akrabalık bağları ve soyun devamı paza-rın saygınlığı ile uyumludur. Yetişkinlerin kentte iyi bir konum edinebilmesi için evlilik zorunlu bir ön koşuldur ve evlilikler duygusal ilişkiler dışında ailelerin be-lirlediği biçimde gerçekleşir. Akrabalık bağları işlevsel olarak toplumsal sını�a bü-tenleşmiştir. Cinsiyet ve yaşa bağlı farklılaşma ve eşitsizlik yaşanmaktadır. Kentsel eğitimden sadece erkekler yararlanır. Üst sınıf kadınların evin dışında gerçekleştir-diği bir faaliyet yoktur. Örneğin, Kore’nin Seul kentinde kadınlar sadece günün bel-li saatlerinde dışarı çıkabilirlerdi. Kardeşler arasında büyük çocuğun itibarı daha yüksektir. Çocuklar ve gençlerin toplumsal konumları ebeveynlerine göre daha dü-şüktür. Dinsel etkinlik ve değerlerin; aile, ekonomik, yönetim ve günlük yaşam üze-rinde etkisi fazladır. Kentsel eğitimden sadece erkekler yararlanır. Kentin yönetimi seçkinlerin elindedir ve seçkinler vergilerin toplanması, yargılama ve kolluk gücü ile toplumsal düzenin sürdürülmesinden sorumludur. Statü farklılıkları, bireysel özellik, konuşulan dil, kıyafet, etnik bir gruba, mesleğe dahil olma, yaş, cinsiyet ve toplumsal sınıfa ait olma gibi özelliklerle belirlenir (Sjoberg, 2002, s.44-50).

SANAYİ KENTİ Kentlerin gelişimiyle ilgili en önemli değişim endüstri devrimiyle olmuştur. Sa-nayi kentinin ekonomisi, sanayileşme öncesi kentlerde görülen zenaat üretimi ve ticari faaliyetlerden farklı olarak; endüstriyel üretime dayanmaktadır. Kentler 19’uncu yüzyılda yeni ekonomik sistemin merkezi olarak sanayi şehirlerine dö-nüşmüşlerdir. Manchester, Chicago, Detroit, Pittsburgh, Essen ve Dortmund bu dönemin sanayi kentleri arasında yer almaktadır (�orns, 2004, s.15).

Sanayi şehrinin doğuşuyla birlikte fabrika ve iş yerlerinin yakınında apartman tipi yeni konut alanları oluşmuştur. Şehrin merkezi ofis, depo ve ticari iş birimle-rinin bulunduğu alanlardı. Ticari merkezin çevresinde ise işçilerin kaldığı mahal-leler bulunmaktaydı. İşçilerin yaşadığı mahallerin dışında kalan bölgede ise, dü-zenli tasarlanmış sokaklarda bahçeyle çevrilmiş villa tipi evlerde yaşayan üst orta sınıfın yaşadığı bölgeler yer almıştır. Özellikle işçilerin yaşadığı mahalleler sefalet ve çöküntü alanlarıydı. Binlerce işçi ve aileleri tuvalet ve kanalizasyon bulunma-yan konutlarda ve mahallelerde yaşıyordu. Temiz su şebekeleri ve kanalizasyon gibi altyapı hizmetlerin henüz gelişkin olmaması o yıllarda sanayi kentinde bu-laşıcı hastalıkların yayılmasını hızlandırmıştır. Ayrıca endüstriyel üretimde ve konutların ısıtılmasında kullanılan ve karbondioksit açığa çıkaran yakıtlar hava kirliliğine neden olmuştur (�orns, 2004, s.16).

19’uncu yüzyıl biterken sanayi şehrinin değişimini biçimlendiren iki temel fak-tör bulunmaktadır. Birincisi, yeni endüstriyel ekonomi refah seviyesinin yükselme-si üzerinde olumlu bir etkide bulunmuştur. Yüzyılın sonuna doğru reel ücretlerin yükselmesi birçok çöküntü mahallerde yaşayan işçilerin göreli olarak yoksulluktan kurtulmasına neden olmuştur. Ulaşım sistemlerindeki gelişmeler kentsel taşımacı-lığın uzun mesafeye ulaşmasını sağlamıştır. Bu dönemde demiryolu taşımacılığın gelişmesi önemli bir dönüşümdür. 20’inci yüzyılın ilk on yılında elektrikli tramvay-lar, otobüs ve özel otomobil kullanımının artması şehrin mekânsal düzenini değiş-

Sanayi öncesi kentler katı sınıfsal tabakalaşma sistemine sahiptir. Statü farklılıkları bireysel özellik, konuşulan dil, kıyafet, etnik bir gruba ve mesleğe dâhil olma, yaş, cinsiyet ve toplumsal sınıfa ait olma gibi özelliklerle belirginleşmektir.

3. Ünite - Kentleşme 63

tirmiştir. Gelişmiş ülkelerin sanayi kentlerinde mekânsal düzeyde görülen en önemli değişimlerden biri banliyöleşmedir. Otomobil üretiminin etkisiyle özel araba sahipliğinde görülen artış banliyölerin doğuşunu etkilemiştir. Banliyö-leşme ile birlikte özel konut sahipliğinde de artış yaşanmıştır (�orns, 2004, s.17). Örneğin Amerika’da banliyöleşme süreci 1950 ve 1960’lı yıllarda en yüksel seviyesine ulaşmıştır. Kentlerde banliyö alanların oranı yüzde 48’dir. Banliyö alanlarında yaşayanların çoğu beyaz ve gelir düzeyi yüksek toplumsal kesimden oluşmaktaydı. Bu bölgeleri yerleşim yeri olarak çekici kılan diğer faktörler ise kent merkezinin hava kirliği, kalabalık ve suç oranlarının yüksek oluşu, nüfus yoğunluğun yaşandığı apartmanlar yerine bahçeli evlerde oturma arzusudur (Giddens, 2000, s.512).

Banliyöler geçimleri kent merkezine bağımlı konforlu ve orta sınıf yaşam tarzını ifade eden lüks küçük konutlardan oluşmuş alanlardır.

Sanayi şehrinin değişmesini etkileyen ikinci faktör, kentlerde oluşan reform hareketlerinin yükselmesidir. Bu reform hareketleri içinde halk sağlığı ve hasta-lıkların kökeni ve yayılışını inceleyen bilim dalı epidemiyolojinin ortaya çıkışı önemlidir. Kentlerde çıkan hastalıklar ile mekânsal faktörler arasında ilişki kurul-muştur. Sanayi kentinde ortaya çıkan hastalıklara karşı alınan önlemler arasında temiz su sistemi, kanalizasyon gibi gelişmiş altyapı değişikliklerine gidilmiştir. Gelişmiş altyapıların kurulması sanayi kentinin fiziksel yapısında olumlu dönü-şümlerin yaşanmasına neden olurken kentsel nüfusun sağlık göstergelerinde - ölüm oranlarının düşmesi ve doğum oranlarının artması gibi- olumlu değişimler yaşanmıştır (�orns, 2004, s.17).

MODERN KENTLERİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLARSosyoloji düşünce tarihi içinde kent, toplumsal değişim süreci içinde, geleneksel toplumdan modern topluma dönüşümün bir parçası olarak ele alınmıştır. An-cak Marx, Weber, Durkheim ve Simmel’in endüstriyel toplum analizi daha sonra gelişen kent teorilerini etkilemiştir. Kentin ayrı bir çalışma konusu olarak analiz edilmesi 1920’li yıllardan sonra Chicago Okuluyla başlamıştır ve bu okul kent sosyolojisinin oluşmasında önemli bir role sahiptir. 1960’lı yıllardan sonra ise kent, ekonomi politik bir bakış açısıyla analiz edilmiştir.

Chicago Okulu: Sosyal Ekolojik YaklaşımChicago okulu kent çalışmaları sosyal ekolojik yaklaşım olarak isimlendirilmek-tedir. Hızla göç alan Chicago kenti ticaret, finans ve taşımacılık merkezi olarak da önemli bir kentleşme deneyimi yaşıyordu. Bu yaklaşım 1920’li yıllarda hızla büyüme sürecine giren Chicago’nun kentleşme deneyimi üzerine yapılan araştır-malardan oluşmuştur. Bu okul içinde Robert Park, Roderick D. McKenzie, Ernest Burgess ve Louis Wirth’ün kenti açıklayan yaklaşımları üzerinde durulacaktır.

Robert Ezra Park (1864-1944)Robert Park, sosyal ekolojik yaklaşım ekolünün ilk kurucudur. İlgisini çeken te-mel konu ise Chicago’nun kentsel büyüme şekli ve şehrin farklı bölgelerinde bu-lunan farklı alt kültürlerin gelişimidir. Park şu soruyu sorar: Kentleşme sürecinde gelir, ekonomik faaliyet, ırk ve aile açısından kentin mekânsal dokusunda farklı yerleşim alanları nasıl oluşmakta ve oluşan bu mekânsal ve sosyal yapılar arasın-

Gelişmiş ülkelerin kentleşme sürecinin en önemli özelliklerinden biri kent merkezinden uzakta yeni yerleşim birimleri olan banliyölerin kurulmasıdır.

İnsan ve Toplum64

daki bağlar nasıl kurulmaktadır. Park Darwin’in evrim teorisinden etkilenmiştir. Darwin’e göre doğada bulunan sayısız türde canlı varlıkların devamı doğadaki karşılıklı ilişki ve düzenliliklere dayanmaktadır. Doğada canlı türleri için hassas bir denge vardır ve farklı türler arasında belli bir denge ve eşitlik sağlanmıştır. Her tür canlı kendi yaşamı için en uygun çevresel koşulları seçmekte ve kendi varlığını sürdürmek için diğer türlerle rekabet ve mücadele içine girmektedir. Bir bölgede bir canlı türü diğer canlı türleri üzerinde hâkimiyeti sağlayarak kendi tü-rünün üstünlüğünü kurar. Kısacası doğada gelişen bu ekolojik süreç istila, yerine geçme ve egemenlik biçiminde oluşmakta ve “doğal alanların” oluşmasını sağla-maktadır. Park doğadaki bitki ve hayvan türlerinin varoluşu için gerekli uygun çevresel koşullara uyum sağlama süreçlerinde, canlı türlerinin yaşadığı rekabet ve mücadeleyi, istila, yerine geçme ve egemenlik kurma biçimlerini modern kentleri açıklamak için kullanmıştır.

Park’a (2005, 65-72) göre kent hayatı biyotik ve kültürel olmak üzere iki dü-zeyde örgütlenmektedir. Biyotik düzey insanların yaşaması için gerekli olan ken-tin kıt kaynaklarını ifade etmektedir. Doğadaki canlılar gibi insanlar da kentte yaşamlarını sürdürmek için kendileri için en uygun çevresel koşulları seçerler. Örneğin kente göç etmiş bir aile için en temel ihtiyaçlardan biri konuta ulaşmak-tır. Konut ve toprağın kıt olması bu kaynaklar üzerinde rekabetin oluşmasına neden olur. İş merkezlerine yakın yerlere yerleşim veya ucuz konut ve arsaların edinimi kentin biyotik örgütlenme düzeyini anlatır. Konut, iş ve ticaret alanları, kentte yerleşmiş insanların kıt kaynaklar üzerindeki rekabet ve çatışması sonucu oluşmuştur. Kentsel yerleşimde oluşan bu bölgelere (konut, iş, ticaret) doğal alan denir. Bu doğal alanlara temelinde kentin haritasının çıkarmak mümkündür. Re-kabet ve çatışma sonucunu oluşan doğal alanlarda belli bir işlevi yerine getiren birimin hâkimiyeti de sağlanır. Örneğin, bir mahallede etnik bir grubun ağırlıklı olarak fazla olması diğerlerini o mahalleden kova eğilimi gösterebilir. Benze şekil-de iş bölgelerinin genişlemesi sonucunda, konutlarda yaşayan insanların bölgenin hâkimiyetini ticari faaliyetlere bırakmasına neden olacaktır. Konut, mahalle, alış-veriş merkezleri, iş ve ticari gibi biyotik düzeyler oluştuktan sonra bunun üzerinde kentin kültürel düzeyi inşa edilmektedir. Kültürel düzey, biyotik düzey üzerinde kurulan değer, norm, örf ve âdetler temelinde gelişen bir yapıdır. Kültürel düzey bir mahallede oluşturulan akrabalık ilişki ve örgütleri, topluluğun kendi değer yargılarını, okullarını, cami ve kilise gibi inşa edilen kurumlarını içermektedir. Kısacası kültürel düzey kent yaşamının ortak duygulara göre düzenlenmesini ve sembolik psikolojik uyum süreçlerini ifade etmektedir. Park’a göre kentlilik reka-bet (biyotik düzey) ve iş birliğinin (kültürel düzey) karışımıdır.

Roderick D. MckenziePark’ın öğrencileri McKenzie ve Burgess sosyal ekoloji yaklaşımını kentin mer-kezden dışa doğru uzanan büyüme süreçlerini açıklamak için kullandılar. Kentsel büyümeyi ortak merkezli halkalar ile ifade ettiler. McKenzie göre, birey grup ya da firmalar kent mekânında yer edinebilmek için mücadele etmektedir. Ekonomik rekabet ya da var olmak için verilen mücadele mekânsal yer edinim süreçlerini etkilemektedir. Bu mücadele ve rekabette başarılı olanlar kentin en iyi yerine yer-leşirken başarısız olanlar kentin istenmeyen kötü yerlerine yerleşmek zorunda kal-maktadır. Kentsel toprak kullanım biçimleri rekabetin ve ekonomik iş bölümünün sonucu oluşmaktadır. Bir firma kendi işlevini yerine getirebilmek için ihtiyacı olan yer için diğerleriyle rekabet eder. Firma kendisi için gerekli mekânı elde ettikten

Kentin biyotik düzeyi, konut, mahalle, alışveriş merkezleri, iş ve ticari gibi alanları ifade etmektedir. Kültürel düzey ise, biyotik düzey üzerinde kurulan değer, norm, örf ve adetler temelinde gelişen bir yapıdır.

3. Ünite - Kentleşme 65

sonra o bölgede yer alan konut alanları bu istila ve baskı sonucu diğer bölgelere taşınır. Kentin büyümesi rekabete dayanan istila ve yerinden etme süreçleriyle oluşmaktadır (Gottdiener, 1994, s.106).

Ernest Burgess (1886-1966)Ernest Burgess, ortak merkezli bölge modeli ile kentin büyüme modelini analiz etmektedir. Kentsel büyüme modeline göre birinci dairede iş ve ticaret bölgesi yer alır. Ticari iş merkezleri, perakende satış mağazaları, dükkânlar, bankalar, oteller, tiyatro, müze gibi kurumlar bu bölgeyi kuşatır. Gün içinde nüfus çok iken, mesai bitiminde nüfus azalmaktadır. İkinci daire nüfus ve arazi kullanımının kaygan ve değişken olduğu geçiş bölgesidir. Bu bölge niteliksel açıdan daha kötü olan otur-ma bölgelerini içerir. Amerikan kentlerinde göç edenlerin ilk yerleştikleri yer-dir ve iş gücü pazarını oluşturur. Ticari faaliyetler geçiş bölgelerine yerleşip eski kullanıcıları buradan taşınmak zorunda bırakmaktadır ve bu durum arazi fiyat-larında değişikliğe neden olmaktadır. Üçüncü daire işçilerin oturduğu bölgedir. Bu bölge, geçiş bölgesinden kaçan ve çalıştıkları yere daha kolay gitmeyi isteyen sanayi işçileri ve ikinci kuşak göçmenleri kapsamaktadır. Bu bölgede oturan işçi sınıfının yaşam standartları yüksektir. Dördüncü daire üst sını�arın yaşadığı böl-gedir. Bu bölgede zenginlerin büyük mülkleri ile birlikte orta sınıf konutları yer almaktadır. Beşinci dairede ise yöre kentler (banliyöler) yer alır (Haris ve Ullman, 2002, s.66; �ornsi 2004, s.27). Ancak Burgess’in kentsel büyüme modeli içinde bulunduğumuz dönemde kentlerin ekolojik büyümesini açıklamakta sınırlılıklara sahiptir. Bu sınırlılıklar Birden Fazla Merkez ve Dilimler Yaklaşımı ile aşılmaya çalışılmıştır.

Sosyal Ekolojik Yaklaşım kentleşme sürecini açıklarken neleri ihmal etmiştir?

Louis Wirth (1897-1952)Park, Mckenzie ve Burkess kentin oluşumunda ekolojik süreçlerin önemini üze-rinde dururken, Louis Wirth kentin ne olduğu ve kentin bir yaşam biçimi olarak kendine özgü nasıl bir davranış biçimi ürettiğini sorgulamaktadır. Kentli insanın davranış özelliklerini ve ayrı bir kent kültürünün nasıl oluştuğunu analiz etmek-tedir. ‘Kentlilik’ veya ‘bir yaşam biçimi olarak kentlileşme’ Wirth’ün açıklamak istediği bağımlı değişkendir. Nüfusun büyüklüğü, nüfusun yoğunluğu ve nüfusun çeşitliliği bir yaşam biçimi olarak kentleşmeyi anlamak içi kullandığı bağımsız de-ğişkenlerdir. Nüfusun büyüklüğü, yoğunluğu ve çeşitliliğinin sonuçları kent kül-türünü, kente özgü davranış ve yaşam biçimini belirler.

Kentte nüfus büyüklüğünün yani kentte yaşayan insan sayısının artması kişi-sel farklılıkların daha çok artmasına neden olmaktadır. Kentte yaşayan insanların kişisel özellikleri, meslekleri, kültürel yaşam biçimleri ve düşünceleri kırsal alan-da yaşayan insanlara göre daha çok kutuplaşmaktadır. İnsan sayısın artması etnik köken, ekonomik ve toplumsal konum, beğeni ve önceliklerden kaynaklanan top-lumsal farklılaşmalara yol açmaktadır. Nüfusun büyüklüğü, etnik köken, akrabalık, komşuluk ilişkileri gibi ortaklıkları ve bundan kaynaklanan paylaşım duygularını ortadan kaldırmakta ya da zayı�atmaktadır. Daha önceki toplumlarda oluşan da-yanışma yerini rekabet ve resmi kontrol denetim mekanizmalarına bırakmaktadır. Kentte her bir kişinin diğerlerini kişisel olarak tanıma olasılığı zayı�amaktadır. Ka-labalıklar arasında daha çok insanla etkileşim hâlinde olunsa bile bu insanlar hak-kında az bilgiye sahip oluruz. Kentte insan birden çok parçalanmış rollerle karşı

Ekolojik yaklaşıma göre kentlerin içindeki farklı semtler ve bölgeler, kent nüfusunun, var olan kaynaklar için birbirleriyle rekabet etmeleri biçiminde doğal uyum gösterme süreçlerinin bir sonucu olarak oluşmuşlardır.

1

‘Kentlilik’ nüfusun büyüklüğü, nüfusun yoğunluğu ve nüfusun çeşitliliği sonucunda oluşan kentsel yaşama ait bir davranış biçimidir. Birey bu yaşam tarzında birden fazla çatışmacı role sahiptir, toplumsal ilişkilerinde samimi ve yakın ilişkiler yerine resmi ve ikincil ilişkiler içindedir.

İnsan ve Toplum66

karşıya kalır ve birincil ilişkilerden daha çok ikincil ilişkiler hakimdir. İnsan iliş-kileri kişisel, yapay, geçici ve parçalıdır. Kentte yaşayan insanlar, diğer bireyle-ri kendi amaçlarına ulaşmak için araç olarak görmekte ve çıkara dayalı ilişkiler kurma eğilimindedirler. Aslında bu durum bireyi dâhil olduğu grubun duygusal denetiminden uzak tutarak özgürlük ortamı yaratsa da diğer yandan kendini ifa-de edebilmeyi, bütünleşmiş bir toplumda bir arada yaşamanın insana katacağı ortaklık duygusundan mahrum bırakmaktadır. Kentteki mesleki uzmanlaşma ve farklılaşma kentin bölünmüş niteliğini ve bireyle arası yararcılığı ifade etmektedir. Kentte çıkarlar temsil yoluyla sağlanmaktadır ve bireylerin çok az değeri vardır. Bunun yanı sıra bireylerin temsilcilerine temsil ettikleri insanların sayısına oran-tılı bir biçimde değer verilmektedir (Wirth, 2002, s.88-92).

Nüfusun yoğunluğu kent insanının ve etkinliklerinin farklılaşmasını ve top-lumsal çeşitliliğin artışını güçlendirir. Kentsel yaşamda fiziksel ilişkilerimiz yakın fakat toplumsal ilişkilerimiz mesafeli bir biçimde gerçekleşir. Kent yaşamı insan-ları çoğunlukla görsel olarak algılamaya elverişlidir. Örneğin bir görevliyi giydiği üniformasına göre değerlendirirken bu giysinin, üniformanın arkasında gizlenen kişisel farklığın ne olduğundan haberimiz olmaz. Kentli birey, görkem ile sefalet, varsıllık ile yoksulluk, entelektüellik ve cahillik, düzen ile kargaşa arasındaki karşıt-lıkların etkisi altında kalır. Kentsel mekân üzerindeki rekabet büyüktür ve sanayi, ticaret, konut, dinlenme ve alışveriş yerleri birbirinden ayrılmıştır. İnsanların kent-te yerleşim yerlerini seçmelerinde yoğunluk, arsa değerleri, kira bedeli, sağlıklılık, estetik ve gürültü önemli etmenler arasında yer alır. Bunların yanı sıra, çalışılan yer ve yapılan işin niteliği, gelir, ırksal ve etnik özellikler, toplumsal statü, gelenekler, gibi sosyolojik etkenler de farklı yerleşim yerlerinin seçilmesinde önemli etkenler-dir. Aynı konumda olan ve benzer ihtiyaçları olan kimseler bilinçli ya da koşulla-rın bir gereği olarak aynı yerlerde yaşamayı tercih ederler ve böylece kentin farklı bölgeleri uzmanlaşmış işlevler kazanır. İnsanlar arasında duygu, duyarlılık bağla-rının olmaması ve çok yakın bir biçimde yaşayıp çalışmaları rekabetin, ilerleme güdüsünün ve karşılıklı sömürünün artmasına neden olur. Toplumsal düzensizliğe karşı resmi ve biçimsel denetim araçlarına başvurulmaktadır. Saat ve trafik ışıkları kentsel dünyada toplumsal düzenin birer simgeleridir. Kalabalıklar arasında insan-ların çok sık hareket etmeleri, anlaşmazlıklara ve bireylerin sinirli olmasına neden olmaktadır. Yoğun nüfus altındaki hızlı yaşam temposu ve karmaşık teknoloji kişi-sel ö�elerden kaynaklanan gerilimi daha da artırır (Wirth, 2002, s. 93-95).

Nüfusun çeşitliliğinin en önemli sonuçlarından birisi sınıf yapısı üzerinde olan etkisidir. Çeşitliliğin artması kentte var olan farklı kent kişilik yapıları ara-sında etkileşimin artmasına öncülük eder. Bu etkileşim kentin katı sınıf yapısını kırmakta ve toplumsal tabakalaşma sistemi içinde toplumsal hareketliliği güçlen-dirmektedir. Bu değişimlerin sonucunda aile ve komşuluk temelinde gelişen iliş-ki bağları zayı�amakta ve farklı, yeni grup bağlılıkları ortaya çıkmaktadır. Kent yaşamının farklı yönlerinden kaynaklanan ilgi alanları bireyin kendisini farklı gruplarda tanımlamasına neden olmaktadır. Kentli bireyin birden çok grup üye-liği içinde aldığı roller birbiriden farklı ve ilişkisiz olabilmektedir. Örneğin, bir öğrenci spor kulübünün üyesi olurken aynı zamanda başka bir sivil toplum ör-gütünde de çalışabilmektedir. Kentli bireyin sahip olduğu roller çelişkili ve çatış-macıdır. Kentlilik, insanların kendilerinin kim olduklarını sürekli olarak yeniden tanımladıkları bir süreçtir. Kent kişilik yapısı, toplumsal yapılar arasındaki yüksek hareketlilik ve grup üyeliğinin farklılaşması sonucu olarak; parçalı, bütünleşme-miş ve dışlanmış bir niteliktedir (Wirth, 2002, s. 95-98).

3. Ünite - Kentleşme 67

Ekonomi Politik Yaklaşım1960’lı yıllardan sonra kenti ekonomi politik bir bakış açısıyla analiz eden yaklaşım içinde yer alan Henry Lefebre, Manuel Castells ve David Harvey, Marx’ın toplum teorisinden etkilenmiştir. Marx kapitalizmin erken tarihinde kentleri sınıf müca-delesinin yaşandığı alanlar olarak değerlendirirken endüstri kentlerini özel olarak analiz etmemiştir. Ancak Marx’ın kapitalist toplum teorisi bu düşünürler tarafın-dan II. Dünya Savaşı sonrası kentleşme dinamiklerinin anlaşılması için yeniden yorumlanmıştır. Ekonomi politik yaklaşım kentleşme olgusunu, Marksist teorinin temelini oluşturan; sermaye birikim süreçleri çerçevesinde analiz etmektedir.

Henry Lefebre (1901-1991)Lefebre sermaye yatırımı, kâr, rant, ücret, sınıf sömürüsü ve eşitsiz gelişim gibi ekonomik kategorikleri kent analizinde kullanılmaktadır. Lefebre kentleşmeyi beş boyutta ele almaktadır:

a) Lefebre’ye göre kentsel gelişim kapitalist sistemin oluşumu ve devamı ile ilgili bir süreçtir.

b) Lefebre’ye göre, Marx’ın teorisinde savunduğu gibi; sermayenin birinci birikim aşaması doğrudan üretim sürecinde oluşmaktadır. Ekonomik fa-aliyetler sadece üretim sürecine yapılan yatırımlar, işçilerin çalıştırılması, fabrikada üretilen ürünlerin pazarda satılması ve bu satış sonucunda elde edilen kâr çerçevesinde düşünülmektedir. Otomobil üretimi sermayenin birikim aşaması için bir örnektir ve Lefebre bu aşamayı endüstriyel üretim sürecinde “sermayenin birincil birikim aşaması” olarak isimlendirmekte-dir. Kentsel mekân analizinde Lefebre “sermayenin ikincil birikim aşaması” üzerinde durmaktadır. İkinci aşamada kentsel mekân ya da toprak, fabri-ka üretim sürecinde üretilen mallar gibi piyasada alınıp satılan bir mala dönüşmektedir. Kentsel mekân, özellikle ekonomik krizlerin yaşandığı dö-nemde kâr elde etmek için her zaman çekici bir hâle gelmektedir. Yatırım yapılan toprak (konut, iş yeri, alışveriş merkezleri, park vb.) zenginliğin elde edilmesi için önemli bir araç olmaktadır. Bu aynı zamanda kentlerin özel bir şekilde büyümesini de sağlamaktadır.

c) Lefebre’ye göre toplumsal faaliyetlerimiz, sosyal ilişkilerimiz mekân üzerin-de gerçekleşmektedir. Bir kentin inşa süreci aynı zamanda belli bir mekânın yaratılmasıdır. Bir şehri ziyaret ettiğimizde mekân üzerinde inşa edilen ya-pıları (anıt, yollar, park, konut, alışveriş merkezi, kentin tarihi dokusu vb) gözlemleriz. Mekân toplumsal örgütlenmenin bir parçasıdır. İnsanlar sosyal ilişki ve etkileşim üzerine konuşurken aslında üstü kapalı olarak bu ilişki ve etkileşimlerin gerçekleştiği mekândan da söz etmektedirler. Mekânın ikili bir anlamı vardır. Mekân bir yandan insanların davranışlarını etkilerken, diğer yandan ise ihtiyaçların karşılanması için insanlar tarafından dönüştü-rülmektedir. Örneğin, kentsel mekân üzerine inşa edilen bir apartman in-sanların barınma ihtiyaçlarını karşılarken, apartmanın kendisi bina içindeki insan ilişkilerinin farklılaşmasına (resmi ilişkiler gibi) neden olmaktadır.

d) Lefebre devletin mekân üzerindeki rolü üzerinde durmaktadır. Ona göre devlet mekânı toplumsal kontrol için kullanmaktadır. Devlet kurumlarının (güvenlik güçleri vb.) kent mekânı üzerindeki yerleşim yeri toplumsal dü-zenin ve iktidarın sağlanması için hayati bir öneme sahiptir.

e) Lefebre’ye göre kapitalist toplumda kent mekânı “somut” ve “soyut” olmak üzere ikili bir işleve sahiptir. “Somut mekân” mekânın kullanım değerini

Somut mekân günlük yaşam pratiklerimizi gerçekleştirdiğimiz, ihtiyaçlarımızı karşıladığımız kullanım değerine sahip toplumsal mekândır. Soyut mekân ise mekanın kullanım değerinin ikinci plana itilerek üzerinden kâr ve rant edilen bir araca dönüşmesini ifade etmektedir.

İnsan ve Toplum68

ifade etmektedir. Somut mekân günlük yaşam pratiklerimizi gerçekleştirdi-ğimiz, üzerinde yaşamımızı sürdürdüğümüz, ihtiyaçlarımızı karşıladığımız kullanım değerine sahip toplumsal mekândır. “Soyut mekân” ise mekanın fiziksel bir parça olarak kullanım değerinin ikinci plana itilerek üzerinden kâr ve rant edilen bir araca dönüşmesidir (Gottdiener, 1994, s.126-127).

Manuel Castells (1942- )Castells’e göre (1997) kapitalist toplumda emek gücünün yeniden üretimi, yani emeğin ertesi gün çalışabilmesi için gerekli ihtiyaçlarının sağlanması gerekmek-tedir. Bireyin yaşaması ve çalışabilmesi için gerekli gıda, barınma ve ihtiyacı olan diğer mal ve hizmetlerin karşılanması emeğin yeniden üretim sürecinin temel unsurlarını oluşturmaktadır. Yeniden üretim sürecin unsurları içinde bulunulan toplumun olanak ve koşullarına bağlı olarak genişlemektedir. Örneğin, tatil, din-lenme, eğitim, sağlık gibi ihtiyaçların karşılanması da emeğin yeniden üretimi için gerekli unsurlardır. Oysa kapitalist toplumda gerekli mal ve hizmetlerin kar-şılanması piyasa aracılığıyla ve ücretli bir işte çalışmak ile sağlanmaktadır. Ancak kapitalist girişimciler kârlarını azamiye çıkarmak için çalışanlara her zaman hak ettiği değerin altına bir ücret vermektedir. Emeğin kendisinin yeniden üretimi için gerekli ücretin altında kazanması ile kapitalist girişimcilerin kâr elde etme güdüsü kapitalist sistemin temel çelişkisini oluşturmaktadır. Çünkü kapitalist girişimciler çalışan emeğe ailesinin ve kendisinin yaşamını sürdürmesi için hak ettiği ücreti ve-rirse kendi karlarından vazgeçmiş olacaklar ve bu da artı değer (kar) üzerine kuru-lu kapitalizmin işleyişini tehlikeye sokacaktır. Ücretlerin düşük olması çalışanların yaşam kalitesinin bozulmasına neden olmakta ve diğer yandan sistemin işleyişinin tehlikeye sokan kentsel toplumsal hareketlerin gelişmesine neden olmaktadır.

Castells’e göre (1997) tam da bu noktada devlet çalışanlar (emek) ve girişimciler (sermaye sahibi) arasındaki çelişkileri çözmek için aracılık eder. Devlet çalışan-ların ücretleriyle karşılayamadıkları tüketim ihtiyaçlarını tedarik ederek sistemin devamını sağlar. Örneğin, ucuz konut sunumları, kamusal eğitim ve temel sağlık hizmetlerinin sunumu, toplu ve ucuz ulaşım olanakları devlet tarafından karşılan-makta ve emeğin yeniden üretimi için gerekli ihtiyaçlar tedarik edilmektedir. Bu anlamda Castells’e göre kentler ortak tüketim mekânları olarak kavramsallaştırıl-maktadır. Konut, altyapı, ulaşım, eğitim, sağlık, alışveriş, dinlenme gibi emeğin ye-niden üretim sürecinin unsurları kentlerin ortak tüketim alanlarını oluşturmakta ve bütün bu ihtiyaçlar devletin müdahalesiyle çözülmektedir. Ortak tüketim ihti-yaçlarının karşılanmaması sistemi tehlikeye sokacak kentsel toplumsal hareketlerin oluşmasına neden olacaktır. Castells kapitalist toplumda kentleri emek ve sermaye arasında oluşan çelişkiler, bu çelişkiler sonucunda oluşan toplumsal hareketler ve toplumsal hareketlerin sistemi tehdit eden yıkıcı sonuçlarını önlemek için devletin ortak tüketim süreçlerine yaptığı müdahaleler çerçevesinde analiz etmektedir.

İkinci Dünya Savaşı sonrası ve 1980’lere kadar, gelişmiş ülkelerde refah devleti kentsel çelişkileri çözmede önemli bir role sahipti. Ancak 1980 sonrası devlet hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde eğitim, sağlık, ulaşım, altyapı, konut su-numu gibi alanlarda yaptığı harcamaları daraltmıştır. Aynı zamanda emeğin yeniden üretimi için gerekli diğer mal ve hizmetlerin fiyatlarında yaşanan artışlar, işsizlik ve düzensiz gelir kazanma çalışanların yaşam kalitesini daha çok bozmakta ve sınıf çeliş-kilerini derinleştirmektedir. Castells’in kent analizi çerçevesinde bu gelişmeleri tekrar değerlendirdiğimizde kentsel çelişkilerin çözülmesinin yeni yolları neler olacaktır? Bu sorunun yanıtı Castells’in kent teorisi içinde yer alan yeni kentsel toplumsal hareket-

3. Ünite - Kentleşme 69

lerin devletten piyasaya geçişin çevresinde ortaya çıkacağı ve yeni toplu bilinç şekilleri etrafında olacağı varsayılmaktadır (Lowe 1986, aktaran, �orns, 2004, s. 35).

David Harvey (1935- )Harvey çalışmalarında genel olarak kapitalist sistemin adaletsizliği üzerine odak-laşmaktadır. Kapitalist sistemin, kendi adaletsizliğini kentsel alanlarda nasıl or-taya koyduğunu sorgulamaktadır. Harvey’in analizinin merkezinde kapitalist gi-rişimcilerin sürekli kâr için nasıl mücadele ettikleri ve sınıf mücadelesinin rolü önemli bir yer tutmaktadır. Ona göre, kentler kapitalizmin mantığını gösteren bir aynadır. Kapitalist girişimciler kârlarını azamiye çıkarmak için üretim sürecinin dışında kentin yapılı çevresine de yatırım yapmaktadır. Kapitalist şehirlerdeki mekân modelleri sistemin çelişkilerini ve sisteme içselleşmiş adaletsizlikleri yan-sıtmaktadır. Kârı azamiye çıkarmak için kurulmuş kapitalist sistem belli dönem-lerde ekonomik krizler yaşamaktadır. Aşırı üretim sonucunu oluşan krizler kâr oranlarının düşmesine neden olmaktadır. Kapitalistler kâr oranlarını tekrar yük-seltmek için kısa dönemli stratejiler geliştirir. Geliştirilen stratejilerden birincisi, piyasada rekabet üstünlüğünü artırmak ve üretilen malları daha ucuza mal etmek için üretim sürecinde yeni üretim teknolojilerinin kullanılmasıdır. İkinci strateji ise ham madde, emek ve piyasa ile ilgili konularda yeniden bir düzenlemeye gi-dilerek kâr oranlarını yükseltmektir. Üçüncü strateji ise, kapitalist girişimcilerin üretim sürecine yaptıkları yatırımlardan vazgeçerek, yeni yatırım alanları olarak kentsel mekânı seçmeleridir. Kentlere yapılan gökdelenler, alışveriş merkezleri, lüks konut inşaatları, oteller sermayenin kârını azamiye çıkarmak için yaptıkları yatırımların birer göstergeleridir. Kentsel mekâna yapılan yatırımlar kentin çev-resini yeniden yapılandırmaktadır. Üretim sürecinin krizleri sonucunda mekâna yapılan yatırımların sonucunda kentsel gayrimenkul piyasası da canlanmaktadır.

Harvey’e göre modern kentlerin büyümesi kapitalistlerin kârlarını azamiye çı-karmak istemesinin tarihidir. Toplumsal ihtiyaçların dışında kâr amaçlı yapılan yatırımlar kentlerde mekânsal düzeyde eşitsizliklerin oluşmasına neden olmak-tadır. Gelir düzeyleri yüksek orta ve üst sını�ar kentsel mekânda kendileri için en uygun yerlerde yaşamayı seçerken, alt gelir grupları ve yoksullar kentin geliş-memiş yoksul bölgelerinde yaşamaktadır. Mahalleler gelir, etnik, ırksal ve sınıfsal temelde ayrımlaşmayı yansıtmaktadır. Kentlerin bu gelişme ve büyüme süreçleri tesadüfün dışında kapitalist sistemin özünü oluşturan sermaye birikim süreçleri-nin bir sonucu olarak oluşmaktadır (Gottdiener, 1994, s.132-133). Sonuç olarak, Harve’e göre kapitalist kentleşme üretim sürecinde yaşanan ekonomik krizlerin sonucunda kapitalistlerin karlarını azamiye çıkarmak için kentsel yapılı çevreye yaptıkları yatırımlar sonucu oluşmaktadır.

Türkiye’nin kentleşme sürecini Sosyal Ekoloji ve Ekonomi Politik yaklaşım ile nasıl yorumlarsınız?

TÜRKİYE’NİN KENTLEŞME DENEYİMİ Modernleşme süreci içinde Türkiye’nin kentleşme deneyimini tarihsel olarak, 1923-1950, 1950-1980 ve 1980 sonrası olmak üzere üç dönem altında ele alın-maktadır (Tekeli, 1998; Şengül, 2001).

1923-1950 dönemi, Türkiye’nin kentleşme deneyimi aynı zamanda ulus-devlet olma sürecidir. Ankara’nın başkent seçilmesi, ülkenin demiryolu ağlarıyla örülmesi ve fabrikaların Anadolu kentlerine kurulması bu dönemin temel mekânsal strateji-

Modern kentlerin büyümesi kapitalistlerin kârlarını azamiye çıkarmak için kentsel mekâna yapılan yatırımların sonucu gerçekleşmektedir.

2

Türkiye’nin ilk dönem kentleşme deneyimi Ankara’nın başkent seçilmesi, ülkenin demiryolu ağlarıyla örülmesi ve fabrikaların Anadolu kentlerine kurulması ile aynı zamanda ulus devlet olma sürecidir.

İnsan ve Toplum70

leridir. İstanbul’un Osmanlı geleneğini temsil etmesi ve kozmopolitleşmiş yapısı yeni ulus devlet olma sürecinde Ankara’nın başkent seçilmesine neden olmuş-tur. Ankara Anadolu’yu kapsayacak bir ulusal kimlik yaratmanın toplumsal ve siyasal mekânıdır (Tekeli, 1998, s.5; Şengül, 2001, s.71). Osmanlı döneminde ku-rulan demiryollu hatları birbirinden kopuk ve iç pazarın bütünlüğünü sağlamak için yetersizdir. Yabancı sermayenin elindeki hatlar devletleştirilmiş, yeni yapılan demiryolu ağlarıyla ulus devlet sınırları içinde iç pazarın bütünlük kazanması hede�enmiştir (Tekeli, 1998, s.5). 1930 sonrası ülkenin sanayileşmesi, kamu iş-letmeciliği ve girişimciliği temelinde gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Fabrikalar yakınından demiryolu geçen Anadolu kentlerine kurulmuştur. Sanayi yatırım-larının Anadolu kentlerine yapılması bu bölgelerde kentleşmeyi hızlandırmıştır. Ayrıca bu girişimler, ulus devlet olma sürecinin Anadolu’ya yayılmasını ifade etmektedir. Sonuç olarak, dönemin genel özellikleri şöyle özetleyebiliriz: Devlet kentleşme üzerinde aktif bir rol oynamıştır. Kentleşme hızı ülke genelinde dü-şüktür. Ankara dışındaki kentlerde ciddi bir nüfus artışı yaşanmamıştır. (Şengül, 2001, s.71,72; Işık ve Pınarcıoğlu, 2001a, s.111).

1950 sonrası, Türkiye’nin kentleşme hızının yüksek olduğu dönemdir ve bu süreci etkileyen en önemli etkenlerden biri iç göç olgusudur. Sanayileşme girişim-lerinin artması, Marshall yardımları kapsamında ülkeye giren traktör sayısındaki artış, tarımsal üretimde verimliliğin yükselmesine neden olmuş ve tarımsal üre-timde belli bir iş gücü açığa çıkmıştır (Tekeli, 1982, s.85-92). Tarımsal yapılardaki değişimler ve sanayileşme girişimleri iç göçü hızlandırmıştır. 1950 sonrası, daha iyi bir yaşam için kente göçen ilk kuşak göçmenler iki temel sorunla karşılaşmışlardır. Birincisi barınmak için gerekli konut ihtiyacının karşılamak, diğeri ise geçimlerini sağlayabilmek için gerekli işi bulmaktır. Göçmenler konut sorularını devlet arazisi üzerine tapusuz ve kaçak yollarla inşa ettikleri gecekondu tipi konutlarla çözmüş-lerdir. 1970’li yıllara gelindiğinde kentlerin çevresinde hızlı bir şekilde genişleyen gecekondu mahalleri Türkiye’de şehirlerin hakim mekânsal dokusu hâline gelmiştir. İkinci sorun, göçmenlerin ekonominin sanayi ve hizmet sektöründe örgütlü ve gü-venceli işlerde çalışmasıyla aşılmıştır. Ancak sınırlı kapasiteye sahip bu sektörlerde iş bulamayan göçmenler enformel sektörlerde çalışmak zorunda kalmışlardır. Aile, akraba, komşuluk, hemşehrilik gibi geleneksel ilişki ağları göç sürecinde, özellikle göç kararının verilmesi, göç edilecek kentin ve yerleşilecek mahallenin belirlenme-sinde; etkili olmuştur. Göçmenler kente göç ettikten sonrada, konut sorunun çözül-mesi ve iş bulma gibi konularda dayanışma ve destek ağlarını kullanmışlardır. Ay-rıca bu ilişki ağları, göçmenleri kentin yabancılaştırıcı etkilerinden kültürel olarak da korumuştur. Sonuç olarak, geleneksel ilişki ağları Türkiye’nin göç sürecinde; göç edilecek kentin ve mahallenin belirlenmesinde, konut ve iş sorununun çözülme-sinde, yabancılaşmaya karşı destek, yardımlaşma ve dayanışmacı yönleriyle önemli bir güce sahiptir (Güneş-Ayata, 1990; Ayata, 1998; Erder, 1995). Gecekonduların yasallaşması ve kent içinde göçmen nüfus sayısının artışını etkileyen ekonomik, si-yasal ve toplumsal nedenlerinden bazıları şunlardır. Enformel sektörde çalışan ucuz göçmen iş gücü ekonomide maliyetleri aşağıya çekmiştir. Göçmenler kentlerde üre-tilen mal ve hizmetleri tüketerek ekonomiye destek sağlamıştır ve yerel ve genel seçimlerde önemli bir siyasal güce dönüşmüştür (Şengül, 2001, s.81-85).

Türkiye’de kentleşme ve göçün nedenleri hakkında ayrıntılı açıklamalar için Ruşen Keleş’in Kentleşme Politikaları kitabını inceleyebilirsiniz. Keleş, R. (1990) Kentleş-me Politikaları. Ankara, İmge Kitabevi Yayınları.

Türkiye’de aile, akraba, komşuluk, hemşerilik gibi geleneksel ilişki ağları göç sürecinde; göç edilecek kentin ve mahallenin belirlenmesinde, konut ve iş sorununun çözülmesinde, kentin yabancılaştırıcı koşullarına karşı destek, yardımlaşma ve dayanışmacı yönleriyle önemli bir güce sahiptir.

3. Ünite - Kentleşme 71

Göç nedir ve göçün nedenleri hakkında neler söyleyebilirsiniz?

1980 sonrası dönemin kentleşme açısından önemli özelliklerinden biri Türkiye’de kentleşmenin belli bir doygunluğa ulaşmasıdır. 1980 sonrası gerçekle-şen nüfus hareketliliğinin nedenlerinden biri zorunlu göç olurken, kırdan kente olan göçün yanı sıra kentler arası göç başlamıştır (Tekeli, 1998, s. 20). Dışa açık sanayileşme modeli çerçevesinde sermayenin yatırım alanları genişlemiş, üreti-min yanı sıra kent mekânları yeni yatırım alanlarına dönüşmüş ve kentler serma-ye birikim sürecinde, diğer bir deyişle kârlılık oranın artırılmasında önemli hâle gelmiştir (Tekeli, 1998, s.20-23; Şengül, 2001, s.86-93). Bu yatırımlardan bazıları şunlardır: Dışa açık sanayileşme modelinin benimsenmesi ile kentlerin dünya pazarı ile bütünleşmesi için altyapı ve telekomünikasyon yatırımlarına öncelik verilmiştir. Turizm yatırımları teşvik edilmiş, dinlenme faaliyetleri geliştirilmiş, seracılığın yaygınlaşması sağlanmıştır. Bunlar Batı ve Güney kıyılarında sermaye-nin ve nüfusun dağılım oranları etkilemiştir. Toplu konut yasalarıyla konut sek-törüne yapılan yatırımlar artmıştır. Konut yapımının artması kentsel mekânlarda yerleşim biçimlerinin değişmesine neden olmuştur. Gecekondunun niteliği de-ğişmiştir. 1984 yılında gerçekleşen gecekondu a�ında daha önceki a�ardan farklı olarak kat çıkma izni verilmiştir. Apartmanlaşmayı sağlayan bu af aynı zamanda gecekondu sahibi göçmenlerin kentsel ranttan pay almalarını sağlamıştır. Ulusal ve uluslararası inşaat şirketler, kentsel alanlarda yeraltı raylı sistem, yeni konut projelerine, altyapı, alışveriş merkezleri, oteller, eğlence merkezlere yatırım yapa-rak hem kârlılık oranları artırmış hem de kent dokusunun değişimini etkilemiştir (Tekeli, 1998, s. 20-23; Şengül, 2001, s. 86-93).

Türkiye’de 1980 sonrası Gecekondu konut tipi olarak nasıl dönüşüme uğramıştır?

DÜNYA KENTİDünya kenti kavramı 1980 sonrası mal, hizmet ve sermaye akışının uluslararası ölçekte hızlandığı bir dönemde ön plana çıkmıştır. Küresel ölçekte bazı kentler ulusal konumlarının dışında ekonomik, siyasal ve toplumsal özellikleriyle ön pla-na çıkarak dünya ölçeğinde merkezi bir konuma yerleşmiştir.

Friedman’a göre dünya kentlerinin özellikleri şunlardır: a) Dünya kenti dünya ölçeğinde devam eden finansal hareketlerin yoğunlaş-

tığı yerlerdir. b) Dünya kentlerinde çok uluslu şirketlerin yönetim merkezlerinin yoğunlaş-

ma oranları yüksektir. c) Dünya kenti uluslararası kurumların yoğunlaştığı yerlerdir. d) Dünya kentleri önemli kabul edilen üretimlerin yoğunlaşma düzeyinin faz-

la olduğu yerlerdir. e) Dünya kentleri ulaşım ağı açısından önemli bir konuma sahiptirler.Dünya ekonomisinin kontrol, denetim ve idare merkezleri olarak tanımlanan

dünya kentleri merkez ve çevre ülkelerde yer alan kentler temelinde de bir sırala-maya sokulmaktadır. Örneğin bu sıralama içinde Londra, Paris, Rotterdam, Frank-furt, Zürich, New York, Chicago, Los Angeles ve Tokyo merkez ülkelerde yer alan dünya kentleridir. Sao Paolo ve Singapur ise çevre ülkelerdeki dünya kentleri olarak sıralanmaktadır (Ercan, 1996, s.68). Uluslararası satışlarda önemli payları olan bir-çok firmanın merkezi New York kentindedir. Bankaların varlıkları ve sermayenin

3

4

İnsan ve Toplum72

yoğunlaşması açısından ele alındığında ise Tokyo, New York ve Londra ilk sıra-larda yer almaktadır. Üretim alanında yapılan buluşların Tokyo’da yoğunlaşması bu kenti dünya kentleri arasında yer almasını sağlayan diğer etkendir. Chicago endüstriyel ilişkilerin merkezileştiği, Los Angeles askeri-endüstriyel, Boston ise eğitimin yoğunlaştığı dünya kentleridir (Ercan, 1996, s. 69-71). Dünya kentleri birbirleriyle rekabet ederken aynı zamanda karşılıklı bağımlılık içinde kendi ülke-leri dışında kısmen ayrı bir sistem oluştururlar (Giddens, 2000, s.522).

Ercan’a (1996) göre ise dünya kentleri kapitalist ilişkiler çerçevesinde oluşan güç ilişkilerinin ve buna bağlı ekonomik, politik ve kültürel ilişkilerin kontrol edildiği merkezlerdir. Ona göre, “kentsel nüfusun ya da kentsel alanın büyüklüğü bir kentin dünya kenti olması için yeterli bir ölçüt değildir” (1996, s.69). Ayrıca dünya kentleri bilgi akışının sağlanabilmesi için gerekli iletişim teknolojilerine sahip olması gerekmektedir. Telekomünikasyon ve iletişim ağıları dünya kentle-rinin diğer bölgeler üzerindeki kontrol işlevini sağlamasına ve zaman ve mekâna ilişkin sınırlılıkların aşılmasına neden olmaktadır. Bunların yanı sıra uluslararası göç dünya kentleri açısından önemli bir değişkendir çünkü servis sektörlerinin merkezileşmesi sonucu bu alanlarda ihtiyaç duyulan ucuz işgücü göç eden emek üzerinden sağlanmaktadır. Dünya kentlerini tek başına son dönemlerin değişen ekonomi politik süreçleri çerçevesinde ele almak yetersizdir. Bu kentlerin kendi-lerine özgü tarihsel ve toplumsal özelliklerinin ve koşullarının etkileri de bu kent-lerin dünya kentleri olarak ön plana çıkmalarını sağlamaktadır (1996, s. 70-71).

Dünya kenti olmanın o kentte yaşayan toplumsal kesimler için olumlu sonuç-lar doğuracağı beklentisinin aksine, bu kentlerde önemli eşitsizlikler yaşanmak-tadır. Bu kentlerde gelişen hizmet sektörü sınırlı sayıda uzman emeği istihdam ederken diğer kentsel hizmetlerin yerine getirilmesinde enformel sektörde çalı-şanlara daha çok ihtiyaç duyulmaktadır. Küçük ölçekli işletmelerin gelişmesi, eve iş alma, tele-iş, düzensiz çalışma, kısa süreli çalışma gibi düşük ücretli ve sosyal haklardan yoksun yeni çalışma biçimleri sonucunda kentsel emek gücü parçalan-makta ve farklılaşmaktadır. Ayrıca Londra, New York, Los Angeles ve Tokyo gibi dünya kentlerinde emek piyasasının önemli bir kısmı kente göç eden kesimden oluşmaktadır. Olumsuz çalışma koşulları ve düşük kazançların yanı sıra göçmen iş gücü için temel vatandaşlık hakları da kısıtlıdır. Dünya kentlerinde yaşama ma-liyetleri de yüksektir. Sermayenin bu kentlerde aşırı yoğunlaşması ve merkezileş-mesi kentsel topraklara olan talebi de artırmaktadır. Yeni konut alanları gelişirken, büro, büyük iş merkezleri, oteller ve ulaşım alanına önemli yatırımlar yapılmakta-dır. Dünya kentleri mekânsal ve toplumsal eşitsizlikleri, göz kamaştırıcı zenginliği ve derin yoksulluğu içinde barındıran kentlerdir (Ercan, 1996; Giddens, 2000).

Dünya kenti kavramı yanı sıra küresel ölçekte dünya kenti olma konumundan uzak bazı kentlerin durumunun açıklanması için ‘uluslararasılaşan kent’ kavramı kullanılmaktadır. Ercan’a (1996) göre, Sao-Paolo, Lima, gibi ‘üçüncü dünya’ ya da ‘azgelişmiş ülke’ kentleri ekonomik, kültürel ve toplumsal kontrol merkezleri olmaktan çok dünya kapitalizmin yarattığı trafiğin (mal, sermaye, bilgi, emek vb.) yoğunlaşarak üzerinden geçtiği mekânlardır. Bu kentler dünya kapitalizmiyle bü-tünleşme sürecinde önemli merkezler hâline gelmektedir.

İstanbul bir dünya kenti midir?

Dünya kentleri dünya ekonomisinin mal, hizmet üretimi ve finansal akışın sağlandığı ve akışın bu merkezler tarafından denetim ve kontrolünün yapıldığı yerlerdir.

5

3. Ünite - Kentleşme 73

Özet

Kentlerin kökenini açıklamak. Arkeolojik bulgular tarihte ilk kentlerin MÖ. 6000 yıllarında belirmeye ve MÖ 4000 dolayla-rında ortaya çıktığını göstermektedir. İlk kentler metal çağında ortaya çıkmıştır. Metal silah kul-lanan insanlar kaba taş silah kullanan insanlara göre askeri olarak daha çok üstünlük kurmuş-tur. Neolitik dönemin çi�çileri bakır, tunç gibi demirden silah yapmasını bilmediği için metal silah kullanan insanların istilalarına kolayca bo-yun eğmiştir. Saldırganlar fethettikleri toprak-larda yaşayan insanları köle hâline getirirken, kendi hâkimiyetlerini güvence altına almak için ada veya tepelerin doruklarına yerleşmişlerdir. İstilacıların yerleştikleri alanlar hem saldırı hem de savunmayı güvence altına alan korunaklı mekânlardır. İlk kentlerin hâkimiyet altına alı-nan topluluklar etrafında kurulmuş birer ordu karargâhıdır.

Sanayi öncesi kentlerin özelliklerini sıralamak. Kentin nüfus artışı düşüktür. Sokaklar insanla-rın yürümesi ve ulaşımda kullanılan hayvanların geçebileceği genişlikte ve dardır. Mahalle ya da semtler etnik temelde toplumsal farklılaşmayı yansıtmaktadır. Etnik nitelikli meslek grupları da genellikle kentin ayrı yerlerinde oturmaktadır. Kentin belli bir caddesi veya bölgesi farklı türden meslek grupları tarafından işgal edilmektedir. Malların üretimi ve hizmetlerin sunulması canlı (insan ve hayvan) enerji kaynağına dayanmakta-dır. Mesleki farklılaşma ve uzmanlaşma düzeyi düşüktür. Lonca mesleki örgütleri ekonomide etkindir. Ağırlık ve ölçü biriminin olmaması, muhasebe ve kredi sisteminin çok gelişkin olma-ması ekonominin akılcılığa çok az dayandığını göstermektedir. Katı sınıfsal tabakalaşma sistemi görülmektedir. Tabakalaşma sisteminin en üs-tünde yer alan seçkinler kentin yönetim, din ve eğitim ile ilgili kurumlarında yer alır. Alt sını�a yer alanlar toplumun en kirli işlerin yapmaktadır. Akrabalık bağları ve soyun devamı pazarın say-gınlığı ile uyumludur. Statü farklılıkları bireysel özellik, konuşulan dil, kıyafet, etnik bir gruba, mesleğe dâhil olma, yaş, cinsiyet ve toplumsal sı-nıfa ait olma gibi özelliklerle belirgindir.

Sanayi kentini açıklamak. Sanayi kentinin ekonomisi endüstriyel üreti-me dayanmaktadır. Kentler 19’uncu yüzyılda yeni ekonomik sistemin merkezi olarak sanayi şehirlerine dönüşmüşlerdir. Fabrika ve işyerle-rinin yakınında apartmanlardan tipi yeni ko-nut alanları oluşmuştur. Ofis, depolar ve ticari bölge şehir merkezindedir. Merkezin çevresinde işçilerin kaldığı mahalleler bulunmaktadır. Bu mahallerin dışında ise düzenli tasarlanmış so-kaklarda ve bahçeyle çevrilmiş villa tipi evlerde yaşayan üst orta sınıf yaşamaktadır. İlk yıllarda işçilerin yaşadığı mahalleler sefalet ve çöküntü alanlarıdır. 19’uncu yüzyıl biterken sanayi şeh-rinde önemli değişimler yaşanmıştır. Reel ücret-lerin yükselmesi işçilerin yaşam standartlarını yükseltmiştir. Ulaşım sistemlerindeki gelişmeler kentsel taşımacılığın uzun mesafeye ulaşma-sını sağlamıştır. 20’inci yüzyılın ilk on yılında elektrikli tramvaylar, otobüs ve özel otomobil kullanımının artması şehrin mekânsal düzenini değiştirmiştir. Gelişmiş ülkelerin sanayi kent-lerinde görülen değişimlerden biri banliyöleş-medir. Otomobil üretiminin etkisiyle özel araba sahipliğinde görülen artış banliyölerin doğuşu-nu etkilemiştir. Banliyöleşme ile birlikte konut sahipliğinde de artış yaşanmıştır. Temiz su sis-temi, kanalizasyon gibi altyapı değişikliklerine gidilmiştir.

Modern kentleri açıklayan teorileri karşılaştırmak. Park’a göre, kentte konut, mahalle, alışveriş mer-kezleri, iş ve ticari gibi biyotik düzeyler oluştuk-tan sonra bunun üzerinde kentin kültürel düzeyi inşa edilmektedir. Kültürel düzey, biyotik düzey üzerinde kurulan değer, norm, örf ve adetler te-melinde gelişen bir yapıdır. McKenzie göre, birey grup ya da firmalar kent mekânında yer edine-bilmek için mücadele etmektedirler. Kentin bü-yümesi rekabete dayanan istila ve yerinden etme süreçleriyle oluşmaktadır. Burgess tek merkezli kentsel daire teorisi ile kentin büyüme modelini analiz etmektedir. Wirth kentli insanın davranış özelliklerini ve ayrı bir kent kültürünün nasıl oluştuğunu analiz etmektedir. ‘Kentlilik’ veya ‘bir yaşam biçimi olarak kentlileşme’ Wirth’ün açıklamak istediği bağımlı değişkendir. Nüfu-

1

2

3

4

İnsan ve Toplum74

sun büyüklüğü, yoğunluğu ve çeşitliliğinin so-nuçları kent kültürünü, kente özgü davranış ve yaşam biçimini belirleyen bağımsız değişken-lerdir. Lefebre’ye göre kapitalist toplumda kent mekânı “somut” ve “soyut” olmak üzere ikili bir işleve sahiptir. “Somut mekân” mekânın kulla-nım değerini ifade etmektedir. Soyut mekân ise mekânın fiziksel bir parça olarak kullanım değe-rinin ikinci plana itilerek üzerinden kâr ve rant edilen bir araca, mala dönüşmesidir. Castells ka-pitalist toplumda kentleri emek ve sermaye ara-sında oluşan çelişkiler, bu çelişkiler sonucunda oluşan toplumsal hareket ve toplumsal hareket-lerin sistemi tehdit eden yıkıcı sonuçlarını önle-mek için devletin ortak tüketim süreçlerine yap-tığı müdahaleler çerçevesinde analiz etmektedir. Harvey’e göre, kapitalist girişimciler ekonomik krizden kurtulmak için üretim sürecinin dışında kentin yapılı çevresine yatırım yaparak azalan kâr oranlarını yükseltmektedir. Kapitalist şehirlerde-ki mekân modelleri sistemin çelişkilerini ve siste-me içselleşmiş adaletsizlikleri yansıtmaktadır.

Türkiye’nin kentleşme deneyimini tarihsel dö-nemleri içinde açıklamak. Türkiye’nin kentleşme süreci üç dönem altın-da sını�andırılmaktadır. 1923-1950 yılları arası, ulus devletin kuruluşu çerçevesinde gelişen bir kentleşme sürecidir. Kentleşmeyi etkileyen üç mekânsal strateji Ankara’nın başkent ilan edilme-si, fabrikaların Anadolu kentlerine kurulması ve ülkenin demiryolu ağlarıyla örülmesidir. 1950-1980 dönemi kentleşme sürecinin temel özelliği kırsal bölgelerden kentlere doğru yaşanan yoğun göç olgusudur. Kentlerin mekânsal dokusunda gecekondu tipi yerleşim yerleri hâkim olmuştur. Göçmenler, hem üretilen mal ve hizmetlerin tüketicileri olarak, hem de yerel ve genel seçim-lerde oy potansiyelleriyle önemli bir siyasal güç olmuşlardır. 1980 sonrası kentleşme sürecinin temel özelliği yerli ve yabancı sermayenin kent mekânlarına olan yatırımlarının artmasıdır. Kentleşme belli bir doygunluğa ulaşmış ve göçün niteliği değişmiştir. Kentler arası gerçekleşen zo-runlu göç daha yaygındır. Kentlerde mekânsal ve toplumsal düzeyde eşitsizlikler artmıştır.

Dünya kentlerinin özelliklerini sıralamak.Dünya kentleri, dünya ölçeğinde finansal ha-reketlerin yoğunlaştığı, çok uluslu şirketlerin yönetim merkezlerinin yoğunlaşma oranları yüksek olduğu ve uluslararası kurumların yo-ğunlaştığı yerlerdir. Ayrıca, dünya kentlerinde önemli kabul edilen üretimlerin yoğunlaşması fazladır ve ulaşım ağı açısından önemli bir konu-ma sahiptirler. Dünya kentleri bütünsel kapita-list ilişkiler çerçevesinde oluşan güç ilişkilerinin ve buna bağlı ekonomik, politik ve kültürel iliş-kilerin kontrol edildiği merkezlerdir. Bu kentler, bilgi akışının sağlanabilmesi için gerekli iletişim teknolojilerine sahiptirler. Bu kentlerin kendile-rine özgü tarihsel ve toplumsal özelliklerinin ve koşullarının etkileri de bu kentlerin dünya kent-leri olarak ön plana çıkmalarını sağlamaktadır. Dünya kentleri mekânsal ve toplumsal eşitsizlik-leri içinde barındıran kentlerdir.

5

6

3. Ünite - Kentleşme 75

Kendimizi Sınayalım1. İlk kentler aşağıdaki dönemlerden hangisinde oluşmuştur?

a. Maden çağıb. Orta çağc. Modern çağd. Neolitik döneme. Yakın çağ

2. Sanayi öncesi kentlerin toplumsal örgütlenmesi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Sokaklar, insan ve hayvanların geçebileceği ge-nişliktedir.

b. Üretim insan gücüne dayanmaktadır. c. Mahalleler etnik temelli toplumsal farklılaşmayı

yansıtmaktadır. d. Sanayi öncesi kentler katı sınıfsal tabakalaşma

sistemine sahiptir. e. Lonca birlikleri zanaatkarların mesleki örgütle-

ridir.

3. Aşağıdakilerden hangisi sanayi kentini ayıran öze-liklerden biridir?

a. Kentin merkezinde dini tapınakların yer almasıb. Sanayi üretimine eşdeğerde ticaret ve zanaatçı-

lığın yaygın olmasıc. Kentin çevresinde banliyölerin oluşmasıd. Konut ve yaşam standardında eşitliğin sağlan-

masıe. Katı sınıf yapısının ve sını�ar arası hareketliliği

engellemesi

4. Aşağıdakilerden hangisi Robert Park’ın kentleşme sürecini anlattığı kavramdır?

a. Ortak tüketim alanlarıb. Biyotik ve kültürel düzeyc. Somut mekand. Soyut mekane. Refah devleti

5. Aşağıdakilerden hangisi Ekonomi Politik yaklaşı-mın kentleşme sürecine bakış tarzını ifade etmektedir?

a. Rekabet, istila ve egemenlikb. Yerel ve merkezi yönetimin rekabetic. Sermaye birikim süreçlerid. Toplumsal bütünleşmee. Kültürel bütünleşme

6. Henry Lefebre’nin soyut mekân kavramını en iyi açıklayan ifade aşağıdakilerden hangisidir?

a. Mekan üzerinde inşa edilen kültürel yapılardır.b. Mekanın tarihsel anlamıdır.c. Mekan üzerine inşa edilen okul, yapı ve anıt-

lardır.d. Mekan üzerinde gerçekleştirilen günlük yaşam

faaliyetleridir.e. Mekanın bir mal gibi alınıp satılarak üzerinden

kar elde edilmesidir.

7. Aşağıdakilerden hangisi Manuel Castells’in kent olgu-sunu açıklarken kullandığı temel kavramlardan biridir?

a. Ortak tüketimb. Soyut mekanc. Somut mekand. Yapılı çevree. Sermayenin mekana yatırımı

8. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’nin 1950-1980 yıl-ları arası kentleşme sürecinin özelliklerinden biridir?

a. Kentsel alanlara yapılan yatırımların yabancı sermaye tarafından gerçekleşmesi

b. Ülkenin demiryolu ağı ile örülmesic. Gecekonduların nitelik değiştirmesid. Kentler arası göçün başlamasıe. Kırsal alanlardan kentlere yoğun göç olması

9. Aşağıdakilerden hangisi 1923-1950 arası Türkiye’nin kentleşme sürecinin özelliklerinden biri değildir?

a. Fabrikaların Anadolu kentlerine kurulmasıb. Ankara’nın başkent seçilmesic. Gecekondu tipi konutların yapılmaya başlamasıd. Ülkeye demiryolu ağlarının yapılmasıe. Ulus devlet olma süreci

10. Aşağıdakilerden hangisi dünya kentlerinin özellik-lerinden biri değildir?

a. Finansal hareketlerin yoğunlaştığı yerlerdir.b. Dünya ekonomisinin kontrol, denetim ve idare

merkezleridir.c. Çok uluslu şirketlerin yönetim merkezlerinin

yoğunlaştığı yerlerdir.d. Küresel ekonominin yarattığı trafiğin yoğunla-

şarak geçtiği mekânlardır.e. Uluslararası kurumların yoğunlaştığı yerlerdir.

İnsan ve Toplum76

Yaşamın İçinden

Kentsel Yaşam ve Bireyin YabancılaşmasıSimmel’in o bir asır önce kaleme aldığı “Metropol ve Zihinsel Yaşam” adlı makalesi günümüz kent hayatın-da bireyin içine düştüğü yabancılaşmayı anlatan, usta-ca kaleme alınmış bir yazı. Makalenin güçlü yanını ise, Simmel’in bir asır önce günümüz kent yaşamına dair sahip olduğu o öngörü yazıya dökmüş olmasıdır. Bu kısa yazıda, kent yaşamının bireyin tutum ve davranış-ları üzerindeki etkilerini, Simmel’in makalesi çerçeve-sinde; sizlerle paylaşmak istiyorum.Kentler her zaman para ekonomisinin merkezleridir. Günlük yaşamda her şeyin para ile alınıp satılır hale gelmesi, ihtiyaçların para ile karşılanması kent yaşa-mında şu sorunun yaygın olarak kullanılmasına neden olur: Kaça? Kır yaşamında insan ilişkilerinin temeli duygusallık ve samimiyet iken, kent yaşamında insan ilişkilerini belirleyen şey rasyonellik ve hesaplılıktır. Kentte “insanların kim olduğu?” sorusu yerine “daha çok neye sahip oldukları?” sorusu ön plana çıkmaktadır. Bireylerin kim olduklarından daha çok, neye sahip ol-duklarıyla değerlendirildikleri kent hayatının egemen değerlerini, kıyasıya yaşanan rekabet ve çıkar temelin-de geliştirilen insan ilişkileri oluşturmaktadır. Kent ha-yatı, yaşanan mekânlarda, çalışılan işyerlerinde, kapalı kapılar ardında, sokaklarda, toplumsal değerlerin ve daha da önemlisi emeğe saygının yitirildiği bir ortama dönüşmektedir.Kentte yaşadığımız çelişkilerinden biri sahip olduğu-muz fiziksel ve psikolojik kapasite ile kent yaşamının bizim üzerimize yüklediği yoğun baskı ve uyarıcı-lardır. Kentin kalabalığı, çeşitliliği, günlük yaşamın karmaşası içinde birey, dışarıdan sürekli uyarıcılar almaktadır. Aldığımız bütün uyarıcılara zihnimizin anında tepki ve reaksiyon vermesi mümkün değildir. Beynimiz aldığımız dışsal uyarıcıları süzgeçten geçire-rek sadece bir kısmına cevap verir. Oysa kır hayatında bireyin yaşamı ve zihni, psikolojik hayatı ve duyguları, daha düzgün, daha alışılmış, daha yavaş, daha düzenli akar ve işler. Birey, köy ve kasaba hayatının sade, yalın ve doğayla iç içe geçmiş günlük hayatı içinde yaşamı daha derinden hissetmektedir. Kırsal yaşamda bire-yin günlük yaşamında kurduğu ilişkilerde duyguları ön plandadır ve çoğu kez yüreğiyle hareket eder. İşte kentte yaşayan insanı, kırda yaşayan insandan ayıran en önemli özelliklerden biride, kişilerin kentin yoğun

bombardımanı altında duyguları, yüreği yerine; aklı, mantığı ve zihni ile hareket etmesidir. Akıl, kentin ekonomik ve sosyal yaşamına, çalışma hayatının tem-posuna, sokakların akan trafiği, kalabalığı ve baskıcı yönüne karşı bireyin kendini korudu adeta güçlü bir kalkana dönüşmektedir.Kırsal yaşamdan kent yaşamını ayıran diğer bir özel-lik de yaşam ve çalışma alanlarının keskin çizgilerle birbirinden ayrılmasıdır. Bu ayrımının sosyolojik ne-denlerini ve sonuçlarını bu kısa yazının sınırları için-de ele almak mümkün değil. Ancak bu ayrımın kent yaşamında zamanın yeniden düzenlenmesi açısından önemi vardır. Kırda zaman geleneksel yöntemlerle düzenlenir. Horozun ötüşüyle uyanan kır insanı, gü-neşin batışıyla evindedir. Oysa kent hayatında zaman rasyonel araçlarla düzenlenir ve kontrol edilir. Kentin günlük yaşamı içinde zaman rasyonel bir araç olan saat ile düzenlenir. Saatin bir an durması kent yaşamının ekonomik ve sosyal yaşamını anında altüst olmasına neden olacaktır. Böyle bir düzenin yanı sıra, kent insa-nı günlük yaşamında zamana karşı ve zamanla sürekli yarışmaktadır. Bu mücadele içinde birey çevresindeki karmaşıklık, kalabalık ve yoğunluğa karşı daha az seçi-ci olur. Karşıdan karşıya geçerken zihnimizin algıladığı sadece trafik lambaları, tramvayın uyarıcı zili, arabanın kornası veya polisin düdüğüdür. Kentli insan, kalaba-lıklar içinde çok fazla sayıda insanı görmekle beraber, çok az insanı yakından tanımaktadır. Sokaklarda, cad-delerde, işyerlerinde, alışveriş merkezlerinde karşılaş-tığımız insanların dışsal özellikleri, bize onların kim olduğu hakkında fikir verir. Örneğin, polisin resmi kıyafeti bizim için ilk uyarıcıdır. Aynı kişiyi resmi kı-yafeti olmadan gördüğümüzde hiçbir şekilde reaksiyon göstermeyiz. İmajlar ve göstergeler dünyasında insan-ların gerçekte kim olduğu, iç dünyasında neler yaşadığı bilmek olanaksız hale gelir. Diğer insanlar hakkında sahip olduğumuz yargı ve fikirler, onların imajları ve dışsal özellikler etrafında oluşur. Birey olarak bizimde kim olduğumu gerçekte nasıl bir insan olduğumuzu ifade edecek zaman ve koşullardan çoğu kez yoksun kalırız. Hatta kent yaşamında birden çok rolle başa çıkmaya çalışırız. İşyerinde memur, işçi, yönetici, evde anne, baba, olmak ve bu rollerin hepsini başarıyla ye-rine getirmek kişinin ruhu ve bedeni üzerinde baskıya neden olur.

3. Ünite - Kentleşme 77

Okuma ParçasıSonuç olarak, para ekonomisinin hâkim olduğu kent-lerde insanların kim olduğu? değil neye, nelere sahip olduğu önem kazanmaktadır. Birey, kentin kalabalığı, çeşitliliği, ekonomik ve sosyal yaşamı, çalışma haya-tının temposu, sokakların akan trafiği, kalabalığı ve baskıcı koşullarında dışarıdan sürekli uyarıcı almak-tadır. Bu uyarıcıların hepsine cevap veremeyen birey, yüreği ve duyguları yerine zihni ile yanıt verir. Met-ropol yaşamda, kentli insan boş vermiş ve içi geçmiş bir davranış geliştirir. Modern yaşamın en önemli özelliklerinden biri şüphesiz bireyin özgürleşmesidir. Kent yaşamında birey bir yandan özgürleşirken, diğer yandan dış uyarıcılar ve karmaşıklığa karşı geliştirdiği içi geçmiş ve boş vermiş davranışıyla yabancılaşan bir bireye dönüşmektedir.

Kaynak: Fatime Güneş, Eski Yeni Aylık Şehir Kültür Dergisi, Eskişehir Valiliği, Yıl 1, Sayı 2 Nisan, 2009, s.16-17.

İstanbul nasıl dünya kenti olur? İstanbul’un, birer dünya kenti olan Barselona, Buda-peşte ve New York’un deneyimlerinden öğreneceği çok şey var.Basında son günlerde yerel yönetimlerle ilgili haber, araştırma ve yorumların artışı çok sevindirici. Bizlerin de hem üniversite üyesi hem de hemşeri olarak bu sü-rece katkıda bulunmamız gerekli. Çünkü küreselleşme sürecinin ve bu sürecin yarattığı dönüşümün en yoğun algılandığı yerler üniversiteler ve araştırma kuruluşları. Küreselleşme sürecinin yarattığı büyük dönüşümden metropoller de etkileniyor şüphesiz... Bugün kentler küreselleşme sürecinin küçülttüğü ve hiper-bağım-lılaştırdığı bir dünyada öne çıkma yarışındalar. Bu yarışta sosyo-ekonomik avantajlarını hemşerilerinin katılımıyla paradigmadan pratiğe geçiren kentler öne çıkıyor. İşte Barselona, işte New York, işte Budapeşte... Sivil toplumu daha işlevsel kılmak ve onun aracılığıyla ye-rel politikada müdahil ve etkin olmak eğilimi tüm bu öne çıkan kentlerin ortak özelliklerinden. Bu yarışta öne çıkan kentlerde hemşerilerin, günlük yaşamlarını etkileyen ulaşım, çevre, temizlik, kalkınma vb. pek çok alanlardaki politikaların oluşturulma sürecine etkileri-ni artırıyor.Beş yılda bir oy vermek artık bu duyarlı hemşerilere yeterli gelmiyor. Özellikle nüfusu on milyonları aşan dünya kentleri ulaşım, çevre kirliliği, eğitim, sağlık, sosyal bağların kopması gibi pek çok sorunla boğuşur-ken bu konulara yönelik çözüm önerileri ve çalışma istekleri olan kişilerin ve baskı gruplarının çabalarının değerlendirilmemesi akılcı bir tercih de değildir.Kentlerdeki baskı grupları öncelikle şu hede�eri amaç-lıyor; (1) Kamuoyu bilinci uyandırılması, (2) Sorunun yerel yönetim idarecilerine yansıtılması, (3) Sorunla ilgili veri ve doküman toplanması, (4) Çözüm öneri-leri getirilmesi, (5) (en önemlisi) Konuyla ilgili yasal düzenlemelerin yapılması aşamasında karar alma me-kanizmalarını etkileme gibi pek çok alanda lobicilik fa-aliyetlerini sürdürme. Tüm bunlar yönetişim ilkesinin yani kenti beraberce yönetmenin gereğidir. Giderek artan sayıda baskı grupları, sayısı hızla artan konu başlıklarında etkisi büyüyen biçimde kent yöne-timine etki ediyor. Bir dünya kenti olmak iddiasındaki İstanbul’da da aynı trend yürürlükte, ancak oldukça ya-vaş biçimde.

İnsan ve Toplum78

New York örneği Bu noktada, dünya kentlerinin bu konudaki deneyim-lerini irdelemek yararlı olabilecek sonuçlar verebilir bizlere. Örnek olarak bu alanda en çok katılımı olan ve çok geniş bir kapsamı bulunan gruplardan biri New York’daki “�e New York Public Interest Research Group/New York Kamu Çıkarı İçin Çalışma Grubu”, (NYPIRG)’dur. 30 yıl önce, Ralph Nader önderliğinde bir araya gelen üniversite öğrencileri “daha iyi bir New York yaratmak” için harekete geçtiler. Daha temiz bir çevre, sosyal adalet, tüketici haklarının korunması gibi konuları hede�eyen bu genç kitle, profesyonel organi-zatörlerin ve araştırmacıların da katılımı ile büyük bir baskı grubuna dönüştü. Zamanla, New York eyaletine yayılan NYPIRG ha-reketi enerjisini, kaynaklarını ve hareket kabiliyetini konuşlandığı üniversite kampuslarından sağlıyor. Gü-nümüzde 20’den fazla üniversite kampusunda faaliyet gösteren NYPIRG’nin üye sayısı 85 bini aştı. Her kam-pus, tam zamanlı çalışan organizatör, personel ve bü-yük gönüllü öğrenci gruplarından oluşuyor.Partizanlıktan uzak ve kâr amacı gütmeyen NYPIRG’nin en önemli etkinliği siyasi reformlar üzerinedir. Grup, New York’luların da karar alma sürecine müdahil olma-larını sağlayarak, 30 yıl içinde sağlıktan, tüketici hakları-na, ulaşımdan bankacılığa farklı alanlarda, enerji üretim merkezlerinin atıklarının azaltılması (ve tehlikesizleşti-rilmesi), ilaçlama, sigara ve tütün kullanımının azaltıl-ması, çöp alanlarının düzenlenmesi, emniyet kemerinin zorunlu kullanımı gibi konularda toplumu ilgilendiren 120’den fazla kanun ve yönetmeliğin hazırlanması ve uy-gulanmasında anahtar rol oynadı. NYPIRG’nin önemli bir diğer çalışması da çeşitli ko-nularda hazırladığı raporlar aracılığıyla hem kamuo-yunu hem de resmi görevlileri bilgilendirmesi. Tüketi-ci hakları (çocuk bahçelerinin güvenliği, kredi kartı ve diğer plastik kartlar, bankalar ve bankaların otomatik ödeme makineleri, oyuncakların güvenliği, tefecilik, enerji (elektrik dağıtım piyasasının düzenlenmesi), çevre (temiz su, zehirli atıklar, hava kirliliği), temiz yönetim (etik, vergilendirme, resmi kurumların büt-çeleri), sağlık (tütün kullanımı, kurşun zehirlenmesi), yüksek öğretim (yüksek öğretime bütçeden ayrılan pay, eğitim harcamaları) ve metro-otobüs ulaşımının düzenlenmesi gibi pek çok konuda raporlar hazırladı.

Bunlara ek olarak, NYPIRG çok sayıda ve kapsamlı projeler de yürütüyor. Grup, ABD’nin en pahalı eya-letlerinden biri olan New York’ta kaliteli yüksek eğiti-min bütün vatandaşlarca ulaşılabilir, ödenebilir olması, toplu taşımanın geliştirilmesi, evsizlere barınak temini, başta temiz hava-enerji erişimi ve geri dönüşüm olmak üzere çevre kirliliğinin önlenmesi, işçi haklarının dü-zenlenmesi, bilinçli tüketicilerin oluşturulması, küçük tüketici sorunlarının mahkemeye yansımadan çözül-mesi, kitap değişimi gibi pek çok konuda proje grupla-rına sahip. Tam zamanlı uzman çalışanlar bu konularla ilgili veri toplanması ve kampanyaların organize edil-mesini sağlarken, gönüllü öğrenciler resmi görevliler ve kamuoyu nezdinde lobi çalışmalarını gerçekleştiriyor. NYPIRG örneğinde görüldüğü üzere üniversiteli hem-şeriler kent için önemli sorumluluklar alıyor, sorunun tespiti ve çözüm aşamasında çok etkin roller oynuyor-lar. İstanbullu üniversiteli hemşerilerimizin dinamizmi ve azmine güvenimin tam olduğunu belirterek şunu sormak isterim: İstanbul’un artık kendine ait en az bir IPIRG’si olması gerekmez mi?

Kaynak: Erdinç Gülbaş, Araştırmacı, European Local Studies Center, Radikal Gazetesi, 27.02.2005 tarihli ha-berden alınmıştır.

3. Ünite - Kentleşme 79

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. a Yanıtınız yanlışsa “Kentlerin Kökeni” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.2. d Yanıtınız yanlışsa “Sanayi Öncesi Kentler” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.3. c Yanıtınız yanlışsa “Sanayi Kenti” konusunu

gözden geçiriniz.4. b Yanıtınız yanlışsa “Chicago Okulu: Sosyal

Ekolojik Yaklaşım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yanıtınız yanlışsa “Ekonomi Politik Yaklaşım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yanıtınız yanlışsa “Ekonomi Politik Yaklaşım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yanıtınız yanlışsa “Ekonomi Politik Yaklaşım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yanıtınız yanlışsa “Türkiye’nin Kentleşme De-neyimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yanıtınız yanlışsa “Türkiye’nin Kentleşme De-neyimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yanıtınız yanlışsa “Dünya Kenti” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1Ekolojik yaklaşım kentleşme sürecini, kente yerleşen insan gruplarının mekân üzerindeki konumlarını re-kabet, istila, yer edinme ve egemenlik kurma süreçle-riyle açıklamaktadır. Kentsel gelişme sürecinde kendi çıkarları doğrultusunda kenti bilinçli olarak şekillen-diren sosyal aktörlerin rolü ihmal edilmiştir. Özellik-le 1920 ve 1930’lu yıllarda Chicago kentinin gelişme sürecinde önemli rol oynayan siyasi partiler, belediye başkanları, şehir plancıları ve endüstri liderlerinin ak-tör olarak rolleri ihmal edilmiştir. Kentin büyümesi ile değer kazanan arazi üzerinden servet ve kazanç elde eden sosyal sını�arın konumları göz ardı edilmiştir. Politik aktör ve sosyal aktörler üzerinde durulmadığı gibi, kentin arazisi ve konut kullanımı sürecinde ortaya çıkan sınıf hareketleri ve kentteki göçmenler arasında ortaya çıkan ilişkiler üzerinde de durulmamıştır.

Sıra Sizde 2Park’ın kentleşme sürecinde göçmenlerin kente gel-diklerinde kendileri için en uygun yerleri seçerek yeni konut alanları (biyotik düzey) oluşturdukları ve bunun üzerinde kendi kültürel yapılarını oluşturduklarını hatırlayalım. Türkiye’nin 1950 sonrası kentleşme dö-neminde göçmenler konut sorunlarını gecekondu tipi konutlar ile çözmüşler ve daha sonra buraların altyapı koşulları gelişerek büyük gecekondu mahallelerine dö-nüşmüştür. Gecekondu bölgeleri üzerinde göçmenler kendilerine özgü yeni kültürel yapılar ve yeni yaşam tarzları oluşturmuşlardır. Türkiye’nin 1980 sonrası kentleşme sürecini Ekonomi Politik yaklaşım çerçe-vesinde yorumlamak mümkündür. Harvey’in kapita-listlerin kar oranlarını yükseltmek için kentsel mekâna nasıl yatırım yaptıklarını hatırlayalım. Türkiye’de 1980 sonrası sermaye birikim sürecinde inşaat sektörü önemli bir yer tutmaktadır. Büyük ve orta ölçekli yerli ve yabancı sermaye kentsel alanlarda yeraltı raylı sis-tem, yeni konut projelerine, altyapı, büyük iş ve alış-veriş merkezleri, oteller, eğlence merkezlerine yatırım yaparak kârlılık oranlarını artırmıştır.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

İnsan ve Toplum80

Sıra Sizde 3İç göç, ulus devlet sınırları içinde ekonomik, sosyal, kültürel, demografik, coğrafik ve siyasal nedenlerle ger-çekleşen nüfus hareketliliğidir. Kentleşmeyi hızlandıran göçün nedenleri itici, çekici ve iletici faktör altında sor-gulanmaktadır. Kırsal alanda nüfusun artması, tarımda makineleşme ile açığa çıkan işgücü, toprak yetersizliği ve işletme düzeyinde tarımsal yapıda meydana gelen değişimler kırsal nüfusu kentsel alanlara iten faktörler arasında yer almaktadır. Kentler iş, gelir, eğitim, sağlık, alt yapı, ulaşım, eğlence ve kültürel etkinlikler açısından köye göre daha fazla fırsat ve olanaklara sahiptir. Bü-tün bunlar kenti göç açısından çekici kılan faktörlerdir. Ulaşım ve haberleşme göçü etkileyen iletici faktörlerdir. Örneğin, kırsal nüfus kitle iletişim araçları sayesinde kentsel yaşam hakkında bilgi sahibi olur. Gelişen ula-şım olanakları da nüfusun hareketliliğini kolaylaştırıcı bir etkide bulunmaktadır (Keleş, 1990).

Sıra Sizde 4Gecekondu, 1945-50 yılları arasında dağınık “baraka-laşmayı”, sefalet ve fakirliği yansıtmaktadır. 1950-60 yılları arası gecekondunun özellikle İstanbul, Anakara ve İzmir’de “mahalleleşmesi” ve kente “yerleşme” dö-nemidir. 1966 yılında 775 sayılı yasa ile gecekondunun varlığı resmi olarak da kabul edilmiştir. 1970’li yılların sonlarında altyapı olanaklarıyla, yeşil ağırlıklı, düzgün yapılarıyla kentlerin önemli mahalleleri olmuşlardır (Şenyapılı, 1998). Ancak gecekonduların nitelik değiş-tirmesi 1980 sonrası döneminde gerçekleşmiştir. 1984 yılında çıkarılan gecekondu a�ı ile gecekondu sahipleri yasaya uygun olarak arsaları üzerinde konutların üze-rine kat çıkma izni verilmiştir. Gecekonduların dışında diğer kaçak yapılaşma alanlarını da kapsayan bu af ile kentsel mekânda önemli dönüşümler sağlanmıştır. Bu af ile bir çok gecekondu sahibinin konutu ya da arsası kat karşılığında apartmana dönüşmüştür. Bu af ile ge-cekondu konut tüpü olarak dönüşüme uğrarken gece-kondu sahipleri de kentsel ranttan pay almıştır.

Sıra Sizde 51996 yılı Habitat-II Türkiye Ulusal Raporu ve Eylem Planı’nın da İstanbul’un dünya kenti olması yönünde bir eğilim mevcuttur. İstanbul’un dünya kenti olması için dünya kentlerinin bazı özelliklerini kapsıyor ol-ması gerekmektedir. Örneğin, İstanbul’un coğrafi ko-numu, finansal bir merkez olması, uluslararasılaşan üretken sermayenin yoğunlaştığı bir üretim merkezi olması gibi özellikler ele alındığında İstanbul’un dünya kenti olması gerçekçi görünmemektedir. İstanbul’un dünya kenti olması konusundaki temel problem, ken-tin dünya ekonomisiyle bütünleşmesi süreci ile dünya ekonomisinin merkezi olması arasındaki ayrımın net olarak ortaya konulmamasıdır. İstanbul küresel ölçekte ekonomik ve finansal gücün ve denetimin merkezileş-tiği bir alan değildir. Ancak İstanbul küresel ölçekte mal, para, bilgi akışının kurallarını belirleyen bir kent olma yerine dünya ekonomisine eklemlenen uluslara-rası bir kent olma özelliği daha fazla ön plana çıkmak-tadır (Ercan, 1996, s. 82-91).

3. Ünite - Kentleşme 81

Aktüre, S. (1994). Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri, İstanbul, Tarih ve Türk vakfı Yayınları.

Ayata, S. (1998). Toplumsal Çevre Olarak Gecekondu ve Apartmanlaşma, Toplum ve Bilim, 46/47, 101-127.

Begel, E.E. (1996). Kentlerin Doğuşu, Kent ve Kültürü, Cogito, sayı 8, yaz, 7-17.

Castells, M. (1997). Kent, Sınıf, İktidar, Asuman Erendil (çev.), Ankara, Bilim ve Sanat.

Ercan, F. (1996). Kriz Yeniden Yapılanma Sürecinde Dünya Kentleri ve Uluslararası Kentler, Toplum ve Bilim, 71. sayı, kış, 61-95.

Erder, S. (1995). Yeni Kentliler ve Kentin Yeni Yoksulları, Toplum ve Bilim 16, Bahar, 106-119.

Giddens, A. (2000). Sosyoloji, Ankara, Ayraç Yayınevi. Güneş-Ayata, A. (1990). Gecekondularda Kimlik

Sorunu, Dayanışma Örüntüleri, Toplum ve Bilim Sayı 51/52, Kış, 89-101.

Gottdiener, M. (1994). �e New Urban Sociology, USA, McGraw-Hill.

Haris, D.C. ve Ullman, E.L (2002). Kentin Doğası, 20. Yüzyıl Kenti, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları.

Hatt, P.K ve Reiss, A.J. (2002). Kentsel Yerleşimlerin Tarihi, 20. Yüzyıl Kenti, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları.

Işık, O ve Pınarcıoğlu, M.M. (2001). Nöbetleşe Yoksulluk Sultanbeyli Örneği İstanbul, İletişim Yayınları.

Keleş, R. (1990). Kentleşme Politikaları. Ankara, İmge Kitabevi Yayınları.

Park, E.P. (2005). Human Ecology, �e Urban Sociology Reader, Jan Lin ve Christoper Mele (ed.), London ve New York, Routledge.

Sjoberg, (2002). Sanayi Öncesi Kentler, 20. Yüzyıl Kenti, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları.

Şengül, T. (2001). Kentsel Çelişki ve Siyaset. İstanbul, Demokrasi Kitaplığı WALD Yayını.

Şenyapılı, T. (1998). Cumhuriyet’in 75. Yılı, Gecekondunun 50. Yılı, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, İstanbul, Türkiye İş Bankası ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.

Tekeli, İ. (1982). Türkiye’de Kentleşme Yazıları. Ankara, Turhan Kitabevi.

Tekeli, İ. (1998). Türkiye Cumhuriyet Döneminde Kentsel Gelişme ve Kent Planlaması, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık. İstanbul, Türkiye İş Bankası ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1-24.

Tekeli, İ. ve Gülöksüz, Y. (1995). Kentleşme, Kentlileşme ve Türkiye Deneyimi, Cumhuriyet Dönemi Türk Ansiklopedisi, (13), Cilt 11-15, İletişim yayınları.

�orns, C.D. (2004). Kentlerin Dönüşümü. Soyak Yayınları.

Wirth, L. (2002). Bir Yaşam Biçimi Olarak Kentlileşme, 20. Yüzyıl Kenti, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları.

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

4Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Küresel çevre sorunlarını tanımlayabilecek,Çevre sorunlarının nedenleri ve çözüm önerilerini açıklayabilecek,Türkiye’de çevre sorunlarının gelişimini açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar• Ekolojikyıkım• Çevresorunları• Çevrecilik• Radikalekoloji• Antroposentriketik• Ekosentriketik• Ortaklıketiği

• Eko-kalkınma• Yeni-malthuscular• Sürdürülebilirkalkınma• Derinekoloji• Sosyalekoloji• Ekofeminizm

İçindekiler

İnsan ve Toplum Çevre ve Toplum

• KÜRESELÇEVRESORUNLARI• İNSAN-DOĞAİLİŞKİSİNİVEÇEVRE

SORUNLARININNEDENLERİNİAÇIKLAYANYAKLAŞIMLAR

• TÜRKİYE’DEÇEVRESORUNLARI

İNSAN VE TOPLUM

KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARIİnsanlar yaşamlarını sürdürebilmek için çevredeki diğer canlıları ve cansız do-ğayı kullanmak zorundadır. Bütün canlı türleri için geçerli olan bu varoluş tarzı, insan toplulukları söz konusu olduğunda aşırı kullanım nedeniyle çevresel yıkım düzeyine varan sonuçlar yaratmıştır. Örneğin 3700 yıl önce Sümer kentleri aşırı sulama nedeniyle toprağın tuzlanarak çölleşmesi sorunuyla karşılaşmıştır. Benzer biçimde Platon Attika tepelerinin aşırı otlatma ve aşırı ağaç kesimi nedeniyle top-rak erozyonu yaşadığını söyler (Roussopoulos, 1993, s.15-16).

Ancak bu sorunlar genellikle bölgesel sorunlar olarak kalmıştır. Doğal süreçler ve küreselleşme günümüz çevre sorunlarını bölgesel sorunlar olmaktan çıkarıp küresel çevre sorunları hâline getirmiştir. Bir bölgede meydana gelen çevre fela-keti; bulutlar, rüzgar ya da yeraltı sularıyla binlerce kilometre uzaklıktaki bölge-lerde de çevre yıkımlarına neden olabilmektedir. Başlıca küresel çevre sorunları şunlardır:

Asit Yağmurları: Asit yağmurları volkanik patlamalar ya da elektrik jeneratör-leri, fabrikalar ve motorlu araçlarda kömür ve petrol gibi fosil yakıtların yakılma-sından havaya karışan kükürt ve azotun su buharıyla birleşerek sülfürik aside ve nitrik aside dönüşerek yeryüzüne yağmur olarak inmesiyle oluşur. Asit yağmur-larının olumsuz etkileri şunlardır: İçilebilir su kaynakları ve toprak kirlenir, yine asit yağmurları böcekleri ve denizlerdeki canlı türlerini öldürür, binalara zarar verir. İnsan sağlığı üzerindeki en önemli etkisi ise ana karnında bebek ölümlerine ve kanser türü hastalıkların ortaya çıkmasına neden olur.

Hava Kirliliği: Canlılar tarafından solunan havanın içine karışan, tüm canlı-lara ve doğal çevreye zarar veren kimyasalların, gaz ya da sıvıların içinde bulunan ve partikül denilen cansız küçük parçacıkların, mikroskopla görülebilen sağlığa zararlı küçük organizmaların canlılar ve çevre üzerinde tahribat yaratacak, hasta-lık ve ölüme yol açacak derecede yoğun olmasıdır.

Su Kirliliği: Göller, nehirler, okyanuslar ve yeraltı sularının insan aktivitele-rinden kaynaklanan ve su kenarlarında, tabanda ve içinde yaşayan organizmalarla bitkiler için zarar görmeleridir. Su kirliliği atıkların doğrudan suya verilmesiyle oluşur. Su kirliliğini yaratan başlıca insan aktiviteleri şunlardır: Asit yağmurları, gemi atıkları, kentlerden çıkan atık suların kanalizasyonla denizlere atılması, de-nize kurulan balık çi�liklerinde kullanılan yemlerin deniz tabanında birikmesi, deniz yüzeyine petrol akması, tarımda ilaçları ve kimyasal gübre.

Çevre ve Toplum

İnsan ve Toplum84

Toprak kaybı ve toprak kalitesinde azalma: Doğal afetler ve insan aktiviteleri nedeniyle bölgede yaşayan canlıların ve bitkilerin zarar görmesi, toprağın besleme gücünü kaybetmesidir. Toprak kaybı ve toprak kalitesinde azalmaya neden olan insan aktiviteleri şunlardır: Ormanların tahrip edilmesi, tarım alanlarının aşırı ekimi nedeniyle toprağın besinlerini kaybetmesi, aşırı otlatma, sulama sistemleri ve kanalizasyonla toprak yüzeyinin atılması, yeraltı sularının kendini yenilemesi-ne izin vermeyecek derecede aşırı sondajla çıkarılması, endüstriyel atıklar, kentsel atıklar, motorlu araçlar ve yayaların toprak üzerinde yaptığı tahribattır. Bu aktivi-teler toprak yüzeyindeki kaya ve toprak gibi katı maddelerin rüzgar ve suyla taşın-ması olarak adlandırılan erozyona, toprağın asitlenmesine, tuzlanmasına, toprak yapısının yok olmasına neden olarak üzerinde bitki ve canlıların yaşamasına izin vermeyecek duruma gelmesine neden olur.

İklim değişiklikleri: Belli bir bölgede ortalama hava sıcaklığında meydana ge-len değişimdir. İklim değişiklerinin en önemli göstergeleri kutuplarda buzulların erimesi, okyanuslarda sıcak su akıntılarıyla taşınan ısının yeniden dağılımı, belirli bölgelerde yüzeye düşen yağmur miktarının azalması ve kuraklık dönemlerinin uzamasıdır.

Küresel Isınma: Yeryüzünde toprak yüzeyi ve okyanus yüzeylerinde ortalama hava sıcaklığının artmasıdır. Küresel ısınmanın başlıca nedeni insan aktivitelerin-den kaynaklanan gazların oluşturduğu sera etkisidir.

Sera Etkisi: Atmosferde başlıca sera gazları olarak bilinen karbondioksit, me-tan, kloro�orokarbonlar ve su buharının radyasyonu emerek sera etkisi oluştur-masıdır. Doğal halde volkanik patlamalardan çıkan bu gazlardan bazıları ve su buharı belli bir ölçüde yeryüzünde sıcaklığın korunarak yaşamın devam etmesi-ne katkıda bulunmaktadır. Ancak insan eylemleriyle sera etkisi yaparak gazların miktarındaki artış küresel ısınmanın başlıca nedeni olarak görümektedir.

İklim değişiklikleri ve sera etkisiyle ilgili daha geniş bilgiye www.ipcc.ch adresinden ulaşabilirsiniz.

Ozon tabakasının delinmesi: Ozon tabakası kutuplar üzerinde yer alan ve

güneşten gelen ve canlılar için zararlı olan ultraviole ışınlarını tutan bir tabakadır. İnsan aktivitelerinden çıkan kloro�orokarbonlar ozon tabakasını incelterek canlı-lar için zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını kolaylaştırmaktadır.

Çevre sorunlarının küreselleşmesi ve yeryüzünde tüm canlı yaşamı tehdit eder hâle gelmesi son yüzyıl içinde gerçekleşmiştir. Doğanın kirliliği belli bir ölçüde temizyelebilme kapasitesi vardır. Doğal süreçler nedeniyle yukarıda sözü edilen canlılar için zararlı olaylar gerçekleşse bile, bunlar topyekün tüm canlıların ya-şamını tehdit edecek ölçüye ulaşmamıştır. Binlerce yıldır insanoğlu yeryüzünde yaşamını sürdürmektedir ve doğaya zararlı aktiviteler olarak kabul edilen aktivi-telerin bazılarını da sürdürmüştür. O halde son yüzyıl içinde insan toplumların ne değişmiştir de yeryüzü içindeki tüm canlılarla birlike yol olma tehlikesiyle kar-şılaşmıştır. Bundan sonraki bölümde çevre sorunları denilen, tüm canlı yaşamın varoluşunu tehlike altına sokan insan aktivitelerinin neler olduğu ve sorunların çözümü için neler yapılması gerektiğine dair farklı bakış açıları anlatılacaktır.

Günümüzde doğanın kirliliği emme ve temizleme kapasitesinin aşılmasının olası sonucu nedir?1

4. Ünite - Çevre ve Toplum 85

İNSAN-DOĞA İLİŞKİSİNİ VE ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLERİNİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLAR

Temel KavramlarÇevre kirliliği ve nasıl çözülebileceğiyle ilgili farklı bakış açıları konusunda bil-gi edinmek isteyenlerin karşılaşacağı en önemli sorun, çevre sorunlarıyla ilgisiz görünen ama anlamlarından çok farklı bir içerik ve kullanımla karşımıza çıkan eski kavramlar ve birbirleriyle oldukça örtüşen yaklaşımlar yığını karşısında kal-ma durumudur. Bu nedenle çevresel yıkımının nedenlerini ve çözüm önerilerin açıklayan yaklaşımların sını�andırılmasında iki ölçüt kullanılmıştır:

• Yaklaşımındayandığıetiktemel,• Çevresorunlarınaönerilençözümlerdetoplumsal,ekonomikvesiyasalde-

ğişimi benimseme dereceleri. Yaklaşımların daha kolay anlaşılabilmesi için öncelikle bazı temel kavramların

açıklanması gerekmektedir. Bu kavramlardan en önemlileri şunlardır: çevrecilik, radikal ekoloji, antroposentrik etik ve ekosentrik etik ve habitat

Çevrecilik/Radikal Ekoloji: Sözlük anlamında herhangi bir kişi ya da can-lının içinde geliştiği şartlara çevre, organizmalarla çevreleri arasındaki ilişkileri inceleyen bilim dalına da ekoloji (çevre bilim) denir (Alison, 1991, s.26). Doğa bilimlerinin bir dalı olan ekoloji doğayı kapalı bir eko-sistemler topluluğu olarak tanımlar. Eko-sistem birbiriyle bütünleşmiş ve uzun süredir birlikte yaşayabilen canlılar topluluğu ve çevrelerinden oluşur. Uzun süre yaşayabilme ve varlığını her türlü ortamda koruma özelliği, sistemin bir istikrarı olduğunu gösterir. İstikra-rın korunması ise türler arasındaki ve ortamdaki dengenin korunmasına bağlı-dır (Vester, 1997, s.27). Radikal ekoloji, doğa bilimlerinin bir dalı olan ekolojiye normatif bir anlam katar. Yani, ekoloji biliminde kapalı bir yapı için alışılagelmiş tahmin ve değişim hesaplarının terkedilerek neyin doğru neyin yanlış olduğuna dair bir inanç, arzu edilen ve edilmeyen davranışlar hakkında bir yargı ekler. Yu-karıdaki tanımlar göz önüne alındığında çevrecilik “kültürel olarak tanımlanmış sorumluluklar çerçevesinde yaşanabilir bir gelecek arayışı” (Milton, 1993, s.2) ola-rak tanımlanabilir. Radikal ekoloji de çevreciliğin bu amacını paylaşır. Hem çev-recilik hem radikal ekoloji, insan eylemlerini günümüz çevre sorunları ve ekolojik yıkımın temel nedeni olarak görür. O hâlde, neden çevrecilik ve radikal ekoloji farklı ve birbiriyle çatışan iki temel çevre hareketini oluşurur? Aralarındaki en önemli fark nedir?

Çevrecilik çevre sorunlarının çözümü için doğaya odaklanır. Doğa, doğal bi-limler aracılığıyla anlayabileceğimiz bir nesnedir. İnsanlar var olabilmek için do-ğayı kullanmak zorundadır. Çevre sorunları ise insanları doğaya yaptıkları belirli müdahaleler sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, çevre sorunlarının çözümü için teknolojik yeniliklerden yararlanılabilir. Ayrıca doğaya zarar veren insan dav-ranışlarının azaltılabilmesi için ikna yöntemi, hukuki düzenlemeler ve uluslara-rası anlaşmalar da çevre sorunlarının çözümüne önemli bir katkıda bulunabilir (Grove-White, 1993, s.19-20). Çevrecilik kendi içinde farklı gruplar barındırmak-tadır. Örneğin, sürdürülebilir kalkınmacılar, eko-kalkınmacılar, yeni-mathuscu-lar bu çevreci gruplardan bazılarını oluşturur.

Diğer tara�an radikal ekolojistlere göre insan doğa ile uyum içinde yaşamalı-dır. Bu uyumun sağlanabilmesi için insanların tür olarak doğadaki diğer canlılar-dan üstünlüğü düşüncesinden vazgeçmesi gerekir. Doğadaki uyum insanlığın ya-

İnsan ve Toplum86

rarı ön planda tutularak göz ardı edilmemelidir. Günümüzdeki ekolojik yıkımın nedeni hem genel olarak hem de bireysel düzeyde insan eylemleridir. Doğadaki uyum yararına eko-sisteme zarar veren tüm politikalar, planlar ve kurumlar kal-dırılmalıdır (Bramwell, 1989, s.16). Radikal ekoloji hareketi de kendi içinde farklı yaklaşımları barındırmaktadır. Örneğin, derin ekolojistler ekolojik yıkımdan tüm insanlığı sorumlu tutarken, sosyal ekolojistler tüm insanlığın değil, belirli sosyal kategorilerin çevre kirliliği ve doğadaki dengenin bozulmasına neden olan davra-nışlarda bulunduğunu savunur.

Çevrecilikle Radikal Ekoloji arasındaki en önemli fark nedir? Antroposentrik Etik/Ekosentrik Etik: Felsefenin bir dalı olan etik, insanların ya-

şamlarını nasıl sürdürmeleri ve ne yapmaları gerektiğiyle ilgili ahlaki ilkeler ve değer-lerle ilgilenir. Çevre etiği ise bu ilke ve değerlerin insan-doğa ilişkisine uyarlanmasıdır. Çevre etiği içinde farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Geniş bir yelpaze sunan Çevre eti-ğinin iki ucunda antroposentrik etik ve ekosentrik etik yer alır. Antroposentrik etiğe göre insanlar kendilerini doğada yaşayan diğer canlılardan üstün kılacak eşsiz özelliklere sahiptir. İnsan-olmayan doğa insanların kullanımı için vardır. İnsanların çevreye veya çevrede yaşayan diğer canlılara karşı herhangi bir etik sorumluluğu bulunmamaktadır. Tek sorumluluk ancak doğanın diğer insan kullanıcılarının kullanım haklarına duyulan saygıdır. Doğa mekanik bir yapı oluşturur ve ortaya çıkan çevre sorunları ister biyolojik ister psikolojik olsun teknolojinin kullanımıyla çözülebilir. Tek tanrılı dinlerde Yaradı-lış öyküsü antroposentrik etiğin en saf ve etkin hâliyle gözlendiği alandır. Yaratılmış-ların hiyerarşisinde insan-olmayan doğa en alt basamakta yer alır ve insan kullanımı için yaratılmıştır. Din, antroposentik etik vasıtasıyla doğanın sömürüsünü meşrulaştırır (Merchant, 1992, s.70-74). Ekolojik yıkım küresel bir sorun haline geldiğinde doğal çev-renin korunması ile ilgili tüm öneriler önem kazanmaya başlamıştır. Etkin bir sosyal kurum olarak din de “Halifelik” kavramıyla antroposentrik bakış açısını terk etmeden söz konusu sorunlara kendi çözüm önerilerini getirmiştir.

Diğer tara�an ekosentrik etik evreni de içine alan bütüncül bir yaklaşım sunar. İs-ter canlı ister cansız olsun tüm varlıkların doğuştan gelen bir öz-değeri vardır. Bu öz-değer doğrultusunda tüm yaşam formlarının eşit derecede yaşama ve kendini gerçek-leştirme hakkı vardır. Sözü edilen bütüncül metafiziğin temelinde tüm varlıkların ve herşeyin birbiriyle bağlantılı olduğu varsayımı yatar. İnsanlar ve insan-olmayan doğa bütünün parçalarını oluşturmakla birlikte, bütün parçaların toplamından daha farklı bir yapıdır. Bu yapı içinde bilgi birikimsel ve deneysel değil, bağlamsal ve sezgiseldir (Naess, 1973, s.95-99). Bu iki tür bilgi arasındaki farkı şu örnekle açıklayabiliriz: Bir çiçek hakkında bilgi edinmek istediğimizde, o çiçeği koparıp mikroskop altında ya-pısını incelemek, yapraklarını ya da tohumlarını saymak, nasıl ve neyle beslendiğini açıklamak, gelişimsel süreçlerini incelemek birikimsel ve deneysel bilgi alanına girer. Diğer tara�an çiçeğin bulunduğu toprakla, çevresindeki diğer bitkilerle, hayvanlarla ilişkisini ve evrende varlıklar zinciri içindeki yerini anlamaya çalışmak bağlamsal ve sezgisel bilginin kullanılmasıdır. Ekosentrik etiğin temelini tıpkı antroposentrik etik-te olduğu gibi din oluşturmaktadır. Ortaçağ Hıristiyan Kozmolojisi birbirine bağlı varlıklar zinciri kavramıyla ekosentrik etiğin temelini oluştururken aynı zamanda varlıklar hiyerarşisi kavramı ve insan-olmayan doğayı bu hiyerarşinin en altına yerleştirerek de antroposentrik etiğin temelini oluşturur. Ekosentrik etiğin yeniden doğuşu 18. ve 19. yüzyılda endüstrileşme karşıtı olarak Avrupa’da ortaya çıkan ro-mantizm ve Amerika’da ortaya çıkan aşkıncılık akımlarıyla olmuştur.

2

4. Ünite - Çevre ve Toplum 87

Habitat: Bir organizmanın yaşadığı ve geliştiği yer olarak tanımlanabilir. Bu yer hava, su ya da toprak üzerinde olup her zaman sınırlı fiziksel bir bölgeyi işaret eder. Çevre terimi habitatla karşılaştırıldığında habitat tamamen fiziksel bir böl-geyi işaret ederken, çevre insan toplulukları da dahil olmak üzere bu toplulukların içinde geliştiği şartları açıklamak için de kullanılır.

Bu bölümde günümüzde çevre hareketinin içinde yer alan farklı grupların ve bakış açılarının sını�andırılmasında çevrecilik/radikal ekoloji ayrımı göz önüne alınacaktır. Ayrımın en önemli noktası çevre sorunlarına çözüm önerilerin de yer alan sosyal, ekonomik ve siyasal değişimin derecesidir. Çevrecilik yaklaşımları al-tında en fazla tara�ar bulan Yeni-Mathusculuk, Eko-kalkınma ve Sürdürülebilir Kalkınma yaklaşımları verilecektir. Radikal Ekoloji yaklaşımları olarak da Derin Ekoloji, Sosyal Ekoloji ve Ekofeminizm anlatılacaktır.

Çevrecilik YaklaşımlarıÇevrecilik yaklaşımları genel olarak ekonomik stratejiler olarak adlandırılabilir. Kapitalist üretim tarzını, endüstrileşmeyi, ekonomik kalkınma kavramını, insan-doğa ilişkisinin toplumsal ve ideolojik yapısını sorgulamaz. Çevreci yaklaşımlara göre insan-doğa ilişkisi antroposentrik etik temelinde gelişir. Çevresel yıkımın etkilerinin azaltacak ekonomik ve siyasal tedbirlerin hem küresel düzeyde yıkımı önleyeceği hem de kalkınmanın devam edebileceğini savunur. Başlıca çevrecilik yaklaşımları Yeni-Mathusculuk, Eko-kalkınma ve Sürdürülebilir Kalkınmadır.

Yeni-Malthusculuk: Çevreciliğin düşünsel temelini oluşturan Malthus’un te-zine göre yeryüzündeki nüfus artışı ile yiyecek üretimindeki artış arasında orantı-sız bir ilişki bulunmaktadır. Diğer bir deyişle, yiyecek üretimindeki artış oranı nü-fus artışından çok daha yavaş olmaktadır. Yeni-Malthuscular bu orantısız ilişkinin teknolojik genişleme, mineral kaynakların tüketimi ve kirlilik çeşitlerinin oluştu-rulması ile dünyanın üzerindeki nüfusu besleme, kirliliği emebilme kapasitesi ve mevcut tüketim tarzı arasında olduğunu belirtiler (Mellos, 1988:15). Bu yakla-şım beraberinde nüfus artışını sıfırlama konusunda ‘ortak karar’a dayanan ‘ortak baskı’ tedbirlerinin alınmasının gerekliliği tartışmalarının başlatmıştır (Hardin, 1968:1244-47). Yeni-Mathusculuğun baskıcı önlem önerilerine getirilen eleştiri-lerin başında, çevre problemlerinin teknik problemler olarak değil, ekonomik ve toplumsal problemler olarak ele alınmasının gerekliliğidir. Örneğin, III.Dünya ülkelerindeki yiyecek kıtlığının fiziksel problemler değil, toplumsal ve ekonomik bağlamda oluşan problemler olarak ele almak gerekir (Mellos, 1988:47,50).

Eko-Kalkınma: Mevcut ekonomik kalkınma modelleriyle varoluşu sürdür-menin imkansızlığı üzerindeki görüş birliği, mevcut problemlere alternatif eko-nomik, toplumsal ve siyasi yaklaşımların ortaya çıkmasına yol açtı. Bu yaklaşım-lardan biri de Eko-Kalkınma’dır. 1972 yılında Stockholm’de düzenlenen İnsan Çevresi Konferansının genel sekreteri Maurice Strong tarafından ortaya konulan Eko-Kalkınma yaklaşımı bir dizi deneysel araştırma yazılarından oluşmaktadır. Çevre Problemlerinin nedenleri yerine etkileri üzerine odaklanır. Merkezileşmiş ekonomik ve siyasi gücün dünyayı zenginler ve fakirler olarak ikiye böldüğünü, toplumsal eşitsizliğin çevresel yıkımı ve doğal kaynakların tükenmesine neden olduğunu belirtir (Mellos, 1988:301).

Toplumsal eşitsizliğin neden olduğu çevresel yıkım insanların doğal kaynak-larla doğrudan ilişkisine bağlıdır (Dalby, 1998:301-303). Doğal kaynaklarla kuru-lan ilişkiye göre iki temel insan grubu vardır: Eko-sistem insanları ve biyosfer in-sanları. Yerel doğal kaynaklar üzerinde yaşayan ve bunları yaşamlarını sürdürmek

İnsan ve Toplum88

için kullanan insanlar “eko-sistem insanları” olarak adlandırır. Eko-sistem insan-ları varolabilmek için doğrudan bu kaynaklara bağımlıdır. Ekonomik eylemleri yerel ticaretle sınırlı olduğundan doğal afetlere, çevresel yıkıma, toprak kalitesinin düşmesine, yerel hayvan nüfusunun azalmasına karşı varoluşları savunmasız kalır. Doğayı romantikleştirmeden yaşamlarını doğal kaynaklar üzerinden sürdürürler ve doğal çevrelerindeki biyoçeşitliliği desteklerler. “Biyosfer insanları” ise uzak mesafelerden kaynakları getirtebilecek ekonomik güce sahiptir. Gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan ülkelerin elit tabaka insanları bu sını�andırma içinde yer alır. Ekonomik güçleri yiyecek ve diğer ürünleri küresel düzeyde uluslararası ticaret-le sağlamaya imkân tanır. Biyosfer insanları kaynakların tükenmesi ve atıkların yarattığı kirliliğin olumsuzluklarından uzak kalabilme gücüne sahiptir. Biyosfer insanlarının ekonomik güçleri eko-sistem insanlarının yerel ticaretlerinin yerini alır. İhtiyaçlarını karşılamak için kurulan tarım sanayileri yerel insanları şehirlere ya da nadir ormanların bulunduğu ve tarımı desteklemeyen bölgelere göçe zorlar. Bu toprakların kullanımı hakkında yeterli bilgi, ekonomik ve toplumsal destekleri olmadığından sonuçta ekolojik yıkıma neden olurlar. Şehirlerde ise gecekondu bölgelerine yerleşerek daha da yoksullaşarak biyosferik ekonomik sisteme bağımlı olarak yaşamlarını sürdürmeye çalışırlar.

Eko-Kalkınma yaklaşımı dört temel noktada eleştirilir: 1. Üretimi ve tüketimi tek ve farklılaşmamış bir eyleme dönüştürür ve toplumsal ilişkiler bağlamından çıkarıp doğrudan doğa ile ilişkili olarak görterir (Mellos, 1988:61). Ayrıca insa-nın ekonomik davranışlarında devletin rolünü göz ardı eder. 2. İnsanları küresel düzeyde kır/kent ayırımına göre değerlendirerek gelişmekte olan ülkelerdeki in-sanların özel şartlarını göz ardı eder. 3. Hem gelimiş ülkelerde hem de gelişmekte olan ülkelerde ırk, toplumsal cinsiyet ve etnik ayrımcılığı dikkate almaz. 4. Ge-lişmiş ülkelerdeki kentsel alan ile gelişmekte olan ülkelerdeki kentsel alanlarların tek ortak özellikleri tüm dünyadan tüketim maddelerini alabilme ayrıcalığı olarak gösterir. Bunun dışına yaşam kalitesi açısından büyük farklılıklar gösterdiğini göz ardı eder.

Sürdürülebilir Kalkınma: 1987 yılında Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyo-nunun yayınlanan raporu, Eko-Kalkınma yaklaşımının eleştirilen yönlerini de-ğerlendirmeye alan bir yaklaşım sergiler. Brundtland Rapor’u olarak da bilinen bu raporda mevcut ekonomik kalkınma stratejileri ‘sürdürülemez’ olarak tanımlanır ve gelecek kuşakların ihtiyaçlarının da göz önünde bulundurarak oluşturulan çö-züm önerileri ‘sürdürülebilir kalkınma’ başlığı altında sunulur (Ortak Geleceği-miz, 1987:71).

Raporun ana fikri mevcut kalkınma stratejilerinin gelişmekte olan ülkeler-de yoksulluğa, gelişmiş ülkelerde de kirlilik ve çevresel yıkıma neden olduğudur. Gelişmiş ülkelerdeki sanayi atıkları insan ve diğer canlı türlerinin yaşamlarını asit yağmurları, ozon tabakasının delinmesi ve bazı türlerinin tamamen yok olmasına neden olarak tehdit etmektedir. Bu nedenle kirlilik yaratan etmenleri önlemek ve kontrol altına almak gerekmektedir. Diğer tara�an gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkelerin kalkınma stratejilerini uygulayamayacaklarını bilmelidir. Çünkü artık dünyanın taşıma kapasitesi batı tarzı kalkınmadaki yenilenemeyen enerji kaynak-larının sınırsız kullanımını destekleyemeyecek durumdadır. Ancak insanlık kalkın-mayı belirli sınırlar içinde yine de sürdürebilecek durumdadır. Bu sınırlar tekno-loji kullanımının yaygınlığı, doğal kaynakların kullanımda toplumsal örgütlenme, insan eylemlerinin biyosfer üzerindeki etkileri ve kirliliğin doğa tarafında emilme kapasitesine bağlı olarak düzenlenir. Gelişmekte olan ülkeler batı tarzı kalkınmayı

4. Ünite - Çevre ve Toplum 89

sürdürmeye devam ederlerse kitlesel yoksulluk kaçınılmazdır. Sürdürülebilir kal-kınma birikim için değil, yalnızca insan ihtiyaçlarını karşılamak için olduğundan gelişmekte olan ülkeler için bulunmaz bir fırsattır.

Gelişmekte olan ülkelerde kalkınma için nüfus artışı kilit konumdadır. Fazla nüfus, kaynaklar üzerinde baskı yaratır ve yoksulluğu beraberinde getirir. Ayrıca mevcut ekonomik kalkınma stratejileri gelişmekte olan ülkelerdeki yerel eko-sis-temlerle uyumlu geleneksel yaşam tarzlarını da yok etmektedir.

Sürdürülebilir kalkınma geniş bir yelpazede yer almaktadır. Bunun anlamı çev-renin korunması için yalnızca ekonomik değil, toplumsal ve siyasi kalkınma da gerekmektedir. İnsan ihtiyaçlarının alanını genişletmek İnsan Hakları Beyanname-sinde belirtilen her birey için asgari düzeyde yaşam, sağlık ve refah standartlarının sağlanması, yeterli yiyecek, giyecek, sağlık hizmeti ve sosyal güvencenin sağlanması demektir. Sürdürülebilir kalkınmanın amaçlarının ve sürdürülebilir yaşam tarzının gerçekleşebilmesi için geniş ölçekli katılım desteklenmelidir. Sağlıklı bir çevre için etkin vatandaşlık, eğitim ve çevresel yönetim gereklidir. Amaç, tüm uluslar için eko-nomik kalkınma hede�erinden vazgeçmeden eko-toplumlar yaratmaktır.

Sürdürülebilir Kalkınma iki noktada eleştirilir: • ‘Sürdürülebilirlik’ kavramının esnek vemuğlak bir kavramdır.Kapitalist

üretim tarzı içinde sürdürülebilir kalkınma ekonomik ve ekolojik değil, ideolojik ve siyasi bir sorundur. Mevcut kapitalist üretim tarzında sürdürü-lebilir kalkında sürdürülebilir kapitalizm anlamına geleceğinden kısa vade-de sürdürülebilir kapitalizm imkansızdır (O’Connor, 2000:18).

• Ülkeleringelişmişlikdüzeylerinegöreönerilençözümler,gelişmişülkele-rin lehine, gelişmekte olan ülkelerin aleyhinedir (Aslanoğlu, 1994: 38-43). Sürdürülebilir kalkınmada gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için ayrı ayrı tanımlanan hede�er, gelişmiş ülkelerin kapitalist kalkınma sırasında tüket-tikleri doğal kaynaklar yerine, gelişmekte olan ülkelerdeki kaynaklardan yararlanmak, bu ülkelerdeki kaynakların kirlenmesini ve tükenmesini en-gellemeye çalışmak olarak anlaşılabilir. Bu bağlamda Aslanoğlu’na (1994) göre Sürdürülebilir Kalkınma Batı ayrıcalığının sürdürülebilirliğidir.

Radikal Ekoloji YaklaşımlarıBu bölümde ele alınan radikal ekoloji yaklaşımları hem antroposentrik hem de ekosentrik etik temelli olabilir. Ancak ortak yaklaşımları, çevre sorunlarına öne-rilen ekonomik stratejilerin, kısa vadeli teknolojik ve politik çözümlerin yeterli olmadığını, sorunların ancak radikal bir toplumsal, siyasal, ekonomik ve ideolojik yapılanma öneren çözümlerle ortadan kaldırılabileceğini savunur. Bu bağlamda kapitalizm, endüstrileşme, hiyerarşi, ataerkillik ve din ideolojisi eleştirilir. Başlıca radikal ekoloji yaklaşımları; Derin Ekoloji, Sosyal Ekoloji ve her ikisini de eleşti-ren Ekofeminizm’ dir.

Derin Ekoloji: Günümüzdeki Derin Ekoloji hareketinin kökleri 18 ve 19. yüz-yılda Avrupa ve Amerika’da endüstrileşme karşıtı olarak ortaya çıkan romantizm ve aşkıncılık akımlarına dayanır. Romantizm, edebiyat, müzik, resim ve drama alanlarında artistik ve entellektüel bir akım olarak doğmuştur. Toplumdaki maddi değişimlere tepki gösterir. Romantiklere göre maddi değişim sürecinde kentler, nüfusun yoğunlaştığı ve yalnızca kırsal kesimin ürünlerinin tüketildiği alanlar olarak görülür. Eski toprak aristokrasisinin yerini yeni burjuvazi almış ve kentler yıkım alanlarına dönüşmüştür. Eski toprak aristokrasisi kendini endüstrileşme-yi reddeden romantiklerle bağlantılandırır. Endüstrileşmeyle birlikte oluşan yeni

İnsan ve Toplum90

toplumsal düzende burjuvazi bilimsel bilgi düzen, otorite, akılcılık ve Aydınlan-ma felsefesiyle özdeşleştirilirken eski toprak aristokrasisi materyalizmin reddi formunda burjuvaziye ve onun temsil ettiği herşeye baş kaldırır. Bilimsel bilgi ve mantığa karşılık sezgisel bilgi ve duygusallığı insanoğlunun en önemli ve değerli yönü olarak görürler.

Diğer tara�an Amerikan Aşkıncılığı, Yeni Dünya’nın fethi ve medenileştirile-rek cennet bahçelerini yeryüzünde kurmak için vahşi doğanın tahribatına karşı çıkarlar. Endüstrileşme, teknoloji ve bilimsel bilgi karşıtlığıyla kendilerini Avrupa romantiklerine yakın bulurlar. Amerika’da Burrough, Muir, �oreau, Emerson in-san-doğa ilişkisinin romantik-aşkıncı kavramsallaştırılmasının öncüleridir (Pep-per, 1988, s.76-81); Worster, 1990, s.6-17).

İnsan-doğa ilişkisinde ekosentrik etiğin ilkelerini benimseyen derin ekolojist-ler göre ekolojik yıkımın nedeni insan eylemleridir. Bu yıkımdan belli bir grubun eylemleri değil, insanlığın tamamı sorumludur. Oysaki ekolojik enge ve diğer tür-lerin yaşamı insan toplumundaki ekonomi ve ideolojiden daha önemlidir. Çev-reciliğe alternatif olarak kabul edilen derin ekolojinin hedefi sosyo-ekonomik ve politik yapılarda kökten bir değişimin gerçekleşmesidir. Derin ekolojinin sekiz temel ilkesi vardır. Bu ilkelerden üç tanesi insan-doğa ilişkisini ele alır. Beş tane-si ise insan toplumlarının temelini oluşturması istenen ilkelerden oluşur (Naess, 1973, s.95-99). Bu ilkeler:

1. İnsan ve çevresiyle ilgili ilişkisel, bütüncül bir imaj yaratmak,2. İnsanlar da dâhil olmak üzere tüm yaşam formlarının eşit öneme sahip ol-

duğunu anlatan biyosferik eşitliği kabul etmek,3. İnsan ve diğer yaşam formları arasında mücadele değil, ortak-yaşam ve or-

tak-varoluşu gerçekleştirmek,4. Sınıfsız bir toplum yaratmak,5. Çevre kirliliği ve kaynakların tükenmesiyle mücadele etmek,6. İşin parçalanması yerine iş bölümünü gerçekleştirerek toplumlarda ekono-

mik, kültürel ve teknolojik çeşitliliği geliştirmek ve bunların bütünleşmesi-ni sağlamak,

7. Siyasi yönetimde yerel otoriteleri güçlendirme, merkezsizleştirme ve eko-nomik açıdan kendine yeterliliği sağlanmak,

8. Bilimsel değil sezgisel bilgiye dayalı ekolojik bilgiyi geliştirmektir.Sosyal Ekoloji: Sosyal ekoloji radikal ekoloji hareketindeki temel bölünmele-

rinden biridir. Barry Commomer, Andre Gorz ve John Clark ekolojik problemlere Marksizm ve Sosyalizmin bakış açısından yaklaştıkları için kendilerini sosyal eko-lojist olarak adlandırırlar; ancak sosyal ekoloji adı orjinal olarak eko-anarşizmden geliştirilerek Murray Bookchin tarafından kullanılmıştır.

Derin ekolojiden farklı olarak sosyal ekoloji antroposentrik etiğin ilkelerini benimser. Rasyonal ve bilimsel düşünceyi savunur. Sosyal ekolojiye göre günü-müzdeki ekolojik sorunların nedeni kapitalizmin hiyerarşinin yer aldığı insan topluluklarında üretim araçlarını tahakküm araçları olarak kullanmasıdır. Kapi-talizmin mentalitesi doğayı yalnızca insan tüketimi ve üretimi için gerekli olan bir kaynak olarak görür. Kapitalizm yaşam tarzı haline geldiğinde yalnızca ekonomi olmaktan çıkar, büyü ya da öl mentalitesi ve pazarın kaosu toplumun tüm yönle-rine etki eder. Hiyerarşik bir toplumla birleştiğinde kapitalizmin mentalitesi do-ğanın insan tarafından sömürüsünü meşrulaştırır. Ekolojik yıkımı durdurmak ve insanın doğa üzerindeki hâkimiyetini yok etmek için önce insanın insan üzerinde hâkimiyetini yok etmek gerekir (Bookchin, 1988, s.71).

4. Ünite - Çevre ve Toplum 91

Ekolojik sorunları çözmek ve ekolojik açıdan dengeli bir toplum yaratabilmek için eko-topluluklar oluşturulmalıdır. Bu toplulukların oluşturulması sırasında toprağın ekolojisi dikkate alınmalıdır. Merkezsizleştirme, yerel yönetimlere ağır-lık verme, topluluk içinde yüz yüze ilişkileri güçlendirme, gündelik yaşamda işin dönüşümlü olarak yapılması, toprak yönetiminde ekolojik çevreyle insan yerleşi-mi arasında dengenin sağlanması, insan ihtiyaçlarının insancıllaştırılarak yaratı-cılık ve yaşama en yüksek değerin verilmesi, fosil yakıtlarla diğer enerji türlerinin dengeli bir biçimde kullanılması, orta ölçekli tarım işletmelerine önem verilmesi, tarımsal ürün çeşitliliğinin sağlanması, teknolojik olarak hem endüstriyel maki-naların hem de zanaatkar araçlarının bir arada kullanılması, üretimde miktara değil kaliteye önem verilmesi sosyal ekolojinin ekolojik açıdan ideal insan toplu-luklarının oluşturulması için ortaya koyduğu ilkelerdir.

Ekofeminizm: Çevre yaklaşımları adı altında toplanabilecek tüm farklı gö-rüşlere en güçlü muhalefet çevre sorunlarına feminist bakış açısı getiren Eko-feminizm’ dir. Ekofeministler çevre sorunlarını kadın sorunları olarak görürler. Çünkü kadınlar çevre kirliliği nedeniyle yaşamları ve doğurganlıkları tehlikede olduğunda bile çocukların, hastaların, yaşlıların bakımı ve sorumluluklarını ye-rine getirirler. Ekofeministlere göre bireysel olarak erkekler değil ama ataerkillik kadın ve doğa arasında ilişki kurarak her ikisini de tahakküm altına alır ve sö-mürür. Bu kadın sorunlarının ve çevre sorunlarının temelinde ataerkil ideoloji yatmaktadır. Hem antroposentrik hem de ekosentrik etiği reddederek kadınsı de-ğerlerin yüceltildiği bir ‘ortaklık etiği’ önerirler (Merchant, 1995, s.xix).

Ortaklık etiği ne insan ihtiyaçlarını herşeyin üzerinde tutar ne de insan ihtiyaç ve çıkarlarını ikincil konuma düşürür. İnsan toplulukları ile insan-olmayan toplu-luklar arasında dinamik bir ilişki vardır. Doğa insanları yok edebilme ve insanlar olmadan da evrilme ve gelişme potansiyeline sahiptir. Buna karşılık insanlar doğa ve kendilerini bilim ve teknoloji ile yok edebilme gücüne sahiptir. Öyleyse, in-sanlar doğa ile kurdukları ilişkide kendi temel ihtiyaçlarını karşılarken, doğadaki diğer varlıkların da yaşamlarını sürdürmelerine izin vermelidir.

Ekofeminizm kendi içinde farklı yaklaşımlar sergiler. Birinci grup ekofeminist-ler, kadın-doğa ilişkisinin köklerinin kadının biyolojik ve psikolojik özelliklerinde yattığını savunur. Çevre sorunlarının çözümü için kadınsı değerleri yücelten, yer-yüzü tinselliğine dayalı yeni bir din anlayışı önerir. İkinci grupta yer alan ekofemi-nistler, kadın-doğa ilişkisini ve çevre sorunlarını daha çok sosyal ekoloji çerçevesin-de değerlendirirler. Kadınların erkeklerden farklı biyolojik ve psikolojik özellikleri olduğunu kabul etmezler. Kadın ve doğanın ikili sömürüsünün maddi temellerini ortaya koyabilmek için ideolojik yapılanmaların ve toplumsal süreçlerin incelen-mesi gerektiğini savunurlar. Birinci ayırımda yer alan Ekofeministleri kadın tinsel-liğine kuvvetli vurguları ve geleneksel cinsiyet rollerini pekiştirici yaklaşımlarından dolayı eleştirirler. Üçüncü grupta yer alan ekofeministler, birinci ve ikinci gruptaki ekofeministleri beyaz, ortasınıf, kentli batı kadının doğa ile olan konumuyla ilgi-lendiği söyleyerek eleştirilirler. Üçüncü grup ekofeministlerin diğer ekofeministlere yönelttiği eleştiriler şu şekilde sıralanabilir (Agarwal, 1992, s.122-123):

1. Kadınların tek kategori olarak ele alırlar. Kadınlar arasındaki sınıf, ırk, et-nik köken ve bunun gibi farklılıkları görmezler. Böylece kadınların konum-larında etkili olan diğer tahakküm şekillerini göz ardı ederler.

2. Kadınların ve doğanın tahakküm altına alınmasını yalnızca ideolojik ola-rak ele alırlar. Ekonomik avantaj ve politik güce dayanan bu tahakkümün maddi kaynağını ihmal ederler.

İnsan ve Toplum92

3. Kadınların ve doğanın tahakkümünü ideolojik olarak değerlendirirken dahi ideolojik yapılanmanın üretildiği toplumsal, ekonomik ve politik ya-pılar konusunda çok az şey söylerler.

4. Kadınların doğa ile olan maddi ilişkisini (toplumsal cinsiyet temelinde olu-şan iş bölümünün kadınlar için belirlediği evin yiyecek, giyecek ve yakacak temini sağlama) değerlendirirken bu kadınların ve diğerlerinin sözü edilen ilişkiyi nasıl düşündüklerini dikkate almazlar.

5. Kadın-doğa ilişkisini değiştirilemez ve değişmez dişi bir öz anlayışına bağ-layarak doğa, kültür, toplumsal cinsiyet ve bunun gibi kavramların tarihsel ve toplumsal olarak nasıl yapılandırıldığını, farklı kültür ve zamanlarda na-sıl farklılaştığını göz ardı ederler.

Ekofeminizmin diğer çevre yaklaşımlarına getirdiği eleştiriler nelerdir?

TÜRKİYE’DE ÇEVRE SORUNLARI

Ekonomik Gelişme, Kentleşme ve Çevre Sorunlarının Ortaya ÇıkışıTürkiye’de çevre kirliliğinin artması ve ekosistemin bozulmasına neden olan yapı-sal faktörler batılı ülkelerdeki gelişmelere benzer bir yol takip etmiştir. Batı tarzı ekonomik kalkınma için endüstrileşmenin desteklenmesi, yüksek kentleşme ora-nı ve bu gelişmelere paralel olarak ilerleyen tarım politikaları genel olarak Türki-ye’deki çevre sorunlarının temel nedenlerini oluşturur.

Tarihsel olarak Türkiye’deki çevre sorunları incelendiğinde, 1923 öncesi dö-nemde, oldukça ilkel olan Osmanlı endüstrisi yiyecek ve tekstil ürünlerinde yoğunlaşmıştı. I.Dünya Savaşı sırasında uluslararası ticaret önündeki engeller İstanbul’da milli kapitalizmin ortaya çıkmasına yol açtı. Kırsal Anadolu başkenti beslemek için yiyecek üretmeye başladı (Boratav, 1988, s.19-24). O dönemde meydana gelen en önemli çevre yıkımları, anlatılan nedenlerden dolayı erozyon ve aşırı otlatmadan kaynaklanan toprak kaybıydı. Döneme ait çevre konuları-na duyulan ilgi, günümüzde kaynakların akılcı kullanımını hede�eyen ilgiden farkılılk gösteriyordu. Çevre sorunları başkentin sorunlarıydı. İstanbul Beledi-yesi tarafından kentin çevre planlamasıyla ilgili düzenlemeler yapıldı (Ziyaoğ-lu, 1971; Akad, 1992, s.151 aktaran Dinçer, 1996, s.86). II. Meşrutiyet sırasında çevre sorunları yeni kurulan partilerin konut sorunları ve çevre sağlığı politi-kaları yoluyla yavaş yavaş ilgi alanı oluşturmaya başladı (Öz, 1989, s.30 aktaran Dinçer, 1996, s.86).

1923-1950 yılları arasında endüstri devlet tarafından desteklenirken tarım ekonomik kalkınmanın itici gücünü oluşturuyordu. Savaştan sonra yalnızca en-düstriyel kalkınmada değil tarımda da yavaşlama görüldü (Boratav, 1988, s.39-84). Savaş sonrası ekonomik gelişmelere paralel olarak 1945-1950 yılları arasında hızlı bir kentleşme başladı. Ulusal savunma sorunlarının savaş sonunda azalma-sına rağmen insanlar kentlere göç etme eğilimi gösterdiler (Keleş, 2000, s.41-42). Bu dönemde çevre konularına duyulan ilgi oldukça sınırlıydı. Hükümete bağlı ol-mayan bazı organizasyonlar kaynakların akılcı kullanımı, doğanın korunmasıyla ilgili çevre hareketi oluştursalar bile, temel olarak bu hareket elitist bir karakter taşıyordu. Dönemin esas ilgi konusu devlet politikaları ve halkın sosyo-ekonomik sorunlarıydı. Bunun nedeni çevre sorunlarının henüz acil çözüm gerektiren bir durumda olmamasıydı (Dinçer, 1996, s.87).

3

4. Ünite - Çevre ve Toplum 93

1950-1960 yılları arasında başlıca ekonomik tercihler savaş sonrası dönemin uluslararası politikalarına göre belirlendi. Bazı sektörlerde önemli değişimler meydana geldi. Tarımda mekanizasyona geçildi ve yine bu yıllarda hızlı kentleşme gerçekleşti (Boratav, 1988, s.86-107; Dinçer, 1996, s.87).

Türkiye’de hızlı kentleşme; itici, çekici ve dönüştürücü faktörler nedeniyle çev-re kirliliğinin en önemli kaynağı hâline gelmiştir. Hızlı kentleşmeye yol açan itici faktörlerin başında tarımda düşük üretim seviyesi, düşük tarımsal gelir, bazı böl-gelerde toprak sahipliğinin dengesiz dağlımı ve tarımda mekanizasyon gibi deği-şen şartlar gelir. Ulaşımın gelişmesi kentlere göçü destekleyen dönüştürücü faktör olarak fabrikalardaki yeni iş olanakları ve hizmet sektörünün gelişmesi de hızlı kentleşme için çekici faktörler olarak görülebilir. Ayrıca hızlı kentleşme yalnız-ca yeni iş olanakları nedeniyle gerçekleşmemiştir. Eğitim ve sağlık hizmetlerin-den daha fazla yararlamak isteği ve boş zaman aktiviteleri için merkezlere yakın olma isteği de hızlı kentleşmeye yol açmıştır (Keleş, 2000, s.53). Diğer tara�an kentlerde yaratılan yeni iş olanaklarının yetersizliği kentlere göçü engellememiş ve kentlerin dış mahallelerinde kırsal kesimle güçlü bağları bulunan, yaşamları-nı kazanmak için marjinal sektörde çalışan yeni bir alt sınıfın da oluşumuna yol açmıştır (Boratav, 1988, s.106-107). Kaçak yapılaşma nedeniyle kenti çevreleyen bölgelerde çevre yıkımları meydana gelmiştir.

Bununla beraber, Türkiye’de hızlı kentleşme yalnızca sosyal ve ekonomik şart-ların değişmesiyle kendiliğinden meydana gelen bir olgu değildir. Aynı zamanda hükümet politikalarıyla da desteklenmiştir. 1963-1967 Birinci ve 1968-1972 İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planlarında kentleşmenin desteklenmesi hükümet politikası olarak ele alınmıştır. 1973-1996 yılları arasında temel amaç kentleşmenin destek-lenmesi yerine kentlerde yaşam standardının yükseltilmesi olmuştur. 1996-2000 Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planında ise metropollere hızı göçün yavaşlatılması hede�eyen politikalar benimsenmiştir (Keleş, 2000, s.54-59).

Diğer tara�an, 1970’lerde Avrupa ve Amerika’da çevre konularına gösterilen ilgiye paralel olarak Türkiye’de de çevre konusuna gösterilen ilgide hafif bir ar-tış meydana gelmiştir. Türkiye’nin üye olduğu uluslararası organizasyonların an-laşmaları çerçevesinde ve 1972 Stockholm Konferansından sonra çevre konuları belli bir düzeyde devlet tarafından desteklenmeye ve medya aracılığıyla kamunun bilgisine sunulmaya başlanmıştır (Dinçer, 1996:85).

1980 sonrası dönem çevre konularıyla ilgili olarak devlet tarafından hukuki ve politik eylemlerin gerçekleştirildiği dönemdir. Çevre korumayla ilgili maddeler 1982 Anayasasında yer almış ve 1983’de çevre koruma ve yönetimiyle ilgili Çev-re Kanunu çıkmıştır. Bu kanuna göre çevre korumayla ilgili önlemler ekonomik kalkınma hede�eriyle uyumlu olmalıdır (Dinçer, 1996:90,92). 1991’de ise Çevre Bakanlığı kurulmuştur.

Diğer tara�an, 1985’den sonra çevreci grupların halkın dikkatini çekmek ve hükümetleri çevreyi kirletenlere karşı önlem almaya zorlamak için yaptıkları eylemler artmıştır. 1987 yılında Yeşil Parti kurulduysa da 1988’de kapatılmış-tır. Böylece çevre konularını siyasi platforma taşıma ve halkın dikkatini çekmek imkânları daralmıştır.

Kentleşme ve Batı tarzı ekonomik kalkınma Türkiye’de çevresel yıkıma neden olan faktörlerden yalnızca ikisini oluşturmaktadır. Diğer faktörlerin neler olduğu-nu anlamak için çevre sorunlarının gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından gösterdikleri farklılıkları incelemek gerekir (Aslanoğlu, 1994). Gelişmiş ülkeler açı-sından çevre sorunları endüstriyel kirlilik, katı atıklarıdaki artış ve sınırsız tüketim

İnsan ve Toplum94

olarak görülürken gelişmekte olan ülkeler için bu sorun açlık, yoksulluk, aşırı nüfus, toprağın eşitsiz dağlımı ve doğal kaynakların tükenmesi olarak ortaya çıkmaktadır. Gelişmiş ülkeler için çevre sorunları endüstrileşmiş ve gelişmiş olmanın sonuçları-dır ve dünya artık gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş olanların yollarını takip ederek kalkınmasını kaldırabilecek durumda değildir. Gelişmekte olan ülkeler açısından ise sorun hâlâ gelişmekte olmanın getirdiği bir sonuçtur ve gelişmiş olanların yolu-nu takip ederek gerçekleşecek olan kalkınmadan sonra yok olacaktır.

Türkiye’de çevre konularına duyulan ilgi gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında ol-dukça zayıf kalmaktadır. Çevre sorunlarına gösterilen ilginin bir göstergesi olarak çevreyle ilgili protestolar, çevre koruma yasaları ve hükümete bağlı olmayan çevre organizasyonlarının kurulması büyük ölçüde uluslararası anlaşmalardan etkilen-miştir.

Türkiye’de çevre sorunlarına yaklaşımın Batı ülkelerinde çevre sorunlarına yakla-şımdan hangi açıdan farklılık gösterir?4

4. Ünite - Çevre ve Toplum 95

Özet

Küresel çevre sorunlarını tanımlamak.Belli başlı küresel çevre sorunları hava, su ve top-rak kirliliği, asit yağmurları, küresel ısınma ve ozon tabakasının delinmesidir. Bu sorunlar bu-zulların eriyerek bazı bölgelerde kara parçaları-nın su altında kalmasına, hayvan ve bitki türleri-nin yok olmasına, insanlar için yiyecek üretecek alanların azalmasına ve bazı alanların tamamen hiçbir yaşam türünün var olmasına izin verme-yecek şekilde tahrip olmasına neden olmaktadır.

Çevre sorunlarının nedenleri ve çözüm önerilerini açıklamak. Farklı çevre yaklaşımlarının ortak görüşüne göre günümüz çevre sorunlarının nedeni insan aktiviteleridir. Bu aktivitelerin başında nüfus ar-tışının fazla olması nedeniyle nüfusu besleyebil-mek için ormanların tahribatı, tarım alanlarının aşırı ekimi, fazla ürün alabilmek için kimyasal maddelerin kullanılması, hızlı kentleşme, doğa-nın emebileceğinden daha fazla düzeyde biriken kentsel atıklar, endüstriyel ve nüklüer atıklardır.

Türkiye’de çevre sorunlarının gelişimi açıklamak.Türkiye’de çevre sorunlarının gelişimi Batı ül-kelerinde görülen çevre sorunlarının gelişimine benzer yol bir izlemiştir. Hızlı kentleşme ve en-düstrileşme çabaları, nüfusu besleyebilmek için uygulanan tarım politikaları Türkiye’de çevre so-runlarının gözlenen başlıca nedenleridir. Bun-lara ek olarak küresel düzeyde meydana gelen iklim değişiklikleri de Türkiye’de yaşana çevre sorunlarını artırmaktadır.

1

2

3

İnsan ve Toplum96

Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdakilerden hangisi asit yağmurlarının verdiği zararlar arasında değildir?

a. Binalarda tahribat yaratmasıb. Ozon tabakasının delinmesic. İçilebilir su kaynaklarının ve toprağın kirlen-

mesid. Deniz canlılarının ölümü e. Böceklerin ve bitkilerin ölümü

2. Erozyon nedir?a. Toprak yüzeyindeki kaya ve toprak gibi katı

maddelerin rüzgar ve suyla taşınmasıb. Toprağın asitlenmesic. Toprağın kentsel atıklarla kaplanmasıd. Toprak yüzeyinde ortalam hava sıcaklığının

artmasıe. Buzulların erimesi

3. Aşağıdakilerden hangisi radikal ekoloji yaklaşımı-nın özelliği değildir?

a. Çevre sorunlarının çözümü için sosyal, ekono-mik ve politik yapılarda köklü değişimler öner-mesi

b. Ekoloji bilimine normatif bir anlam katması.c. Çevre sorunlarının çözümü için sosyal, ekono-

mik, politik ve hukuki reformlar önermesi.d. İnsanın çıkarı için doğayı sömürmesine karşı

çıkarması.e. İnsanın doğa ile uyum içinde yaşaması tara�arı

olması.

4. Aşağıdakilerden hangisi ekosentrik etiğin temel il-kesidir?

a. İnsanların kendilerini diğer canlı türlerinden üstün görmesi

b. Doğanın insan kullanımı için var olduğunu ka-bul etmesi

c. İnsanların doğaya karşı tek sorumluluğunun doğanın kullanıcı olan diğer insanların kulla-nım hakkına duyulan sorumluluk olduğunu kabul etmesi

d. Doğayı mekanik bir yapı olarak görmesie. Tüm yaşam formlarının insanlarla eşit derecede

yaşama ve kendini gerçekleştirme hakkının ol-duğunu kabul etmesi

5. Aşağıdakilerden hangisi çevrecilik yaklaşımların-dan biridir?

a. Derin ekolojib. Radikal ekolojic. Sosyal ekolojid. Yeni-Malthusculare. Ekofeminizm

6. Aşağıdakilerden hangisi Yeni-Mathuscuların çevre sorunlarına çözüm önerisidir?

a. Nüfus artışının sıfırlanmasıb. Doğayla uyumlu yeni bir din anlayışının gelişti-

rilmesic. Sınıfsız bir toplum yaratılmasıd. Endüstrileşmenin durdurulmasıe. Kadın değerlerinin yüceltilmesi

7. Aşağıdakilerden hangisi eko-sistem insanlarının özelliklerinden biri değildir?

a. Kırsal kesimde yaşarlarb. Uluslararası ticaretle yiyecek ve diğer ihtiyaçla-

rını karşılayabilirlerc. Doğal afetler ve çevresel yıkımdan çok fazla et-

kilenirlerd. Ekonomik eylemleri yerel ticaretle sınırlıdır.e. Var olabilmek için doğrudan doğal kaynaklara

bağımlıdırlar.

8. Aşağıdakilerden hangisi derin ekolojinin ilkelerin-den biri değildir?

a. Biyosferik eşitliğin kabulüb. Diğer canlı türleriyle ortak-yaşam anlayışına

dayalı ilişki kurmac. Ekonomik, kültürel ve teknolojik açıdan stan-

dart ve tek tip bir yaşam oluşturmad. İş bölümüne ağırlık vermee. Sezgisel bilgiye değer verme

9. Türkiye’de Çevre Kanunu hangi yılda çıkmıştır?a. 1950b. 1961c. 1982d. 1983e. 1991

10. Türkiye’de Yeşil Parti hangi yılda kurulmuştur?a. 1945b. 1961c. 1983d. 1987e. 1991

4. Ünite - Çevre ve Toplum 97

Kendimizi Sınayalım Yanıt AnahtarıYaşamın İçinden

Deniz Çayırları da Yok OluyorKüresel ısınma Akdeniz`de deniz yaşamını tehdit edi-yor. Akdeniz ekosistemi içinde yaşamsal önemdeki deniz çayırları da hızla yok oluyor. İnsan faaliyetlerine koruma eksikliği de eklenirken acil koruma önlemleri alınması çağrısında bulunuluyor. Deniz çayırları sayısız canlıya saklanmak, beslenmek ve yavrulamak için ideal bir yuva görevi üstleniyor. Ayrıca kıyı eko sistemini, yabancı ve yayılımcı türlere karşı savunuyor. Akdeniz`in biyolojik çeşitliliğinde rol oynayan çayır-ların filizlenme yoğunluğunun yarı yarıya azaldığı ve geri dönüşü olmayan noktaya geldiği belirtiliyor. Denizin ilk 50 metreye kadar olan derinliklerinde bu-lunan ve oksijen kaynağı olarak besin zincirinin birinci halkasında yer alan çayırlar, balıkçılık stoklarının de-vamının sağlanması için yaşamsal önemde. Kıyı şeridindeki 1 metrelik bir çayırlık alan kaybı, kıyı erozyonu sonucu denizin yaklaşık 20 metre içeri çekil-mesine de neden oluyor. Trolle avlanma, kıyı doldurma, artan bulanıklık ve kir-lenme deniz çayırlarının yok olmasında en büyük et-ken olarak gösteriliyor.

Kaynak: 14.04.2009 tarihinde www.trt.gov.tr adresinde yayınlanmıştır.Erişim tarihi: 16.04.2009,www.tumgazeteler.com.

1. b Yanıtınız yanlışsa lütfen “Küresel çevre sorun-ları” bölümünü yeniden okuyunuz.

2. a Yanıtınız yanlışsa lütfen “Küresel çevre sorun-ları” bölümünü yeniden okuyunuz.

3. c Yanıtınız yanlışsa lütfen “İnsan-doğa ilişkisini ve çevre sorunlarının nedenlerini açıklayan yaklaşımlar” bölümünü yeniden okuyunuz.

4. e Yanıtınız yanlışsa lütfen “İnsan-doğa ilişkisini ve çevre sorunlarının nedenlerini açıklayan yaklaşımlar” bölümünü yeniden okuyunuz.

5. d Yanıtınız yanlışsa lütfen “İnsan-doğa ilişkisini ve çevre sorunlarının nedenlerini açıklayan yaklaşımlar” bölümünü yeniden okuyunuz.

6. a Yanıtınız yanlışsa lütfen “İnsan-doğa ilişkisini ve çevre sorunlarının nedenlerini açıklayan yaklaşımlar” bölümünü yeniden okuyunuz.

7. b Yanıtınız yanlışsa lütfen “İnsan-doğa ilişkisini ve çevre sorunlarının nedenlerini açıklayan yaklaşımlar” bölümünü yeniden okuyunuz.

8. c Yanıtınız yanlışsa lütfen “İnsan-doğa ilişkisini ve çevre sorunlarının nedenlerini açıklayan yaklaşımlar” bölümünü yeniden okuyunuz.

9. d Yanıtınız yanlışsa lütfen “Türkiye’de çevre so-runları” bölümünü yeniden okuyunuz.

10. d Yanıtınız yanlışsa lütfen “Türkiye’de çevre so-runları” bölümünü yeniden okuyunuz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Günümüzde doğanın kirliliği emme ve temizleme kapasitesinin aşılması kirliliğin birikerek insanlar da dâhil olmak üzere tüm canlı yaşamı yok etmesidir.

Sıra Sizde 2Hem çevrecilik hem de radikal ekoloji ekolojik yıkım-dan insan davranışlarını sorumlu tutmakla birlikte getirdikleri çözüm önerileri açısından farklılık göste-rirler. Çevreciler sosyal, ekonomik, politik ve hukuki yapıda reform ve teknolojik çözüm önerirken, radikal ekolojistler bu yapılarda kökten değişim tara�arıdır.

İnsan ve Toplum98

Sıra Sizde 3Ekofeminizme göre çevre sorunlarının nedeni ataer-kil ideolojinin kadın doğası ile insan-olmayan doğa arasında ilişki kurarak her ikisini de tahakküm altına alması ve sömürmesidir. Bu nedenle çevre sorunlarına getirilecek çözümler kadın sorunlarına da çözüm üret-mediği sürece etkisiz kalacaktır.

Sıra Sizde 4Türkiye’de çevre sorunlarına yaklaşım tabandan ge-len çevre ilgisiyle gelişmemiştir. Çevre sorunlarının oluşmasında etkili olan devlet politikaları, daha sonra uluslararası anlaşmalar çerçevesinde çevre sorunlarına çözüm getirmek için yine devlet politikalarıyla belir-lenmiştir.

Yararlanılan ve BaşvurulabilecekKaynaklarAgarwal, B. (1992). �e Gender and Environment

Debate: Lessons from India. Feminist Studies. 18(1), 119-158.

Akad, M. (1992). Çoğulcu Demokraside Siyasal İktidar ve Baskı Grupları. İstanbul: Z Yayınları.

Allison, L. (1991). Ecology and Utility, Rutherford: Fairleigh Dickinson Unv. Press.

Aslanoğlu, R (1994). Sürdürülebilir Kalkınmaya Eleştirel Bakış. Birikim, S.57-58, ss..38-43.

Bookchin, M. (1988). Ekolojik Bir Topluma Doğru. Istanbul: Ayrıntı.

Boratav, K (1988). Türkiye iktisat Tarihi: 1908-1985. İstanbul: Gerçek Yayınevi.

Bramwell, A. (1989). Ecology in the 20th century. New Haven: Yale Unv. Press.

Dalby, S (1998). Ecological Metaphor of Security: Politics in the Biosphere. Alternatives: Social Transformation& Humane Governance, C.23, S.3, s.291-320.

Dinçer, M (1996). Çevre Gönüllü Kuruluşları, TÇV Yayını, No:110, Ankara.

Grove-White, R. (1993). Environmentalism: a new moral discourse for technological society?. Environmentalism: the view from anthropology. Der. K.Milton, London: Routledge, ss.18-30.

Hardin, G (1968). �e Tragedy of the Commons. Science, S.162, ss.1243-1248.

Keleş, R. (2002). Kentleşme Politikaları. 5.Basım. Ankara: İmge.

Mellos, K (1988). Perspectives on Ecology, London: Macmillan Press.

Merchant, C. (1992). Radical Ecology. New York, London: Routledge.

Merchant, C. (1995). Earthcare: Women and the Environment. New York: Routledge.

Milton, K. (1993). Introduction: Environmentalism and Anthropology, Environmentalism: the view from anthropology. Der. K.Milton, London: Routledge, ss.1-17.

Naess, A. (1973). �e Shallow and the Deep, Long-Range Ecology Movement: A Summary. Inquiry. S.16, ss.95-100.

O’Connor, J (2000). Sürdürülebilir Kapitalism Mümkün mü?. Marksizm ve Ekoloji, Der: G.N. Demirer, M.Duran, G.Özgür, Ankara: Öteki Yayınevi, ss.15-48.

Ortak Geleceğimiz (1987). Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu (WCED), Oxford University Press, Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayınları: Ankara.

Öz, E. (1989). Dünyada ve Türkiye’de Ekoloji Hareketinin Gelişimi: Çevre Koruma Derneklerinden Siyasi Partilere. Türkiye Günlüğü. S:3.

Pepper, D. (1988). �e Roots of Modern Environmentalism. London, New York: Routledge.

Roussopoulos, D. (1993). Political Ecology, Montreal, New York, London: Black Rose Books.

Vester, F. (1997). Ekolojinin Anlamı, İstanbul: Arıtan.Worster, D. (1990). Nature’s Economy: A History

of Ecological Ideas. Cambrigde, New York, Melbourne: Cambridge University Press.

Ziyaoğlu, R. (1971). İstanbul Kadıları, Şehreminleri, Belediye Reisleri ve Partiler Tarihi. İstanbul: İsmail Akgün Hak Kitabevi.

5Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Neo-klasik Ekonomi teorisinin makro ve mikro kuramlarının temel ilkelerinisıralayabilecek,Yeni Ekonomi teorisinin temel özelliklerini değerlendirebilecek, İkiye Bölünmüş Emek Piyasası Teorisinin temel özelliklerini sıralayabilecek,Dünya Sistemi Teorisinin temel yaklaşımlarını analiz edebilecek, Göçmen İlişkiler Ağı (network) kuramının özelliklerini açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar• Göç• Neo-klasikkuramlar• İkiyebölünmüşemekgöçü• Yeniekonomikuramı

• Dünyasistemikuramı• Göçmenilişkilerağı• Ulus-aşırılaşma

İçindekiler

İnsan ve Toplum Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları

• GÖÇOLGUSUNUNTANIMIVEGÖÇTÜRLERİ

• NEO-KLASİKEKONOMİNİNMAKROGÖÇKURAMI

• NEO-KLASİKEKONOMİNİNMİKROGÖÇKURAMI

• NEO-KLASİKMODELEYÖNELİKELEŞTİRİLER

• YENİEKONOMİKURAMI• GÖÇSİSTEMLERİKURAMI• DÜNYASİSTEMİKURAMI• GÖÇMENİLİŞKİAĞLARI(NETWORK)

KURAMI• SONUÇ

İNSAN VE TOPLUM

GÖÇ OLGUSUNUN TANIMI VE GÖÇ TÜRLERİGöç, ekonomik, toplumsal ve siyasal nedenlerle insanların bireysel ve kitlesel olarak yer değiştirme eylemi ya da yaşanılan yerin değiştirilmesi eylemidir. İster kısa süreli, ister uzun süreli olsun bu yer değiştirme hareketleri çoğu kez aynı toplumsal sistem içinde “iç göç” biçiminde gerçekleşir. Bazen de kendine özgü koşulları nedeniyle toplumsal sistemler arasında “dış göç” biçiminde ortaya çı-karlar (Tekeli ve Erder 1978:17). Göçler otoriter ya da doğal bir zorlanmadan ötürü “zorunlu göç” veya kişilerin kendi iradesiyle serbestçe gerçekleştirdikleri “gönüllü göç” niteliğinde olabilirler. Geçen yüzyılda göçler, Afrika’dan Güney ve Kuzey Amerika’ya, Avrupa ülkelerinden Kuzey Amerika’ya, Doğu ve Güney Av-rupa ülkelerinden Batı Avrupa’ya fetihler, köle ticareti, ekonomik zorluklar vb. nedenlerle yapılmaktaydı (Şahin, 2001). İletişim ve ulaşım araçlarının ucuzladığı ve yaygınlaştığı günümüzde ise göç kişilerin iş bulmak, daha iyi şartlar içinde çalışmak veya kendilerine, ailelerine daha iyi yaşama imkânları yaratmak amacı ile iki ya da daha fazla ülke arasında geçici veya kalıcı yer değiştirmesi şeklinde gerçekleşmektedir.

Göç, değişik açılardan sını�amalara tabi tutulmaktadır. Amacı açısından eko-nomik göç-ekonomik olmayan göç; göçü tetikleyen etmenler açısından gönül-lü göç- gönülsüz göç; süresi açısından geçici göç-sürekli göç; son yerleşim yeri açısından transit göç-yerleşik göç; yasal statü açısından yasal (legal) göç, kaçak (illegal) göç ve göç edenin özelliği açısından vası�ı (beyin) göçü- vasıfsız göçü akla ilk gelen belli başlı kategorilerdir. Açıktır ki bir göçmen aynı anda birden çok kategoride yer alır. Örneğin, göçmen daha çok kazanmak amacıyla göçtüğünde bir ekonomik göç gerçekleşmiştir. Ancak bunu yaparken göç ettiği ülkeye yasadışı yollardan girerse aynı zamanda bir kaçak göç gerçekleşmiştir.

Göç ekonomik, sosyal, kültürel ve bireysel (psikolojik) açılardan ele alınabilir. Ancak, emek göçü veya bireylerin daha çok kazanmak amacıyla yer değiştirmeleri göçün ekonomik açıdan değerlendirilmesinde üzerinde en çok durulan konudur. Uluslararası göç literatüründe sıklıkla karşılaşılan göç nedenleri dört ana başlıkla değerlendirilebilir:

1. Ülkelerarası farklı demografik özellikler, 2. Kapitalizmin devresel krizleri,3. Bölgeler arası gelir farklılıkları, 4. Küresel olarak yeniden yapılanmaya zorlanan ekonomiler vb.

Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları

İnsan ve Toplum102

Açıktır ki, göç hareketlerini açıklayabilecek tek ve kapsamlı bir kuram gü-nümüzde henüz söz konusu değildir. Bu yüzden toplumbilimciler, farklı kav-ramlar ve varsayımlar kullanarak çeşitli kuramsal modeller geliştirmektedir. Bu çalışmalar sonucunda üretilen kuramlar birey, hanehalkı, ulusal ve uluslara-rası pazarlar gibi farklı nedensellik süreçlerine ve farklı sorgulama düzeylerine dayandıkları için, bunları birbiri ile bağdaşmaz biçimde değerlendirmek yanlış olur.

NEO-KLASİK EKONOMİNİN MAKRO GÖÇ KURAMINeoklasik ekonomi kuramı, göç üzerine ilk sistematik teoriyi ortaya çıkarmıştır. Bu kurama göre, göçler emek konusundaki arz ve talep alanında ortaya çıkan coğ-rafi farklılıkta yatmaktadır. Emek fazlasına sahip olan ülkeler, düşük bir ücret pi-yasasına sahiptir; buna karşılık sermayeye kıyasla sınırlı bir emek piyasasına sahip olan ülkelerin ücret düzeyi yüksek olmaktadır. Ücret farklılığından ileri gelen bu açıklıktan dolayı düşük ücretli işçiler, yüksek ücretli ülkelere göç etmektedir. Bu demografik hareketin sonucu olarak, emek zengini ülkelerde emek piyasası daral-makta, dolayısıyla ücretler yükselmekte, buna karşılık sermaye zengini ülkelerde ücretler düşmektedir ve böylece bir denge oluşmaktadır.

Lewis (1966) uluslararası göçün, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki iş-gücü piyasası dengesizliğinin ve ücret farklılıklarının bir sonucu olduğunu savunmaktadır. Bu bakış açısının ortaya koyduğu süreç, işgücü arzı ve talebi arasındaki ücret dengesizlikleriyle sonuçlanan zengin ve fakir ülkeler arasında-ki emek ve sermaye kaynaklarında görülen faktör donanım farklılıklarıdır. Bu farklılıklar sonucunda fakir ülkelerden zengin ülkelere göç gerçekleşmekte-dir. Fakir ülkeler, sermayeye göre daha fazla işgücü arzına sahipken, zengin ül-keler işgücüne göre daha fazla sermaye arzına sahiptir. Bu da işgücünün zengin ülkede fakir ülkeye oranla daha yüksek ücrete sahip olmasına sebep olmaktadır. Bu durum fakir ülkeden zengin ülkeye doğru bir göçü tetiklemektedir. Göç so-nucu işgücü arzı fakir ülkede azalmaya zengin ülkede artmaya başlar ve fakir ülkede ücret oranları yükselmesine, zengin ülkede ise ücret oranlarının azal-masına yol açmaktadır. Bu kuramın en önemli varsayımı, uzun dönemde göç alıp göç verme yoluyla işgücü maliyetleri kendiliğinden ayarlanmasıdır. Kısaca, uluslararası ücret dengesini sağlayan çok uluslu bir ücret dinamiği bulunmak-tadır. Uluslararası dengeye ise, göç akışının yönü değiştiği anda ulaşılmaktadır (Robinson 2005: 4-5).

İlk göç kuramı sayılabilecek Ravenstein’ın göç kuramını araştırınız?

Bu kuramda, göçün kendisi emek piyasasını dengeleyici bir mekanizma ola-rak algılanmaktadır. Lewis’in neoklasik makro ekonomik teorisi, göçün yeniden tersine dönmesini açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Ücretlerin, göç veren ve göç alan ülkeler arasında eşit bir seviyede süreklilik arz etmesi durumunda, kuramsal olarak göçün azalması ve uluslararası göçün durması gerekmektedir (Bozdağ ve Atan, 2009: 164).

Buna göre, makro düzeyde göç, sermaye ve emeğin coğrafi olarak eşitsiz dağılımından kaynaklanmaktadır. Bu durum kendini ücretlerin ve yaşam stan-dardının eşitsizliğinde göstermekte ve göç, arzın itmesi, talebin çekmesine bağlı

Neo- klasik ekonomik yaklaşımın makro teorisi, ülkeler arası ücretler ve istihdam koşullarındaki farklılıkların göçün temel nedeni olduğunu ileri sürmektedir.

Neo-klasik model uluslararası göçün hacminin ücret farklılıklarının boyutuyla ilgili olduğunu vurgulamaktadır.

Göç hareketleri ülkeler arasında ücret farklılıklarını ve piyasa dengesizliklerin ortadan kaldırmaya ve dengelemeye yol açabilmektedir.

1

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 103

olarak yaratılmaktadır (Toksöz, 2006: 16). Burada, işgücü fazlası barındıran kırsal bölgelerdeki tarım sektöründen, kentsel sanayi sektörüne işgücünün kayması ol-gusu ortaya çıkmaktadır. Bu modelde, kırdan kente yaşanan bu akış olumlu ola-rak algılanmakta, işgücü fazlasının sermaye birikimi ve teknolojik ilerleme saye-sinde hızla büyüyen, daha üretken kentsel sanayi sektörü tarafından kullanıldığı belirtilmektedir (Ersoy ve Şengül, 2002: 30). Öte yandan, kurama göre ülkeler arasındaki ücret farklarının giderek azalması emek hareketlerinin yavaşlaması-na ve göçün son bulmasına neden olacaktır.

1960’lı yıllarda Ranis, Fei ve Todaro tarafından geliştirilen teori, yapısal an-lamda göçün nedeni olarak, sermaye ve işgücünün bölgesel olarak eşit dağılma-masını görmektedir. Ücret ve yaşam standardı işgücünü mobilize etmekte, göç veren ülke ile göç alan ülke arasındaki işgücü arz-talep farklılıkları göçün yapısal nedenlerini oluşturmaktadır. Dolayısıyla, bu teoriye göre ücret farklılıkları yok oldukça ve küreselleşme ile ulusal ekonomiler birbirine bağımlı hale geldikçe iş-gücünün dolaşımı da azalacaktır.

Bu kuram, neoklasik iktisat teorisine dayanarak uluslararası işgücü göçünü bir arz-talep ya da itici-çekici faktörlerle açıklamaktadır. Lee (1966)’ye göre göçmen-ler az gelişmiş bölgelerden düşük ücretler, yüksek nüfus yoğunluğu ve ekonomik dalgalanmalar nedeniyle itilmekte, gelişmiş bölgeler tarafından yüksek ücretler ve iş fırsatlarının çok olması nedeniyle çekilmektedirler.

Bu teorinin temelinde, en az avantajlı insanların fakir ülkelerden zengin olan-lara göç etmesi beklenir, ya da işçiler düşük ücretli yerlerden yüksek ücretli yer-lere göç ederler. Ülkeler arasındaki ekonomik farklılıkların varlığı göç akımlarını belirler. Uzun dönemde bu akımların ücretleri eşitleyeceği ve gelişmiş ve geliş-memiş bölgeler arasındaki koşulları ekonomik dengeye yönelteceği beklentisi söz konusudur.

Bu kuramın uluslararası göçle ilgili varsayımlarını özetleyecek olursak;1. İşçilerin uluslararası göç hareketi, ülkeler arasındaki ücret farklılığından

ileri gelmektedir. 2. Ücret farklılıklarının giderilmesi, işgücü hareketini sona erdirecek, bu fark-

lılıkların olmadığı yerde göç hareketleri olmayacaktır. 3. İnsan sermayesinin, başka bir deyişle yüksek vası�ı işçilerin yer değiştir-

mesi, vasıfsız işçilerin göç hareketinden farklı bir nitelik taşımaktadır. 4. Uluslararası göç hareketinin birincil mekanizmaları işgücü piyasalarıdır,

diğer piyasaların bir önemi yoktur. 5. Hükümetlere düşen görev, işgücü gönderen ve kabul eden ülkelerin işgü-

cü piyasasını denetlemek ve etkilemektir (Abadan-Unat, 2006: 22; Massey, 1993: 433-434).

NEO-KLASİK EKONOMİNİN MİKRO GÖÇ KURAMIBu kuram da göçün nedenleri konusunda makroekonomik kurama benzer bir şekilde varsayımlar öne sürmektedir. Ancak, bu kurama göre, göçe neden olan faktör, iş piyasalarındaki makro olgularla birlikte özellikle bireyin kendisidir. Sja-astad, Borjas ve Todaro’nun geliştirdikleri bu modele göre bireyler; rasyonel dü-şünce sistemlerini kullanarak maliyet/kar hesabı yapmak suretiyle daha yüksek bir kazanç elde edecekleri hesabının sonucunda göç etme kararı vermektedir. Bu kararlar, insan sermayesine yapılan bir çeşit yatırım olarak da değerlendirilmeli-dir (Abadan-Unat, 2006: 23).

İnsan ve Toplum104

Bu kurama göre, göç sürecini başlatan, daha yüksek kazanç elde etmeyi plan-layan bireylerdir. Tabii, bireylerin yüksek kazanç sağlamayı hede�ediği bu göç etme kararını vermeden önce, yolculuk ve taşınma masrafı, yeni bir dil öğrenme ve yeni bir ülkeye uyum sağlama konularında bir takım yatırımlar yapma mec-buriyetinde kalmaktadır. Buna göre, bireyin göç etmeye karar vereceği ülke, ya-pacağı bu yatırımlar karşılığında en fazla kazanç sağlayabileceği ülke olmaktadır. Ayrıca, yasal olmayan yollarla göç etmeye karar veren birey bu kaçak göçmen olmanın getireceği yükümlülükler olan hapis cezası, sınır dışı edilme vb. tehditleri de göze almaktadır.

Neoklasik mikro teorisi bireylerin faydayı maksimize ettiğini varsaymaktadır: Bireyler kendi refahlarını maksizimize edebilecekleri bir ülke araştırırlar. Bireyin finansal kaynakları, göç alma rekabeti içindeki ülkelere uyguladığı göç düzenleme-leri, kaynak ülkenin iç göç düzenlemeleri bu araştırmayı sınırlandırır. Bireyler, göç teklifi yapma yolunda rekabet içinde olan göç alan ülkeleri karşılaştırır ve birini se-çerler. Bu piyasada bilgi toplayan bireylerin çoğu doğdukları ülkede kalmanın daha “kazançlı” olduğu düşüncesine sevk eder. Öte yandan kimi bireyler ise diğer ülkele-re gitmenin daha iyi olacağı sonucuna varmaktadır (Borjas, 1989: 461).

Chiswick (2000) göçmenlerin pozitif olarak kendiliğinden seçildiğini, bu an-lamda yüksek vası�ı olanların göç etme şanslarının daha yüksek olduğunu, çünkü hareketleri esnasında sahip oldukları insan sermayesi yatırımı dolayısıyla daha yüksek kazanç elde edeceklerini ileri sürmektedir.

Mikro düzeyde Todaro ve Borjas tarafından 1960 ve 1970’lerde geliştirilen neo - klasik göç teorisi, bireylerin bölgeler arasındaki farklılıklara göç ederek tepki göstermesinin nedenlerini incelemektedirler. Böylece göç, daha yüksek ücret su-nan yerlere giderek yaşam standardını yükseltmek isteyen bireylerin aldıkları ras-yonel kararların sonucunda ortaya çıkmaktadır (Toksöz, 2006: 17). Todaro, göç kararının, finansal, fakat aynı zamanda psikolojik de olan kazanç ve maliyetlerin akılcı ekonomik hesaplanmaları sonucu ortaya çıktığını belirtmektedirler (Kay-galak,1999: 15). Göçün yarar ve maliyetlerinin karşılaştırmalı analizinden sonra, göç kararı bireyce gönüllü olarak alınmıştır. Böylece göçmenler, beklenen net ya-rarların en yüksek olduğu (Toksöz, 2006: 17), ve beklentilerinin karşılanacağını umduğu yerleşim birimine göç kararını almış olurlar.

Neo-klasik teorinin mikro düzeydeki yaklaşımı, bireylerin göç kararını ras-yonel olarak, kendi sosyal sermayelerine maksimum katkıyı sağlayacak şekilde aldıkları yönündedir. Teoriye göre, bireyler tam bir farkındalık ile göçün fayda ve maliyet hesaplarını yapabilmekte ve göç sürecine isteyerek katılmaktadır (Todaro, 1969: 138-148; Vural, 2007: 14).

Piyasaların dengesizliğinin göçe neden olduğunu düşünen makro-ekonomik modelden farklı olarak, mikroekonomi kuramının bakış açısı, insani sermaye teo-risi çerçevesinde bireysel tercihlere vurgu yapmakta ve uluslararası göçü öncelikli olarak gelişmiş ülkeler yönünden incelemektedir. Bu okulun sunmuş olduğu “İnsani Sermaye Modeli”, göç olgusunu, insani sermayeye yapılan bir yatırım şekli olarak ta-nımlamaktadır. Buna göre, uluslararası anlamda göç kararını, göçün riskini etkisiz kılmayı başarabilen bireyler alabilmektedir. İnsani sermaye mikroekonomi modeli-ne göre bireyler, rasyonel aktörlerdir. Bireyler, veri olan sosyal sermayelerini en ve-rimli şekilde kullanabilecekleri ülkelere göç etmektedirler. Göçü bir seçenek olarak değerlendirmeden önce, beşeri sermayelerinin kendi ülkelerinde sağlayacağı veri-min bugünkü net değerleriyle, gideceği coğrafyada sağlayacağı verimin bugünkü net değerini, hesaplayacaklardır (Robinson 2005: 5-6; Bozdağ ve Atan, 2009: 165).

Bu modele göre göçte belirleyici olan, bireyin hedef ülkenin işyerindeki kazancı hesaplamasıdır. Bu hesapta yaş, deneyim, öğrenim, medeni durum ve beceri gibi bireysel değişkenler rol oynamaktadır.

Mikroekonomi kuramı, göç kararının bireysel olarak alındığını vurgular; göç veren ülke ve gidilmek istenen yer çeşitli ülke alternati�eri arasındaki göreli maliyet ve fayda karşılaştırmasına yani “rasyonel tercihlere” dayanır.

Mikro kuram göçü gelirin maksimizasyonu doğrultusunda bireysel bir karar olarak ele almaktadır.

Neo-klasik mikro göç kuramı, dayandığı iktisat modeline ve günün koşullarına uygun olarak “bireysel faktörleri” göç analizinin içine katmıştır.

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 105

Bu kuramın varsayımlarını özetlersek; 1. Ülkeler arasındaki göç akımları, bireysel maliyet/kar (cost/benefit) hesap-

larına dayalı olarak gerçekleşmektedir. 2. Uluslararası göç hareketleri, gerek kazanç gerekse istihdam açısından fark-

lılıkların algılanmasına dayanmaktadır.3. Diğer faktörlerin eşit kalması halinde öğrenim, deney, işbaşı eğitimi, ya-

bancı dil bilgisi, beceriler gibi insan sermayesinin başlıca özellikleri gidile-cek olan ülkede göç edecek kişinin iş bulma olasılığını artıran unsurlardır.

4. Göç masra�arını düşüren bireysel özellikler, toplumsal koşullar ve tekno-lojiler göç sonucu elde edilecek olan kazanımları artıracak niteliktedir, do-layısıyla bunlar uluslararası göçü hızlandıracaktır.

5. Uluslararası göç hareketleri ancak ülkeler arasındaki kazanç ve/veya istih-dam oranları farklılığında gerçekleşmektedir.

6. Göç hareketlerini doğuran kararlar, işgücü piyasalarındaki dengesizliğin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.

7. Hükümetler, göç hareketlerini gönderen ve kabul eden ülkelerdeki kazanç-ları etkileyecek önlemlerle denetlemektedir. Örneğin, illegal istihdam ola-nağı durumunda işverenlere ağır para cezaları yüklemek veya göç veren ülkelere geliri arttırmak üzere uzun vadeli gelişme kredileri tahsis etmektir (Abadan-Unat, 2006: 24).

NEO-KLASİK MODELE YÖNELİK ELEŞTİRİLERGünümüz göç literatüründe neo-klasik teoriler basit ve gerçek göç hareketlerini açıklamada ve gelecek göçleri öngörmede yetersiz olmaları nedeniyle eleştirilmek-tedir (Sassen, 1988; Portes, 1990). Örneğin, ampirik çalışmalar göstermiştir ki az gelişmiş ülkelerin en fakir insanları nadiren en zengin ülkelere göç etmektedirler. Daha sık olarak ekonomik ve sosyal değişiklikler olan ülkelerden orta derecede sosyal statülü insanlar göç etmektedir. Neoklasik göç teorisinin geçerliliğine kuş-ku ile yaklaşan Castles ve Miller’e (2008) göre, göre azgelişmiş ülkelerden zengin ülkelere göç edenler nadiren en yoksul kişilerdir; göç edenler daha çok ekonomik ve sosyal değişim içerisindeki bölgelerde yaşayan toplumsal orta sını�ır.

Neo-klasik kuramın fayda-maliyet modeli, benzer göçlerin neden eşit derece-de fakir bölgelerden olmadığına yanıt verememektedir. Bu yaklaşımın sınırlılık-ları özellikle gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, itme-çekme modeline benzer bir şekilde neo-klasik kuram yoğun nüfuslu alanlardan az nü-fuslu alanlara göçü öngörmektedir. Ancak Hollanda ve Almanya yoğun nüfuslu olmasına rağmen göç alan ülkelerdir. Ayrıca, yüksek GSMH’ya (Gayri Safi Milli Hasıla) sahip bazı Avrupa ülkelerinde az sayıda yabancı işçi, daha az GSMH’ya sahip bazı Avrupa ülkesinde daha çok yabancı işçi olduğu iddia edilmektedir.

Neo-klasik modelin bir sorunu da devletin rolünün normal işleyen piya-sayı bozan bir sapma olarak değerlendirmeleridir. Fakat daha çok tarihsel ve çağdaş (contemporary) güçlerin incelenmesi devletin değişmeyen temel bir rol oynadığını (göçlerin başlaması, şekillenmesi ve kontrolünde) göstermek-tedir. Göç veren ülkelerin hükümetleri göçü sınırlamada veya cesaretlendir-mede önemli rol oynamaktadır. Aynı zamanda potansiyel göç alan ülkelerin hükümetleri de göç hareketlerine izin vermekte (örneğin işgücü arzı sıkışık-lığı söz konusu olursa), yasaklamakta ya da sınırlandırmaktadır. Son olarak neoklasik model, belirli bir grup insanın neden diğer ülkelere değil de belli bir ülkeye gittiğini açıklamamaktadır. Örneğin neden Ermeniler Almanya’ya

İnsan ve Toplum106

değil de Fransa’ya, Türkler neden Fransa’ya değil de Almanya’ya daha fazla göç etmektedirler?

Özellikle işgücünün ülkeden ülkeye transferi olarak göç olgusunu inceleyen neoklasik ekonomi kuramı, mikroekonominin araçlarından yola çıkarak ana-lizlerini gerçekleştirmektedir. Bir üretim faktörü olarak emeğin ülkeden ülkeye göçüyle ilgili kurallar sermaye için de geçerlidir. Önemli varsayımlardan biri, emeğin, hem göç veren hem de göç alan ülkede aynı özellikler göstermesi, eme-ğin her yerde homojen bir yapıya sahip olmasıdır. Dolayısıyla, bu yaklaşımda kültürel ve eğitim anlamındaki farklılıklar da göz ardı edilmektedir (Appleyard vd., 1998: 239).

Bu model temel olarak oldukça bireyselcidir ve varsayımları göçün sosyo-eko-nomik ve sosyo-politik boyutunu göz ardı etmektedir. Neoklasik (“piyasa mantı-ğı”) yaklaşım, sosyal, politik, kültürel etkenleri bir kenara bırakmakta ve sadece iktisadi mekanizmalara odaklanmaktadır. Neo-klasik yaklaşım, göçlerin tarihsel nedenlerini göz ardı edip ve devletin rolünün önemini azaltmaktadır.

YENİ EKONOMİ KURAMINeoklasik ekonomi modelleri, ekonomik bir birim olarak sadece göçmenin ken-disini temel almaktadırlar. Analizlerinde bireyin kendi özel çıkarları çerçevesinde, dışarıdaki herhangi bir etkiye maruz kalmadan göç kararı aldığını düşünmekte-dirler. Uluslararası göç sürecini, göçmen bireyin kendi anavatanıyla ilgili kan/aile bağını ve kültürel bağlılığı ile ilgili özellikleri hesaba katmadan analiz değerlen-dirmesi yapmaktadırlar.

1990’lı yıllarda Oded Stark tarafından geliştirilen teori göç kararının sade-ce bireyler tarafından değil, gruplar tarafından verildiğini, özellikle aile ve hane halkının etkili olduğunu, göçün bir aile stratejisi olduğunu öne sürmektedir. Buna göre, aile içinden bir ya da birkaç kişinin göç sürecine katılması ile aile ge-liri artmakla kalmayıp, aynı zamanda çeşitlenmekte, dolayısıyla bir tür güvence olmaktadır. Bu teori, görece olarak daha iyi gelire sahip kişilerin neden göç ettik-lerini de açıklamakta yardımcı olabilmektedir. Gelirini göç süreci için riske ede-meyen yoksul aile üyeleri ülkelerinde kalırken, daha fazla harcama yapabilecek üyeler ise göç sürecine katılmaktadır (Stark ve Bloom, 1985: 173-178).

Yeni ekonomi kuramına göre, göç etme kararı tek tek bireyler tarafından değil, bir hane halkının tüm fertleri hatta bazen bir topluluğun tümü gibi birbiriyle ilgili çok sayıda kişi tarafından alınmaktadır (Stark, 1991). Bu kurama göre, azgeliş-miş ülkelerde hane halkı, ailenin verimli gelir kaynaklarını daha etkin biçimde yönlendirebilir. Hane halkının bireyleri, ekonomik bunalımlar karşısında değişik stratejiler benimsemektedir. Kimi yerel ekonomide iş bulmakta, kimi aynı ülkenin başka bir bölgesinde çalışmakta, kimi de yurtdışında çalışma imkânı bulmaktadır. Anayurdun ekonomi dengesi bozulunca, hane halkı gelirini göç eden bireylerin yolladıkları paralar sayesinde dengelemektedir.

Sonuç olarak, azgelişmiş ülkelerde göçmenlerin gönderdikleri havaleler aile ve hane halklarının tüketim veya yeni yatırım yapma olanağı elde etmelerini sağlamaktadır. Hane halkından bir ya da iki göçmenin yurtdışında olup, oradan havale ettikleri tasarru�arın bir kısmı tüketime bir kısmı da yatırımlara yönlen-dirilmektedir.

Yeni ekonomi teorisine göre göç kararları yalnız bireysel aktörler tarafından alınmamaktadır. İlişkili insanlar grubunun (genellikle aileler veya hane halklarının) ortaklaşa kararıyla sadece beklenen geliri maksimize etmek için değil; riskleri minimize etmek ve emek piyasalarından başka piyasalardaki bozuklukların kısıtlamalarını çözmek için de alınmaktadır.

Yeni ekonomi kuramı göç kararlarının genellikle sadece bireysel olarak değil, aile tarafından alındığına işaret etmektedir. Buna göre, hızlı değişimin olduğu durumlarda, aile, gelirlerini ve hayatta kalma şanslarını attırmak amacıyla bir ya da daha fazla üyesini çalışmak için başka bir ülke veya bölgeye gönderme kararı almaktadır.

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 107

Yeni ekonomi kuramının temel varsayımı, hane halkı gelirini artırmasa bile ailenin girişimleriyle yeni gelir kaynakları oluşturabilmektedir. Ayrıca, Stark’ a (1991) göre, haneler yurtdışına hane halkından göçmen yollarken sadece gelirle-rini mutlak biçimde arttırmayı değil, aynı zamanda başka hanelere kıyasla “göreli yoksulluklarını” düzeltmeyi de hede�emektedir.

Piyasanın neoklasikçilerin ileri sürdüğü şekilde ideal yönde nadiren işlediği-ni savunan yeni ekonomi yaklaşımına göre göçün yalnızca iki ülke arasındaki gelir farklılıklarıyla değil, ayrıca güvenli iş şansı, yatırım sermayesine erişim ve uzun dönemli risk yönetimi ihtiyacı gibi etmenlerle de açıklanması gere-kir (Stark, 1991). Örneğin, Massey ve diğerlerinin de (1987) ortaya koyduğu gibi Meksika’lı çi�çiler, yeterli arazileri olmasına rağmen, bu arazileri verimli kılacak sermayeden yoksun oldukları için ABD’ye göç edebilmektedir.

Yeni ekonomi kuramına göre ise göç kararı, kolektif bir aile kararıdır. Göç-lerde bireyin değil ailenin ve hane halkının karar ve davranışları önemlidir. Göç kararının alınmasında, anavatandaki güçlü ve dayanıklı ailevi finansal bağlar önemli bir unsurdur. Göçe başvurmak, ailenin gelirlerinde değişikliğe gitmek an-lamına gelir. Bu anlamda uluslararası göç bir portföy yatırım kararıdır. Göç kara-rının alınmasında en önemli neden, ailenin düzenli bir gelire ihtiyaç duymasıdır. Bu ihtiyaç duyulan aile refahı (well-being) için hem erkek hem de kadın ortak bir portföy sağlanmaya çalışmaktadır. Kısaca, bireysel olarak göçmenler yerine grup kararı ve hede�eri, göç ve finansal akımı belirlemektedir.

Yatırım portföyü çerçevesinde ailelerin rasyonel aktörler olduğu dile getiril-mektedir. Aileler, kendilerinden birinin göç etmesi konusunda ortak karar almak-tadırlar. Bu kararı alırken ferdin emek varlığı olarak değil ailenin emek varlığı olarak işgücünü değerlendirirler. Bu emeğin nereye tahsis edileceği hangi coğ-rafyaya gidip gidemeyeceği, elde edilecek olan gelirin sahibinden çok ailenin söz sahibi olması da göçün gidişatını değiştirebilir. Bu anlamda gelir riskinin en aza indirilmesinde aile kararının önemi büyüktür.

Bu yüzden Yeni Ekonomi kuramına göre, göçe üç temel finansal faktör yol açmaktadır: diğergamlık (aileye bağı nedeniyle kişinin kendi çıkarı dışında aile-sinin çıkarlarını da düşünmesi ve bu çıkarlar doğrultusunda göç kararı alması), güvence (gelir şoklarını aşabilmek için insani ve sosyal gelişim) ve yatırım (ha-yat-boyu göç planının bir parçası olarak anavatanda gerçekleştirilmeye çalışılan varlık birikimi) (Bozdağ ve Atan, 2009: 165).

“Yeni Ekonomi” kuramının göç konusundaki düşünceleri şöyle özetlenebilir:1. Göç araştırmalarında birey değil, aile, hane halkı ya da üretim ve tüketim

alanında kültürel bir birlik gösteren topluluklar temel alınmalıdır. 2. Ücret farklılıkları olmadığı durumlarda da ailedeki riskleri azaltmak ama-

cıyla göçe karar verebilir. 3. Uluslararası göç ve yerel istihdam ya da yerel üretim birbiri ile bağdaşmaz

olgular değildir. Hane halkları hem göç hareketine hem de yerel faaliyetlere katılabilir. Hatta göç hareketi yerel ekonomik faaliyetler sermaye sıkıntısı çektiğinde çekici bir çözüm olarak düşünülebilir. Ayrıca, göçmen yollayan bölgelerdeki ekonomik gelişme de göç hareketini azaltan bir durum yarat-mayabilir.

4. Ülkeler arasındaki ücret farklılıkları ortadan kalksa bile, uluslararası göç durmayabilir. Göçmen yollayan ülkelerin değişik piyasalarındaki eşitsizlik ve dengesizlikler devam ettiği sürece göç devam eder.

Yeni ekonomi kuramı göçü, yerel gelir dağılımını da hesaba katan daha geniş bir topluluğun (aile) aldığı karara bağlamaktadır. Göç kararını almada, ailelerin kendi göreli yoksulluklarını algılama derecesi de önemli olmaktadır.

İnsan ve Toplum108

5. Göçmen yollayan ülkelerde uygulanan hükümet politikalarında, fakir hane halkları yararlanamıyorsa, göç etme arzusu artabilir.

6. Gelir dağılımını etkileyen hükümet politikaları ve yeni ekonomik yapılar, bir kısım hanelerin göreli yoksulluk anlayışlarını etkileyerek, onların göç etme isteğini ortadan kaldırabilir (Abadan-Unat, 2006: 26).

Görüldüğü gibi, “neoklasik” ve “yeni ekonomi” kuramının her ikisi de mikro düzey modellerdir. Aralarındaki temel fark, göç kararını kimin verdiği (birey ya da hanehalkı), gelirin ve risklerin nasıl hesaplandığı gibi noktalardadır.

İKİYE BÖLÜNMÜŞ EMEK PİYASASI KURAMI İkiye Bölünmüş Emek Piyasası Teorisi’ne göre uluslararası emek göçü, büyük ölçüde gelişmiş ülkelerdeki talebe dayalı olarak gerçekleşmektedir ve bu top-lumlardaki işverenler veya onlar adına hükümetler tarafından başlatılmıştır. Buna göre, göçmen işçi talebi ekonominin yapısal gereksinimlerinden doğar; ücret tek-li�eri ve uluslararası ücret farkları emek göçünün oluşması için zorunluluk değildir. Göçmen kabul eden toplumlardaki düşük düzeyli ücretler, göçmen iş-çilerin sayısı çoğalsa bile yükselmez. Ücretler, sosyal ve kurumsal mekanizmalar tarafından yerinde tutulur, arz ve talepteki değişimlere karşı bağımsız değildirler. Göçmen işçi arzındaki artışa paralel olarak düşük düzeyli ücretler de düşebilir, düşük düzeyli ücretlerin daha da düşmesine sosyal ve kurumsal denetimler engel olmaz. Hükümetlerin ücretlerde veya istihdam oranlarındaki küçük değişimler yaratan politikalarla uluslararası göçü etkilemesi zordur. Göçmenler, modern, en-düstri sonrası ekonomilerde yapısal olarak oluşan bir emek talebiyle şişmektedir (Massey vd., 1993).

Gelişmiş ekonomilerde gerek işgücü piyasasının genelinde gerekse işletme düzeyinde sermaye yoğun sektörler ile emek yoğun sektörlerin varlığına bağ-lı olarak işgücü piyasasında ikili (tabakalı) bir yapı bulunmaktadır. Sermaye yoğun birincil sektördeki işçiler ileri teknoloji ve donanımla çalışan ve yaptıkları işler yoğun bilgi, maharet ve yetenek gerektiren nitelikli işçilerdir. İşverenler bu işçileri eğiterek onlara yatırım yaptıkları için kolayca onlardan vazgeçip işten çı-karamazlar. Sermaye ve nitelikli işgücü arasında birbirini tamamlayıcılık vardır. İstikrarsız istihdam koşullarının hüküm sürdüğü ikincil sektör işlerinde ise çoğu zaman göçmen işçiler niteliksiz işleri yapmaktadır ve ekonomik kriz dönemle-rinde işlerine kolayca son verilebilir. Çalışma koşullarının ağırlığı ve işte ilerle-me imkânlarının yokluğu yerli işçilerin bu işleri kabul etmesini zorlaştırmaktadır (Toksöz, 2006: 17).

Bu teoriye göre (Piore, 1979) gelişmiş ülkelerdeki yerel hiyerarşi sıralamasının en altında yer alan yerli işçiler, istihdamın dalgalı olduğu, düşük ücretli ve genel-likle niteliksiz olan ikincil sektör firmalarındaki “küçük düşürücü” işlerde çalış-maktansa, işsiz kalmayı tercih etmektedir. İşgücünün birincil ve ikincil sektörlere bölünmesi “ev sahibi” ülkedeki etnik bölünmeyle tipik olarak eklemlenmektedir. İkincil sektördeki niteliksiz işler için yerli işçi bulamayan işverenler, kendi-lerini yerel hiyerarşi sıralamasının bir parçası olarak görmeyen ve düşük statü-lü işleri kabul etmeye hazır olan göçmenlere dönmektedir. Göçmenler, sadece ücretle motive edilebildikleri için bu ücretler kendi ülkelerine kazandıklarından daha yüksektir. Yerli işçilerin düşük statülü işlerden kaçınma isteği, belli işlerde

Göç, endüstri sonrası toplumların ekonomisinde yapısal olarak oluşan birincil sektör ve ikincil sektör ayrımına bağlı olarak, bu toplumların ikinci sektördeki vasıfsız emek ihtiyaçlarını karşıladığı için artmaktadır.

Göç, endüstri sonrası toplumların ekonomisinde yapısal olarak oluşan birincil sektör ve ikincil sektör ayrımına bağlı olarak, bu toplumların ikinci sektördeki vasıfsız emek ihtiyaçlarını karşıladığı için artmaktadır.

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 109

ağırlıklı olarak göçmenlerin çalışması söz konusu olduğunda, bu işlerin statüsünü daha da düşürmektedir (Lordoğlu vd., 2004).

Bu teori göçü, modern sanayi toplumlarının yapısal ihtiyaçlarıyla bağlantılan-dırmakta ve daha çok gelişmiş alıcı ülkelerin göç moti�eri üzerinde durmaktadır (Toksöz, 2006: 17). Bu teoriye göre göç alan ülkelerin çekici faktörleri göç veren ülkelerin itici faktörlerinden daha önemlidir. Gelişmiş ülkelerde işgücü göçü ih-tiyacı ekonomik yapı açısından gereklidir. Göç alan ülkelerdeki çekici faktörler, sabit yapılı en�asyon, motivasyon problemleri, çi� yönlü ekonomi, işgücü arzıdır (Dişbudak, 2003:34).

1970’li yılların sonlarında Michael J. Piore tarafından geliştirilen teori göçün, sanayi toplumlarının sürekli bir gereksinimi olduğunu ileri sürmektedir. Göçmen işgücüne duyulan ihtiyaç sanayi toplumlarının yapısal özelliklerinden kaynak-lanmaktadır, çünkü kapitalizm varlığını sürdürebilmek için olumsuz koşullarda düşük ücretlerle çalışabilecek kişilere ihtiyaç duymaktadır. Gelişmiş ülkelerdeki ekonomik yapılanma sermaye-yoğun birincil bir sektör ve onu destekleyen emek-yoğun ikincil bir sektörden oluşmaktadır. İşgücü piyasasındaki yukarı doğru ha-reketlilik oldukça zor olduğundan işgücü ikincil sektörde kalmakta, diğer yandan en�asyon baskısı nedeniyle ücretlerin ve çalışma koşullarının düzeltilmesi yoluna gidilmemektedir. Bu yapılanma içinde göçmenler, ikincil işleri kabul etmektedir-ler, çünkü bu ücretler halen kendi ülkelerindekinden yüksek olmaktadır. Böylece, bu esnek üretim yapısı içinde vasıfsız göçmen isçiler de kötü çalışma koşulların-da istihdam edilme imkânı bulabilmektedirler. Dolayısıyla, gelişmiş ülkeler kendi vatandaşları tarafından yapılmayan ikincil işlerde göçmen işgücü istihdam ede-rek, birincil sektörlerini geliştirecek desteği sağlamaktadırlar (Piore, 1979: 23-33; Vural, 2007: 15).

“İkiye Bölünmüş Piyasalar” kuramı, uluslararası göç hareketinin modern sanayi toplumlarının işgücü talebinden ileri geldiğini savunmaktadır. Bu ku-ramın önde gelen isimlerinden Piore’ye (1979) göre, uluslararası göç, gelişmiş ül-kelerin ekonomik yapısının bir temel öğesi olan sürekli işgücü talebinden dolayı gerçekleşmektedir. Piore’ye göre, göç hareketleri, gönderen ülkenin yüksek işsizlik ya da düşük ücret gibi itici (push) faktörlerden değil, kabul eden ülkelerin kaçınıl-maz ve kronik düşük ücretli işgücü ihtiyaçlarından dolayı gerçekleşmektedir. Bu kurama göre gelişmiş endüstrileşmiş toplum ve ekonomiler sürekli olarak esnek ve ucuz emek gücüne ihtiyaç duyacağı için bu koşullarda göçün önüne geçmek mümkün olmamaktadır.

Piore’nin kurama da ismini veren en önemli varsayımına göre işgücü piya-sası iki sektörden oluşmaktadır. Bu modele göre işgücü piyasası iki sektörden oluşmaktadır. Birinci sektördeki işler ağırlıklı olarak yerli işçiler tarafından iş-gal edilmektedir, göçmenler ise ikinci sektörde yoğunlaşmaktadır (Abadan-Unat, 2006). Buna göre, sermaye-yoğun olan birinci sektördeki işçiler en iyi donanım ve aletlere sahip vası�ı işlerde çalıştırılmaktadır. İşverenler bu işçileri eğitmek yoluy-la onlara yatırım yapmaktadır. Birinci sektördeki işçiler, yaptıkları işler üst-düzey beceri, deneyim ve bilgi gerektiren karmaşık işleri gerçekleştirmektedir. Bu işçiler çoğu zaman sosyal güvencesi tam, sigortalı, toplu sözleşmeli ve sendikal hakları olan işçilerdir.

Buna karşılık emek-yoğun ikinci sektörde ise, işçiler istikrarsız ve vasıfsız işler-de çalıştırılmaktadır. Vası�ı olmadıkları için işlerine kolaylıkla son verilmektedir. Herhangi bir ekonomik bunalımda bordroları ilk küçülen kesim bu ikinci sektörde çalışan işçilerdir. Bu ikinci sektörün en önemli özellikleri, vası�arının düşük olması,

İkiye bölünmüş emek piyasası kuramına göre, gelişmiş ülkelerde işgücü pazarı ikiye ayrılmış bir meslek yapısına sahiptir ve uluslararası göç hareketi devletler veya firmalar aracılığıyla yapılan işgücü taleplerine dayanmaktadır.

İnsan ve Toplum110

düşük ücret, istikrarsız çalışma koşulları, çoğu zaman sigortasız ve güvencesi çalıştı-rılma ve düşük toplumsal hareketliliktir. Bu ikinci sektördeki vasıfsız işlere gelişmiş ülkelerin yerli işçileri rağbet etmemekte ve işçi talebinin fazla olduğu durumlarda bu boşluğu çoğu zaman göçmen işçiler doldurmaktadır. İşgücünü piyasasının bu ikili karakteri, “bölünmüş işgücü piyasası” ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca, ikiye bö-lünmüş piyasası, emek piyasasındaki ayrışmalarda kurumsal etmenlerin yanında rekabet ve toplumsal cinsiyet ve etnisitenin de önemli rol oynadığını iddia edilmek-tedir (Piore 1979).

“Bölünmüş iş piyasası” kuramının uluslararası göç ile ilgili ilkelerini özetleye-cek olursak;

1. Göç hareketleri, büyük ölçüde gelişmiş ülkelerin işverenleri ya da onların adına hareket eden hükümetler tarafından açıklanan işgücü isteği ve istih-dam kararına bağlı olarak oluşmaktadır.

2. Göçmen işçi isteği ekonominin yapısal gereksinmelerinden ve ücret öne-rilerinden çok istihdam uygulamalarından kaynaklandığı için, uluslararası ücret farklılıkları göçün ne yeterli ne de gerekli koşuludur.

3. Göçmen kabul eden ülkelerdeki düşük düzeyli ücretler göçmen işçi sayısı-nın azalması ile yükselmez. Ücretleri düşük düzeyde tutan faktör, toplum-sal ve kurumsal mekanizmalardır.

4. Göçmen işçilerin artması halinde düşük düzeyli ücretler daha da azalabilir, çünkü ücretlerin yükselmesini önleyen toplumsal ve kurumsal mekaniz-malar ücret düşüklüğünü önleyememektedir.

5. Hükümetler ücret ve istihdam alanında oluşacak küçük değişiklikler yoluy-la uluslararası göç hareketini etkileyemezler. Göçmenler, günümüz endüst-ri-sonrası toplumun ayrılmaz bir parçasıdır. Göçmenlik alanında değişiklik yapılmak isteniyor ve göç azaltılmak isteniyorsa, bu ancak dünya ekonomi-sinin yapısında yapılacak değişikliklerle mümkün olabilir.

Son olarak, bölünmüş işgücü piyasası kuramı, mikro-ekonomi modellerinde ileri sürüldüğü gibi göç etmek isteyen kişilerin rasyonel yoldan oluşan, kendi çı-karlarını ön planda tutan kararları verdiğini inkâr etmemektedir. Aksine birçok durumda, göçmen işçinin sağlayabildiği kazanç ve tasarru�arın geride bırakılan aileye önemli bir destek sağladığını da kabul etmektedir.

GÖÇ SİSTEMLERİ KURAMI Göç sistemleri kuramı, göç olgusuna uluslararası ilişkiler çerçevesinde, ekono-mik ve politik temelli olarak yaklaşan bir kuramsal çerçevedir. Bu kurama göre iki ya da daha fazla ülke karşılıklı olarak göçmen değişimiyle bir göç sistemi ve ilişkiler zinciri oluşturmaktadır. Bu ilişki ve ilişkiler bütünü yakın iki ülke arasın-da gerçekleşebileceği gibi, birbirileriyle aralarında hayli mesafe bulunan ülkeler ve bölgeler arasında da kurulabilir. Meksika ve Amerika Birleşik Devletleri ara-sındaki göç ve göçmen ilişkisi, yakın bir coğrafya üzerinde; Batı Afrika ve Fransa arasındaki göç ve göçmen ilişkisi de uzak iki coğrafya arasında gerçeklesen, göç sistemleri ilişkisine iyi birer örnek olabilirler (Çağlayan, 2006).

Göç sisteminde yer alan ülkeler coğrafi olarak yakın olmak zorunda değil-dir, çünkü göç için fiziksel yakınlıktan çok siyasal ve ekonomik ilişkiler daha önemlidir. Yakınlık, bu göç hareketlerini arttırmadığı gibi uzaklık da onlara engel olmamaktadır.

Bir göç sistemi birbirlerinden karşılıklı göçmen alan-veren iki yâda daha fazla ülke tarafından oluşturulur. Bu kurama göre göç hareketi, göç veren ve alan iki ülke

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 111

arasındaki göçten önceki makro ve mikro düzeydeki ilişkiler temeline dayanmak-tadır. Genel anlamda bu yaklaşıma göre, göç veren ve alan iki ülke arasında göçten önce tarihsel, politik ve sosyal bir ilişki mevcut ise göçün gerçekleşme olasılığı çok daha yüksektir. Bu ilişkinin temeli, sömürgecilik dönemine ve sömürge ilişki-lerine, ticari ve mali ilişkilere, siyasal ve kültürel bağlara ya da siyasal nüfuz ve askeri işgale de dayanabilir.

Göç sistemleri teorisi hem uluslararası ilişkilerle, politik ekonomiyle ve kolektif eylemler gibi makro, hem de bireylerin göçle ilgili kültürel ve sosyal yaklaşımla-rı gibi mikro faktörlerle ilgilenmektedir. Göç sistemi iki veya daha fazla ülkenin göçmenlerini birbirleriyle değişimini ifade etmektedir. Göç sistemleri yaklaşımı, birbirlerine bağlı yerler arasındaki göç akımlarını incelemektedir. Bu bağlantılar aslında bir devletin diğer devletle olan ilişkilerini kategorileştirmekte, karşılaştır-makta, aile ve sosyal ağlarla kültür bağlarını kurmaktadır (Castles and Miller, 2008: 24). Uluslararası göç özellikle geçmişte sömürgeci olan devletlerle onların eski sö-mürgeleri arasında cereyan etmektedir. Ülkeler arası ilişkiler devletler arasında ola-bileceği gibi kültürel bağlar, aile bağları ve sosyal ağlar üzerinden olabilmektedir.

Kısacası, bu kurama göre, göç hareketlerini anlamak için hem mikro hem makro yapılara bakmak gerekmektedir (Toksöz, 2006: 20). Makro yapılar, ge-niş çaplı yapısal faktörleri içermekte, mikro yapılar ise göçmenlerin inançları ve kendi içindeki bireysel hareketlerini kapsamaktadır. Makro yapılar dünya piya-sasında devletler tarafından oluşturulan ve göçmen kontrolü ile ilgili olan yasal, politik, ekonomik düzenlemeleri ve ilişkileri/yapıları içermektedir. Dolayısıyla makro yapılar, dünya pazarındaki politik ve iktisadi gelişmeleri, devletler arası ilişkileri ve hukuk kurallarını, göçü önlemek, desteklemek veya yerleşimi kontrol etmek için göç alan ve veren ülkeler tarafından izlenen uygulamaları içerir. Mikro yapılar ise göçmenlerin kendileri tarafından geliştirilmiş enformel ağlardır. Göç ve yerleşme ile baş edebilmek için zincirleme göç (chain migration) kavramı daha önce literatürde kullanılan bu ağlara işaret eder. Bu yaklaşımdan hareket eden birçok yazar günümüzde bilgi ve kültür sermayesinin göçü başlatmada ve göç ha-reketlerinin sürdürülmesindeki rolünü vurgulamaktadır. Diğer ülkelerin bilgisi, yolculuğun organizasyonu, olanakları, iş bulma ve yeni çevreye adaptasyon enfor-mel ağların kurulmasında önemli rol oynamaktadır (Lordoğlu vd., 2004).

Sonuç olarak, göç gerçekleşirken resmi olan bağlar (makro) ile enformel bağlar (mikro) bir araya gelmektedir. Ayrıca, mikro yapılar, enformel ağlar da denilen ki-şisel ilişkileri, aile ve ev kalıplarını, arkadaş ve cemaat bağlarını, sosyo-ekonomik konularda karşılıklı yardımlaşmayı kapsar (Castles ve Miller, 2008). Bu makro ve mikro yapılar, aracı yapılar denen bir dizi mekanizmayla birbirine bağlantılıdır. İşçi bulma örgütleri, avukatlar, acenteler, kaçakçılar ve diğer aracıların birleşme-siyle bir göç endüstrisi ortaya çıkarır.

Dolayısıyla, göç sistemleri kuramının kendine özgü yaklaşımı özellikle küre-sel, birbirine muhtaç, bağlı olma kavramına dayalı tarihsel yaklaşımı kabul eder. Diğer uluslararası süreçler gibi göç olgusu da birbirlerinden kopuk ulus-devlet-lerden hareketle anlaşılamaz, tersine bunlar arasındaki tarihsel ilişkilerin bir ürünü olarak ortaya çıkar (Portes, 1989).

Bu kuram göç hareketlerinin genellikle veren ve alan ülke arasında sömür-gecilik, siyasal etkileşim, ticaret, yatırım ya da kültürel bağlara dayanan ve önceden var olan bağlantılar üzerinden ortaya çıktığını savunmaktadır. Bu ku-ramın çerçevesinde birçok araştırmacı göç hareketlerinin göç alan ve veren ülke arasındaki sömürgeleştirme, politik etki, ticaret, yatırım veya kültürel bağlara

İkiye bölünmüş emek piyasası kuramına göre, gelişmiş ülkelerde işgücü pazarı ikiye ayrılmış bir meslek yapısına sahiptir ve uluslararası göç hareketi devletler veya firmalar aracılığıyla yapılan işgücü taleplerine dayanmaktadır.

Makro yapılar, dünya piyasasının ekonomi politiğini, devletlerarası ilişkileri ve göç veren/alan ülkeler tarafından göçmen yerleşimini denetlemek amacıyla düzenlenen kanunları, yapıları ve uygulamaları içeren büyük ölçekli kurumsal yapılara işaret ederken; mikro yapılar ise göç hareketinin başlaması ve devam etmesi ile ilgili bireysel faktörlerdir. Göç için sahip olunması gereken bilgiler (diğer ülkeye yolculuk organizasyonu, iş bulma, yeni çevreye uyum vb. hakkında) ve kültürel/sosyal sermaye de mikro yapılara örnektir.

Herhangi bir göç hareketi göç alan ve veren ülkeler arasındaki makro ve mikro yapıların etkileşiminin bir sonucu olarak görülmelidir.

İnsan ve Toplum112

dayalı önceki bağlantılardan kaynaklandığını varsaymaktadır (Portes, 1990; Sas-sen, 1988). Örneğin Ermenilerin Fransa’ya göçü Ermenistan’da Fransız kolonisi-nin bulunmasıyla, Türklerin Almanya’ya göçü 1960’lardaki işgücü arzı ihtiyacıyla açıklanabilir (Castles and Miller, 2008). Aynı şekilde Bulgaristan’dan Türkiye’ye göçler 19.yy’a dayanan Bulgaristan’ın Osmanlı’nın bir vilayeti olmasına dayanır.

Göç Sistemi yaklaşımı, belirli bir akımı veya gidilmek istenen yeri diğer olası akım veya gidilmek istenen yerler bağlamına koyarak, göç akımının her iki ucunu da inceler ve ilgili alanlar arasındaki bütün bağlantıları göz önüne alarak, sadece insanların hareketini değil ayrıca bilgi, mal, hizmet ve fikirlerin de hareketini içe-rir. Bu bağlantılar devletler arası ilişkiler, sosyal karşılaşmalar, aile ve sosyal ağlar olarak sını�andırılabilir.

Bu yaklaşım, hem göç akışının amaçlarını sorgulanması hem de söz konusu yerler arasındaki makro ve mikro bütün bağlantıların araştırılması anlamına ge-lir. Bu bağlantılar, devletlerin birbirleriyle ilişkileri, kitle kültürü bağlantıları, aile ve toplumsal bağlar olarak sını�andırılabilir. Bu kuram herhangi bir göç hareketi-nin makro ve mikro yapıların etkileşiminin bir sonucu olduğunu savunmaktadır.

Sonuç olarak, göç sistemleri teorileri esas olarak göçe neden olan, onu şe-killendiren ve devam ettiren faktörler üzerine odaklanmıştır. Özellikle de göç sistemleri teorisi, göç kalıplarının mekânsal coğrafi yapılanma süreçlerinin ta-nımlanması ve modellenmesinde kullanışlı olmaktadır (Tümtaş, 2007). Ayrıca, göç sistemleri kuramı, çok uzun yıllara dayanan göçler için tarihsel bir perspektif koymakla birlikte, göçmenin göç ile ilişkisini ve göçmenliğinin içeriğini de belir-leme noktasında analiz imkânı ve açılım sunabilmektedir.

Son olarak, Faist (2003) göç sistemleri kuramının üç ana özelliğinden söz et-mektedir:

1. Göç sistemleri kuramı göç sistemlerindeki süreçler üzerine yoğunlaşmak-tadır. Hareket bir-defalık bir olay değildir, aksine zaman içinde bir olaylar silsilesini barındıran aktif bir süreçtir. Bu kuram, göçün içindeki bir parça-da görülen değişimin bütün sistemleri etkilediği, döngüsel, birbirine bağlı, gelişim anlamında karmaşık ve kendi kendini değiştiren sistemler üzerine vurguda bulunan düşüncelere yönelmektedir Mesela bu hipotez, uluslar arası göçün bir kez başladı mı neden kendi-kendini besleyen bir süreç hali-ne dönüştüğünü kısmen açıklamaktadır.

2. Göç sistemleri kuramı insanlardan ziyade ülkeler arasındaki bağlantı-ların varlığı üzerine, mesela ticaret ve güvenlik anlaşmaları, kolonyal bağlarla (Portes ve Walton, 1981) mal, hizmet, bilgi ve fikir akışlarına vurguda bulunmuşlardır. Bu bağlantılar genelde göç akıntıları meydana gelmeden mevcutturlar. Anayurt tekrardan göç alan bir ülkeye dönüşebilir, özellikle de genelde uluslararası göç içindeki yükse geri dönüş oranları se-bebiyle.

3. Son olarak sistem kuramcıları toplumsal ağ kuramını güçlü bir biçimde uy-gulamıştır. Bir ağ, bir bireysel ya da kolektif aktörler -bireyler, aileler, şirket-ler ve ulus-devletler bütünü olarak ve onları birleştiren ilişkiler anlamında tanımlanır (Faist, 2003, 82-83).

Ayrıca, bu kurama göre ülkeler, toplumsal değişme, ekonomik dalgalanma ya da siyasal nedenlerle göç sisteminden çıkabilir ya da sisteme katılabilir. Sistemle-rin istikrarlı bir yapısı yoktur.

Göç sistemine en iyi örneklerden biri, Türkiyeli göçmenlerin 1960’larda ve 1970’lerde Almanya’ya yaptıkları direkt işçi göçüdür.

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 113

DÜNYA SİSTEMİ (MERKEZ-ÇEVRE) GÖÇ KURAMIBu görüş, 1970’li yıllarda Wallerstein, Amin, Galtung, Castle ve Kosack tarafın-dan ortaya atılmış ve 1980’li yıllarda Castles, Sassen ve Portes gibi akademisyenler tarafından geliştirilmiştir. Bu kuram, “merkez çevre” ilişkileri ya da “gelişmiş-az gelişmiş” ülkeler arası çıkara ve sömürüye dayanan ilişkileri vurgulayan alternatif bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımlara göre göç, modernleşmeyi ve gelişmeyi sağlayan bir mekanizmadan ziyade, göçmen işçi gönderen ülkelerdeki işgücü kaynakları-nın gelişmiş ülkeler yararına kullanılmasına yaramakta ve gelişmekte olan ülkele-rin sosyo-ekonomik gelişmelerini olumsuz bir biçimde etkilemektedir.

Wallerstein’ın kuramsal yaklaşımına göre, kapitalizm ve kapitalizmin çeşit-li görüntüleri, günümüz ekonomisini ve buna bağlı olarak da göçlerin yapısını belirleyen temel unsurlardır (Wallerstein, 2000: 134). Wallerstein’a göre uluslara-rası göçün kökeni, ulusal ekonomilerde ortaya çıkan ikili pazar yapısı değil, 16. yy’ dan bu yana genişleyen dünya pazarıdır. Kuramın geliştirdiği şemaya göre, merkezdeki kapitalist ağlar, kapitalist olmayan toplumların çevre dokularına sızmaya başlayınca çevredeki nüfus göç etmeye başlar. Buna göre, dünya sis-temi teorisinde çevre ülkelerinin kontrolünde bulunan hammadde ve işgücü kapitalist yayılmanın sonucunda merkez ülkelerin kontrolüne geçmektedir. Gelişmiş merkez ülkelerde işçi açığı olması halinde, yoksul çevre ülkelerden merkez ülkelere işçi göçleri ortaya çıkmaktadır. Bu süreç, sömürgecilik olgusuy-la da çok yakından ilgilidir.

Entellektüel temellerini Marksist ekonomi-politikten alan dünya sistemi kura-mı, dünya ekonomisindeki eşitsiz ekonomik ve siyasal güç dağılımına vurgu yap-maktadır (Castles, 2009). Göç, sermaye için bir çeşit ucuz emek olarak görülmek-tedir. Ayrıca göç, zenginleri daha da zengin yapmak için eşitsiz kalkınmanın ve yoksul ülkelerin kaynaklarının sömürülmesinin devamlılığını sağlamaktadır (Castles ve Kosack, 1985; Cohen 1987).

Kapitalist sistemin dinamikleri gelişmekte olan ülkelerde hareketli bir nüfus yaratmakta, böylece gelişmekte olan ülkeler dünya sistemiyle iç içe olmaktadır. Bu görüşün bileşenleri, kapitalist sürecin yarattığı bu hareketli nüfusun aynı zaman-da gelişmiş batılı ülkelerden etkilendiğini tartışmaktadır (Dişbudak, 2003: 35). Bu yaklaşımda göç, esas olarak kapitalist birikim sürecinin yayılmacı doğasına bağlı olarak ucuz emeğin sermaye için harekete geçirilmesinin bir sonucudur (Tok-söz, 2006:19). Dünya sistemi teorisi, genellikle mikro ekonomik karar süreçlerini değerlendirme dışında tutarak, daha üst düzeydeki birikim yöntemleri üzerinde yoğunlaşmakta ve göçü ulusal sınırları aşan pazar açılımı ve ekonomik küreselleş-menin doğal bir sonucu olarak değerlendirmektedir.

Dünya sistemi teorisi göçü kapitalist sistemin doğal bir çıktısı olarak görmek-tedir. Gelişmekte olan ülkeler bu sistemin bir parçası olup, göç de bunun önlene-mez bir sonucudur. Süreç genellikle sıralı bir şekilde gerçekleşir. Birincisi gelişmiş ülkelerden mal akımı olmaktadır, daha sonra bunun karşısında işgücü göçünü de beraberinde getirmektedir. Daha sonra batılı ülkeler kendi ülkelerine gelişmekte olan ülkeleri yeni fırsatlar için davet etmektedirler. Bazen de gelişmekte olan ülke-lere sermaye götürmektedirler. Gelişmiş ülkelerin bu ülkelere gitmelerinin nedeni genellikle ihracat ve hammadde değişimidir. Sonra bu ülkelerden bu maddelerin taşınması için, ulaşım ve iletişim gereksinimlerini karşılayacak altyapı kurulmakta,

Göç, kapitalist gelişme sürecinde ortaya çıkan düzensizliklerin ve bozulmaların doğal bir sonucudur. Dünya sistemi kuramı, uluslar arası göçün giderek genişleyen küresel piyasanın siyasal ve ekonomik organizasyonlarını izlemekte olduğunu ileri sürer. Kapitalist ekonomik ilişkilerin çevre ülkelere nüfuz etmesi, kapitalist olmayan toplumlarda dışarıya göçe eğilimli hareketli bir nüfus yaratır.

İnsan ve Toplum114

hammaddelerin taşınması ve işlerin yürütülmesi sağlanmaktadır. Aynı zamanda bu olaylar bölgelerin altyapısını değiştirmektedir. Sonuçta bu olaylar gelişmekte olan ülkelerde artan, boş bir nüfus yaratmakta ve bu insanlar göç etmektedirler. Toksöz’e (2006:19) göre yirminci yüzyılda yeni sömürgeci rejimler ile çokuluslu şirketler ve çoğalan doğrudan yabancı yatırımlar aracılığıyla hızlanan bu sürecin ivmesi, küreselleşmeyle birlikte daha da artmıştır.

Dünya sistem teorisi, dünyayı merkez ve çevre olmak üzere ikiye ayırmakta-dır. Wallerstein’ın yaklaşımı çerçevesinde, merkez ülkeler, ekonomik ve sosyal olarak gelişmiş ve genel olarak da kapitalist ilişkiler sistemini uygulayan ülkeler-dir. Çevre ülkeler ise kapitalist ağlar ve değerler ile kuşatılmış ve merkez ülkelere bağımlı olan ülkelerdir. Merkez ve çevre ülkeler kapitalist değerler ve ekonomik zorunluluklar sistemi çerçevesinde karşılıklı olarak birbirlerine bağımlılık ilişkisi içerisindedirler. Çevre ülkeler merkez ülkelerin sürekli kapitalist gelişimi için ih-tiyaç duyulan bir konumdadır. Bağımlılık sistemi içerisinde merkez ülkeler, ucuz işgücü, hammadde ve üretilen malın pazarlanması için çevre ülkelere ihtiyaç duy-maktadırlar. Çevre ülkelerden gelen hammadde, çevre ülkelerden gelen ucuz iş-gücüyle işlenerek maliyet düşürülmekte ve düşük maliyetli bu ürünler ülke içinde tüketilmekte ya da diğer ülke pazarlarına ihraç edilmektedir (Balibar, 1995: 134).

Bu kuram, uluslararası göçü, küreselleşmenin ve güçlü kapitalist ekono-milerin zayıf ekonomilere nüfuz ederek bir dünya sistemi oluşturmasının bir sonucu olarak görmektedir. Bu durum, yoksul ülkelerdeki gelir kaynaklarını zayı�atarak daha iyi koşullar arayan hareketli bir işgücünün oluşmasına neden olmaktadır. Bu süreç, çok uluslu şirketler ve doğrudan yabancı yatırımları ile hız-lanmakta, tarım reformları ve tarımsal üretimin azalması ile kent-kır ayrımı art-maktadır. Bu koşullarda, gelişmiş ülkelerde ihtiyaç duyulan vasıfsız işgücü açığı bu ülkelerden gelen göçmen isçiler tarafından karşılanmakta, böylece göç akım-larına dayanan dünya çapında bir işgücü arz-talep düzenlemesi oluşmaktadır. Sa-nayileşmiş merkez ülkeler, çevre ülkelerin işgücünü ve özellikle beyin göçü ile nitelikli işgücünü sömürmekte, eşitsiz bir bağımlılık ilişkisi oluşmaktadır (Vural, 2007: 15-17).

Ayrıca, çevre ülkeleri yurtdışına yani gelişmiş ülkelere verecekleri işgücüyle modernleşme ve gelişimlerini kolay gerçekleştireceklerini düşünseler bile bu hiç bir zaman olası bir şey olmayacaktır (Yalçın, 2004). Bu noktada, merkez-çevre kuramcıları, göçmen işçilerin ülkelerine tükenmiş, sağlıksız ve yaşlı döndükleri-ni, dolayısıyla da kendi ülke ekonomilerine katkıda bulunamadıkları tezini savu-nurlar. Göçmen işçiler endüstri toplumunun, endüstriyel yaşam standartlarından, değerlerinden ve normlarından yeterince etkilenmedikleri için dönüşlerinde top-lumsal değişmede itici bir faktör olamayacaklardır. Bu görüşe göre, göçmen işçiler kötü, tehlikeli ve daha düşük ücretli işlerde çalışmaktalar ve dolayısıyla meslek eğitimi ve ülkenin dilini bilme ihtiyacı hissetmemektedirler. Ayrıca işçilerin gön-derdikleri tasarru�arın ödemeler dengesinde önemli bir değişme yarattığı ancak her zaman yurtta üretim için yatırım olarak kullanılmadığı da belirtilmektedir.

Dünya sistemleri kuramına göre uluslararası göç, kapitalist gelişmenin neden olduğu kopma ve yer değiştirmelerin doğal sonucu olmaktadır. Kapitalist eko-nomi, Batı Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya’daki merkezlerden giderek daha geniş halkalar halinde yayıldıkça dünya nüfusunun giderek büyüyen kısmı dünya Pazar ekonomisine dahil edilmektedir. Çevre bölgelerdeki toprak, hammadde ve emek dünya pazarlarının denetimi altına girdikçe göç akımları oluşmakta, bunların önemli bir kısmı da dış ülkelere yönelmektedir (Abadan-Unat, 2006).

Dünya, merkez ve çevre olmak üzere ikiye ayrılmış ve bu ikili dünya birbirine ekonomik temelde bağımlı olarak var olabilmektedir. Modern ekonomiyle birlikte kapitalizmin de gelişmesine koşut bir durum olarak bağımlılık, ekonomik temelli kapitalist bağlara donüşmüştür.

Dünya sistemi kuramına göre, merkez ülkeler, ekonomik ve sosyal olarak gelişmiş ve genel olarak da kapitalist ilişkiler sistemini benimsemiş ülkelerdir. Çevre ülkeler ise bu kapitalist ağlar ve değerlerle kuşatılmış merkez ülkelere bağımlı olan ülkedir. Merkez ve çevre ülkeler, kapitalist değerler ve ekonomik zorunluluklar sistemi çerçevesinde karşılıklı olarak birbirlerine bağımlıdırlar.

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 115

Dünya sistemi kuramına göre, çevre olarak adlandırılan ülkeler, merkez ül-keler için vazgeçilemeyecek ve merkez ülkelerin sürekli kapitalist gelişimi pers-pektifinde ihtiyaç duyulan bir konumdadırlar. Meydana çıkan bu ihtiyaç, aslın-da bağımlılık zincirini oluşturan iktidar mekanizmasının temel gereksinimidir. Kurulan bağımlılık sistemi içerisinde merkez ülkeler, ucuz işgücü, hammadde ve üretilen mamul malın pazarlanması için çevre ülkelere ihtiyaç duymaktadırlar. Çevre ülkelerden gelen hammadde, yine çevre ülkelerden gelen ucuz işgücüyle işlenerek maliyet düşürülmekte ve düşük maliyetli bu ürünler ülke içinde tü-ketilmekte ya da diğer ülke pazarlarına ihraç edilerek kapitalist sisteme bir geri dönüşüm sağlanmaktadır. Kuramın temel işleyişi çerçevesinde, merkez ülkeler var olan kapitalist birikimlerini geliştirmek ve mükemmelleştirmek için çevre ül-kelere ihtiyaç duyarlar. Çevre ülkeler de, kapitalist gelişimlerini tamamlama ve ekonomik refahlarını yükseltmek için merkez ülkelerle bu tip bir ilişki sistemine dahil olmaktadırlar. Görüldüğü üzere, bağımlılık tüm gelişmişlik ve azgelişmişlik kriterlerine göre olsa da sadece tek tara�ı değildir. Çünkü gerek merkez olarak kabul edilen gerekse de çevre olarak kabul edilen ülkelerin, çeşitli bağlamlarda ve yapılarda birbirlerine ihtiyaçları vardır (Çağlayan, 2006).

Görüldüğü gibi, İtme-çekme teorileri esas olarak, bireylerin gönüllü göçü-ne yoğunlaşma eğilimdeyken, dünya sistemi yaklaşımı ise sermayenin kitle-sel emek gücü arayışına odaklanmaktadır. Dünya sistemi teorisine göre, emek göçü, kapitalizmin merkez ülkeleriyle onların azgelişmiş çevreleri arasında eşitsiz ve adaletsiz bir şekilde kurulan iktidar ve sömürü ilişkisinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Buna göre, göç, üçüncü dünyanın birinci dünyaya bağımlı kalması, dünya ticareti ve çıkarlarının kontrol edilmesi açısından askeri güç kadar önemlidir. Sonuç olarak, bu kurama göre, kapitalist etkiler çok önemlidir. Her-hangi bir dünya sistemi çerçevesinde oluşan merkez çevre ilişkisinde kapitalist yayılmanın etkisiyle çevre ülkelerde bir nüfus hareketi meydana gelmektedir. Zol-berg (1983: 9) geçmişteki ve günümüzdeki göçleri, özellikle de çağımızdaki işgücü göçlerinin, çevre ülkelerden merkez ülkelere doğru aktığını belirtmektedir.

Dünya sistemi kuramına göre, merkez ülkeler, ucuz işgücü ihtiyaçlarını kar-şılamak için, hayli sınırlayıcı da olsa, göçmen kabul politikaları uygulamaktadır. Günümüzde uygulanan göçmen kabul politikaları birçok ağır önkoşullar içer-mektedir. Buna göre, nitelikli, iyi yetişmiş, kalifiye eleman olmak önemli bir ön-koşuldur. Çevre ülkelerden gelen nitelikli işgücü (beyin göçü) merkez ülke-lerde düşük ücretle çalışmakta, böylece de üretim maliyetleri düşürülmektedir. Çevre ülkelerden merkeze doğru akan göç olgusunun bir diğer biçimi de va-sıfsız işçilerin göçüdür. Merkez ülkeler, emek yoğun sektörlerde kendi ülkesinin vasıfsız işçisinden daha ucuza çalıştıracağı, vasıfsız işçileri de göçmen olarak ka-bul etmekte ve/veya bu işçileri kaçak göçmenler arasından temin ederek çalıştır-maktadır. Çevreden merkez ülkelere doğru olan göç sonucunda merkezde üretim maliyetleri düşmektedir. Ağır sanayi üretimi çevre ülkelere kaydırıldığı ve iletişim ve bilgi teknolojileri geliştiği için, merkez ülkelerde eğitim ve sağlık alanında çok fazla yüksek ve düşük vası�ı işgücü ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Gelişmiş ülkelerin küresel kentlerinde çevreden gelen ve düşük ücretle çalışan vası�ı göçmenlerin yanında, özellikle hizmet sektöründe (garson, bahçıvan, hizmetli, sağlık perso-neli vb.) ciddi düzeyde bir vasıfsız işgücüne ihtiyaç bulunmaktadır. Sonuç olarak, dünya sistemi kuramı, uluslararası göçün giderek genişleyen küresel piyasanın si-yasal ve ekonomik örgütlerini izlemekte olduğunu ileri sürmektedir.

Dünya sistemleri kuramına göre uluslararası göç, kapitalist gelişmenin neden olduğu kopma ve yer değiştirmelerinin doğal sonucudur.

İnsan ve Toplum116

Karşılıklı olarak merkez ve çevre ülkeler arasındaki bağımlılık ilişkisini de derinleştiren bu durum, çevre ülkede de bir takım değişimlere yol açmaktadır. Merkez ülkelerdeki kapitalist firmaların çevre ülkelerde kurdukları fabrikalar ve bu fabrikalarda çalışan işgücü, çevre ülkedeki geleneksel üretim mekanizmalarını ve sistemlerini zayı�atmaktadır. Zayı�ayan üretim mekanizmaları ve geleneksel üretim etkinliklerinden kopan yeni işçiler, ucuz emek piyasasına katılmakta ve bu piyasayı canlı tutmaktadır. Ucuz işgücüne olan talep, kadın ve çocuk isçiliğine du-yulan ihtiyacı da artırmaktadır. Bahsedilen bu kapitalist işleyiş, çevre ülke içinde de bir göçe neden olmaktadır. Geleneksel üretim tarzından kopan işçiler sanayi merkezlerine doğru göç ederek, ülke içinde de bir göçe neden olmaktadır.

Örneğin, merkez-çevre ilişkilerine dayalı olarak, kapitalist çi�çiler küresel pa-zar ekonomisi ile rekabet edebilmek için çevre bölgelerde üretimi tek düze hale getirmekte, sanayi mamulü gübre ve tohum kullanmaya başlamaktadırlar. Geçi-me dayalı tarım yerini piyasa ilişkilerine açık nakit karşılığında üretilen mahsule bıraktığı için daha fazla tarım işçisi işsiz kalmaktadır. Böylece, çevredeki yerel tarımsal topluluklar daha fazla zayı�amakta ve göç adeta kural haline gelmektedir (Abadan-Unat, 2006). Tekrar vurgulamak gerekirse, kapitalist ilişkiler ağı, hem çevre ülkelerden merkez ülkelere doğru göçe, hem de çevre ülkenin kendi içeri-sinde sürekli bir göçe neden olmaktadır. Castles’ın söylediği gibi, “bir kez açılan göç musluğunu kolayca kapatmak artık mümkün olmamaktadır”.

Marksist ekonomi politik yaklaşımın göç sorununa bakışını araştırınız?

Özetleyecek olursak, dünya sistemleri kuramı şu ilkelere dayanmaktadır: 1. Küreselleşen ekonomi kapsamında kapitalizmin çevre ülkelere yeni pazar-

lar, hammadde ve emek arayışı içinde sızarak, var olan yapıları, sermaye birikiminin mantığı içinde dünya piyasasına entegre etmesi, bu bölgelerde var olan sosyal ve ekonomik yapıları bozar ve insanları geleneksel geçim yollarından yoksun bırakarak göçe zorlar (Amin, 2003).

2. Kapitalizmin çevre ülkelere girmesiyle, kırsal kesimde rekabete ayak uy-durabilen daha büyük işletmeler ayakta kalırken, orta ve küçük ölçekli iş-letmelerin çökmesiyle geçim araçlarını kaybeden işsiz köylü kitlesi ya aynı ülkede kırsal bölgelerden kentlere ya da ülke dışına göç eder.

3. Gelişmiş dünyanın kapitalist piyasa sisteminin çevre ülkelerine girişi, ulus-lararası göç akımını harekete geçiren doğal bir süreçtir. Kapitalizmin çevre ülkelere daha çok ucuz emek arayışı içinde sızması ve ekonomik ve finansal piyasaların yayılması uluslararası göçü arttırır.

4. Uluslararası işgücü akımı, uluslararası mallarla sermayenin akımını ters yönde izlemektedir. Kapitalist yatırım, çevre ülkelerinde köklerinden kop-muş, göçe hazır bir nüfus yaratmakta, bunun sonucunda ulus-ötesi hare-ketler doğmaktadır.

5. Uluslararası göç, piyasa ekonomisinin küreselleşmesinden kaynaklandı-ğına göre, bu göçü önlemenin bir yolu, hükümetlerin deniz aşırı yatırım alanları ile çok uluslu şirketlerin finans faaliyetlerini denetlemektir.

6. Kapitalist ekonomiler kendi sınırlarının ötesinde yaptıkları yatırımları ko-rumak için, gerektiğinde siyasal ve askeri müdahaleler başarısızlığa uğra-dığında bu kez merkez ülkelere yönelen sığınmacı ve mülteci göçlerine yol açmaktadır. Bu da uluslararası göçü besleyen bir başka faktördür.

Merkez kapitalist ülkelerdeki sanayi firmaları, çevre ülkelerde montaja dayalı fabrikalar kurmaktadır. Çevredeki bu üretim ihracata yöneliktir ve daha çok kadın emeği gerektirmektedir. Kadın emeğinin kullanılması ücretleri düşürmekte ve yerel üretimleri krize sokarak erkek işçileri daha fazla işsiz bırakmaktadır. Sonuç olarak, bu durum da göç etmeye hazır kitleler ortaya çıkmasına yol açmaktadır.

Çevre ülkelerde kapitalist ekonomiler tarafından böylelikle yaratılan göçmenler, bu işgücünün çoğunlukla gelişmiş ülkelere göç etmesine yol açmaktadır. Bunun sonucunda göçmenler büyük şehirlerde yoğunlaşmaktadır.

2

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 117

7. Kapitalist dünya sisteminin ülkeler ve bölgeler arasında yarattığı ve derin-leştirdiği eşitsizlikler ve göç veren ve alan ülkelerin yoksulluk ve refahları birbirlerinden bağımsız olgular değillerdir. Arada nedensel bir ilişki vardır. Göç veren ülkelerin yoksulluğunun nedeni, göç alan ülkenin o ülkelerin ekonomi ve politikalarına yaptıkları müdahalelerdir (Bonacich, 1993: 687; Purkis, 2005 47).

Dünya sistemi kuramı zaman zaman bazı eleştiriler almaktadır. Dünya sistemi yaklaşımı çağdaş göçlerin oldukça karmaşık olan yapısını tatminkâr bir şekilde analiz edemeyecek kadar tek boyutlu görünmektedir. Dünya sistemi yaklaşımı ise sermayenin çıkarını her şeyin belirleyicisi olarak görüp bireylerin yada grupların eylem ve isteklerini yeterince analiz etmemektedir. Eğer, Batılı devletlerin serma-ye ve çıkar mantıkları dünya sistemi kuramının iddia ettiği kadar egemense nasıl oluyor da göç politikaları önceden planlanmadığı halde, bu kadar sıklıkla değişe-bilmektedir.

GÖÇMEN İLİŞKİLER AĞI (NETWORK) KURAMI1990’lı yıllarda sosyolojide kullanılmakta olan “ağ” kavramı göç olgusunu açık-lamakta da kullanılmaya başlanmıştır. Massey, göç ağını göçmenlerin aileleri, arkadaşları ve ülkelerinde kalan yakınları ile karşılıklı ilişkilerinin bir bütünü olarak tanımlamaktadır. Bu ağlar, göç sürecinin maliyetini ve risklerini azalta-rak göç kanalları oluşmasına yol açmaktadır. Göç kanalları çoğaldıkça, göçmen-ler için daha fazla hedef ülke ve faaliyet alanı sunmaktadır. Bu ağların enformel olması halinde, göçmenlerin seyahat ve konaklamalarını karşılayabilmektedir. Daha farklı durumlarda ise bazı aracı kurumlar, göçmen kaçakçılığı yoluyla ki-şileri yüksek ücretler karşılığı sınırlardan geçirmektedir. Bu aracı ağları kullanan göçmenler borç yükü altına girmekte, kimi zaman baskı ve şiddete maruz kalabil-mektedir (Massey vd., 1999: 24-32; Vural, 2007: 16).

Wilpert’e göre göçmen ağı şu şekilde çalışmaktadır: “Öncü göçmenler önce-likle göç veren ve alan toplumları birbirine bağlayan bir altyapı oluştururlar ve bu bağlantı göç veren toplumdaki diğer bireylere göçme olanağı sağlar. Yeni göç dalgaları, kurulmuş bu ağı harekete geçirir ve sonradan göç edenler ilk gelenle-rin tecrübelerinden yararlanırlar. Zamanla göç kendi kendini devam ettiren bir hal alır” (aktaran, Yalçın, 2004, 50). Göçmen ilişkiler ağı kavramı, terk ettikleri kendi ülkeleri ile yeni yerleştikleri ülkelerde eski göçmenler, yeni göçmenler ve göçmen olmayan kişiler arasında ortak köken, soydaşlık ve dostluk bağlarından oluşan kişiler arası bağlantıları ifade etmektedir. Göçmenlerin sahip olduğu bu ilişkiler ağı gerektiğinde başvurulabilecek, göçle ilgili yardım sağlayan ve prob-lemlerin çözülmesini sağlayan sosyal bir sermayedir. Ayrıca, zaman içinde bu iliş-ki ağları göçmen gönderen ülkenin diğer katmanlarına da yayılmaktadır.

Göç bir kez başladığında göçü yapan kişinin etrafındaki insanları da etkisi altına almaktadır. Göçmenlerin sahip olduğu bu ilişkiler ağlarının varlığı, ulus-lararası göçü hızlandıran ve yaygınlaştıran bir faktördür. Bu durum uluslararası göçün sürdürülebilirliğini arttıran bir faktördür. Yabancı bir ülkeye ilk kez giden göçmenler, özellikle illegal yollardan gitmeleri halinde, yardım alabilecekleri bir ilişkiler ağı olmadığından, yüksek meblağdaki masra�arı göze almak zorundadır-lar. Ancak onları izleyen her yeni göçmen soydaşlık ve dostluk esasına dayanarak destek görebileceği için, göç masra�arı azalmaktadır. Böylece göç hareketi sınırsız bir şekilde sürdürülmektedir.

Göçmenlerin göç ettikleri ülkede kurdukları, aynı zamanda göç alan ülke ile göç veren ülke arasında da kurdukları sosyal ağlar, göçler üzerinde etkili olmaktadır. Bu ağlar hemen her tür sosyal temele ve değişkene bağlı olarak kurulmuş, güçlü ve zayıf ağlar olabilir.

Yabancı bir ülkeye illegal yollardan ve ilk kez giden insanlar için göçmen akrabalarından veya tanıdıklarından alacakları yardım onların masra�arını ve risklerini azaltacağı için bu tür zincirleme göç hareketleri oldukça yaygınlaşmaktadır.

İnsan ve Toplum118

Aileye veya ortak kökene dayanan bağlantılar, barınma, iş bulma ve bürokratik işlemlerin halledilmesine yardımcı olur, kişisel sorunlar konusunda destek sağ-lar. Bu sosyal ağlar göçmenler ve aileleri açısından göç sürecinin güvenli ve daha kontrol edilebilir olmasını sağlar. Göç hareketleri bir kez başladığında, artık kendi kendini sürdürebilir sosyal bir sürece dönüşür (Castles, 2009: 38).

Bugün pek çok göç teorisyeni, göç hareketinin başlaması ve sürdürülmesinde bilginin ve “kültürel ve sosyal sermayenin” (diğer ülkeler hakkında bilgi, yolculu-ğu organize edebilme, iş bulma ve yeni çevreye uyum sağlayabilme kapasitesi) ro-lüne vurgu yapmaktadır (Castles ve Miller 2008: 37). Enformel ağlar, kişisel iliş-kileri, aile ve ev kalıplarını, arkadaş ve cemaat bağlarını, sosyal ve ekonomik konularda karşılıklı yardımlaşmayı kapsamaktadır. Bu tür bağlantılar bireyler ve gruplar için hayati kaynakları sağlar ve “sosyal sermaye” olarak da düşünülebi-lir (Bordieu ve Wacquant, 1992: 119). Örneğin, 1970’lerde Meksikalı göçmenler üzerine yapılan bir araştırma bu göçmenlerin yüzde doksanının enformel ağları kullanarak aile veya işveren bağlantılarıyla ABD de yasal oturma izni aldıklarını göstermektedir (Portes ve Bach, 1985 ).

Ayrıca, göçmenlerin ilişki ağları yerleşme ve göç bölgesinde cemaat oluşumu sürecine bir temel sağlamaktadır. Göçmen grupları kendi sosyal ve ekonomik altyapılarını geliştirirler: İbadet yerleri, dernekler, dükkânlar, kafeler, doktor ve avukat gibi profesyoneller ve diğer hizmetler. İlk göçmenleri göç ettikleri ülkede kalma süresinin uzaması eşlerini ve çocuklarını getirme ve aile birleşmelerine yol açmaktadır.

Ayrıca, ilişkiler ağı kuramına göre göçmenler arasındaki ekonomik ve siyasi bağlar da göz önüne alınmalıdır. Kurulan ilişki ağları, daha sonra kendini gelişti-rerek farklı alanlara kaymakta ve ağ giderek daha kompleks hale gelmektedir. Bu durumun en güzel örneği Almanya’ya göç eden Türk isçilerin kurduğu göçmen ilişkiler ağında görülebilir. İlk dönemlerdeki ağın içeriği, Türkiye’den Almanya’ya göç edenlerin uyum sağlamasını kolaylaştıran, iş ve kalacak yer bulma gibi du-rumlara yönelik iken, günümüzde ise, hala bu durumların varlığının yanında ekonomik ilişki ve Almanya siyasetinde etkin olma gibi noktalara da kaymıştır.

Göç edilen ülkedeki göçmen ağlarının varlığı sayesinde ekonomik yükler, yar-dımlaşma mekanizmaları ve bürokratik olayların hızlandırılmasıyla azalmaktadır. Yine aynı yardımlaşma mekanizmaları ve yeni gelen kişilerin yalnızlık hissinden kurtulmalarıyla sosyal maliyette de bir düşüş yaşanmaktadır. Sonuç olarak kuru-lan ağla yaşanan ve süregiden göç arasında karşılıklı bir etkileşim söz konusudur.

Ağın göçmenlerin sosyal uyumuna yönelik etkilerine bakıldığında, hem olum-lu hem de olumsuz yanları görülmektedir. Göçmen ağının varlığının, yeni gelen göçmenin sosyal uyumunu kolaylaştırdığı açıktır; fakat bazı durumlar bunun tam tersinin de mümkün olduğunu göstermektedir. Göçmenler, var olan ekonomik, siyasal ve sosyal ağlar sayesinde, içe kapalı paralel bir toplum olarak yaşadığında, göç edilen yeni ülkedeki hayata göçmenlerin geçişi ve uyumu söz konusu olama-maktadır. Ağın varlığı sayesinde tüm ihtiyaçlarını kendi grubu içerisinde karşıla-yan yeni göçmen kişiler, daha çok kendi grubunun içine kapanmakta ve göç ettiği ülkedeki halkla temastan kaçınmaktadır. Almanya’da yaşayan Türkiyeli göçmen-lerin durumu, bu uyumdan uzaklaştıran sürece örnek olarak gösterilebilir. Çünkü bu göçmenler arasında hala Almanca bilmeyen, yaşadığı Türk mahallesinden dı-şarıya çıkmamış ve bunlarla da yetinen pek çok insanın varlığı bilinmektedir. Bu durum da, göçmen ağı ilişkiler sistemi, tam anlamıyla göçmenleri kendi kültürü-nün içerisine kapatıp, uyumdan uzaklaştırmaktadır (Yalçın, 2004, 53-54).

Göçmenlerin arasındaki ortak köken, soydaşlık ve dostluk ilişkileri ağlarının varlığı, uluslar arası göçü özendiren öğelerdir.

Göçmen ağının yardımlaşma ve dayanışma gibi olumlu etkilerinin yanı sıra, geldikleri yeni toplumdan kendilerini yalıtma ve kendi grubunun içine kapanma gibi olumsuz etkileri vardır.

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 119

Ayrıca, küreselleşmenin belirtilerinden biri olan iletişim ve ulaşım teknoloji-lerinin hızlı değişimi, göçmenlerin geldikleri yerlerle yakın ilişkilerini sürdürme-sini gittikçe daha da kolaylaştırıyor. Bu gelişmeler aynı zamanda insanların eko-nomik, sosyal, ya da kültürel bağlarının olduğu bir takım yerler arasında düzenli olarak gidip-gelmelerinde olduğu gibi tekrarlanan göç hareketlerini ve dolaşımın büyüklüğünü kolaylaştırmaktadır. İşte bu toplumlar arasında düzenli gidiş-geliş-lerin artması durumuna ulus-aşırılaşma denilmektedir.

Ulus-aşırıcılık, küreselleşme bağlamında, birbirinden uzakta olan ve uzaktan iletişim kuran sanal cemaatler olarak akrabalığa, komşuluğa veya işyeri temelli eski yüz yüze cemaatlere doğru ilerleyebilmektedir. Uluslararası göçlerin ulus-aşı-rı bir niteliğe bürünmesi ve özellikle son çeyrek yüzyılda gelişmekte olan ülkeler ile gelişmiş ülkeler arasında yoğun bir insan hareketliliğinin yaşanması, sınır aşan ağların ve cemaatlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Faist (2003), bu du-rumu Devlet-aşırı Alan kavramıyla açıklamaktadır. Devlet-aşırı alanlar, kişiler ile kolektif topluluklar arasında ortaya çıkan ve egemen devletlerin sınırlarını aşan ekonomik, siyasal ve kültürel bağları ifade etmektedir. Ortaya çıkan bu alanlar farklı yerlerdeki insanlar, ağlar ve örgütler arasında, verili ülke sınırlarının ötesine geçen ilişkiler kurulmasına olanak sağlamaktadır. Devletaşırı alanlar, son otuz yıl-da sınıraşan hareketlerde ortaya çıkan yoğunluğun bir ürünü olmuştur. Bu alan-lar bir yandan göçün gelişim sürecinde, diğer yandan ve asıl olarak mal ve bilgi değişiminin sonucunda ortaya çıkmaktadır. Her iki durumda da sadece göçmen örgütleri değil, var olan ya da kurulmakta olan siyasal parti ve inisiyati�er gibi kolektif topluluklar da gelişim süreçlerinde sınıraşırı ilişkilere başvurmaktadır.

Devletlerarası göçte ve sosyal alanlarda insanlar ve onların ağlar, örgütler, topluluklar içindeki bağları kurucu bir rol oynamaktadır. Devletaşırı topluluklar, hemşeri toplulukları, etnik yurtdışı toplulukları, dinsel topluluklar ve diyaspora gibi farklı gruplardan oluşan (Faist, 2003: 27) bu ağların önemli bir boyutu da, bunların içerisindeki muhalif grupların, göç veren ve göç alan ülkelerin yasal dü-zen ve istikrarlarına yönelik sorunlar ortaya çıkarmalarıdır (Yıldız, 2010: 15-17)

Aile bağlantıları göçü mümkün kılan kültürel ve finansal sermayeyi de sağlar. Ayrıca, belli bireyler, gruplar veya kurumlar, göçmenlerin göç edecekleri ülkenin siyasal ya da ekonomik kurumlar arasında aracı rol üstlenebilir. Bu durum göç-menler ve göç edilecek ülkeler arasında bağlantılar kuran ve göçmenlerin göç et-mesini (çoğu zaman paralı) bir şekilde sağlayan “aracı yapıları” doğurmuştur. Bu durum göç etmek isteyenlerin parasıyla ayakta duran bir “göç endüstrisi” ortaya çıkmaktadır. Aracı “ara yapılar” ise, göçmenler ile siyasal ve ekonomik kurumlara arasında aracı rol üstlenen bireyler, gruplar ve kurumları kapsamaktadır. Bu ara yapılar, işçi bulma örgütleri, avukatlar, acenteler, kaçakçılar ve diğer aracılar gibi çok sayıda yapıdan meydana gelir. Castles-Miller, küreselleşme bağlamında bir-birlerinden uzakta olan ve uzaktan iletişim kuran insanların bu ağlar vasıtasıyla “ulus-aşırı cemaatler” oluşturduklarını ve mevcut koşullarda bu cemaatlerin hızla çoğaldığını savunur.

Göç üzerinden oluşturulan “aracı yapılar” veya “göç endüstrisi” olgusunu araştırınız?

Küresel ölçekte ortaya çıkan yoğun hareketlilik nedeniyle, Castles-Miller (2008), içinde bulunduğumuz çağı göçler çağı olarak adlandırmakta ve bu koşul-ların kalıcı olacağını ifade etmektedirler.

3

İnsan ve Toplum120

İlişkiler ağı kuramının dayandığı temel prensipler şöyle sıralanabilir: 1. Göçmen ilişkiler ağları, göç hareketini özendirmek yoluyla göç etme isteği-

ni sürekli olarak canlı tutmakta ve yaygınlaştırmaktadır. 2. Ücret farklılığı önemini kaybetmektedir çünkü göçmen ilişkiler ağı göçün

yol açtığı masra�arı ve içerdiği riskleri azaltmaktadır. Göçmen ağları, göç-menleri, göçün verdiği rahatsızlıktan ve masra�ardan önemli ölçüde rahat-latırlar. Göçmenlerin gittikleri yerlerde uyumları için kolaylık sağlarlar.

3. Kendi anayurtlarındaki potansiyel göçmenler ve ağa yeni katılanlar için ya-bancı toplumdaki fırsatlar ve resmi yapılanmalar hakkında haber kanalları gibi hizmet verirler.

4. Göçmenler arasında ilişkiler ağı bir kez kurulduğunda, hükümetlerin bunu denetlemesi ve kontrol etmesi oldukça zordur. Göç alan ülkenin benimse-diği göç politikaları ne olursa olsun, göçmen ilişkileri ve örüntüleri oluşma-ya devam etmektedir.

5. Göçmen ilişkiler ağı, gönderen ülke topluluğunu daha fazla temsil eder hale gelebilmektedir. Göçmen ilişkiler ağı pekiştikçe, göçün sosyo-ekono-mik nedenleri belirsizleşmeye başlamaktadır.

6. Göçmenlerin aile birleşmeleri yoluyla bir araya gelmesini hede�eyen poli-tikalar göçmen ilişki ağları gittikçe daha da güçlendirmektedir. Çünkü belli bir ilişkiler ağına ya da göçmen ailesine mensup olan bireylere özel giriş hakkı tanınmaktadır.

7. Ağlar, zaman zaman göçmenleri yeni gittikleri toplumdan yalıtırlar ve on-ların kendi yurtlarıyla ilişkilerinin devamını sağlarlar.

8. Ağlar, göçün başlangıcını ve hedef yerini etkileyerek önemli ölçüde kimle-rin göçeceğini belirlerler. Bu anlamda göçün hızını ve büyüklüğünü önemli oranda belirlemektedir.

SONUÇ Göç teorileri ortaya atıldıkları dönemin siyasi-ekonomik belirleyicilerini temel alarak göç akımlarını açıklamaya çalışmıştır. Göç akımlarının özelliklerine bakıl-dığında da tarihsel olarak göç teorilerinin, göç akımlarının gelişimi ile çakıştığı görülmektedir. Örneğin, 1960’lı yıllarda ortaya atılan neo-klasik göç teorileri dayandıkları iktisat modeline ve günün koşullarına uygun olarak “bireysel fak-törleri” göç analizinin içine katmıştır. Bu teori, göç sürecini bireysel girişimin bir parçası olarak yorumlarken, bölgeler arası eşitsizlikleri işgücü arz-talebi yoluyla giderilebilecek geçici dengesizlik durumları olarak değerlendirmiştir. Ancak, özellikle 1970’li yılların ekonomik krizleri ve işgücünün hareketliliğine karşı oluşan negatif ortam, yapısal eşitsizliklerin sorgulanmasını gündeme ge-tirmiştir. Bu bağlamda, merkez-çevre ilişkileri kapsamında, uluslararası göçün merkez ülkeler tarafından çıkarlarına uygun olarak yönlendirildiğini savunan bağımlılık teorileri ön plana çıkmıştır. Aynı dönemlerde, ikili işgücü piyasası teorisi, merkez-çevre kavramını işgücü piyasalarının yapısına uyarlayarak es-nek üretim biçiminin yarattığı vası�ı-vasıfsız işgücü ayrımı üzerinde durmuş-tur. 1990’lı yıllarda ise, uluslararası göç sürecinin karmaşıklaşması ile birlikte yapısal faktörlerin yanında aileler, gruplar ve ilişki ağların da göç analizine ka-tılması söz konusu olmuştur.

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 121

ÖzetNeo-klasik Ekonomi teorisinin makro ve mikro kuramlarının temel ilkelerini sıralamak. Neoklasik Ekonominin Makro kuramına göre, insanların gidecekleri ülkede kazanmayı um-dukları yüksek ücretler, göç sırasında ödeyecek-leri bedellerden daha yüksekse göç gerçekleşir (faydayı maksimize etme). Dolayısıyla uluslara-rası göç (muhtemelen iç göç de) işgücü arz ve talebindeki coğrafi farklar nedeniyle olmaktadır. Emeğin sermayeye göre sınırlı olduğu ülkelerde yüksek ücretli; emeğin sermayeye göre bol oldu-ğu ülkelerde ise düşük ücretli bir işgücü piyasası vardır. Ortaya çıkan ücret farkları, çalışanların ücretlerin düşük olduğu ülkeden yüksek olduğu ülkeye doğru hareket etmelerine neden olmak-tadır. Hareketin bir sonucu olarak sermaye ba-kımından yoksul olan ülkede işgücü arzı düşer-ken, ücretler yükselir; sermaye zengini ülkede ise işgücü arzı artarken ücretler de düşer.

Neoklasik Ekonominin Mikro kuramına göre ise göç, rasyonel davranan bireysel aktörlerin, fayda-maliyet hesabı yaparak net getiri beklen-tisiyle oluşmaktadır. Buna göre bireyler, sahip oldukları becerileriyle daha verimli olacakları yere hareket ederler. Ancak onlar tercihen yük-sek ücret isterler ve çalışmak için gitme veya kal-manın bedellerini gözden geçirirler. Ayrıca, bi-reyler göç etmeye karar verirken, göçün maddi bedellerini, masra�arını, yeni bir dil ve kültürü öğrenme, yeni emek piyasasına uyum sağlama, yeni birilerine uyum ve eski bağları kesmenin psikolojik bedellerini dikkate almaktadır.

Yeni Ekonomi teorisinin temel özellikleri değer-lendirmek. Bu teoriye göre göç kararları yalnız bireysel ak-törler tarafından alınmamaktadır. İlişkili insan-lar grubunun (genellikle aileler veya hane halk-larının) ortak kararıyla sadece beklenen geliri maksimize etmek için değil; riskleri minimize etmek ve emek piyasalarından başka piyasalar-daki bozuklukların kısıtlamalarını çözmek için de alınmaktadır.

İkiye Bölünmüş Emek Piyasası Teorisinin temel özelliklerini sıralamak. İkiye Bölünmüş Emek Piyasası Teorisi’ne göre uluslararası emek göçü, büyük ölçüde talebe da-yalıdır ve gelişmiş toplumlardaki işverenler veya onlar adına hükümetler tarafından başlatılmış-tır. Göçmen işçi talebi ekonominin yapısal ge-reksinimlerinden doğar; ücret tekli�eri ve ulus-lararası ücret farkları emek göçünün oluşması için zorunluluk değildir. Göçmen kabul eden toplumlardaki düşük düzeyli ücretler, göçmen işçilerin arzı azalsa bile yükselmez. Ücretler, sos-yal ve kurumsal mekanizmalar tarafından ye-rinde tutulur, arz ve talepteki değişimlere karşı bağımsız değildirler. Göçmen işçi arzındaki ar-tışa paralel olarak düşük düzeyli ücretler de dü-şebilir, düşük düzeyli ücretlerin daha da düşme-sine sosyal ve kurumsal denetimler engel olmaz. Hükümetlerin ücretlerde veya istihdam oranla-rındaki küçük değişimler yaratan politikalarla uluslararası göçü etkilemesi zordur. Göçmenler, modern, endüstri sonrası ekonomilerde yapısal olarak oluşan bir emek talebiyle artmaktadır.

1 2

3

İnsan ve Toplum122

Dünya Sistemi Teorisinin temel yaklaşımlarını analiz etmek. Dünya sistemi teorisi, çevre ülkelerin perspek-tifinden bakmaktadır. Günümüzde emek ve sermaye hareketleri merkezden değil çevreden kaynaklanmakta, bu çevrenin gelişmesinden çok yoksullaşmasına, geri kalmasına sebep ol-maktadır. Burada altı çizilen husus sanayileşmiş merkez ve kırsal çevre arasındaki eşitsiz ilişki-lerdir. Aynı şekilde merkezdeki ülkeler, çevre-deki ülkeleri sömürerek kalkınmakta, çevrenin kalkınması asimetrik bağımlılık ilişkileri aracılı-ğıyla engellenmektedir. Bu bakış açısından göç, merkezin çevre üzerindeki egemenliğinin bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna göre göç süreci, geçmişteki sömürgecilik olgusu ile çok yakından ilintilidir. Göç, kapitalist gelişme sürecinde ortaya çıkan düzensizliklerin ve bo-zulmaların doğal bir sonucudur. Dünya sistemi kuramı, uluslararası göçün giderek genişleyen küresel piyasanın siyasal ve ekonomik organi-zasyonlarını izlemekte olduğunu ileri sürer. Ka-pitalist ekonomik ilişkilerin çevre ülkelere nüfuz etmesi, kapitalist olmayan toplumlarda dışarıya göçe eğilimli hareketli bir nüfus yaratmaktadır.

Göçmen İlişkiler Ağı kuramının özelliklerini açık-lamak. Bu kurama göre, göçmen ilişki ağları, akraba-lık, arkadaşlık ve ortak kökenli topluluk bağları aracılığıyla, kaynak ve hedef alanlardaki; yeni ve eski göçmenler ile göçmen olmayanları bağ-layan bir kişiler arası bir topluluktur. Göçmen ilişki ağları, göç hareketinin maliyetini ve risk-lerini azaltır ve net getiri beklentisini arttırmak suretiyle muhtemelen göçü arttırır. Göçmen iliş-ki ağ bağlantıları, yurt dışında bir işe ulaşmada kullanılan sosyal sermaye biçimini oluşturur. Göçmenlerin sayısının kritik bir eşiğe ulaşması ve ağların genişlemesi; göçün maliyet ve riskle-rini azaltır ki bu nedenle göç olasılığı artar, ağ-lar daha da genişler. Zamanla göç davranışı, göç veren toplumun geniş katmanlarına yayılarak genişler.

4 5

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 123

Kendimizi Sınayalım1. Dayandıkları iktisat modeline ve günün koşullarına uygun olarak “bireysel faktörleri” göç analizinin içine dahil eden kuram aşağıdakilerden hangisidir?

a. Neoklasik mikro göç kuramıb. Göç sistemleri kuramıc. Dünya sistemi kuramıd. İlişki ağları kuramıe. Yeni ekonomi kuramı

2. Göç alan ve veren iki ya da daha fazla ülke arasında kurulan makro ve mikro boyuttaki tarihsel, politik ve sosyal ilişkilerin ve bu ilişkilerin sonucu olarak ortaya çıkan yapının, bu ülkeler arasındaki göç hareketleri-ni kolaylaştıracağını öngören kuram aşağıdakilerden hangisi olabilir?

a. Neoklasik mikro göç kuramıb. Göç sistemleri kuramıc. Dünya sistemi kuramıd. İlişki ağları kuramıe. Yeni ekonomi kuramı

3. Uluslararası emek göçünün büyük ölçüde gelişmiş toplumlardaki işverenlerin veya onlar adına hükümet-lerin talebiyle başlatıldığını ve göçmen işçilerin, ge-lişmiş ekonomilerin ucuz işgücü piyasasındaki ikinci sektörlerindeki vasıfsız emek ihtiyacını karşıladığını iddia eden yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?

a. Neoklasik mikro göç kuramıb. Göç sistemleri kuramıc. İkiye bölünmüş emek piyasası kuramıd. İlişki ağları kuramıe. Yeni ekonomi kuramı

4. Göç sürecinin, yeni alanların kapitalist sisteme gir-mesiyle geleneksel çevre ekonomilerinin bozulduğu-nu, böylece kapitalizmin globalleşmesinin (pazarların uluslararasılaşması) kendiliğinden çevre ülkelerde po-tansiyel göçmenler yarattığını ileri süren yaklaşım aşa-ğıdakilerden hangisidir?

a. Dünya sistemi kuramıb. Göç sistemleri kuramıc. İkiye bölünmüş emek piyasası kuramıd. İlişki ağları kuramıe. Yeni ekonomi kuramı

5. Göçün, yatırım portföyü çerçevesinde ailelerin al-dıkları rasyonel kararlar ve aile stratejisi sonucu olduğu ve ailelerin kendilerinden birinin göç etmesi konusun-da ortak karar aldığı; kararı alırken ferdin emek varlığı olarak değil ailenin emek varlığı olarak değerlendiril-diğini düşünen kuram aşağıdakilerden hangisidir?

a. Neoklasik mikro göç kuramıb. Göç sistemleri kuramıc. Dünya sistemi kuramıd. İlişki ağları kuramıe. Yeni ekonomi kuramı

6. Immannuel Wallerstein’ın 1970’lerde ortaya attığı ve uluslararası göçün, çevre ülkelerdeki kapitalist alt-üst oluşların bir sonucu olduğunu ileri sürdüğü kuram hangisidir?

a. Göç sistemleri kuramıb. Dünya sistemi kuramıc. İlişki ağları kuramıd. Yeni ekonomi kuramı e. İkiye bölünmüş piyasa kuramı

7. Uluslararası göç hareketine katılan kişilerin eğer yurtdışında akrabaları, yakınları, hemşerileri olması halinde daha kolay bir şekilde göç etmeye karar vere-bileceklerini savunan yaklaşım aşağıdakilerden hangi-sidir?

a. Göç sistemleri kuramıb. Dünya sistemi kuramıc. İlişki ağları kuramıd. Yeni ekonomi kuramı e. İkiye bölünmüş piyasa kuramı

8. Piore’nin öncülük ettiği ve uluslararası göçün daha çok ucuz emek talebini karşılamak üzere gelişmiş ülke hükümetleri ve firmalarının aldıkları kararın sonucu olduğunu ileri süren kuram aşağılardan hangisidir?

a. Dünya sistemi kuramıb. İlişki ağları kuramıc. Göç sistemleri kuramıd. Yeni ekonomi kuramı e. İkiye bölünmüş piyasa kuramı

İnsan ve Toplum124

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı9. Aşağıdakilerden hangisi iki bölünmüş emek göçü kuramının varsayımlarından biri değildir?

a. Göç hareketleri, büyük ölçüde gelişmiş ülkele-rin işverenleri ya da onların adına hareket eden hükümetler tarafından açıklanan işgücü isteği ve istihdam kararına bağlı olarak oluşmaktadır.

b. Göçmen kabul eden ülkelerdeki düşük düzeyli ücretler göçmen işçi sayısının azalması ile yük-selir.

c. Gelişmiş ülkelerdeki toplumsal ve kurumsal mekanizmalar, vasıfsız işgücü olan göçmen işgücünün ücretlerinin yükselmesini engelle-mektedir.

d. Göçmenler, günümüz endüstri-sonrası toplu-mun ayrılmaz bir parçasıdır.

e. Göçmenlik alanında değişiklik yapılmak iste-niyor ve göç azaltılmak isteniyorsa, bu ancak dünya ekonomisinin yapısında yapılacak deği-şikliklerle mümkün olabilir.

10. Aşağıdakilerden hangisi ilişkiler ağı kuramının varsayımlarından biri değildir?

a. Göçmen ağları, göçmenler ve ağa yeni katılan-lar için yabancı toplumdaki fırsatlar ve resmi yapılanmalar hakkında haber kanalları gibi hiz-met verirler.

b. Göçmenler arasında ilişkiler ağı bir kez kurul-duğunda, hükümetlerin bunu denetlemesi ve kontrol etmesi oldukça kolaydır.

c. Göçmenlerin aile birleşmeleri yoluyla bir araya gelmesini hede�eyen politikalar göçmen ilişki ağları gittikçe daha da güçlendirmektedir.

d. Ağlar, göçmenleri bazen yeni gittikleri toplum-dan yalıtırlar ve onların kendi yurtlarıyla ilişki-lerinin devamını sağlarlar.

e. Ağlar, göçün başlangıcını ve hedef yerini etkile-yerek önemli ölçüde kimlerin göçeceğini belir-lerler.

1. a Yanıtınız yanlışsa “Neo-Klasik Mikro Göç Ku-ramı” konusuna bakınız.

2. b Yanıtınız yanlışsa “Göç Sistemleri Kuramı” ko-nusuna bakınız.

3. c Yanıtınız yanlışsa “İkiye Bölünmüş Emek Piya-sası Kuramı” konusuna bakınız.

4. a Yanıtınız yanlışsa “Dünya Sistemi Kuramı” ko-nusuna bakınız.

5. e Yanıtınız yanlışsa “Yeni Ekonomi Kuramı” ko-nusuna bakınız.

6. b Yanıtınız yanlışsa “Dünya Sistemi Kuramı” ko-nusuna bakınız.

7. c Yanıtınız yanlışsa “Göçmen İlişki Ağları Kura-mı” konusuna bakınız.

8. e Yanıtınız yanlışsa “İkiye Bölünmüş Emek Piya-sası Kuramı” konusuna bakınız.

9. b Yanıtınız yanlışsa “İkiye Bölünmüş Emek Piya-sası Kuramı” konusuna bakınız.

10. b Yanıtınız yanlışsa “Göçmen İlişki Ağları Kura-mı” konusuna bakınız.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Bu teori sıklıkla itme-çekme teorisi olarak bilinmekte-dir. Çünkü bu kuram, göçün nedenleri olarak insanları doğdukları yerlerden ayrılmaya zorlayan itici faktörleri ve onları göç alan belirli ülkelere çeken çekici faktörle-ri ön plana çıkarmaktadır. Klasik göçün ilk temsilcisi olan Ravenstein göçün kurallarını ortaya koymuştur. Bu kurallara göre göç, yerleşim yerlerinin büyüklüğü-ne ve aralarındaki mesafeye göre belirlenir. Göçmenler fırsatların az olduğu yerlerden çok olduğu yerlere göç ederler. Ravenstein her göçün temelde bir yapısal-ik-tisadi nedeni olduğu ve göç edenin buna denk düsen bir güdüye sahip olduğunu ileri sürmüştür. Gidile-cek yerin seçimi mesafeye göre belirlenir ki göçmen-ler yakın yerleri tercih ederler. Göçmenler ihtiyaçları karşılanmadığında tekrar göç ederler. Göç akımları oluşturan genel nüfusun göçü göçmenleri emen ticaret ve endüstri merkezlerine doğru olur. Ravenstein’ın bu modeli ampirik olaylarla desteklenir. Ancak açıklayıcı bir teori değil, tanımlayıcı bir modeldir. Göçün neden ortaya çıktığına dair tam bir öngörüde bulunmaz, iç göç ile dış göç arasında önemli bir ayrım yapmaz.

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 125

Sıra Sizde 2Marksist gelenek içinde yer alan kuramcılar, göçü, sadece itici ve çekici faktörlerle hareket eden bireyler düzeyinde açıklayan kuramsal yaklaşımlara karşı çık-makta ve göçün anlam ve dinamiklerini, sermaye bi-rikim süreçleri ve eşitsiz gelişmenin maddi ve yapısal süreçleri ile açıklamanın önemini belirtmektedirler (Kaygalak,1999: 17). Marksist yaklaşım “yedek işgücü ordusu” kavramı temelinde şekillenmektedir. Bu yak-laşıma göre, kapital birikim ve kapitalist ekonominin gelişimi için işgücünün sürekli yedeklenmesi gerek-mektedir. Bu yedeklenme yoluyla işçilerin pazarlık güçleri düşürülür ve işçi sınıfı hareketi içinde çatışma alanları yaratılır. Bu çerçeve içinde göçle kente gelen ve işçileşme sürecinde olan kitlelerin işgücü pazarında bir “yedek işgücü ordusu” oluşturduğu ileri sürülebilir (İçduygu vd.,1998:213) Çünkü bu işgücü ordusu ka-pitalist ekonomi içinde ikili bir işlev görmektedir: İlk olarak, sürekli kullanmaya hazır bir işgücü potansiyeli yaratmaktadır. Büyüme ve genişleme dönemlerinde sanayi üretimine çekilen bu yedek işgücü, bunalım dö-nemlerinde ise sokağa atılmaktadır. İkinci olarak da, bu nüfusun varlığı işgücü pazarında bir rekabet ortamı yaratmakta ve ücretlerin ve çalışanların diğer kazanım-larının denetim altında tutulmasına hizmet etmektedir (Kaygalak,1999:17). Marksist Teori, uluslararası göçün sermaye birikimi ve düzensiz kalkınma sürecine dayalı dünya kapitalist sisteminin bir görünümü olduğu ko-nusunda birleşir. Marksistlere göre işgücü göçü, fakir ülkelerin zengin ülkelere verdiği bir kalkınma yardımı-dır (Castles and Kosack, 1985).

Sıra Sizde 3Castles ve Miller’in ifadesiyle (2008: 162) göç endüst-risi, seyahat acenteleri, işçi simsarları, aracılar, tercü-manlar, otel sahipleri, avukatlar, insan kaçakçıları vb. gibi bu endüstriden para kazanan birçok kesimi kap-samaktadır. Belli bireyler, gruplar veya kurumlar göç-menler ve siyasal ya da ekonomik kurumlar arasında aracı rol üstlenebilir. Bir “göç endüstri” işçi bulma ör-gütleri, avukatlar, acenteler, tercümanlar, kaçakçılar ve diğer aracıların birleşmesiyle ortaya çıkmaktadır. Bu “aracı yapılar” göçten beslenen ciddi bir göç endüstrisi oluşmasını sağlar. Aracı yapılar, göçmenlere yardımcı olabilecekleri gibi göçmenleri aldatan, sahte ve sömü-rücü bir endüstriye de dönüşebilmektedir. Bu aracılar özellikle yasadığı göç ya da potansiyel göçmen fazlalığı durumunda daha sömürücü bir hale gelmektedir. Göç-menler tüm birikimlerini bu aracı kişi veya kurumlara kaptırabilir ve geldikleri yabancı ülkelerden parasız, kaynaksız ve işsiz kalarak zorluklar yaşayabilmektedir. Bir göç endüstrisinin göçün devamında güçlü bir çıkar grubu olarak ortaya çıkışı, göç hareketini durdurmayı ve kontrol etmeyi amaçlayan devletlerin çabalarını ge-nellikle karmaşıklaştırmıştır.

İnsan ve Toplum126

Yararlanılan ve BaşvurulabilecekKaynaklarAbadan-Unat, N. (2006), Bitmeyen Göç. İstanbul: İs-

tanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.Amin, Samir (2003) “World Poverty, Pauperization

and Capital Accumulation”, Monthly Review, Vol: 55 (5), http://www.monthlyreview.org/600amin.htp, 11.01.2006.

Appleyard, D. vd. (1998) International Economics. Boston: Mc Graw Hill,

Bonacich, E. (1993). “�e Other Side of Ethnic Entrep-reneurship: A Dialogue With Waldinger, Aldrich, Word and Associates”, International Migration Review, Vol 27(3).

Borjas, G. J. (1989) “Economic �eory and Internati-onal Migration”, International Migration Review, Special Silver Anniversary Issue, pp. 3-23

Bourdieu, P. ve Wacquant, L. (1992) An Invitation to Re�exive Sociology. Chicago: University of Chica-go Press.

Bozdağ, E, G ve Atan, M. (2009) “Avrupa’ya Göç Eden Türk İşçilerin İktisadi Etkinliğe Katkısı”, Gazi Üni-versitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Der-gisi, 11, 1, ss. 159-180

Castles, S. Kosack, G. (1985) Immigrant Workers and Class Structure in Western Europe. London: Ox-ford University Press.

Castles, S. & Miller, M. J. (2008). Göçler Çağı: Modern Dünyada Uluslararası Göç Hareketleri. (Çev. B. U. Bal & İ. Akbulut), İstanbul: İstanbul Bilgi Üni-versitesi.

Chiswick, B. R. (2000) “Are Immigrants Favorable Self-Selected? An Economic Analysis”, C B. Bretelli ve J. F. Hollified (der.), Migration �eory: Talking Ac-ross Disciplines New York: Routledge.

Cohen, R. (1987) �e New Helots: Migrants in th In-ternational Division of Labour. Aldershot: Ave-bury.

Dişbudak, C. (2003) “Uluslararası Göç, Ulus-ötesi Girişimcilik ve Çorum’un Anadolu Kaplanı Hali-ne Gelmesi”. Yayınlanmamış doktora tezi. Anka-ra: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Ersoy, M. ve Şengül, T. (2002), Kente Göç ve Yoksulluk Diyarbakır Örneği. ODTÜ Kentsel Politika Plan-laması ve Yerel Yönetimler Anabilim Dalı 2001 Yılı Stüdyo Çalışması; Ankara: Kasım, Yayın No: 6.

Faist, T. (2003) Devletaşırı Alan: Almanya ve Türkiye Arasında Siyaset, Ticaret ve Kültür. (Çev. S. Din-giloğlu). İstanbul: Bağlam Yayınları.

İçduygu, A. vd (1998). “Türkiye’de İçgöç ve İçgöçün İsçi Hareketine Etkisi”, Türkiye’de İç göç. İstanbul: Tür-kiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, s. 205-44.

Kaygalak, S. (1999) Zaman ve Mekân Boyutuyla Göç ve Kentleşme: Mersin-Demirtaş Mahallesi Örneği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniver-sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Kümbetoğlu, B (2003) “Küresel Gidişat, Değişen Göç-menler ve Göçmenlik”, Uluslararası İlişkilerde Sı-nır Tanımayan Sorunlar. Der: A. Kaya, G. Göksu Özdoğan (İst: Bağlam Yayınları).

Lee, 1966, “A �eory of Migration”, Demography, 3:(1), pp:47-57.

Levis, A. (1966), “Sınırsız Emek Arzı ile İktisadi Kal-kınma”, Çev. Metin Berk, İktisadi Kalkınma Seçme Yazılar, ODTÜ, İİBF, Ankara: 89-131.

Lordoğlu, K. vd. (2004) “Türkiye’de Enformel İstihdam ve Yabancı Kaçak İşgücü”, Uginar Proje Raporu, http://www.kuvvetlordoglu.com/yazilar/informel_istihdam_yabanci_kacak_isgucu.pdf

Massey, S. D vd. (1993). “�eories of International Migration: A Review and Appraisal, Population and Development Review, Vol. 19 (3).

Purkis, S. (2005) “Modern Köleler: Göçmenler”, Eği-tim Bilim Toplum, 4, 13, ss.44-59.

Piore, Michael J. (1979) Birds of Passage: Migrant La-bor in Industrial Societies. Cambridge: Cambrid-ge University Press.

Portes, A. and Walton, J. (1981) Labor, Class, and the International System. New York: Academic Press.

Portes, A.ve Bach, R. L. (1987) Latin Journey: Cuban and Mexican Immigrants in the United States. University of California Press, Berkeley.

Robinson, R. (2005) Beyond �e State-Bounded Im-migrant Incorporation Regime: Transnational Migrant Communities: �eir Potential Contri-bution to Canada’s Leadership Role and In�uen-ce in A Globalized World. �e North-South Insti-tute: Ottawa.

5. Ünite - Göç Olgusu ve Uluslararası Göç Kuramları 127

Sassen, S. (1988) �e Mobility of Labor and Capital: A Study in International Investment and Labor Flow. Cambridge: Cambridge University Press.

Stark, O. ve Bloom D. E. (1985), “�e New Economics of Labor Migration”, �e American Economic Review, Vol. 75, No. 2, Papers and Proceedings of the Ninety-Seventh Annual Meeting of the American Economic Association. <http://www.jstor.org/view/00028282/di950057/95p0064v/0>, (15.05.2006).

Stark, O. (1991) �e Migration of Labor. Cambridge: Basil Blackwell.

Tekeli, İ. ve Erder, L (1978) İç Göçler, Ankara: Hacette-pe Üniversitesi Yayınları.

Todaro, M. P. (1969). “A model of labor migration and urban unemployment in less developed countries” �e American Economic Review 59: 138-48.

Toksöz, G. (2006), Uluslar Arası Emek Göçü. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.

Tümtaş, M. S. (2007). Türkiye’de İç Göçün Kentsel Gerilime Etkisi: Mersin Örneği. Muğla: Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Vural, D, G. (2007) “Uluslararası Göçmen Kaçakçılığı ve İnsan Ticareti”, Yayınlanmammış yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bil. Ens: Isparta.

Wallerstein, I. (2000), “Kapitalist Dünya Ekonomisinde Hane Yapıları ve Emek Göçü Oluşumu”, Irk Ulus Sınıf, (der. Balibar, E, ve Wallerstein, I) Metis: İs-tanbul.

Yalçın, C. (2004). Göç Sosyolojisi. Ankara: Anı Yayın-cılık.

Yıldız, Z. (2010) “Değişen-Dönüşen Toplum ve Mekân Bağlamında Küresel Terörizmi Yeniden Düşün-mek”, Uluslararası Güvenlik ve Terörizm Dergisi, Cilt 1 (2), ss.1-24.

Zolberg, A. R. (1983), “International Migrations in Po-litical Perspective”, Global Trends in Migration: �eory and Research on International Populati-on Movements, Der. Krtiz, M. M. Keely, C. B. To-masi, S. M. Center for Migration Studies, N.Y.

6Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Nüfus yapısını oluşturan özellikleri tanımlayabilecek,Doğum süreciyle ilgili terim ve ölçümler hakkında bilgi sahibi olabilecek,Nüfus kuramlarını açıklayabilecek,Ölüm süreciyle ilgili terim ve ölçümler hakkında bilgi sahibi olabilecek,Göç süreciyle ilgili terim ve ölçümler hakkında bilgi sahibi olabilecektir.

Anahtar Kavramlar• Demografi• Nüfus• Doğum• Doğurganlık

• Ölüm• Morbidite• İçGöç• DışGöç

İçindekiler

İnsan Ve Toplum Demografi ve Nüfus

• GİRİŞ• NÜFUSYAPISINIOLUŞTURANÖZELLİKLER

• DEMOGRAFİKSÜREÇLER

İNSAN VE TOPLUM

Gİ RİŞDe mog ra fi, in san nü fu su nu ça lı şan bir bi lim da lı dır. İn san nü fu suy la il gi li üç te­mel sü re ci ele alır: Do ğum, göç ve ölüm. Bu te mel sü reç le re, de mog ra fik sü reç ler de nir. Bir top lu mun nü fus ta mey da na ge len sa yı sal, ya pı sal ve da ğı lım de ği şik lik­le ri bu te mel sü reç ler den bi rinin ya da iki sinin so nu cunda olu şur. Bir top lu mun nü fu su na da hil ol ma nın iki yo lu var dır: O top lum da doğ mak ya da göç yo luy la, o top lum da ya şa ma ya baş la mak. Bir top lu mun nü fu sun dan ay rıl ma nın da iki yo lu var dır: Öl mek ya da o top lum dan baş ka bir top lu ma göç et mek. Bu üni te nin ko­nu su nu do ğum, ölüm ve göç sü reç le ri oluş tur mak ta dır.

NÜ FUS YA PI SI NI OLUŞ TU RAN ÖZEL LİK LERBir coğ ra fi böl ge de ve bir za man di li mi için de, nü fus ya pı sı nı oluş tu ran te mel özel lik ler, yaş ve cin si yet gi bi bi yo lo jik özel lik ler le ge lir, eği tim du ru mu, me de ni du rum, et nik/ırk özel lik le ri gi bi sos yo­eko no mik ve kül tü rel özel lik ler den olu şur. Bu özel lik le r, tek başı na nü fus ha re ket le ri ni açık la mak için ye ter li de ğil dir. Di ğer özel lik ler le bir lik te, nü fus ha re ket le rin de ki de ği şim le rin an la şıl ma sı nı sağ lar lar.

De mog ra fi bi li mi nin ko nu su oluş tu ran nü fus ha re ket le ri, za man için de ay­nı coğ ra fi böl ge de fark lı lık lar gös te rir. Söz ko nu su fark lı lık lar ay nı za man di li mi için de fark lı coğ ra fi böl ge ler de de göz le nir. Bu nun ne de ni, ta nım lan mış bir za man di li mi için de ve ta nım lan mış bir coğ ra fi böl ge de yer alan nü fus ya pı sı nın özel lik­le ri dir. Nü fus ya pı sı nı oluş tu ran özel lik ler, bi yo lo jik, sos yo­eko no mik ve kül tü rel de ğiş ken ler ola rak sı nıf­lan dı rı la bi lir. Te mel bi yo lo jik özel lik ler, yaş ve cin si yet tir. Bi yo lo jik de ğiş ken ler do ğum, ölüm ve göç sü reç le ri ni et ki le yen baş lı ca fak tör ler­dir. An cak, tek baş ı na nü fus ha re ket le rin de ki de ği şi mi açık la ya maz lar. Nü fus ha­re ket le rin de ki de ği şim le ri an la ya bil mek için bi rey le rin ge lir le ri, eği tim du rum la­rı, me de ni du rum la rı, et nik/ırk özel lik le ri gi bi de ğiş ken le rin et ki si nin de dik ka te alın ma sı ge rek mek te dir.

Yaş ve Cin si yetCin si yet ya pı sı, do ğum da be lir le nen cin si ye te gö re, iki alt ka te go ri den olu şur: Ka­dın ve er kek. Yaş ya pı sı ise ge nel lik le beş sı nıf ara lı ğı nın oluş tur du ğu grup lar ha­linde ve ri lir. Ör ne ğin, 25­29 yaş gru bu, beş sı nıf ara lı ğın dan olu şur: 25,26,27,28,29. Yaş ya pı sı, fark lı sı nıf ara lık la rın da da grup lan dı rı la bi lir. An cak, en yay gın göz le­nen grup la ma beş sı nıf ara lı ğın dan olu şur.

Demografi ve Nüfus

İnsan ve Toplum130

Yaş Grubu Toplam Erkek Kadın

0-4 6,178,723 3,173,092 3,005,631

5-9 6,131,118 3,148,210 2,982,908

10-14 6,568,741 3,369,995 3,198,746

15-19 6,277,307 3,219,221 3,058,086

20-24 6,267,787 3,200,959 3,066,828

25-29 6,437,922 3,275,153 3,162,769

30-34 6,209,967 3,146,214 3,063,753

35-39 5,566,117 2,798,870 2,767,247

40-44 4,594,723 2,344,747 2,249,976

45-49 4,700,291 2,358,913 2,341,378

50-54 3,706,289 1,871,231 1,835,058

55-59 3,264,313 1,614,971 1,649,342

60-64 2,491,954 1,190,577 1,301,377

65-69 1,807,292 848,726 958,566

70-74 1,420,784 633,016 787,768

75-79 1,118,047 502,175 615,872

80-84 664,301 245,975 418,326

85-89 244,362 83,179 161,183

90+ 72,950 17,958 54,992

Toplam 73,722,988 37,043,182 36,679,806

Yu ka rı da yer alan Tab lo­6.1, 2010 yı lın da, Tür ki ye’nin cin si ye te ve ya şa gö re nü fus ya pı sı nı gös ter mek te dir. Bu tab lo yu dik ka te ala rak, Tür ki ye’nin nü fus ya pı sı hak kın da ne ler söy le ye bi li riz?

Ör ne ğin, top lam nü fus dik ka te alın dı ğın da, 2010 yı lın da, Tür ki ye’de er kek nü­fu su ka dın nü fu sun dan da ha faz la dır. Bu du rum, yaş ve cin si yet le il gi li ola rak iki fark lı özel li ğe işa ret eder: Nü fu sun genç bir nü fus ol du ğu ve da ha faz la sa yı da er­kek doğ du ğu hal de ka dın ların er kek ler den da ha uzun sü re ya şa dı ğı dır.

Ham ve ri le re ba kıl dı ğın da, sa yı lar, bir ya şı nı dol dur ma mış olan lar dan 90 ve üze ri nü fu sa ka dar olan, top lam da, er kek nü fus sa yı sı nın ka dın nü fu sun dan da­ha faz la ol du ğu nu gös ter mek te dir. An cak, sa yı lar mil yon lar la ifa de edil di ğin den, da ha an la şı lır bi çim de, nü fus için de cin si yet ora nı nı he sap la mak için, aşa ğı da ki for mül kul la nı lır:

Cin si yet Ora nı = (Top lam Er kek Sa yı sı / Top lam Ka dın Sa yı sı) × 100

Cin si yet ora nı bu lun duk tan son ra çı kan so nuç, “Her 100 ka dı na dü şen er kek sa yı sı” ola rak ve ri lir. Yu ka rı da ki iş lem ya pı lır sa:

Cin si yet Ora nı = (37,043,182 / 36,679,806) × 100 = 100.9

Tür ki ye’de, her 100 ka dı na, 100.9 er kek düş mek te dir. Ku ral ola rak, cin si yet ora­nı nın yük sek çık ma sı, nü fu sun genç bir nü fus ol du ğu nun gös ter ge si dir (We ins te­

Tablo 6.1Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus-2010 Türkiye

Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu. Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi veri tabanı. http://report.tuik.gov.tr. Erişim tarihi: 09.05.2011

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 131

in ve Pil la i, 2001:56). Tab lo­6.1 esas alı na rak oluş tu ru lan Tab lo­6.2 in ce len di ğin­de, cin si yet ora nın da ki en yük sek de ğe re, 0­4 yaş gru bu ara sın da rast lan mak ta dır. Yaş art tık ça, cin si yet oran la rın da dü şüş göz len mek te dir. Ay rı ca, 2010 yı lın da, Tür­ki ye’de top lam nü fu sun üç te bi ri ni (%34.11), 19 yaş ve al tı grup oluş tur mak ta dır. Yi ne, Tab lo­6.2’ye gö re, cin si yet ora nın da 55­59 yaş ka te go ri sin den iti ba ren bir kı rıl ma ya şan mış tır. 54 ya şı na ka dar olan nü fus için de, er kek le rin sa yı sı ka dın­lar dan da ha faz la ol ma sı na rağ men; 55 ya şın dan iti ba ren ka dın nü fu su nun, er kek nü fu sun dan da ha faz la ol du ğu göz len miş tir.

Yaş Grubu Yüzde (%) Kümülatif Yüzde (%) Cinsiyet Oranı

0-4 8.38 8.38 105.57

5-9 8.31 16.69 105.54

10-14 8.91 25.6 105.35

15-19 8.51 34.11 105.26

20-24 8.50 42.61 101.20

25-29 8.73 51.34 103.55

30-34 8.42 59.76 102.69

35-39 7.56 67.32 101.14

40-44 6.23 73.55 104.21

45-49 6.37 79.92 100.74

50-54 5.03 84.95 101.97

55-59 4.43 89.38 97.91

60-64 3.38 92.76 91.48

65-69 2.46 95.22 88.54

70-74 1.92 97.14 80.34

75-79 1.52 98.66 81.53

80-84 0.90 99.56 58.79

85-89 0.34 99.90 51.60

90+ 0.10 100.00 32.65

Yal nız ca, cin si yet ve yaş grup la rı tab lo la rı na ba ka rak ya pa bi le ce ği miz di ğer bir yo rum ise ül ke le rin ge liş miş lik dü zey le ri nin gös ter ge le rin den bi ri ola rak ka bul edi len, Ba ğım lı lık Ora nı ’nın he sap lan ma sı dır. Ba ğım lı nü fu sun (14 yaş ve al tı nü­fus la 65 yaş ve üze ri nü fu sun top la mı) ça lı şa bi lir du rum da olan nü fu sa ora nı na ‘Ba ğım lı lık Ora nı’ de nir.

Ba ğım lı lık Ora nı = (14 yaş ve al tı nü fus + 65 yaş ve üze ri nü fus / 15­64 yaş ara sı nü fus) × 100

Ba ğım lı lık Ora nı “Her 100 Ça lı şa bi lir du rum da olan ki şi ye dü şen ba ğım lı sa­yı sı” ola rak yo rum la nır. Ba ğım lı lık ora nı nın yük sek çık ma sı, o ül ke nin ge liş mek te olan ül ke ler den bi ri ol du ğu nun gös ter ge si ola rak ka bul edi lir.

Do ğur gan lık, ölüm ve göç de yaşa ve cin si yete bağ lı ola rak ge nel le ne bi lir özel­lik ler gös ter mek te dir. Fark lı dö nem ler de ve coğ raf ya lar da mey da na ge len olay­

Tablo 6.2Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Yüzde, Kümülatif Yüzde ve Cinsiyet Oranı Dağılımı

İnsan ve Toplum132

lar ne de niy le, fark lı lık lar göz le ne bi lir. An cak, ge nel eği lim şöy le dir: Ka dın la rın do ğur gan lık dö ne mi, ge nel ola rak, 14­49 yaş ara sın da ka bul edi lir. Do ğur gan lık, 10’lu yaş la rın son la rı na doğ ru tır ma nı şa ge çer ve en yük sek ol du ğu dö nem, 20’li yaş lar dır. 40’lı yaş la rın or ta la rı na doğ ru, gö z ar dı edi le bi le cek de re ce de azal ma göz le nir. Ben zer bi çim de, her iki cin si yet için de ço cuk ölüm le ri or ta la ma yük sek­lik te dir. Genç lik dö ne min de en dü şük dü ze yi ne ula şır, or ta yaş la ra doğ ru tır ma­nı şa ge çer ve di ğer yaş lar da hız la na rak ar tar. Her yaş grubu için, er kek ölüm le ri ka dın ölüm le rin den da ha faz la dır. Göç de ya şa ve cin si yete gö re fark lı lık lar gös­ter mek te dir. En yük sek ha re ket li lik, 10’lu yaş la rın son la rı ile 30’lu yaş la rın or ta­la rı ara sın da dır. Er kek ler de da ha çok, uzak me sa fe le re göç gö rül mek le bir lik te, ka dın lar, ya kın me sa fe le ri ter cih et mek te dir (Pos ton ve Bo uvi er, 2005: 5­7; Yau key ve An der ton, 2001: 88).

Ül ke le rin ge liş miş lik dü zey le riy le yaş ya pı la rı ara sın da da önem li fark lı lık lar göz len mek te dir. Fark lı lık la rı çö züm le ye bil mek için ge liş ti ren Tab lo­6.3, üç te mel kar şı laş tır ma ya da yan mak ta dır: Kı ta la ra gö re yaş ka te go ri le ri, ge liş miş lik dü zey­le ri ne gö re yaş ka te go ri le ri ve do ğur gan lık hız la rı na gö re ül ke le rin sı nıf­lan dı rıl­ma la rı. Üçün cü kar şı laş tır ma da, ge çiş ön ce si ül ke le rin do ğur gan lık dü zeyin de önem li dü şüş le rin göz len me di ği ül ke ler, ge çiş ül ke le ri ni do ğur gan lık ta or ta dü­zey de dü şüş göz len di ği ül ke ler; ge çiş son ra sı ül ke le ri ise do ğur gan lık dü zey le rin­de bü yük dü şüş le rin göz len di ği ül ke leri tem sil et mek te dir (Yau key ve An der ton, 2001: 81).

Tab lo­6.3 in ce len di ğin de, 15 ya şın dan kü çük nü fu sun en yo ğun ol du ğu kı ta lar Af ri ka, As ya’nın bir kıs mı, La tin Ame ri ka ve Ka ra ip ler’ dir. Bu kı ta lar da ba ğım lı­lık ora nı nın gö re li ola rak yük sek ol ma sı, kı ta ba zın da az ge liş miş lik gös ter ge si dir. Av ru pa, Ku zey Ame ri ka ve Ok ya nus ya’da, 15 ya şın dan kü çük nü fus azal mak la bir lik te, 65 yaş ve üze ri nü fus ta ar tış gö rül mek te dir. Bu kı ta lar, ay nı za man da, eko no mik açı dan ge liş miş kı ta lar ola rak bi lin mek te dir. Ba ğım lı lık oran la rı, di ğer kı ta la ra gö re da ha dü şük tür.

İkin ci te mel kar şı laş tır ma, eko no mik ge liş miş lik dü zey le ri ne gö re sı nıf­lan dı­rı lan ül ke le rin yaş grup la rı da ğı lı mı dır. Tab lo­6.3 in ce len di ğin de, ge liş mek te olan ül ke ler de 15 ya şın dan kü çük nü fu s yüz de si ge liş miş ül ke le re gö re da ha yük sek tir. Bu na kar şı lık 65 yaş ve üze ri nü fus ge liş miş ül ke ler de da ha yük sek tir. Yu ka rı da an la tı lan, ölüm hı zın da ki ge nel eği lim dik ka te alın dı ğın da, ge liş mek te olan ül­ke ler de or ta yaş ve son ra sı hız la nan ölüm eği li mi nin, eko no mik açı dan ge liş miş ül ke ler de gö re li ola rak ya vaş la dı ğı ve ya şam sü re si nin uza dı ğı söy le ne bi lir.

Ben zer eği lim ler, do ğur gan lık hı zı na gö re ya pı lan sı nıf­lan dır ma lar da da gö­rül mek te dir. Tab lo­6.3’e gö re, 15 yaş al tı nü fu sun yük sek ol du ğu (di ğer bir de yiş­le do ğur gan lık hı zın da an lam lı bir dü şü şün göz len me di ği) ge çiş ön ce si ül ke ler de, 65 yaş ve üze ri nü fus yüz de si da ha dü şük tür. Bu na kar şı lık, ge çiş son ra sı ül ke­ler de 15 yaş al tı nü fu sun da ha dü şük; 65 yaş üze ri nü fu sun da ha yük sek ol du ğu göz len mek te dir.

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 133

Bölgeler* 15 Yaş Altı (%)

15-64 Yaş (%)

65 Yaş Üstü (%) Yaş-Bağımlılık Oranı

Afrika 44,9 52,0 3,0 92.2

Asya(DoğuveGüneyDoğuhariç)

38,2 57,6 4,2 73.6

LatinAmerikaveKaraipler

35.7 59.5 4.8 68.0

DoğuGüneydoğuAsya

28.8 65.4 5.7 52.9

Okyanusya 26.3 64.7 8.9 54.5

KuzeyAmerika 21.6 66.1 12.4 51.4

Avrupa 20.5 66.8 12.7 49.8

GelişmekteolanÜlkeler

35.5 60.0 4.5 66.6

GelişmişÜlkeler 21.4 66.4 12.1 50.6

GeçişÖncesiÜlkeler

45.8 51.3 2.8 94.8

GeçişDönemindekiÜlkeler

37.9 57.9 4.2 72.6

GeçişSonrasıÜlkeler

24.1 67.0 8.9 49.3

Tab lo 6.3 in ce len di ğin de han gisi, ge çiş ön ce si ül ke le rin yo ğun luk la bu lun du ğu kı ta ola rak ad lan dı rı la bi lir? Ne den?

Yaş ve cin si yet ya pı sı nın ge liş miş ve ge liş mek te olan ül ke ler de ki da ğı lı mı nı in ce le yen is ta tis tik le re gö re, ge liş mek te olan ül ke ler de he men he men si met rik olan yaş ve cin si yet da ğı lı mı nın, ge liş miş olan ül ke ler de bel li bir ya şın üze ri ne ula şıl dı ğın da, ka dın nü fu su nun le hi ne ge liş ti ği ni gös ter mek te dir. Yau key ve An­der ton’a (2001:82) gö re, nü fu sun yaş lı ol ma sı, ge liş miş ül ke le rin bir özel li ği dir. Yaş lı nü fu sun için de ki da ğı lım da ka dın la rın er kek ler den da ha uzun ya şa dı ğı nı gös ter mek te dir.

Nü fus Ya pı sını Oluş tu ran Di ğer De ğiş ken lerDe mog raf­la rın ve sos yal bi lim ci le rin, top lum ya pı sı ve nü fus ana li zin de kul lan dı­ğı de ğiş ken ler, iki te mel sı nıf­lan dır ma al tın da top la na bi lir: Top lum sal fark lı laş ma­yı öl çen de ğiş ken ler ve top lum sal ta ba ka laş ma yı öl çen de ğiş ken ler. Bu üni te için, top lum sal fark lı laş ma yı öl çen de ğiş ken ler den, ha ne ya pı sı ve ev li lik ile et ni si te/ırk, top lum sal ta ba ka laş ma yı öl çen de ğiş ken ler den de mes lek ve ge li r değişkenle­rinin et ki si ele alı na cak tır.

Ha ne ler, top lum sal bi rim ler dir. Bir lik te ya şar lar, ço cuk sa hi bi olur lar, yer de­ğiş ti rir ler ve bir bir le ri nin ya şa ma sı na yar dım cı olur lar. Bu nun an la mı, ha ne le rin

Tablo 6.3Dünyada Yaş Yapısı Özet Ölçümleri, 1990

* 15 yaş altı yüzde sıralamasına göre düzenlenmiştir.

Kaynak: Boss v.d, World Population Projections 1994-1995 Edition, 1994. Yaukey ve Anderton, 2001: 81’den alınmıştır.

1

İnsan ve Toplum134

top lu hal de do ğum, ölüm ve göç sü reç le ri ni et ki le me le ri dir. Ay rı ca ha ne ler, eko­no mik üre tim bi rim le ri ol mak tan çık sa lar bi le, tü ke tim bi ri mi ola rak top lum sal ve eko no mik dav ra nış lar da bu lun mak ta dır. Şir ket le rin pa zar la ma bö lüm le ri, evi­li lik ve bo şan ma ka lıp la rın da ki de ği şim le ri, ai le ve ha ne ya pı sı nın özel lik le ri ni in ce le ye rek pa zar la ma stra te ji le ri ni oluş tur ma ya ça lı şır. Ev li lik ve bo şan ma is ta­tis tik le ri, ha ne ya pı sı hak kın da önem li bil gi ler ve rir.

Ör ne ğin, 2006 yı lın da ya pı lan Ai le Ya pı sı Araş tır ma sı ’na gö re (www.tu ik.gov.tr), Tür ki ye’de ha ne ya pı sı nın %80.7’si ni çe kir dek ai le ler, %13’ünü ge niş ai le ler, %6’sı nı tek ki şi lik ha ne ler, %0.3’ünü ise öğ ren ci ler/iş çi le rin ya şa dı ğı ha ne ler oluş­tur mak ta dır. 2006 yı lı için ka dın ba şı na dü şen ço cuk sa yı sı 2.10 ço cuk ola rak göz­len miş tir (bkz. Tab lo­5, www.tu ik.gov.tr). Ço cuk sa yı sı ile il gi li yo rum da, ne den ka dın ba şı na dü şen ço cuk sa yı sı ve ril di ği, iler le yen bö lüm ler de Top lam Do ğur­gan lık Hı zı ko nu sun da an la tıl mak ta dır.

Bi rey le rin ev li lik sa yı sı na ba kıl dı ğın da, bir kez ev le nen ler nü fu sun %95.7’si ni; iki kez ev le nen ler %4.0’ünü; üç ya da da ha faz la ev le nen ler ise nü fu sun %0.3’ünü oluş tur mak ta dır. İlk ev li lik ya şı, her iki cin si yet için de 18­24 yaş ka te go ri sin­de yo ğun laş mak ta dır. Er kek le rin %58.2’si, ka dın la rın 58.7’si ilk ev li lik le rini 18­24 yaş la rı ara sın da yap mış tır. An cak bu nok ta dan son ra ilk ev li lik yaş la rın da fark­lı lık lar göz len mek te dir. Ör ne ğin, ka dın lar için ikin ci sı ra da yer alan evi li lik ya­şı %31.7 ile 18 yaş al tın da gö rül mek le bir lik te (bu ka te go ri de er kek ler için %6.9 dur), er kek le rin ikin ci sı ra da yer alan ilk ev li lik ya şı 25­29 yaş ka te go ri sin de % 28.2 ile yer al mak ta dır (ka dın lar için %7.7 düş mek te dir). Her iki cin si yet için de ilk ev li lik ya şı 30 ya şın dan son ra önem li öl çü de azal mak ta dır. Özet le mek ge re kir­se, ka dın lar 10’lu yaş lar dan 24 ya şı na ka dar da ha yo ğun ola rak ilk evi li lik le ri ni ger çek leş ti rir ken, er kek ler ilk ev li lik ya şı için da ha yo ğun ola rak 18 ya şın dan 29 ya şı na ka dar olan sü re yi ter cih et mek te dir.

18 yaş ve üze ri için ev li lik te ter cih edi len ni kah tür le ri in ce len di ğin de, Tür ki­ye ge ne lin de ya pı lan ev li lik le rin %85.9’unu hem res mi hem di ni ni ka hın ya pıl dı ğı ev li lik ler oluş tur mak ta dır. Yal nız ca res mi ni kah ya pan lar %9.7’yi; yal nız ca di ni ni­kah ya pan lar %3.7’yi; ni kah sız be ra ber lik ya şa yan lar ise % 0.6’yı oluş tur mak ta dır. Kır­Kent ay rı mı ya pıl dı ğın da, ben zer eği lim ler göz len mek le bir lik te, kır sal ke sim de yal nız ca di ni ni kah ya pan lar (%5.1), kent te yal nız ca di ni ni ka hı ter cih eden ler den (%3.6) da ha faz la dır. Ay nı araş tır ma da yer alan is ta tis tik le re gö re, böl ge ler ve İs tan­bul ay rı ola rak de ğer len di ril di ğin de, yal nız ca res mi ni ka hın ter cih eden le rin (%16.6) ve ni kah sız be ra ber lik ya şa yan la rın (%1.1) en yo ğun ola rak gö rül dü ğü yer İs tan bul ili dir. İs tan bul ha riç, böl ge ba zın da de ğer len di ril di ğin de yal nız ca res mi ni ka hı ter­cih edil di ği iki böl ge Ak de niz (%13.7) ve Or ta Ana do lu’ dur (%13.6). Yal nız ca di ni ni ka hın en yo ğun ola rak göz len di ği böl ge, %16.1 ile Gü ney do ğu Ana do lu’ dur.

Ak ra ba ev li li ği ya pan la rın ora nı, Tür ki ye ge ne lin de %20.9’dur. Ak ra ba ev li li ği ora nı, kır sal ke sim de ya pı lan ev li lik le rin %24.6’sı nı oluş tur mak ta, kent te ise bu oran %18.8’e düş mek te dir. Böl ge sel da ğı lı ma gö re, en yo ğun ola rak ak ra ba ev li lik­le ri nin gö rül dü ğü böl ge, % 40.4 ile Gü ney do ğu Ana do lu Böl ge si’ dir.

Tür ki ye ge ne lin de, 2008 yı lın da bo şan ma ora nı in ce len di ğin de, her 1000 ev­li lik ten 1.4’ünün bo şan ma ile so nuç lan dı ğı gö rül mek te dir (bkz. Tür ki ye’de Ka ba Bo şan ma Hı zı, TÜ İK Bo şan ma İs ta tis tik le ri. www.tu ik.gov.tr) Tab lo­6.4 in ce­len di ğin de ise en yo ğun bo şan ma oranı, 16 yıl ya da da ha uzun sü reli ev li lik ler de gö rül mek te dir. 2008’de bu oran, 16 yıl ve da ha faz la sü ren ev li lik ler için % 23.1 ola rak göz len miş tir. Bo şan ma için eşik nok ta sı nı oluş tu ran yıl lar, 6­10 ile 16 yıl ve üze ri sü ren ev li lik ler dir.

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 135

%

Evlilik Süresi

Yıllar Toplam1

yıldan az

1 2 3 4 5 6.10 11.15 16+

2001 100.0 4.7 9.3 8.0 7.5 6.9 5.9 21.8 14.3 21.4

2002 100.0 4.5 9.4 8.1 7.1 6.8 6.3 21.7 14.2 21.9

2003 100.0 4.5 9.4 8.8 7.3 6.5 6.2 21.3 13.6 22.5

2004 100.0 4.0 9.6 8.7 8.3 6.8 6.0 21.0 13.0 22.7

2005 100.0 4.2 9.3 8.2 7.5 7.0 6.1 21.3 13.5 22.7

2006 100.0 4.2 9.5 8.5 7.5 6.7 6.2 21.8 13.5 22.1

2007 100.0 4.0 9.8 8.2 7.4 6.6 5.9 22.2 13.5 22.5

2008 100.0 3.9 9.7 8.2 7.3 6.7 5.6 21.5 13.9 23.1

Ev li lik ev ren sel ol mak la bir lik te, ilk ev li lik ya şı, ül ke le rin ge liş miş lik dü zey le ri­ne gö re fark lı lık gös ter mek te dir. Ge liş mek te olan ül ke ler de, ge liş miş ül ke le re gö re ka dın lar da ev li lik da ha genç yaş lar da gö rül mek te dir. Ge liş mek te olan ül ke ler de gü nü müz de, ge li şen eği lim ev li lik ya şı nın er te len me ye baş la dı ğını gös ter mek te­dir. Ge liş miş ül ke ler de ise (özel lik le Ba tı Av ru pa ve Ku zey Ame ri ka), ka dın la rın da ha geç yaş ta ev len dik le ri, bü yük bir ora nın ise hiç ev len me dik le ri göz len miş tir (Yau key ve An der ton, 2001: 264­265).

Top lum sal fark lı laş ma yı gös te ren di ğer önem li de ğiş ken, et ni si te/ırk tır. Et ni si­te/ırk sı nıf­la ma sı, ol duk ça so run lu bir alan dır. Ör ne ğin Ko re li ler, Çin li ler, Ja pon­lar ken di le ri ni As ya’lı ola rak de ğil, Ko re li, Çin li ya da Ja pon ola rak ta nım la mak­ta dır. Ten ren gi nin kul la nıl ma sı da ay nı bi çim de so run lu bir du rum dur. Ku zey Ame ri ka’da ırk kom bi nas yo nu nu an la ta bil mek için Be yaz lar, His pa nik (İs pan yol kö ken li) Ame ri ka lı lar, As ya lı lar, Af ro­Ame ri ka lı lar ve Yer li ler (In di an, Es ki mo, Alu ets) sı nıf­lan dır ma sı yay gın ola rak kul la nıl mak ta dır. Ben zer zor luk lar, et nik grup la rın sı nıf­lan dı rıl ma sın da da ya şan mak ta dır. Ge nel ola rak söy le ne bi le cek tek sap ta ma, et ni si te/ırk ya pı sı nın top lum sal eşit siz lik ler le bir lik te göz len di ği dir.

Bir le şik Dev let ler’de, 1998 yı lın da nü fu sun %72.3’ünü oluş tu ran Av ru pa kö­ken li be yaz lar, en zen gin sı nı fı oluş tur mak ta dır. Nü fu sun %3.6’sı nı oluş tu ran As­ya ve Pa si fik kö ken li ler (Ja pon lar v.s), ikin ci en yük sek ge lir se vi ye si ne sa hip grup ol du ğu göz len miş tir. An cak, bu grup için de sı nıf­lan dı rı lan ol duk ça dü şük ge lir or ta la ma sı na sa hip Vi et nam lı lar da yer al mak ta dır (bkz. Tab lo­3.4a, We ins te in ve Pil la i, 2001:71). Bu eşit siz lik, ırk lar ara sın da ki iş siz lik oran la rı na, ço cuk ölüm hız­la rı na, yok sul luk sı nı rı al tın da ka lan in san sa yı sı na, eği tim dü ze yi ne de yan sı mak­ta dır (bkz.Tab lo­3.6, We ins te in ve Pil la i, 2001:80). Bir ır kın sa yı sal ola rak çok lu ğu, eko no mik gü cü elin de bu lun dur ma sı an la mı na gel me mek te dir. Ör ne ğin, Gü ney Af ri ka’da be yaz ırk, azın lı ğı oluş tur mak la bir lik te eko no mik gü cü elin de bu lun­du ran grup tur. Ço ğun lu ğu oluş tu ran Af ri ka kö ken li ler ise eko no mik eşit siz li ğin de za van taj la rı nı, top lum sal ya şa mın tüm alan la rın da ya şa mak ta dır.

Top lum sal ta ba ka laş ma yı öl çen iki önem li de ğiş ken, mes lek ve ge lir dir. Top­lum sal eşit siz lik le rin oluş ma sın da do ğuş tan ge len sta tü (ki şi nin do ğum la bir lik te

Tablo 6.4Evlilik Süresine Göre Boşanma Oranı 2001-2008

Kaynak: TÜİK, Boşanma İstatistikleri, www.tuik.gov.tr

İnsan ve Toplum136

ta şı dı ğı, ırk v.s.) gi bi özel lik le ri ile ba şa rıl mış sta tü (ör ne ğin ki şi nin eği tim gi bi ha yat taki ba şar ıları) et ki li ol mak ta dır. Mes lek ve ge lir, ba şa rıl mış sta tü de yer al­mak ta dır. Yük sek ge lir sağ la yan pres tij li mes lek le rin eği ti me da yan dı ğı, eği ti min ise ki şi nin ba şa rı sı na da yan dı ğı var sa yı lır. Oy sa ki, eşit siz lik ler de do ğuş tan ge len sta tü ile ba şa rıl mış sta tü ara sın da ya kın bir iliş ki ol du ğu et ni si te/ırk, eği tim, ge lir, mes lek da ğı lı mı nın in ce len di ği nü fus is ta tis tik le rin de göz le ne bi lir (We ins te in ve Pil la i, 2001:81). De za van taj lı grup lar da do ğan ki şi le rin, ba şa rıl mış sta tü yo luy la yu ka rı doğ ru ha re ket li li ği, ol duk ça kı sıt lı kal mak ta dır. Ge lir da ğı lı mın da, ırk lar ara sı göz le nen eşit siz lik ler, eği tim de göz le nen eşit siz lik le re eş lik et mek te dir (bkz.Tab lo­3.6, We ins te in ve Pil la i, 2001:80).

DE MOG RA FİK SÜ REÇ LERDo ğum, ye ni do ğan ki şi nin ba kı şın dan dün ya ya gel di ği za manı ve ye ri ta nım­lar. Do ğur gan lık ise ebe veyn lik sta tü sü nü açık lar. Do ğum sü reç le rin de kul la nı lan baş lı ca öl çüm ler, Ka ba Do ğum Hı zı, Ge nel Do ğur gan lık Hı zı, Yaş Grup la rı na Gö­re Do ğur gan lık Hı zı, Top lam Do ğur gan lık Hı zı’ dır.

Bu bö lüm de, bir top lum da nü fus bü yü me si ni et ki yen do ğum, ölüm ve göç sü­reç le ri in ce le ne cek tir.

Do ğum ve Do ğur gan lıkDe mog raf­lar, ay nı sü re ci an lat mak için fark lı te rim ler kul la nır lar. Ör ne ğin do ğum (birth), ye ni do ğan ki şi nin ba kı şın dan ola yı ta nım lar. İn san lar ya şam la rın da yal­nız ca bir ke re, bel li bir za man da ve bel li bir yer de dün ya ya ge lir ler. Do ğur gan lık (fer ti lity), bir ebe vey nin, an ne nin sta tü sü nü ta nım lar. Do ğum ger çek leş ti ğin de, ebe vey nin sta tü sü bir pu an ar tar. Her do ğum ger çek leş ti ğin de sta tü pua nı bir pu­an ek le ne rek art ma ya de vam eder. An ne nin açı sın dan, üre me ya şa mı bo yun ca do ğum pek çok kez ger çek le şe bi lir. Do ğum la do ğur gan lık ara sın da ki fark, oran­la rın he sap lan ma sın da fark lı nü fus is ta tis tik le ri kul lan ma la rı dır. Do ğum öl çü mü (Ka ba Do ğum Hı zı), top lum nü fus üze rin den öl çüm ya par ken; Do ğur gan lık Hı zı (Ge nel Do ğur gan lık Hı zı), do ğur gan lık ça ğın da olan ka dın la rın top la mı üze rin­den he sap la nır. Üre me/ye ni len me bir nü fu sun ya da alt nü fu sun, ku şak tan ku şa ğa nü fus bü yük lü ğü nü sür dü re bil me ka pa si te si dir. Öl çüm ler de, yal nız ca do ğum la rı de ğil, ye tiş kin lik ça ğı na er me den öle bi le cek olan ye ni do ğan la rın ola sı lı ğı nı da he sa ba ka tar (We ins te in ve Pil la i, 2001:131).

Ka ba Do ğum Hı zıKa ba Do ğum Hı zı, bir yıl için de tüm yaş gru bun dan an ne le rin yap tık la rı do ğum sa yı sı nın, ge nel nü fu sa oran la ma sı dır. He sap la ma lar da bir ül ke de yıl or ta sı na dü­şen ge nel nü fus dik ka te alı nır. Her 1000 ki şi ye dü şen ora nı gös te rir.

Ka ba Do ğum Hı zı = (Do ğum sa yı sı / Ge nel nü fus sa yı sı) × 1000

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 137

Yıl Doğum sayısı

Kaba doğum hızı Crude birth

rate(‰)

Genel doğurganlık hızı General fertility

rate (‰)

Total fertility rate (Çocuk sayısı)

(Number of children)

2001 1321890 20.3 83.8 2.37

2002 1226641 18.6 76.7 2.17

2003 1193154 17.8 73.6 2.08

2004 1213545 17.9 74.0 2.10

2005 1231678 18.0 74.3 2.10

2006 1238725 17.8 74.1 2.10

2007 1266503 18.0 75.1 2.12

2007 1262333 17.8 74.2 2.10

Tab lo­6.5 dik ka te alın dı ğın da, 2008 yı lın da, Tür ki ye’de Ka ba Do ğum Hı zı bin de 17.8 ola rak ger çek leş miş tir. Di ğer bir de yiş le, her 1000 ki şi ye dü şen do ğum sa yı sı 17.8’dir. 2001 yı lı ile kar şı laş tı rıl dı ğın da Ka ba Do ğum Hı zı’n da azal ma göz len mek te dir.

Ge nel Do ğur gan lık Hı zıGe nel Do ğur gan lık Hı zı, do ğur gan lık ya şı na bağ lı bir öl çüm dür. Bir yıl için de mey da na ge len do ğum sa yı sı nın, yıl or ta sın da do ğur gan lık ya şın da olan ka dın­la rın sa yı sı na oran la ma sıy la olu şur. Her 1000 ka dı na dü şen do ğur gan lık ora nı nı gös te rir. Ka dın la rın do ğur gan lık ya şı ola rak 15­49 de ğil, 15­44 yaş ara lı ğı kul la­nıl mak ta dır. Ne de ni, yaş ve cin si yet le il gi li bö lüm de açık lan dı ğı gi bi, ka dın lar da do ğur gan lı ğın 40’lı yaş la rın or ta la rın dan iti ba ren gö z ar dı edi le bi le cek dü zey de dü şük ola rak göz len me si dir.

Ge nel Do ğur gan lık Hı zı = (Do ğum sa yı sı / 15­44 yaş ara sın da ki ka dın nü fu su) ×1000

Tab lo­6.5 in ce len di ğin de Tür ki ye’de 2001­2008 yıl la rı ara sın da, Ge nel Do ğur­gan lık Hı zı’n da dü şüş göz len mek te dir. 2001 yı lın da Ge nel Do ğur gan lık Hı zı bin­de 83.8, 2008 yı lın da ise bin de 74.2 ola rak ger çek leş miş tir.

Yaş Grup la rı na Gö re Do ğur gan lık Hı zı (YGGDH)Yaş Grup la rı na Gö re Do ğur gan lık Hı zı, bir yıl bo yun ca, bir yaş gru bun da yer alan ka dın la ra dü şen do ğum sa yı sı dır. Yıl or ta sın da ki sa yı dik ka te alı nır. Her 1000 ka­dı na dü şen do ğum sa yı sı ola rak he sap la nır.

Yaş Grup la rı na Gö re Do ğur gan lık Hı zı = (Bel li Bir Yaş Gru bu nun Yap tı ğı Do­ğum Sa yı sı / Bel li Bir Yaş Gru bun da Yer Alan Top lam Ka dın Sa yı sı) × 1000

Ör ne ğin, 2020 yı lın da A ül ke sin de 20­24 yaş gru bun da yer alan ka dın la rın yap tı ğı do ğum sa yı sı 20000; yıl or ta sı ve ri le ri ne gö re 20­24 yaş gru bun da bu lu nan ka dın sa yı sı 40000 ola rak ka bul edi lir se, A ül ke sin de 2020 yı lın da 20­24 yaş gru­bu nun YGGDH’sı ne dir?

A ül ke si YGGDH = (20000 /40000) × 1000 = 500

Tablo 6.5Temel Demografik Göstergeler

Kaynak: Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü. www.tuik.gov.tr

İnsan ve Toplum138

2020 yı lın da A ül ke sin de 20­24 yaş gru bun da yer alan her 1000 ka dı na dü şen do ğum sa yı sı 500’dür.

Yaş Grup la rı na Gö re Do ğur gan lık Hı zı ve Top lam Do ğur gan lık Hı zı he sap la ma la­rın da, ka dın la rın do ğur gan lık ya şı ka bul edi len 15­49 yaş ara sın da ki grup lar dik­ka te alın mak ta dır.

Top lam Do ğur gan lık Hı zıTop lam Do ğur gan lık Hı zı, Yaş Grup la rı na Gö re Do ğur gan lık Hı zı dik ka te alı na­rak he sap la nır. Tüm yaş grup la rın da ki do ğur gan lık hı zı nın ağır lık lı top la mı (we­igh ted sum) alı na rak, yaş gru bu nun sı nıf ara lı ğı nı oluş tu ran beş ile çar pı lır.

Ör ne ğin, A ül ke sin de 2020 yı lın da Yaş Grup la rı na Gö re Do ğur gan lık Hı zı top­la mı, her 1000 ka dı na 414 ço cuk ola rak bu lun du ğu nu var sa yar sak, bu ül ke de Top­lam Do ğur gan lık Hı zı (do ğur gan lık ça ğın da ki ka dın ba şı na dü şen ço cuk sa yı sı) ne dir?

A ül ke si Top lam Do ğur gan lık Hı zı = 414 × 5 = 2070

Her 1000 ka dı na 2070 ço cuk düş mek te dir. El de edi len ço cuk sa yı sı 1000’e bö­lün dü ğün de:

Top lam Do ğur gan lık Hı zı /Ka dın ba şı na dü şen ço cuk sa yı sı = 2070 / 1000 = 2.07’tir. Do ğur gan lık ça ğın da ki her ka dın ba şı na 2.07 ço cuk düş mek te dir.

Tab lo­6.5’e gö re, 2008 yı lın da, Tür ki ye’de do ğur gan lık ça ğın da ki ka dın ba şı na dü şen ço cuk sa yı sı, 2.10 ola rak bu lun muş tur. 2001 yı lın daki 2.37 ola rak bu lu nan ço cuk sa yı sı ile kı yas lan dığn da az bir dü şüş ger çek leş ti ği göz len mek te dir.

Nü fus Ku ram la rıNü fus ar tı şı nı et ki le yen fak tör le ri açık la mak için, Malt hus, nü fu sun kon trol edil­me di ğin de geo met rik oran la ar tar ken; yi ye cek üre ti mi nin arit me tik oran la art tı­ğı nı, bu ne den le, in san top lum la rın da nü fus ar tı şı nı kon trol ede cek me ka niz ma lar ge liş ti ril di ği ni; Sad ler, do ğur gan lı ğın nü fus yo ğun lu ğuy la ters oran tı lı ol du ğu nu; Do ub le day, bes len me tü rü nün do ğur gan lı ğı et ki le di ği ni; Du mont, sos yal da mar­la rın yo ğun ol du ğu yer de do ğur gan lı ğın dü şük ol du ğu nu; Fet ter, do ğur gan lık ta in san dav ra nış la rın da ki ira de nin be lir le yi ci ol du ğu nu; Nit ti, bi rey sel li ğin yük sek ol du ğu top lum lar da do ğur gan lı ğın dü şük ol du ğu nu; Bret ta no, zev ke düş kün in sa­noğ lu nun, ar tan zen gin lik le da ha fark lı eğ len ce le re yö nel di ği için do ğur gan lı ğın düş tü ğü nü; Un gern­Stern berg ise akıl cı zih ni ye tin top lu mun tüm sı nıf­la rı na ha­kim ol ma sıy la do ğur gan lı ğın düş tü ğü nü sa vu nur.

Bir top lum da ki nü fus bü yü me si ni et ki le yen fak tör le ri açık la mak için, nü fus ku ram la rı ge liş ti ril miş tir. Nü fus ku ram la rı ge nel ola rak, do ğur gan lık ka lıp la rı üze rin de yo ğun la şır. Ölüm ve göç de nü fus bü yü me si ni et ki le yen fak tör ler ol mak­la bir lik te, nü fus ku ram la rı te mel ola rak, do ğur gan lık ka lıp la rın da ki de ği şim le re ve top lum sal sı nıf­la rın do ğur gan lık ka lıp la rın da ki fark lı lık la rı na odak la nır. Ay rı­ca, bir ül ke ya da ta nım lan mış bir grup için, do ğur gan lık ka lıp la rı dik ka te alı na­rak, do ğur gan lık la il gi li bel li bir doğ ru luk la tah min de bu lu nur.

Nü fus ku ram la rı için de en ün lü sü, Malt hus’un nü fus ar tı şı nın sı nır la rıy la il gi li ku ra mı dır. Di ğer ku ram lar, ken di le ri ni, Malt hus’a ya kın lık ya da uzak lık de re ce­le ri ne gö re ko num lan dı rır.

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 139

Nü fus Ar tı şı nın Sı nır la rı Tho mas R. Malt hus, 1789 yı lın da yaz dı ğı ‘Nü fus İl ke si Üze ri ne Bir Ça lış ma’ ad lı ki ta bın da, in sa nın mü kem mel li ği gö rü şü nü red de de rek, ku ra mı na iki te mel öner­mey le baş lar:

• Yiyecekinsaniçinzorunludur.• Cinslerarasındakiçekim(tutku)zorunludurvehemenhemenşuandaki

du ru mun da ol du ğu gi bi de vam ede cek tir. İn san lık la il gi li bu iki ka nun, ay nı za man da, do ğa ka nu nu dur. Bu ko nu da he­

nüz bir de ği şi me şa hit olun ma mış tır. Kon trol edil me di ğin de nü fus, geo met rik oran la ar tar ken (2, 4, 8, 16, 32, 64 v.s.); yi ye cek üre ti mi, arit me tik oran la (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 v.s.) artar. Bu na gö re, nü fu sun gü cü, yer yü zü nün in san için yi ye cek üre­te bil me gü cün den da ha faz la dır.

İn san için, yi ye ce ği zo run lu kı lan do ğa ka nu nu ne de niy le bu iki eşit ol ma yan güç, den ge de tu tul ma lı dır. Yi ye cek te min et me güç lü ğü ne de niy le nü fus, sü rek li ve güç lü bir şe kil de kon trol edil me yi ge rek ti rir. Bu güç lü ğün mut la ka bir yer ler de ya şan ma sı ve in san lı ğın bü yük bir kıs mı nın bu du rum dan ka tı bi çim de mut la ka et ki len me si ge rek li dir.

İn san ve hay van kral lık la rın da da do ğa to hum la rı nı sa çar ve bu to hum la rın bü yü me si için, ala na ya yıl ma la rı ve bes len me le ri zo run lu dur. Do ğa ka nu nun da­ki zo run lu luk, bü yü me ve ya yıl ma yı, be lir len miş sı nır lar için de tu tar. Bit ki ler ve hay van lar, bu bü yük sı nır la yı cı ka nu na ta bi dir. İn san lar da ‘ak lın ça ba sı’yla, bu ka nun dan ka ça maz lar. Bu ka nu nun bit ki ler ve hay van lar üze rin de ki et ki si, to­hum la rın zi yan ol ma sı, has ta lık ya da er ken ölüm dür. İn san lar üze rin de ki et ki siy­se, se fa let ve ahlâk düş kün lü ğü dür. Se fa let bu ka nu nun mut lak so nu cu dur. Ahlâk düş kün lü ğü ise yük sek ola sı lık lı so nu cu dur (Malt hus, 1926: 16).

Ahlâk düş kün lü ğü nün mut lak zo run lu so nuç ol ma ma sı nın ne de ni ah la kın, kö tü lü ğün her tür lü baş tan çı kar ma sı na kar şı di ren mek zorunda ol ma sı dır. Nü fus ve yi ye cek üre ti mi ara sın da ki eşit siz güç, da ha güç lü bir do ğa ka nu nu olan güç­le rin den ge de tu tul ma sıy la, in san top lu mu nun mü kem mel li ği ni sı nır la mak ta dır. İn san lar akıl la rıy la, tüm can lı var lık la rın ta bi ol du ğu bu ka nun dan ka ça maz lar. Ta ri hin hiç bir dö ne min de, hiç bir eşit lik ya da top lum sal dü zen le me, bu bas kı yı or ta dan kal dı ra ma mış tır. Bu du rum, her ke sin mut lu ol du ğu, ken di le ri ve ai le le ri için yi ye cek sağ la mak ko nu sun da en di şe et me di ği bir in san top lu mu ide ali ne, ta­ma men kar şı dır.

Yer yü zün de, dav ra nış la rın saf ve ba sit ol du ğu, yi ye ce ğin çok bol ol du ğu, er ken ev li lik ler üze rin de kon trol me ka niz ma sı nın bu lun ma dı ğı, alt sı nıf­lar da ken di le ri ve ai le le ri için ra hat lık sağ la ma kor ku su nun ol ma dı ğı, üst sı nıf­lar için ya şam şart la rı nı dü şür me kor ku su nun ol ma dı ğı bir top lum ol du ğu nu var sa ya lım. Böy le bir top lum­da nü fus, gü cü nü gös te re bil mek için mü kem mel bir öz gür lük için de ola cak tır.

Malt hus’a gö re, ev li lik ka nu nu ku rum sal laş sın ya da ku rum sal laş ma sın, tek ka­dı na bağ lan ma, do ğa nın ve ah la kın ka nu nu gi bi gö rün mek te dir. Yan lış se çim so­nu cu, du ru mu de ğiş tir me öz gür lü ğü nün ol du ğu nu var sa ya lım. Bu öz gür lük ahlâk düş kün lü ğü ne var ma dı ğı sü re ce, nü fu su et ki le me ye cek tir. Yi ye ce ğin bol ol du ğu, eşit li ğin bu lun du ğu, dav ra nış la rın ba sit ve saf ol du ğu, ah la ki düş kün lü ğün ol ma­dı ğı bir top lu mun ol du ğu nu var sa yar sak, nü fu sun gü cü kon trol süz ka la cak ve in­san tü rü, ta ri hin hiç bir dö ne min de gö rül me di ği bi çim de ar ta cak tır.

Malt hus, Bir le şik Dev let ler’ de, Av ru pa’da ki mo dern dev let ler den da ha faz la öl çü de yi ye cek bol lu ğu ol du ğu, ya şa mın saf ve ba sit, er ken ev li lik ler üze rin deki kon trolün ise çok az ol du ğu nu söy le ye rek, böy le bir or tam da kon trol süz nü fus bü­

İnsan ve Toplum140

yü me si nin na sıl ger çek leş ti ği ni an la ma ya ça lı şır. Böy le bir or tam da, nü fu sun her 25 yıl da bir, ken di ni iki ye kat la dı ğı görülmüştür. Di ğer bir de yiş le, nü fus kon trol edil me di ğin de, her 25 yıl da bir ken di ni iki ye kat lar ya da geo met rik oran la ar tar. Yi ye cek üre tim, ise arit me tik ola rak ar tar.

Ör nek ola rak, bir ada da yedi mil yon ki şi ya şa dı ğı nı ve yi ye cek üre ti mi nin de bu sa yı yı des tek le di ği ni var sa yarsak (Malt hus, 1926: 24). 25 yıl son ra, in san nü­fu su 14 mil yon ola cak tır. Yi ye cek üre ti mi de bu ar tı şa uya cak tır. Son ra ki 25 yıl so nun da in san nü fu su 28 mil yon ol du ğun da, yi ye cek üre ti mi 21 mil yo nu bes le ye­bi le cek ka dar ar ta cak tır. Bir son ra ki 25 yıl da nü fus 56 mil yon ol du ğun da, yi ye cek üre ti mi, bu nü fu sun an cak ya rı sını bes le ye bi le cek şe kil de ar ta cak tır. Ve ilk yüz­yı lın so nun da, in san nü fu su 112 mil yon olur ken, yi ye cek üre ti mi an cak 35 mil­yo nu bes le ye bi le cek ka dar ola cak tır. Bu nun an la mı, 77 mil yon ki şi nin yi ye cek ten mah rum kal ma sı dır.

Malt hus, bü yük bir gö çün ya ban cı bir yer de, ta nı ma yan bir ik lim de ya şa mak, ki şi nin ar ka daş la rın dan, ai le sin den, top ra ğın dan kop mak ol du ğu nu, bu du ru­mun da bü yük bir mut suz luk an la mı na gel di ği ni, çok az sa yı da in sa nın baş ka bir ye re git mek is te ye ce ği ni söy ler. Bu ne den le, in san lar ta ra fın dan, in san nü fu su üze rin de kon trol uy gu lan mak ta dır.

Malt hus’a gö re, nü fu sun ar tı şı nı kon trol et mek için, in san top lu mun da uy gu la­nan baş lı ca iki kon trol me ka niz ma sı bu lun mak ta dır:

1. Ölüm hı zı nı art tı ran po zi tif kon trol me ka niz ma sı 2. Do ğum hı zı nı dü şü ren ön le yi ci kon trol me ka niz ma sı Ölüm hı zı nı art tı ran po zi ti fi kon trol me ka niz ma sı aç lık, has ta lık ve sa vaş tır.

Ör ne ğin alt sı nıf­la rın, ço cuk la ra ye ter li be sin ver me me si ve dik kat et me me le ri, ölüm hı zı nı ar tı ran bir iş lev gö rür (Malt hus, 1926: 63). Do ğum hı zı nı dü şü ren ön­le yi ci kon trol me ka niz ma sı ise kür taj, do ğum kon tro lü, ev li li ğin er te len me si gi bi da ha çok bur ju va zi nin uy gu la dı ğı kon trol me ka niz ma sı dır.

Malt hus, 1803’te ça lış ma sı nın ikin ci ba sı mın da, üçün cü kon trol me ka niz ma sı ola rak ah la ki kı sıt la ma yı ek le miş ve de tay lı ola rak açık la mış tır. Ön le yi ci kon trol me ka niz ma sın da yer alan, ev li li ğin ile ri yaş la ra er te len me si, tek ba şı na nü fu su sı­nır la yı cı ol ma ya cak tır. Ev li li ğin, ay nı za man da ta ma men ah lâ ki ol ma sı (gay ri meş­ru iliş ki nin ol ma ma sı) ge re kir; çün kü, ev li lik ger çek leş tik ten son ra ar tık, hiç bir ya pay ön le yi ci me ka niz ma uy gu lan ma ma lı dır (Glass, 1953: 28).

Malt hus’a gö re nü fus kon trol me ka niz ma la rı nın kul la nıl ma dı ğı top lum lar da göz le­nen mut lak ve gö re ce li so nuç lar ne ler dir?

Yo ğun lukKu ra mı nı oluş tur du ğu ça lış ma sı nın bü yük ço ğun lu ğu nu, Malt hus’un ku ra mı nı çü rüt me ye ayı ran, Tho mas Sad ler’in ge liş tir di ği nü fus ka nu nu iki il ke ye da ya nır:

1. Do ğur gan lık nü fus yo ğun lu ğu ile ters oran tı lı dır. Di ğer du rum lar sa bit tu­tul du ğun da, ev li lik le rin sa yı sı nü fus yo ğun lu ğu na gö re de ği şir. Bu ra da kı­sıt la yı cı olan, yal nız ca me kân de ğil dir. Üze rin de ya şa nan me kâ nın, nü fu su bes le me ka li tesi de önem li dir. Ör ne ğin, dağ lık yer ler le, buz al tın da ki yer ler, da ha ve rim li top rak la rın bu lun du ğu böl ge ler le kı yas la na maz.

2. Do ğur gan lık, ölüm hı zı ile doğ ru dan de ği şir. Di ğer bir de yiş le, do ğur gan lı­ğın yük sek ol du ğu yer de, ölüm hı zı da yük sek tir. Sad ler, yo ğun luk il ke si nin kır ile kent fark lı lı ğı nı ve üst sı nıf­lar da ki dü şük do ğur gan lı ğı da açık la dı ğı­nı sa vu nur (Co ontz, 1957: 28­29).

2

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 141

Bes len me Pren si biTho mas A. Do ub le day, bit ki ler ve hay van la rın üre me si üze rin de bes len me nin ya­rat tı ğı et ki le ri in ce le ye rek, el de edi len so nuç la rın in san do ğur gan lı ğı için de ge­çer li ola bi le ce ği ni sa vu nur. Bit ki le rin çok faz la bes len di ği za man, to hum ver me­dik le ri ni, da ha zor çev re şart ların da ise da ha faz la çi çek len di ği ni ve ye ni len di ği ni gös te ren de ney le rin, hay van lar dün ya sı için de ge çer li ol du ğu nu, ne za man bir tür yok ol ma teh li ke siy le kar şı laş sa, do ğur gan lı ğı nın art tı ğı nı söy le ye rek söz ko nu su so nuç la rı, in san top lu mu na uyar lar. Do ub le day, ra hat lı ğın ve yi ye cek bol lu ğu nun ol du ğu yer de in san la rın üre me ka pa si te nin düş tü ğünü, zor şart larda ve yi ye ce ğin az bu lun du ğu yer de ise üre me ka pa si te nin art tı ğı nı, bu ku ra lın hem bir ül ke de ki hem de ül ke ler ara sın da ki nü fus fark lı lık la rı nı açıkla dı ğı nı sa vu nur. Nü fus yo ğun­lu ğu nun faz la ol du ğu ül ke ler de, et ve şa ra bın da ha az tü ke til di ği ni; ör ne ğin, İs koç Ada la rı’nda ya şa yan la rın da ha çok ba lık la bes len di ği ni; Hin dis tan’da ve Çin’de pi­rinç ve pa ta tes tü ke ti mi nin faz la ol du ğu nu söy le ye rek, kuv vet li be sin le ri tü ke ten ül ke le rin ve sı nıf­la rın, ken di le ri ni üre te bil me/ye ni le ye bil me güç le ri ni za yıf­lat tık­la rı nı söy ler (Co ontz, 1957: 43­44).

Sos yal Da mar lar: Du mont, Malt hus’un nü fus il ke si nin tek ol ma dı ğı nı, do ğur­gan lık ka lıp la rın da ki de ği şim le ri açık la yan iki nü fus il ke si da ha bu lun du ğun dan söz eder. Bun lar dan il ki, in san la rın hay van lar gi bi ya şa dı ğı, üret tik le ri ye ri ne bul­duk la rı nı ye dik le ri Malt hus cu il ke; ikin ci si, Gu il lard’ın nü fu sun ora nı nın oto ma­tik ola rak ‘ek me ğin ol du ğu yer de’ in sa nın doğ du ğu il kesi dir. Böy le bir top lum da ha ya tın an la mı, emek ve bi ri kim ol du ğun da; do ğum oran la rı nın mev cut iş im­kân la rı na gö re değiştiğini, böy le ce, Malt hus’un se fa let ve ahlâk düş kün lü ğü gi bi kon trol me ka niz ma la rı nın ge rek siz ol du ğu top lum lar bulun du ğu nu söy ler. Üçün­cü il ke ise Du mont’un öner di ği, me de ni top lum la rı yö ne ten ‘Sos yal Da mar lar’ il­ke si dir (Co ontz, 1957: 58­61).

Sos yal Da mar lar il ke si, tüm top lum lar da pres ti jin top lum sal hi ye rar şi si ol du­ğu nu; de ğer ler, top lum dan top lu ma fark lı lık gös ter se de, her top lum da ba zı in­san la rın di ğer le rin den da ha pres tij li ol du ğu nu vur gu lar. Top lum sal mo le kül ler, par lak ide al le re doğ ru yük sel mek için çe ki lir ler. Du mont’a gö re, sos yal sta tü yü yük selt mek için ha re ke te ge çi ri ci dür tü, po li tik güç ya da zen gin lik de ğil dir. Bun­lar, Sos yal Da mar lar te ri mi al tın da top la na bi le cek olan zevk, za ra fet, lüks, ger çe ğe ve ada le te du yu lan sev gi, hat ta ge ne lin iyi li ği adı na ken di ni fe da ede bil mek olan ide al ler dir. Kı sa ca sı, Sos yal Da mar lar, bir top lum üye si nin, o top lu mun de ğer le­ri ne gö re say gın lık ka za na bil mek için, or ta ya çı kan bi rey sel dür tü le ri ni an la tır.

Sos yal Da mar lar, tüm me de ni top lum lar da gö rül mek le bir lik te, hep sin de eşit de re ce de iş le mez. En za yıf ol du ğu top lum lar, sta tü ve kas tın, bi rey sel ge li şi me ka tı en gel ler koy du ğu top lum lar dır. Böy le top lum lar da do ğur gan lık, dai ma yük sek tir; çün kü, ki şi sel ge li şim en gel len miş tir. Ki şi sel ge li şi mi en gel le nen in san, do ğa sın­da ki hay van sı dür tü le re bo yun eğer. Di ğer ta raf­tan, Sos yal Da mar lar’ın en et ki­li ol du ğu top lum lar da, sos yal ha re ket li lik yük sek tir. Böy le top lum lar da ço cuk lar, ki şi sel ge li şi mi en gel le yi ci ya da ge cik ti ri ci et kide bulunduğu için, do ğur gan lık ora nı da dü şük tür.

Du mont, yok sul lu ğun ve ce ha le tin yük sek do ğur gan lık ne de ni ol ma dı ğı nı, tam ak si ne, yük sek do ğur gan lı ğın, yok sul luk ve ce ha let ne de ni ol du ğu nu id di a eder. Ben zer bi çim de, zen gin li ğin dü şük do ğur gan lı ğa ne den ol ma dı ğı nı, dü şük do ğur­gan lı ğın da, zen gin li ğin de iler le me is te ği nin ge nel so nu cu ol du ğu nu söy ler. Kent mer kez le rin de Sos yal Da mar lar güç lü ol du ğu için, do ğur gan lık dü ze yi dü şük tür. An cak, kent te her sı nıf ay nı bi çim de dav ran maz. Pro le ter ya, iler le me is tek le ri ne

İnsan ve Toplum142

üre tim sis te mi ta ra fın dan ko nu lan güç lü en gel ler ne de niy le, ya şam şart la rı nı yük­selt mek im kân sız ol du ğun dan sa yı ca ar tar lar.

Gö nül lü lük: Fet ter’in (Co ontz, 1957:61­64), Gö nül lü lük yak la şı mı na gö re, hiç bir nü fus il ke si, tek ba şı na, do ğur gan lık ka lıp la rın da ki de ği şi mi açık la mak için ye ter li de ğil dir. De mog ra fik de ği şim ler de, yi ye cek üre ti mi nin sı nır la rı nın, nü­fus üze rin de ki kı sıt la yı cı et ki si nin ol du ğu nu, ama, in san la rın iler le me va sı ta sıy la, yal nız ca fi zik sel zo run lu luk lar ne de niy le, ha re ket et me du ru mun dan bel li bir öz­gür lü ğe ka vuş tuk la rı nı, böy le ce in san dav ra nış la rın da ira de nin be lir le yi ci ol du ğu gö rü şü nü sa vu nur.

Gö nül lü lük yak la şı mı, in sa nın üre me dav ra nı şı nı in ce le mek için, top lu mu sı nıf­la ra bö le rek bu sı nıf­lar da ai le nin iş le vi ni in ce ler. Fet ter, tü ke tim bi ri mi ola rak ai le­nin tüm sı nıf­lar da ay nı iş le vi gör dü ğü nü; ai le ge li ri nin ai le bü yük lü ğü ne üst sı nır koy du ğu nu; an cak, bu üst sı nı rın her za man ger çek bir sı nır ol ma dı ğı nı, ai le üye le ri­nin her za man için ai le ge li ri ni ar tı ra bi le ce ği ni söy ler. Bu du rum da, yok sul sı nıf­la rın ai le bü yük lü ğü ne sı nır koy mak için da ha is tek li gö rün me si ge re ktiği halde, ger çek du ru mun ter si ol du ğu nu, çün kü da ha iyi du rum da ki ai le ler de aç lık kor ku su nun da­ha faz la ol du ğu nu, gö nül lü ola rak, ge le ce ği dü şü ne rek an lık zevk le ri ni bas tır ma yı bil dik le ri ni söy ler. Bu sı nıf­la rın ken di le ri nin zen gin ol ma la rı nı sağ la yan ba si ret ve ön gö rü gi bi özel lik leri, ay nı za man da ai le bü yük lük le ri ni sı nır la ma la rı nı da sağ lar.

Üre tim bi ri mi ola rak, ai le de ço cu ğun eko no mik de ğe ri zen gin ve yok sul sı­nıf­lar da fark lı dır. Üst sı nıf­lar da ço cuk aile harcamalarının artmasına neden olur. Yoksul sınıf­larda ise aile bütçesine katkıda bulunur. Ay rı ca mi ras, ai le bü yük lü­ğü üze rin de de be lir le yi ci dir. Zen gin sı nıf­lar da ba ba lar, mi ras çok sa yı da ço cuk ara sın da bö lün dü ğün de, ço cuk la rın ge le cek te sos yal ko num la rı nı sür dü re me ye­cek le ri ni dü şü nür. Yok sul sı nıf­lar da ise dev re di le cek bir mi ras bu lun ma mak ta dır. Fet ter, ha ne ge li rin de hız lı bir ar tı şın, nü fus bü yü me si ne yol aça ca ğı nı ka bul et­mez, çün kü, ai le nin ye ni ya şam stan dart la rı nı sür dü re bil mek için ai le bü yük lü ğü­nü sı nır lı tu ta ca ğı nı söy ler.

Fet ter’e gö re, üre tim bi ri mi ola rak ai le de ço cu ğun eko no mik de ğe ri, zen gin ve yok­sul sı nıf­lar da na sıl bir fark lı lık gös ter mek te dir?

Ar tan Bi rey sel lik Ku ra mıFran ces co S. Nit ti (Co ontz, 1957:65­67), bi rey sel li ğin nü fus bü yük lü ğü üze rin de ki et ki si ni in ce le yen, ye ni bir nü fus ku ra mı il ke si ge liş tir miş tir. Bu na gö re, bi rey sel li­ğin güç lü bi çim de ge liş ti ği, top lum sal laş ma nın bi rey sel ak ti vi te yi or ta dan kal dır­ma dı ğı, zen gin li ğin bö lün dü ğü, eşit siz li ğin sos yal ne de ni nin iş bir li ği nin da ha üst bir for muy la or ta dan kal dı rıl dı ğı top lum lar da, do ğum hı zı yi ye cek hı zı na eşit le nir ve de mog ra fik ev rim, geç miş te ol du ğu gi bi, bir kor ku ve te rör un su ru ol mak tan çı kar. Top lum sal ör güt len me tü rü, bi rey sel li ğin en üst dü ze ye ulaş ma sın da çok önem li bir ye re sa hip tir. Mev cut top lum, üst sı nıf­la rın bi rey sel li ği ni bas tı rır ya da üye le ri nin ar tı şı na sı nır ko yar. Yük sek do ğur gan lı ğın ol du ğu alt sı nıf­la rın du rum­la rı ise mev cut top lum sal ku rum lar dan kay nak la nır. Yok sul luk, yük sek do ğur gan­lı ğa ne den olur. Pro le ter ya, Du mont’ta gö rül dü ğü gi bi ey lem den dış la nır.

Bi rey sel li ğin en üst dü zey de ger çek leş mesi ni sağ la ya cak olan top lum sal ör güt­len me na sıl ol ma lı dır? Nit ti’nin ide al top lu mun da, ne top lum sal da ya nış ma yı yok ede cek de re ce de ya rış ma cı lık ve ego izm var dır ne de bi rey sel li ği or ta dan kal dı ra­cak ka dar top lu luk mer kez li bir ya pı var dır. Nit ti’nin ide al top lu mun da, zen gin lik da ğı tı lır ve sos yal da mar lar ar tar.

3

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 143

Ar tan Zen gin lik Ku ra mıL. Bren ta no’ya (Co ontz, 1957:67­68) gö re, in sa noğ lu zevk düş kü nü bir ya ra tık tır. Zevk le rin ise mad di bir te me li var dır. Yok sul sı nıf­la rın al ter na tif zevk le ri, ol duk­ça sı nır lı dır. Ör ne ğin, ma den iş çi le rin de gö rü len yük sek do ğur gan lı ğın ne de ni, gün lük ya şam la rın dan kay nak la nır. Mad di ve psi ko lo jik ola rak zor şart lar al tın da ya şa yan, gün le ri ni ye ral tın da ge çi ren ma den iş çi le ri için ki tap lar, sey a hat, en tel­lek tü el me rak ve es te tik tat min kay nak la rı ol mak tan uzak tır. Gü ne şi gör me den eve geç sa at ler de dö nen bu in san lar için, yıp ra tı cı ya şam la rı nın te la fi si ni aşı rı cin­sel lik kar şı lar.

Zen gin ler de ise du rum ta ma men fark lı dır. Evin dı şın da, ula şa bi le cek le ri çok sa yı da zevk kay nağı bu lun mak ta dır. Ay rı ca, zen gin ler ara sın da, ço cuk la ra ‘mü­kem mel leş ti ri le cek ye ni bir ka rak ter’ ola rak ba kıl mak ta dır çün kü, mik tar de ğil, ka li te önem li dir. Eği tim ve ka ri yer için ha zır la ma ge rek li li ği, ço cuk la rın ai le üze­rin de ki yü kü nü ar tır mak ta dır.

Top lum da, do ğur gan lık taki ge nel azal ma, tek nik, bi lim sel, en düs tri yel ve ti ca ri iler le me nin ge tir di ği ye ni zevk kay nak la rı na, da ha çok sa yı da in sa nın ula şa bil­me sinin so nu cu dur. Zevk kay nak la rı na an cak, mad di im kâ nı olan lar ula şa bi le­ce ğin den, er kek ler bir se çim le kar şı kar şı ya ka lır. Me de ni ye tin ye ni zevk fır sat la­rın dan ya rar la na bil mek için, ai le nin bü yük lü ğü nü sı nır la mak zo run lu lu ğu or ta ya çı kar. Zen gin lik te ar tış, do ğur gan lık ta ar tı şı ge tir mez. Ai le ye ye ni bir üye gel me si, top lam tat min de azal ma ya ne den ola cak sa, er kek ler ai le sa yı la rı nı sı nır lı tu tar lar. Yap mak zo run da ol duk la rı se çim, ebe veyn lik le al ter na tif zevk ler ara sın da dır.

Bren ta no, yok sul lar da, zevk kay nak la rı ara sın da se çim im kâ nı ol ma dı ğını söy­ler. An cak, yük sek do ğur gan lı ğa ne den olan, zevk kay na ğı nın ken di si de ğil, yok­sul la rın ko run ma araç la rın dan ha ber siz ol ma la rı dır. Di ğer bir de yiş le, yok sul lar ara sın da yük sek do ğur gan lı ğa, ce ha let ne den ol mak ta dır.

Do ğur gan lık ta Azal ma ve Akıl cı lıkRo de rich von Un gern­Stern berg (Co ontz, 1957:69­71), yal nız ca üst sı nıf­lar da de ğil, pro le ter ya ara sın da da do ğur gan lık ta ki dü şü şün ne de ni ni, bi yo lo jik de ğil, ta ma men zi hin sel ol du ğu nu söy ler. Av ru pa me de ni ye ti sı nır la rı için de, do ğur gan­lık ta göz le nen dü şüş, tüm sı nıf­la rı ay nı bi çim de et ki le yen, ka pi ta list men ta li te den kay nak lan mak ta dır. Bur ju va zi ara sın da ka pi ta list men ta li te nin ge liş me si, dür tü le­re uyan, an lık dav ra nış lar da bu lu nan, zevk eği lim li men ta li te yi yok et me ye baş la­ya rak, akıl cı bir men ta li te nin ge liş me si ni sağ la mış tır. Böy le ce bi rey ler ebe veyn lik de da hil ol mak üze re, tüm dav ra nış la rı nı dik kat le de ğer len dir me ye baş la mış lar dır. Es ki tip bur ju va zi, güç tut ku suy la ha re ket eder ken, ye ni bur ju va zi, idea li ka zan­mak ve bi rik tir mek üze ri ne ku rul muş tur. Ay rı ca, ka dın lar da ka pi ta list men ta li te­den et ki le ne rek, eşit lik ve ba ğım sız lık ara yış la rın da er kek leş me ye baş la mış lar dır. Bur ju va zi ara sın da ki, dü şük do ğur gan lı ğın ne den le ri bun lar dır.

Pro le ter ya ara sın da da du rum fark lı de ğil dir. Ta rım top lu mun dan çı ka rak kent le re göç eden çok sa yı da in san, sos yal du rum la rı nı yük selt mek pe şin de dir. Bu in san lar, aşı rı duy gu sal ol ma yan, zi hin le ri uyan mış, geç miş le riy le bağ lan tı la rı­nı ko lay lık la ko pa ra rak kent ya şa mı na ge nel lik le uyum sağ la yan in san lar dır.

Un gern­Stern berg’e gö re, ka pi ta list men ta li te, sı nıf­lar açı sın dan in san dav ra nış la rı­nı na sıl et ki le miş tir? 4

İnsan ve Toplum144

Ölüm ve Mor bi di teDe mog ra fik açı dan ölüm, nü fu sun azal ma sı nı an la tan bir sü reç tir. Ölüm is ta tis­tik le ri ka dar önem li olan di ğer bir te rim, mor bi di te dir. So nu ölüm le bi te cek has ta­lık la rı, sal gın la rı açık la mak için kul la nı lır. Baş lı ca ölüm is ta tis tik le ri, Ka ba Ölüm Hı zı, Ya şa Bağ lı Ölüm Hı zı, Ne de ne Bağ lı Ölüm Hı zı he sap la ma la rı dır.

Ölüm, bi re yin fi zik sel yok olu şu nu ta nım lar. De mog ra fik açı dan ölüm, fi zik sel yok oluş va sı ta sıy la, bir nü fu sun azal ma sı nı an la tan bir sü reç tir. Bi rey sel ölüm, has ta lık lar, ka za lar, ci na yet vs. olay la rın so nu cu ger çek le şir ve her yaş gru bun dan in sa nı he def ala bi lir. An cak, ba zı yaş grup la rı di ğer le ri ne gö re da ha faz la ölüm ris­ki ta şır. De mog ra fi de ölüm, ge nel an lam da kul la nıl dı ğın da, ne de ne bağ lı ölüm le ri ve ya şa bağ lı ölüm le ri dik ka te al maz. Bu ko nu lar la il gi li ola rak ay rı ca, ya şa bağ lı ve ne de ne bağ lı ölüm öl çüm le ri ge re kir.

Ölüm le de ği şim li ola rak kul la nıl ma sı na rağ men; mor bi di te, da ha çok, pa ta lo­jik ve anor mal bir du ru mu an la tır. İyi leş me si müm kün ol ma yan ‘ölüm cül’ has ta­lık lar, bu ka te go ri de de ğer len di ri lir. Bu an lam da mor bi di te öl çüm le ri, bir nü fus ta ölüm cül has ta lık olu şu mu nu ta nım la mak için kul la nı lır. Da ha çok, tıp ala nın da kul la nı lan bu öl çüm ler, de mog ra fik açı dan da ölü me yol aç ma la rı ne de niy le, top­lum da ki ölüm ka lıp la rı nın ta nım lan ma sı ve açık la nma sın da kul la nı lır.

Mor bi di te Hı zıBir has ta lığın, ne ka dar sık lık la mey da na gel di ği nin he sap lan ma sın da iki te mel yak la şım kul la nır. Bel li bir za man da ya da za man ara lı ğın da, bel li bir has ta lı ğa sa­hip olan bi rey le rin, nü fus için de ki ora nı nı gös te ren yay gın lık öl çü mü ve bel li bir za man da, ge nel lik le bir yıl için de bir has ta lık la il gi li ye ni teş his edil miş va ka la rın sa yı sı nı gös te ren vaka öl çü mü dür. Öl çüm le rin nü fu sa oran la ma sın da, yıl or ta sın­da ki nü fus bü yük lü ğü dik ka te alı nır (We ins te in ve Pil la i, 2001:167).

Yay gın lık = (Bel li bir has ta lı ğı olan ki şi sa yı sı / Top lam nü fus sa yı sı) × 100Vaka Öl çü mü = (Bir yıl için de ye ni teş his edil miş bel li bir has ta lık sa yı sı / Has ta lı ğın gö rül dü ğü nü fus sa yı sı) × 100,000

Vaka öl çü mün de, top lam nü fus kul la nı la bi le ce ği gi bi, ba zı has ta lık la rın cin­si ye te bağ lı ol ma sı ne de niy le, top lam nü fus için de, o cin si yet ka te go ri sin de yer alan top lam ki şi sa yı sı da kul la nı la bi lir. Ör ne ğin, pros tat kan se ri cin si ye te bağ lı has ta lık ola rak, nü fus için de yer alan top lam er kek sa yı sı na oran lan ma sı ge re kir. Yay gın lık öl çü mün de, her 100 ki şi ye dü şen has ta lık ora nı, vaka öl çü mün de ise her 100,000 ki şi ye dü şen ye ni teş his edil miş has ta lık ora nı ve ri lir.

Ka ba Ölüm Hı zıKa ba Ölüm Hı zı, bir yıl lık sü re için de, bir nü fus ta mey da na ge len ölüm sa yı sı nın, her 1000 ya şa yan ki şi ye dü şen ora nı dır. Top lam nü fu sun, yıl or ta sın da ki bü yük­lü ğü alı nır.

Ka ba Ölüm Hı zı = (Ölüm sa yı sı / Top lam nü fus bü yük lü ğü) × 1000

Ka ba Ölüm Hı zı, ya şa bağ lı ve ne de ne bağ lı ölüm le ri dik ka te al ma dı ğın dan, bu ko nu da bil gi sa hi bi ola bil mek için, Ya şa Bağ lı Ölüm Hı zı ve Ne dene Bağ lı Ölüm Hı zı ay rı ay rı he sap la nır.

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 145

Ya şa Bağ lı Ölüm Hı zıYa şa Bağ lı Do ğur gan lık Hı zı öl çü mün de ol du ğu gi bi, Ya şa Bağ lı Ölüm Hı zı da bir yıl için de, bel li bir ya ş ara lı ğın da mey da na ge len ölüm sa yı sı nın, ay nı yaş gru bun­da yer alan top lam nü fu sa ora nı dır. Her 1000 ya şa yan ki şi ye dü şen ölüm sa yı sı ola rak yo rum la nır. Top lam nü fus olarak yıl or ta sın da ki sa yı alı nır.

Ya şa Bağ lı Ölüm Hı zı = (Bel li bir yaş gru bun da mey da na ge len ölüm sa yı sı / Bel li bir yaş gru bu na dü şen top lam ki şi sa yı sı) × 1000

Ör ne ğin, 2002 yı lın da, A ül ke sin de 25­29 yaş la rı ara sın da 2 mil yon ki şi ya şa­mak ta dır. Ka yıt la ra gö re, bu yıl da, 25­29 yaş la rı ara sın da ölen le rin sa yı sı 10,000 ki şi dir. A ül ke sin de, 2002 yı lı için, 25­29 yaş ka te go ri sin de mey da na ge len ya şa bağ lı ölüm hı zı ne dir?

Ya şa Bağ lı Ölüm Hı zı = (10,000 / 2,000,000) × 1000 = 5

25­29 yaş ka te go ri sin de yer alan her 1000 ki şi ye dü şen ölüm sa yı sı, 5’tir.Ço cuk ölüm le ri nin in ce len me sin de, ya şa bağ lı ölüm hız la rı he sap lan mak ta dır.

Ço cuk ölüm le ri için üç te mel ka te go ri kul la nı lır. • Yenidoğan:Yaşamınilkgünündenyirmisekizincigününekadar,• Bebek:Yaşamınilkyılını,• Çocuk:Yaşamınilkyılındanbeşinciyılınakadarolanzamanıkapsar.Ye ni Do ğan Ölüm Hı zı bir yıl için de ya şa mı nın birinci ve yirmi sekizinci gün­

le ri ara sın da ölen le rin sa yı sı nın, o yıl için de mey da na ge len do ğum sa yı sı na ora­nı dır.

Ye ni Do ğan Ölüm Hı zı = (Ye ni do ğan ölüm sa yı sı / Do ğum sa yı sı) × 1000

So nuç lar, her 1000 do ğan ço cu ğa dü şen, ye ni do ğan ölüm sa yı sı ola rak yo rum­la nır. Ye ni do ğan ölüm hı zı he sap la ma sın da, ölen ye ni do ğan sa yı sı, yıl or ta sın­da ki de ğer de ğil, bü tün bir yıl bo yun ca mey da na ge len ölüm sa yı sı nı dik ka te alır. Ben zer öl çüm ler, be bek ve ço cuk ölüm le ri için de ya pı lır.

Ne de ne Bağ lı Ölüm Hı zıNe de ne Bağ lı Ölüm Hı zı öl çü mü, mor bi di te öl çüm le riy le ya kın dan bağ lan tı lı dır. Çün kü, han gi grup la rın öl mek te ol du ğu nu, han gi grup la rın ölüm ris ki nin en az ol du ğu nu bil mek is te riz. Mor bi di te hı zın da vaka öl çü mü, Ne dene Bağ lı Ölüm Hı­zı’nın he sap lan ma sın da kul la nı lır. Ör ne ğin, bir yıl için de, ci na yet ne de niy le mey­da na ge len ölüm hı zı nın he sap lan ma sı için, aşa ğı da ki for mül kul la nı la bi lir:

Ne de ne Bağ lı Ölüm Hı zı = (Ci na yet ne de niy le mey da na ge len ölüm sa yı sı / Top lam nü fus bü yük lü ğü) × 100,000

2008 yı lın da, Tür ki ye’de, Ka ba Ölüm Hı zı, bin de 6,3 ola rak he sap lan mış tır. Ay­nı ve ri le re gö re, be bek ölüm le ri hı zı, bin de 14,9 dur. (Nü fus Pro jek si yon la rı, www.tu ik.gov.tr)

GöçNü fus ha re ket le ri ni et ki le yen di ğer bir sü reç, göç tür. Baş lı ca iç göç, dış göç ve zo run lu göç ola rak sı nıf­lan dı rı lır. Göç ler, kı sa sü re li ya da uzun sü re li ola bi lir. Ya­şa ve cin si ye te gö re fark lı lık lar gös te rir. Baş lı ca göç öl çüm le ri, Ge len Göç, Gi den Göç, Net Göç, Kat kı lı Göç he sap la ma la rı dır.

İnsan ve Toplum146

De mog ra fik açı dan ge len göç ve gi den göç önem li dir. Çe şit li göç tür le ri bu lun­mak ta dır. Bir grup ak ti vi te si ola rak göç, ai le üye le ri ni, ar ka daş la rı, kom şu la rı bel li bir di ni ya da et nik gru bu kap sa ya bi lir. Ge çi ci ya da uzun sü re li ola bi lir.

• İçgöç:Birnüfusiçinde,altgruplarınhareketliliğidir.Örneğin,Türkiye’ninda ha az ge liş miş böl ge le rin den İs tan bul, An ka ra, İz mir gi bi met ro pol le re göç edilme si ne iç göç de nir.

• Dışgöç:Birnüfusun,birülkedenbaşkabirülkeyehareketinianlatır.Ör­ne ğin, 1960’lı yıl lar dan iti ba ren eko no mik ne den ler den do la yı, Tür ki ye’den Ba tı Av ru pa’ya doğ ru bü yük bir ha re ket li lik ya şan mış tır.

• Zorunlugöç:Savaş,doğalafetyadabaskınedeniyle,nüfusun,kendiistek­le ri dı şın da, ül ke le rin den baş ka bir ül ke ye ha re ket li li ği dir.

Ki şi sel gö nül lü lü ğe da ya lı iç ve dış göçün yö nü, ge liş mek te olan böl ge ler den ge liş miş böl ge le re doğ ru dur.

Göç Öl çüm le riGe len Göç: Bir grup in sa nın, bir nü fusun ya da alt nü fu sun yer leş ti ği böl ge ye, yer leş mek ama cıy la gel me si dir.

Ge len Göç Hı zı = (Bel li bir za man di li min de, bel li bir böl ge ye yer leş mek içinye ni ge len le rin sa yı sı / Yer le şim ye rin de ki nü fus) × 1000

Gi den Göç: Bir grup in sa nın, baş ka bir ye re yer leş mek için, be lir li bir böl ge­den git me si dir.

Gi den Göç Hı zı = (Bel li bir za man di li min de, bel li bir böl ge den yer leş mek içinbaş ka bir böl ge ye ye ni gi den le rin sa yı sı / Yer le şim ye rin de ki nü fus) × 1000

Net Göç: Bel li bir za man di li min de, bir coğ ra fi böl ge için, ge len ve gi den göç ara sın da ki far kı ve rir.

Net Göç = (Ge len göç ­ Gi den göç)/ Top lam nü fus × 1000

Kat kı lı (Gross) Göç: Bel li bir za man ara lı ğın da, ge len ve gi den gö çün top la mı dır.

Kat kı lı Göç Hı zı = (Ge len göç sa yısı + Gi den göç sa yı sı) / Top lam nü fus × 1000

Öl çüm ler de, top lam nü fus için yıl or ta sın da ki sa yı alı nır. Yu ka rı da an la tıl dı ğı gi bi, göç ha re ket le ri, ya şa ve cin si ye te gö re fark lı lık gös te rir. onlu yaş la rın son la­rı na doğ ru ar tan ha re ket li lik, otuzlu yaş la rın or ta la rı na ka dar de vam eder. Bu yaş dö nem le ri, ay nı za man da, ye ni ai le le rin ku rul du ğu; ai le yi des tek le me so rum lu lu­ğu ne de niy le, eko no mik şart la rın da ha iyi ol du ğu yer le rin ara yı şı na gi ril di ği dö­nem ler dir. Göç ler, cin si ye te gö re de fark lı lık gös ter mek te dir. Er kek ler, da ha uzak me sa fe le re göç et me yi ter cih eder ken; ka dın lar, il le ri ya da doğ duk la rı ye re ya kın ül ke le ri ter cih et mek te dir.

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 147

Özet

Nü fus ya pı sı nı oluş tu ran özel lik le ri ta nım la mak. Bir coğ ra fi böl ge de ve bir za man di li mi için de, nü fus ya pı sı nı oluş tu ran te mel özel lik ler, yaş ve cin si yet gi bi bi yo lo jik özel lik ler le ge lir, eği tim du ru mu, me de ni du rum, et nik/ırk özel lik le ri gi­bi sos yo­eko no mik ve kül tü rel özel lik ler den olu­şur. Bu özel lik le r tek baş ı na, nü fus ha re ket le ri ni açık la mak için ye ter li de ğil dir. Di ğer özel lik ler le bir lik te, nü fus ha re ket le rin de ki de ği şim le rin an­la şıl ma sı nı sağ lar lar.

Do ğum sü re ciy le il gi li te rim ve öl çüm ler hak kın da bil gi sa hi bi ol mak. Do ğum, ye ni do ğan ki şi nin ba kı şın dan, dün ya ya gel di ği za man ve ye ri ta nım lar. Do ğur gan lık ise ebe veyn lik sta tü sü nü açık lar. Do ğum sü reç le rin­de kul la nı lan baş lı ca öl çüm ler Ka ba Do ğum Hı­zı, Ge nel Do ğur gan lık Hı zı, Yaş Grup la rı na Gö re Do ğur gan lık Hı zı, Top lam Do ğur gan lık Hı zdır.

Nü fus ku ram la rı nı açık la mak. Nü fus ar tı şı nı et ki le yen fak tör le ri açık la mak için, Malt hus, nü fu sun kon trol edil me di ğin de geo met rik oran la ar tar ken, yi ye cek üre ti mi nin arit me tik oran la art tı ğı nı, bu ne den le, in san top­lum la rın da nü fus ar tı şı nı kon trol ede cek me ka­niz ma lar ge liş ti ril di ği ni; Sad ler, do ğur gan lı ğın nü fus yo ğun lu ğuy la ters oran tı lı ol du ğu nu; Do­ub le day, bes len me tü rü nün do ğur gan lı ğı et ki le­di ği ni; Du mont, sos yal da mar la rın yo ğun ol du­ğu yer de do ğur gan lı ğın dü şük ol du ğu nu; Fet ter, do ğur gan lık ta in san dav ra nış la rın da ki ira de nin be lir le yi ci ol du ğu nu; Nit ti, bi rey sel li ğin yük sek ol du ğu top lum lar da do ğur gan lı ğın dü şük ol du­ğu nu; Bret ta no, zev ke düş kün in sa noğ lu nun, ar­tan zen gin lik le da ha fark lı eğ len ce le re yö nel di ği için do ğur gan lı ğın düş tü ğü nü; Un gern­Stern­berg ise akıl cı zih ni ye tin top lu mun tüm sı nıf­la­rı na ha kim ol ma sıy la, do ğur gan lı ğın düş tü ğü nü sa vu nur.

Ölüm sü re ciy le il gi li te rim ve öl çüm ler hak kın da bil gi sa hi bi olmak. De mog ra fik açı dan ölüm, nü fu sun azal ma sı­nı an la tan bir sü reç tir. Ölüm is ta tis tik le ri ka dar önem li olan di ğer bir te rim, mor bi di te dir. So nu ölüm le bi te cek has ta lık la rı, sal gın la rı açık la mak için kul la nı lır. Baş lı ca ölüm is ta tis tik le ri Ka ba Ölüm Hı zı, Ya şa Bağ lı Ölüm Hı zı, Ne de ne Bağ lı Ölüm Hı zı he sap la ma la rı dır.

Göç sü re ciy le il gi li te rim ve öl çüm ler hak kın da bil gi sa hi bi olmak. Nü fus ha re ket le ri ni et ki le yen di ğer bir sü reç, göç tür. Baş lı ca iç göç, dış göç ve zo run lu göç ola­rak sı nıf­lan dı rı lır. Göç ler, kı sa sü re li ya da uzun sü re li ola bi lir. Ya şa ve cin si ye te gö re fark lı lık lar gös te rir. Baş lı ca göç öl çüm le ri, Ge len Göç, Gi­den Göç, Net Göç, Kat kı lı Göç he sap la ma la rı dır.

1

2

3

4

5

İnsan ve Toplum148

Kendimizi Sınayalım1. Aşa ğı da ki ler den han gi si, bel li bir za man ara lı ğın da ge len ve gi den gö çün top la mı nı an la tır?

a. Kat kı lı Göç Hı zıb. Net Göçc. Ge len Göçd. Gi den Göçe. İç Göç

2. Aşa ğı da ki ler den han gi si, bir grup in sa nın, bir nü­fus ya da alt nü fu sun yer leş ti ği böl ge ye yer leş mek ama­cıy la gel me si ni an la tır?

a. Gi den Göçb. Ge len Göçc. Net Göçd. Kat kı lı Göçe. Dış Göç

3. Ya şa mın ilk yı lın da mey da na ge len ölüm le ri an lat­mak için, aşa ğı da ki ler den han gi si kul la nı lır?

a. Ye ni do ğan ölüm le rib. Ço cuk ölüm le ric. Be bek ölüm le rid. Genç ölüm le rie. Mor bi di te

4. A ül ke sin de, X yaş gru bun da ya şa Bağ lı Ölüm Hı zı 8,3 ola rak be lir len miş tir. Aşa ğı da ki ler den han gi si, ve ri­len sa yı nın yo rum lan ma sın da kul la nı lır?

a. X yaş gru bun dan her 100 ya şa yan ki şi ye dü şen ölüm sa yı sı

b. X yaş gru bun dan her 1.000 ya şa yan ki şi ye dü şen ölüm sa yı sı

c. X yaş gru bun dan her 10.000 ya şa yan ki şi ye dü­şen ölüm sa yı sı

d. X yaş gru bun dan her 100.000 ya şa yan ki şi ye dü­şen ölüm sa yı sı

e. X yaş gru bun dan ki şi ba şı na dü şen ölüm sa yı sı

5. Aşa ğı da ki ler den han gi si, Un gern­Stern berg’e gö re, nü fus azal ma sın da et ki li olan fak tör dür?

a. Bes len me tar zı nın de ğiş me sib. Yi ye cek ar tı şıc. Bi rey sel li ğin ar tı şıd. Ka pi ta list men ta li tee. Yo ğun luk

6. Aşa ğı da ki ler den han gi si, bes len me tü rü nün do ğur­gan lı ğı et ki le di ği ni sa vu nur?

a. Malt husb. Du montc. Fet terd. Nit tie. Do ub le day

7. Aşa ğı da ki ler den han gi si, sos yal da mar la rın yo ğun ol du ğu yer de do ğur gan lı ğın dü şük ol du ğu nu sa vu nur?

a. Malt husb. Du montc. Fet terd. Nit tie. Do ub le day

8. Aşa ğı da ki ler den han gi si, bi rey sel li ğin yük sek ol du ğu top lum lar da do ğur gan lı ğın dü şük ol du ğu nu sa vu nur?

a. Malt husb. Du montc. Fet terd. Nit tie. Do ub le day

9. Aşa ğı da ki ler den han gi si, bir yıl için de, tüm yaş gru bun dan an ne le rin yap tık la rı do ğum sa yı sı nın, ge­nel nü fu sa oran la ma sı nı ve rir?

a. Ka ba Do ğum Hı zıb. Ge nel Do ğur gan lık Hı zıc. Yaş Grup la rı na Gö re Do ğur gan lık Hı zıd. Top lam Do ğur gan lık Hı zıe. Ka dın Ba şı na Dü şen Ço cuk Sa yı sı

10. Tab lo 6.3 in ce len di ğin de, aşa ğı da ki ler den han gi­si, ge liş mek te olan ül ke le re kı yas la, ge liş miş ül ke le rin özel lik le ri ni yan sı tır?

a. 15 yaş al tı nü fus faz la, 65 yaş üs tü nü fus faz la, ba ğım lı lık ora nı yük sek tir.

b. 15 yaş al tı nü fus az, 65 yaş üs tü nü fus faz la, ba­ğım lı lık ora nı yük sek tir.

c. 15 yaş al tı nü fus az, 65 yaş üs tü nü fus faz la, ba­ğım lı lık ora nı dü şük tür.

d. 15 yaş al tı nü fus faz la, 65 yaş üs tü nü fus az, ba­ğım lı lık ora nı dü şük tür.

e. 15 yaş al tı nü fus faz la, 65 yaş üs tü nü fus faz la, ba ğım lı lık ora nı dü şük tür.

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 149

Yaşamın İçinden

An ne ölüm oran la rı do ğu da da ha va himDo ğum da an ne ölüm oran la rı Do ğu ve Gü ney do ğu Ana do lu Böl ge si’nde Tür ki ye or ta la ma sı nın çok üze­rin de...Sağ lık ve Sos yal Hiz met Emek çi le ri Sen di ka sı’nın (SES) yap tı ğı araş tır ma, do ğum da an ne ölüm oran la rı­nın Do ğu ve Gü ney do ğu Ana do lu Böl ge si’nde Tür ki ye or ta la ma sı nın çok üze rin de ol du ğu nu or ta ya ko yar­ken, an ne ölüm ora nı nın Do ğu Ana do lu’nun en ge liş­miş il le rin den bi ri olan Van’da, yüz bin de 65,7 ola rak sap tan ma sı nın “va him bir du rum” ol du ğu be lir til di. An ne ölüm le ri nin böl ge de yük sek ol ma sı nın baş lı ca ne den le ri ara sın da ise ge lir dü ze yi nin dü şük lü ğü ve eği tim siz lik yer al dı.KESK’e bağ lı Sağ lık ve Sos yal Hiz met Emek çi le ri Sen di­ka sı’nın (SES) ha zır la dı ğı, 2011 Yı lı Sağ lık Ra po ru ya yım­lan dı. Ra por da, do ğum da an ne ölüm oran la rı nın, 2005 yı lın dan iti ba ren yüz de 50 ora nın da azal ma sı na rağ men, Tür ki ye’de ki her 100 bin can lı do ğum da, an ne ölüm ora­nı nın hâ lâ Av ru pa or ta la ma sı nın çok üze rin de ol du ğu be lir til di. An ne ve be bek ölüm oran la rı nın, sağ lık dü­ze yi açı sın dan önem li öl çüt ler ol du ğu nun ifa de edil di ği ra por da, an ne ölüm le ri nin Do ğu Ana do lu’nun en ge liş­miş il le rin den bi ri olan Van’da yüz bin de 65,7 ola rak sap­tan ma sı nın “va him bir du rum” ol du ğu be lir til di. An ne ölüm le ri nin böl ge de yük sek ol ma sı nın baş lı ca ne den le ri ola rak ise, ge lir dü ze yi nin dü şük lü ğü, eği tim siz lik, sık ve er ken yaş ta do ğum lar, do ğu mun eği tim li sağ lık per so ne­li ol ma dan uy gun suz ko şul lar da ger çek leş me si, ana dil de hiz met su nul ma ma sı, do ğum son ra sı ba kı mın ye ter li dü­zey de alı na ma ma sı mad de le ri sı ra lan dı. Ra por da, 2008 yı lı ve ri le ri ne gö re, Tür ki ye’de an ne ölüm ora nı nın yüz bin can lı do ğum da yüz de 19,4; Gü ney do ğu Ana do lu’da yüz­de 22,6; Or ta do ğu Ana do lu’da yüz de 26,1 ve Ku zey Do ğu Ana do lu’da ise yüz de 22,9 ol du ğu ifa de edil di.

GÜ NEY DO ĞU VE DO ĞU ANA DO LU’DA KA DIN­LA RIN %27’Sİ EV DE DO ĞU RU YOR­Ra por da Tür ki ye ge ne li, ehil ol ma yan ebe ora nı nın %4,3 ol du ğu be lir ti lir ken, bu ora nın Do ğu ve Gü ney do ğu Ana do lu Böl ge le ri’nde yüz de 13,9’a yük sel di ği be lir len­di. Yi ne Tür ki ye ge ne lin de ka dın la rın yüz de 9,7’si nin ev de do ğum yap tı ğı be lir le nir ken bu ra ka mın Do ğu ve Gü ney Do ğu’da %27,2 dü zey le ri ne ulaş tı ğı tes pit edil di.Tür ki ye’de, ba tı da ölen bir be be ğe kar şı lık do ğu da 2.7 be be ğin öl dü ğü be lir ti le rek, “Yi ne ehil ol ma yan, ebe ora nı nın yük sek li ği bu böl ge de ki sağ lık per so ne li nin ek­

sik li ği ve sağ lık hiz met le ri ne eri şim de ana di lin öne mi ni açı ğa çı kar mak ta dır. Ki şi ler, sağ lık per so ne li ile ana di­lin de ile ti şi me ge çe me di ğin den do la yı di li ni kul la nıp der di ni an la ta bi le ce ği ki şi le ri ter cih et mek te dir” de nil di.Yıl lar iti ba rıy la, be bek ölüm hız la rı in ce len di ğin de bir dü şüş ol du ğu di le ge ti ri len ra por da, be bek ölüm hız la­rı nın do ğu da ki yük sek sey ri nin, sağ lık hiz me ti ne ula­şım ve hiz met ten fay da lan ma eşit siz li ği nin de rin li ği ni gös ter di ği sa vu nul du. Ra por da, do ğu da do ğan her 100 be bek ten 16,7’si nin 2,5 ki lo dan az doğ du ğu ifa de edi­lir ken, bir çok araş tır ma nın ço cuk ölüm le ri nin en az yüz de 50’si nin ye ter siz bes len me ile iliş ki li ol du ğu nu, or ta de re ce de bes len me ye ter siz li ği olan ço cuk la rın 4,6 kat da ha faz la öl me ris ki ta şı dı ğı nı gös ter di ği be lir til di.

“BE BEK LE RİN DO ĞUM DAN İTİ BA REN SAĞ LIK KON TROL LE Rİ YA PIL MA LI”Be bek le rin, do ğum dan iti ba ren sağ lık kon trol le ri nin ya pıl ma sı nın, be bek ölüm le ri nin ön len me si ba kı mın­dan çok önem li ol du ğu be lir ti len ra por da, “Do ğum son ra sı ba kı mın, böl ge de Tür ki ye or ta la ma sı nın al tın­da ol ma sı, do ğu mun has ta ne dı şın da sağ lık per so ne li yar dı mı ol ma dan ger çek leş me ora nı nın yük sek ol ma­sıy la da iliş ki li dir. Sağ lık ku ru lu şun da do ğum yap ma ora nı dü şük eği tim ve re fah dü ze yi ne sa hip ka dın lar da yüz de 71 iken, en yük sek eği tim ve re fah dü ze yin de ki ka dın lar da bu oran yüz de 100’dür. Yi ne, re fah dü ze yi yük sek ha ne ler de ki ço cuk ölüm oran la rı, re fah dü ze yi dü şük ai le ler de ki ço cuk ölüm le ri nin üç te bi ridir” ifa­de le ri kul la nıl dı.Ge nel Sağ lık Si gor ta sı’nın, 2008’den bu ya na açık ver­di ği ve bu du ru mun, kat kı pa yı ve cep ten öde me le ri ar­tır dı ğı kay de di len ra por da, “Bu du rum, baş ta fa kir olan böl ge hal kı ve tüm Tür ki ye halk la rı nı sağ lı ğa eri şim ve sağ lık hiz met le rin den fay da lan ma hu su sun da et ki le­mek te dir. 10 bin ki şi ye dü şen has ta ne ve ya tak sa yı la­rı na bak tı ğı mız da Tür ki ye or ta la ma sı 26,3 iken, Gü ney Do ğu Ana do lu 15,5 ile Tür ki ye’nin en eşit siz böl ge si dir” de nil di. 10 bin ki şi ye dü şen yo ğun ba kım ya tak sa yı sı, Tür ki ye’de yüz de 2 iken, Gü ney do ğu Ana do lu’da bu ra­kam 1,4 ola rak ger çek le şi yor. Yi ne Gü ney do ğu’yu Or ta Do ğu ve Ku zey Do ğu Ana do lu iz li yor.

Kay nak: http://be bek ve co cuk.mil li yet.com.tr/an ne­olum­oran la ri­do gu da­da ha­va him/ha ber pa no su/ha­ber de tay/15.02.2011/1352492/de fa ult.htm.Eri şim ta ri hi: 1 Ha zi ran 2011

İnsan ve Toplum150

Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt AnahtarıTho mas Ro bert Malt hus’un Bi yog ra fi si

Tho mas R. Malt hus (1766­1834)İn gi liz nü fus bi lim ci ve eko­no mi po li tik teo ris ye ni. Ka­ram sar ku ram la rıy la ün le­nen Malt hus, her ne ka dar da ha çok “Tho mas Malt hus” ola rak anıl sa da ken di si “Ro bert Malt hus” ola rak ta­nın ma yı da ha çok ter cih et­miş tir.

Ha ya tı 1766 yı lın da var lık lı bir ai le nin ço cu ğu ola rak do­ğan Tho mas Ro bert Malt hus, ilk eği ti mini ev de al dı. 1784’te Je sus Col le ge, Cam brid ge’e gir di. La tin ce ve Yu nan ca eği ti mi alır ken, asıl ala nı ma te ma tik ti. 1791 yı lın da, ay nı okul dan mas ter de re ce si al dı, 1797’de ise, bir Ang li kan kır vai zi ola rak, ruh ban sı nı fı na ka tıl dı.1804 yı lın da ev len di ve bu ev li li ğin den üç ço cu ğu ol du. 1805’te ise, İn gil te re’nin ilk eko no mi po li tik pro fe sö rü ol du (East In di a Com pany Col le ge’da). Ka lıt sal ola rak do ğuş tan ya rık da mak lıy dı ve bu nun ver di ği utanç ile 1833 yı lı na ka dar por tre si nin ya pıl ma sı na izin ver me­di. Bu yıl da ya pı lan por tre sin de ise res sam bu de for­mas yo nu ze ki ce giz le miş tir.Tho mas Ro bert Malt hus, 23 Ara lık 1834’de öl dü, İn gil­te re’de ki Bath Ab bey’e gö mül dü.

Kay nak: http://tr.wi ki pe di a.org/wi ki/Tho mas_Robert _Malt hus. Eri şim ta ri hi: 1 Ha zi ran 2011

1. a Ya nı tı nız yan lış sa, “Göç Öl çüm le ri” ko nu su na ba kı nız.

2. b Ya nı tı nız yan lış sa, “Göç Öl çüm le ri” ko nu su na ba kı nız.

3. c Ya nı tı nız yan lış s,a “Ya şa Bağ lı Ölüm Hı zı” ko­nu su na ba kı nız.

4. b Ya nı tı nız yan lış sa, “Ya şa Bağ lı Ölüm Hı zı” ko­nu su na ba kı nız

5. d Ya nı tı nız yan lış sa, “Nü fus Ku ram la rı” ko nu su­na ba kı nız.

6. e Ya nı tı nız yan lış sa, “Nü fus Ku ram la rı” ko nu su­na ba kı nız.

7. b Ya nı tı nız yan lış sa, “Nü fus Ku ram la rı” ko nu su­na ba kı nız.

8. d Ya nı tı nız yan lış sa, “Nü fus Ku ram la rı” ko nu su­na ba kı nız.

9. a Ya nı tı nız yan lış sa, “Do ğum ve Do ğur gan­lık”ko nu su na ba kı nız.

10. c Ya nı tı nız yan lış sa, “Yaş ve Cin si yet” ko nu su na ba kı nız.

Sı ra Siz de Ya nıt Anah ta rıSı ra Siz de 1Do ğum hı zın da an lam lı bir dü şü şün göz len me di ği ül ke ler olan ge çiş ön ce si ül ke le rin de, 15 yaş al tı nü fu­su nun ve ba ğım lı lık ora nı nın yük sek, 65 yaş ve üze ri nü fu sun ise en dü şük dü zey de ol du ğu bir nü fus ya pı sı göz len mek te dir. Af ri ka kı ta sı, bu öl çüt le ri di ğer kı ta­lar dan da ha faz la sağ la mak ta ol du ğun dan, ge çiş ön ce si ül ke le ri nin en yo ğun ola rak bu lun du ğu kı ta nın Af ri ka kı ta sı ol du ğu nu söy le ye bi li riz.

Sı ra Siz de 2Nü fus kon trol me ka niz ma la rı nın kul la nıl ma dı ğı top­lum lar da, in san nü fu su, yi ye cek üre ti min den da ha hız lı art tı ğı için mut lak so nuç se fa let, gö re li so nuç ise, ahlâk düş kün lü ğü ola cak tır. Malt hus’a gö re ahlâk düş­kün lü ğü nün gö re li so nuç ol ma sı nın ne de ni, ah la kın her tür lü baş tan çı kar ma ya di ren me yi içer me si dir.

6. Ünite - Demografi ve Nüfus 151

Yararlanılan ve BaşvurulabilcekKaynaklar

Sı ra Siz de 3Çocuk, zen gin sı nıf­lar da, ai le har ca ma la rın da ar tış, mi ras ta bö lün me an la mı na ge lir ken yok sul sı nıf­lar da, her yaş ta ai le ge li ri ne kat kı da bu lu nan bir bi rey ola rak gö rü lür. Ha ne ge li rin de ar tış, nü fus bü yü me si ne yol aç­maz çün kü, ai le ye ni ya şam stan dart la rı nı sür dü re bil­mek için, ai le bü yük lü ğü nü sı nır lı tu ta cak tır.

Sı ra Siz de 4Bur ju va zi de, zevk eği lim li men ta li te ye ri ne, akıl cı men ta li te nin ge liş me si ni sağ la mış tır. Böy le ce, in san lar ebe veyn lik da hil her dav ra nış la rı nı dik kat le de ğer len­dir me ye baş la mış lar dır. Pro le ter ya ara sın da da du rum fark lı de ğil dir. Kent le re göç eden çok sa yı da in san, sos­yal du rum la rı nı yük selt me pe şin de dir.

Coontz, S.H. (1957). Population Theories and the Economic Interpretation. Routledge & Kegan Paul: London.

Glass, D.V. (1953). Introduction to Malthus. (Der.) D.V. Glass. Watts: Londra. s. 25­54

Malthus, T.R. (1926). First Essay on Population, 1798. Macmillan: London.

Poston, D.L. Jr., Leon F. Bouvier. (2010). Population and Society: An Introduction to Demog-raphy. Cambridge University Press. Cambridge, N. York.

Weinstein, J. & V.K. Pillai. (2001). Demography: The Science of Population. Allyn and Bacon: Boston, London.

Yaukey, D. & D.L. Anderton. (2001). Demography: The Study of Human Population. 2. Basım. Waveland Press, Inc.,: Illinois.

7Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Sağ lık sos yo lo ji si nin ge li şi mi ni özet le ye bi le cek, Sağ lı ğın ve has ta lı ğın, bi yo me di kal ve sos yal mo del le ri ni kar şı laş tı ra bi le cek,Sağ lı ğı et ki le yen te mel fak tör le ri sı ra la ya bi le cek,Has ta ro lü kav ra mı nı ta nım la ya bi le cek,Me di ka li zas yon kav ra mı nı de ğer len di re bi le cek, Eko no mi po li ti ka la rı ve sağ lık ara sın da ki iliş ki yi de ğer len di re bi le cek, Sağ lık eşit siz lik le ri nin ne ler ol du ğu nu sı ra la ya bi le cek si niz.

Anahtar Kavramlar• Sağlık• Hastalık• SağlıkSosyolojisi

• Medikalizayson• HastaRolü• İatrojenez

İçindekiler

İnsan ve Toplum Sağlık, Hastalık ve Toplum

• GİRİŞ• SAĞLIKNEDİR?• SOSYOLOJİKYAKLAŞIMLAR

AÇISINDANSAĞLIK• EKONOMİPOLİTİKALARI,NEO-

LİBERALİZMVESAĞLIK• SAĞLIĞINVEHASTALIĞIN

TOPLUMDAKİDAĞILIMI• TÜRKİYE’DESAĞLIK

İNSAN VE TOPLUM

GİRİŞSağ lık ve ya has ta lık den di ğin de, in san la rın ak lı na ön ce lik le, sos yal bi lim ler ya da sos yo lo ji de ğil de dok tor lar, has ta ne ler ve ilaç lar ge lir. An cak sağ lık, sos yo lo ji nin ko nu la rı ara sın da dır. Hat ta sağ lık sos yo lo ji si, gü nü müz de özel lik le Ba tı ül ke le­rin de sos yo lo ji nin en ge niş alt dal la rın dan bi ri ha li ne gel miş tir. Bu ünitede sağlık sosyolojisinin temel kuram ve kavramlarını ele alarak sağlık ve hastalığın toplum­sal yönleri ve toplumla ilişkileri üzerinde duracağız.

Sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si ola rak da bi li nen sağ lık sos yo lo ji si, sağ lı ğı bir top­lum sal ku rum ola rak ele alır ve sağlık, has ta lık gi bi kav ram la rın, ta ma men bi yo­lo jik ger çek lik le rin ifa de si de ğil, top lum sal ola rak in şa edil miş kav ram lar ol du­ğu nu var sa yar. Sos yo log lar için has ta lık lar, top lu mun ör güt len me bi çi mi nin bir so nu cu dur (Whi te, 2002:1). Has ta lık, kö tü sağ lık gi bi du rum lar di ğer top lum sal eşit siz lik ler le iliş ki li dir. Ör ne ğin, yok sul in san la rın ya şam öm rü, zen gin le re oran­la da ha kı sa dır. Kö tü ya şa ma ve ba rın ma ko şul la rı in san la rın has ta lan ma sı na ne­den olur. Eko no mik ko şul la rı ay nı olan in san la rın bi le sağ lık dü zey le ri top lum sal cin si yet le ri ne, ırk ve et nik du rum la rı na, kent te mi köy de mi ya şa dık la rı na, hat ta eği tim dü zey le ri ne gö re fark lı lık gös te rir.

Sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si; tıb bi bil gi nin top lum sal in şa sı, sağ lık ve has ta lı ğa iliş kin sı ra dan in san la rın al gı la rı, sağ lık ve has ta lık de ne yim le ri, be de nin top lum­sal ve kül tü rel yön le ri, has ta lar la dok tor, hem şi re gi bi sağ lık pro fes yo nel le ri nin et ki le şim le ri, sağ lık ve has ta lı ğın top lum sal ya pı için de ki de se ni, sağ lı ğa iliş kin top lum sal eşit siz lik ler, for mel ve en for mel sağ lık hiz met le ri nin top lum sal ör güt­len me si gi bi ko nu la rın ana li zi ni içe rir.

Sos yo lo ji ve tıb bın bir çok or tak yö nü var dır. Fark lı yol lar la ol mak la bir lik te, iki si de in san lar la, be den le ve top lu mun ge nel re fa hı ile il gi le nir. Sağ lık sos yo lo ji si te ri mini ilk ola rak, 1894’te, sağ lı ğı et ki le yen top lum sal fak tör le ri in ce le di ği ça lış­ma sın da, Char les McInt yre kul lan mış tır. Yine de sağ lık, kla sik ve mo dern sos yo lo­ji ku ram la rı için de, çok faz la üze rin de du ru lan bir ko nu ol ma mış tır. Kla sik sos yo­lo ji ku ram la rı için de En gels’in, İn gil te re’de iş çi sı nı fı nın ya şam ko şul la rıy la sağ lı ğı iliş ki len dir diği “İngiltere’de işçi Sınıfının Durumu” adlı çalışması ve Durk he im’ın in ti har ça lış ma sı, öne çı kan ça lış ma lar dır. Mo dern sos yo lo ji için de de sağ lık la il­gi li sa yı la bi le cek en ün lü ça lış ma, Par sons’ın tıp mes le ği ne ve has ta ro lü ne önem li bir ver di ği yer ver di ği “Sos yal Sis tem” ad lı ese ri dir. Sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si ala nın da ya pı lan ça lış ma lar, İkin ci Dün ya Sa va şı son ra sın da ar tış gös ter miş ve gü­

Sağlık, Hastalık ve Toplum

Sağlık (ve hastalık) sosyolojisi, sağlığın ve hastalığın, toplumda nasıl üretildiğini, nasıl dağıtıldığını, bu süreçlerin toplumsal yapılarla olan ilişkilerini inceler.

Sağlık sosyolojisi’ terimi ilk olarak, 1894’te Charles McIntyre tarafından kullanılmıştır.

İnsan ve Toplum154

nü müz de, sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si nin, sos yo lo ji nin en ge niş alt dal la rın dan bi ri ha li ne gel me si ni sağ la mış tır.

Sağ lık sos yo lo ji si nin ge li şi mi, üç dö nem de in ce le ne bi lir (Twadd le, 1992). Bu dö nem ler (a) tıp ta sos yo lo ji, (b) tıp sos yo lo ji si ve (c) sağ lık ve has ta lık sos yo lo jiSİ dönemidir.

(a) Tıp ta sos yo lo ji (so cio logy in me di ci ne) dö ne mi, sağ lık la il gi li sos yo lo jik ça­lış ma la rın 1960’la ra ka dar olan kıs mı nı kap sar. Bu dö nem de, tıb bın ken di pa ra dig ma sı ve bu üni te de de ği ne ce ği miz ‘sağ lı ğın ve has ta lı ğın bi yo me di kal mo de li’ bas kın dır. Sos yo lo ji, tıp yan lı sı dır ve ikin cil ko num da dır. Bu dö nem­de ya pı lan sağ lık sos yo lo ji si ça lış ma la rı tıp ku ru mu nu eleş tir me miş, sa de ce tıb bın so run ola rak gör dü ğü ko nu la rı ça lış mış, top lu mun di ğer ke sim le ri ta­ra fın dan so run ola rak gö rü len ko nu la rı ih mal et miş tir (Whi te, 2002: 34).

(b) Tıp sos yo lo ji si (so cio logy of me di ci ne/me di cal so cio logy) dö ne mi, bu alan da 1960’lar ve 70’ler bo yun ca ya pı lan ça lış ma la rı kap sa yan dö nem dir. Bu dö nem de ya pı lan ça lış ma lar da tıp eleş ti ril me ye baş lan mış; mo dern tıb­bın meş ru iye ti, tıp mes le ği nin sı nır la rı ve tıb bi ör güt le rin iş lev ve iş le yiş le ri sos yo lo jik ola rak sor gu lan mış, sağ lığa ve has ta lı ğa iliş kin, tıb bi ik ti da rın gö rüş le ri ye ri ne, sı ra dan in san la rın yak la şım la rı na odak la nıl mış tır.

(c) Sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si (so cio logy of he alth and ill ness) dö ne mi, 1970’le rin son la rın dan iti ba ren baş la yan dö nem dir. Bu dö nem de ya pı lan ça lış ma lar eği tim, din, si ya set gi bi di ğer top lum sal ku rum la ra ve sağ lık la bu ku rum la rın iliş ki le ri ne odak la na rak ön ce ki dö ne min sı nır lı lık la rı nı aş mış­tır. Sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si dö ne min de sos yo log lar, ge nel ola rak, sağ­lığa ve has ta lı ğa iliş kin bi yo me di kal mo de li sor gu la ma ya baş la ya rak sos yal mo de li ge liş tir miş, bi yo lo jik ze min ile ki şi le rin sağ lığa ve has ta lı ğa iliş kin top lum sal de ne yim le ri ara sın da tek yön lü bir iliş ki ol ma dı ğı nı gös ter miş­ler dir (Whi te, 2002:37).

SAĞLIK NEDİR? ‘Sağ lık’, ol duk ça kap sam lı bir kav ram dır. Ör ne ğin, bi ri nin sağ lık lı ol du ğu nu ifa de et ti ği miz de, sa de ce o sı ra da has ta ol ma dı ğı nı kas tet me yiz. Da ha kapsamlı bir iyi­lik ha li ni kas te de riz. Bu açı dan has ta lık kav ra mı nı sağ lık kav ra mı nın zıt an lam lı sı gi bi dü şün mek yan lış ola cak tır. Dün ya Sağ lık Ör gü tü (DSÖ), sağ lı ğın “has ta lı ğın yok lu ğu”na ve ya özür lü lük du ru mu na in dir gen me si ne kar şı çık mış ve 1948 yı­lın da sağ lık kav ra mı nı “fi zik sel, zi hin sel ve sosyal açı lar dan tam bir iyi lik ha li” (DSÖ, 2006) ola rak ta nım la mış tır. Sağ lık, bu kap sam lı ta nı mı na, 20. yüz yı lın or­ta la rın dan iti ba ren ka vuş muş tur. Şim di, sağ lı ğın bu kap sam lı an la yı şa na sıl ka vuş­tu ğu nu ve bun dan ön ce ne şe kil de açık lan dı ğı nı gö re lim.

Sağ lığın ve Has ta lı ğın Bi yo me di kal ve Sos yal Mo del le ri21. yüz yıl da sos yo lo ji, sağ lık ve be den le il gi len me ye, tıp da top lum sal ko nu lar la il gi len me ye baş la mış tır. İl gi ler de ki bu de ğiş me nin ne de ni, top lum sal dü zey de ölü­me ne den olan has ta lık la rın de ğiş me siy di. Yak la şık ola rak 1950’le re ka dar, dün ya ge ne lin de in san la rın ölü mü ne ne den olan has ta lık lar en fek si yon lar, sal gın lar ve akut has ta lık lar dı. An cak, bir yan dan ya şa m ve ça lış ma ko şul la rı nı iyi leş ti ren dev­let mü da ha le le ri ara cı lı ğıy la top lum sağ lı ğı ko nu sun da el de edi len ka za nım lar; di­ğer yan dan da tıb bi tek no lo ji ler sa ye sin de, bu la şı cı has ta lık la rın kon trol al tı na alın­ma sıyla (Ağar tan, 2007:45) ölüm ne de ni olan en önem li has ta lık lar de ğiş ti. Da ha ön ce le ri er ken yaş ta ölen in san lar, da ha uzun ya şa ma ya ve kro nik has ta lık la ra ya­

Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımına göre sağlık fiziksel, zihinsel ve sosyal açılardan tam bir iyilik halidir.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 155

ka lan ma ya baş la dı lar. Böy le ce, 20. yüz yı lın ikin ci ya rı sın da, ölü me ne den olan en önem li has ta lık lar kan ser, kalp, şe ker gi bi has ta lık lar ol du. İn san la rın en önem li ölüm ne den le ri nin en fek si yon lar ve akut has ta lık lar dan kalp has ta lı ğı, kan ser gi bi kro nik has ta lık la ra doğ ru dö nüş me si epi de mi yo lo jik dö nü şüm ya da epi de mi­yo lo jik eşik ola rak bi lin mek te dir. Bu kro nik has ta lık lar, te da vi edi le mi yor du. Bu ne den le, sü rek li ilaç te da vi le ri, al ter na tif­ta mam la yı cı te ra pi ler ağır lık ka zan ma ya baş la dı (Nett le ton ve Gus tafs son 2006:4). Bir yan dan bu ge liş me ler, bir yan dan da sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si çer çe ve sin de tıb ba yö nel ti len eleş ti ri ler, sağ lığa ve has ta lı ğa yö ne lik an la yı şı dö nüş tür dü. Bu dö nü şüm, ge nel ola rak, sağ lı ğın ve has­ta lı ğın bi yo me di kal mo de li nin ye ri ni sos yal mo de le bı rak ma sı ola rak ifa de edi lir. Şim di, bu mo del le rin sağ lı ğa ve has ta lı ğa ba kış la rı na kı sa ca de ği ne lim.

Sağ lık ve has ta lı ğın bi yo me di kal mo de li, Ba tı tıb bın da uzun za man ha ki mi­ye ti ni ko ru muş olan bir pa ra dig ma dır. Bu mo del, tıb bi bil gi nin nes nel ve yan sız ol du ğu nu, zih nin ve be de nin bir bi rin den ay rı ol du ğu nu ve be de nin ma ki ne ler gi­bi ta mir edi le bi le cek me ka nik bir şey ol du ğu nu var sa yar. Has ta lık la rın, ge nel lik le pa ra zit, vi rüs, bak te ri ya da gen gi bi be lir li ve ta nım la na bi lir ara cı lar yü zün den oluş tu ğu nu ile ri sü ren dok tri ni ka bul eder ve has ta lık la ra ne den olan sos yal, eko­no mik, po li tik, psi ko lo jik fak tör le ri gör mez den ge lir. Bu ne den le tıb bi so run la rın an cak ilaçla ve ya ma ki ne ler le, ya ni tek no lo jik araç lar la çö zü le bi le ce ği ni sa vu nur (Nett le ton ve Gus tafs son 2006:2).

Sağ lık sos yo lo ji si, tıp ta sos yo lo ji ve tıp sos yo lo ji si dö nem le rin de bi yo me di kal yak la şı mı ve ri li ola rak, sor gu la mak sı zın ka bul et miş ve ken di yak la şı mı gi bi be­nim se miş tir. An cak, za man la ge li şen sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si tıb bı, sağ lı ğı ve iyi leş tir me yi yo rum la ma nın fark lı yol la rı nı ara mak ta dır. Bu an la yı şın bü yük kıs­mı, bi yo me di kal mo de le yö ne lik ola rak ge ti ri len eleş ti ri ler den doğ muş tur. Bi yo­me di kal mo del, özet le şu nok ta lar da eleş ti ril miş tir:

• Bedenikişiden izole etmekle, sosyo-çevreselbağlam içindeyerleştireme-mek le, bi yo lo jik de ği şim le re odak lan mak la ve has ta lı ğın top lum sal ve eko­no mik ne den le ri ni gör mez den gel mek le eleş ti ril miş tir.

• Tekdoğrubilgiyikendisininürettiğinikabuletmekle,sağlıkvehastalığınta nı mı nı sa de ce tıb bın ya pa bi le ce ği ni, öz nel yo rum la rın yer siz ol du ğu nu sa vun mak la eleş ti ril miş tir. Tıb bın bi lim sel yön te mi sa ye sin de, has ta lık lar hak kın da ki ger çek le ri ta nı dı ğı var sa yı mı na kar şı çı kan sos yo log lar, tıb bın bi rin cil ça lış ma nes ne si olan has ta lık la rın, top lum sal ola rak in şa edil di­ği ni gös ter miş ler dir. Bu ne den le, has ta lık ka te go ri le ri nin, ana to mik iş lev bo zuk lu la rı nın ta nı mı na bağ lı ek sik siz ka te go ri ler ol ma dı ğı, top lum sal ne­den le rin so nuç la rı ola rak ve yi ne top lum sal ola rak ya ra tıl dık la rı ile ri sü rül­müş tür (Nett le ton 2006:6­7).

• Tıbbın,tarihi,kendibaşarılarıyladoluymuşgibigösterdiğiilerisürülmüş;hal bu ki, top lum la rın ar tık da ha uzun ya şa ma sı nın tıb bi uy gu la ma lar dan çok bes len me, te miz lik ve do ğum kon tro lü gi bi fak tör ler den kay nak lan dı­ğı or ta ya kon muş tur. Hat ta, bi yo me di kal mo de lin ka rak te ri ze et ti ği tıb bın, top lu ma fay da dan çok za rar ver di ği ile ri sü rül müş (Il lich, 1995) ilaç la rın yan et ki le ri ya da dok tor lar dan kay nak la nan ha ta lar ne de niy le, has ta lık la­rın nü fus için de da ğı tıl ma sı na kat kı da bu lun du ğu sa vu nul muş tur.

• Biyomedikalmodelibenimseyentıp, tedaviettiğihastaları ‘bütün’ insanlarye ri ne, edil gen nes ne ler ola rak te da vi et me eği li mi ne de niy le de eleş ti ril miş­tir. Bu eği lim, tıp eği ti min de ka zan dı rıl mak ta dır. Tıp eği ti mi ne ye ni baş la yan öğ ren ci le re ve ri len ilk gö rev ler ara sın da, in san la rı par ça la ra ayır mak var dır

Biyomedikal model hastalıklara neden olan sosyal, ekonomik, politik, psikolojik faktörleri görmezden gelen indirgemeci bir yaklaşımdır.

İnsan ve Toplum156

ve eleş ti ri le re gö re bu gö rev, öğ ren ci le re ça lış ma la rı nın nes ne si nin in san de ğil, be den ol du ğu nu ima et mek te dir (Nett le ton 2006:5). Bu çer çe ve de, tıb bın mer ke zi ne ‘in san onu ru’ kav ra mı nın yer leş ti ril me si ge rek ti ği, te da­vi ve ba kı mın da ha et ki li ola bil me si için sağ lık gö rev li le ri nin, has ta la rı nın al gı la rı, duy gu la rı ve dü şün ce le ri ko nu sun da du yar lı ol ma la rı ge rek ti ği sa­vu nul muş tur (Hor ton, 2003).

• Biyomedikalmodeleyöneltilenbirdiğereleştiride,tıpmesleğininbilimselbil gi nin sı nır la rı te me lin de de ğil, sos yo­po li tik mü ca de le le rin so nu cun da or ta ya çık tı ğı id di ası dır. Meşru ka bul edi len tıb bi bil gilerin ve uy gu la ma­la rın ne ler ol du ğu na, mes lek üye le ri nin ke sin bil gi ye sa hip ol duk la rı do ğal nes ne ler ta ra fın dan de ğil, top lum sal sü reç ler ta ra fın dan ka rar ve ril mek te­dir. Ben zer şe kil de, tıp mes le ği için de ki iş bö lü mü de top lum sal cin si yet, ırk ve sı nıf gi bi ka te go ri le re gö re dü zen len mek le eleş ti ril miş tir. Top lum sal ya­pı lar sa ye sin de iş le yen bu sos yo­po li tik sü reç ler, pro fes yo nel tıb bi ha ki mi­ye tin de vam et me si ni, bu tıb bi ha ki mi yet de ka pi ta list ve ata er kil ya pı la rın sür me si ni sağ la mak ta ve ku rum sal tıb bın sun du ğu for mel sağ lık hiz met le ri dı şın da ki iyi leş tir me et kin lik le ri ni bas tır mak ta dır (Nett le ton 2006:6­7).

Sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si, has ta lı ğın ve sağ lı ğın top lum sal ola rak mo del­len di ği ni, tek rar tek rar be lirt miş tir. Sağ lık du ru mu, bi yo lo ji dı şın da ki fak tör le rin so nu cu dur, ve te sa dü fi ola rak oluş ma dı ğı ka nıt lan mış tır. Ölüm ve has ta lık oran­la rı ya da in san la rın ya şam la rın da ki de ği şim ler, top lum sal ya pı lar la iliş ki li dir ve cin si ye te, sı nı fa, ır ka ve ya şa gö re de ği şik lik gös te rir ler. Bu an lam da bi yo me di kal mo del, sağ lık ta ki top lum sal eşit siz lik le ri he sa ba kat ma ko nu sun da ba şa rı sız ol­muş tur (Nett le ton 2006:5). Bu çer çe ve de, bi yo me di kal mo de lin eleş ti ri sin den do­ğan sağ lığın ve has ta lı ğın sos yal mo de li, bi yo me di kal mo de lin an ti te zi dir. Sos yal mo de lin özel lik le ri, kı sa ca şu şe kil de özet le ne bi lir:

• Tıpta,içselolanzihin-bedenikiliğinekarşıçıkar.Böylebirayrımın“eniyiih ti mal le yan lış, en kö tü ih ti mal le ise öl dü rü cü” (Nettleton ve Gustafsson, 2006 :2) ol du ğu nu ile ri sü rer. İn san lar hem be den dir ler, hem de bir be de ne sa hip tir ler, zi hin ve be den bir bi rin den ay rı dü şü nül me me li dir.

• Fizikselbeden,bireyinbütünündenbağımsızbir şekilde “onarılabilecek”bir ma ki ne de ğil dir. Tıp, in sa nı bir bü tün ola rak ele al ma lı dır (Nett le ton ve Gus tafs son, 2006:2).

• Sağlıkvehastalık,sadecebiyolojikdeğişimlerleilişkilideğildir.Dahagenişsos yal, eko no mik ve po li tik bağ lam içerisinde bi çim len di ri lirler. Ör ne ğin, top lum da gü ce ve kıt kay nak la ra da ha faz la sa hip olan lar, ol ma yan la ra oran la da ha uzun ya şa mak ta ve da ha az has ta lan mak ta dır lar. Bu ne den le, sağ lı ğı ve has ta lı ğı an la ya bil mek için ön ce lik le, top lum da ki güç iliş ki le ri ni ve top lum sal eşit siz lik le ri kav ra ma mız ge re kir (Nett le ton ve Gus tafs son, 2006:3).

• Sonolarak,tıbbibilgi,hiçbirşekildeobjektifolamaz;bilimselbilgidedahilol mak üze re, bü tün bil gi ler, için de üre til dik le ri bağ la ma bağ lı dır. Tıp öğ­ren ci le ri, eği tim le rin de be de ni na sıl “gör me le ri” ge rek ti ği ni öğ re nir ler. Bu gör me şek li, be de nin “gö rü le bi le ce ği” ya da an la şı la bi le ce ği çok çe şit li yol­lar dan sa de ce bi ri dir. (Nettleton ve Gustafsson, 2006: 3) Be den, ya ni tıb bi uy gu la ma la rın mer ke zdeki nes ne si top lum sal ola rak in şa edil miş tir; ama tıp onu sa de ce ken di ta nım la dı ğı açı dan ele al mak ta dır. Bu so nun cu eleş ti ri çok önem li dir. Çün kü, sağ lık sos yo lo ji si nin ku ru lu şu, tıb bi bil gi nin ay rı ca­lık lı ka bul edil me me siy le bir lik te baş la mak ta dır. Bu açıdan, sağlık sosyolo­jisi bilgi sosyolojisinden doğmuştur denebilir.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 157

Sağ lı ğa iliş kin sos yal mo de lin ka bul edil me siy le bir lik te, sağ lık ala nın da ve ge nel ola rak tıp ta, bü yük çap lı de ği şim ler ol du ğu ka bul edil mek te dir (Nett le ton, 2006:11). Bu dö nü şüm son ra sın da, has ta lı ğın sos yal be lir le yi ci le ri için de bi rey sel dü zey de si­ga ra iç mek, stres ve eg zer siz; ya pı sal dü zey de iş siz lik ve yok sul luk sa yıl ma ya baş lan­mış ve has ta lı ğa ve ri len ku rum sal ya nıt lar da da de ği şik lik ler ol muş tur (Nett le ton ve Gus tafs son 2006:4). Aşa ğı da ki tab lo da, bu dö nü şüm ler kı sa ca gös te ril mek te dir.

Hastalık → Sağlık

Hastane → Topluluk

Akut → Kronik

Tedavi → Önleme-koruma

Müdahale → Görüntüleme

İyileştirme → Bakım

Hasta → İnsan

Kay nak: Nett le ton, 2006:11

Sağ lık sos yo lo ji si ile il gi li bir kaynak olarak Za fer Cir hin li oğ lu’nun “Sağ lık Sos yo lo­ji si” (2010, 2.bs. An ka ra: No bel Ya yın Da ğı tım) ad lı ki ta bın dan faydalanabilirsiniz.

Sağ lı ğın Top lum sal Be lir le yi ci le riSağ lı ğı et ki le yen çok sa yı da fak tör söz ko nu su dur. Bu fak tör ler bi rey le rin, grup­la rın ve top lum la rın sağ lık dü zey le ri nin bir bi rin den fark lı laş ma sı na ne den ol­mak ta dır. An cak aşa ğı da gö rü le bi le ce ği gi bi bu fark lı lık, ço ğu za man eşit siz lik bi çi mi ni al mak ta, çe şit li açı lar dan eşit siz li ğe ma ruz ka lan la rın sağ lık dü zey le ri de kö tü leş mek te dir. Sağ lık dü zey le ri, çok çe şit li de ğiş ken ler le öl çü le bi lir se de bu ko nu da en sık lık la baş vu ru lan öl çüt ler, do ğum da bek le nen or ta la ma ya şam sü re­si, ölüm ora nı (mor ta li te) ve has ta lan ma ora nı dır (mor bi di te). Bu oran lar, sağ lık ala nın da kar şı la şı lan eşit siz lik le ri yan sıt mak ta ve sağ lı ğın sos yal be lir le yen le ri nin ne ler ol du ğu ko nu sun da ışık tut mak ta dır lar.

Ölüm ora nı (mor ta li te), her yıl 1000 ki şi ba şı na ya şa nan ölüm sa yı sı nın ora nı dır. Has ta­lan ma ora nı (mor bi di te) ise bir nü fus ta ki has ta in san sa yı sı nın, top lam nü fu sa ora nı dır.

Bi rey le rin sağ lık la rı, önem li öl çü de, için de bu lun duk la rı top lum sal ko şul lar ta ra fın dan bi çim len di ril mek te dir (Dahl gren ve Whi te he ad, 1991:11).

Top lum da, sağ lık sta tü sün de, sağ lı ğa iliş kin risk le rin da ğı lı mın da ve sağ lık hiz­met le ri ne eri şim de çe şit li eşit siz lik ler söz ko nu su dur ve bu eşit siz lik ler, bi rey ler ya da grup lar ara sın da ölüm ve has ta lık oran la rın da, or ta la ma ya şam sü re le rin de ve al gı la nan sağ lık sta tü le rin de ki fark lı lık lar da gö rü nür ha le gel mek te dir (Gra ham, 2007). Bu et ken ler, ge nel den öze le doğ ru ge nel sos yal, eko no mik, kül tü rel ve çev­re sel ko şul lar, bes len me, eği tim, çev re kir li li ği, ge lir dü ze yi, ya şa ma ve ça lış ma ko­şul la rı, ba rış ve in san hak la rı gü ven ce si, dev let ta ra fın dan iyi bir şe kil de yö ne til­me, te miz su ve hij ye nik ka na li zas yo na eri şim, et ki li sağ lık hiz met le ri ne eri şim, iyi ba rın ma ko şul la rı, sos yal ve top lu luk sal ağ lar, bi rey sel ya şam tar zı fak tör le ri, yaş, cin si yet ve ka lı tım sal fak tör ler dir (Dahl gren ve Whi te he ad, 1991:11). Şe kil 1’de gö­rül dü ğü gi bi yaş, cin si yet, ka lı tım sal fak tör ler ve ya bes len me tar zı, ha re ket siz lik, si ga ra ya da al kol tü ke ti mi gi bi bi rey sel ya şam tar zı fak tör le ri, sağ lı ğı et ki le se de

Tablo 7.1Sağlıkta ve tıpta yaşanan çağdaş dönüşümler

Toplumsal eşitsizliklerin bir sonucu olarak sağlık, toplumda eşitsiz bir şekilde dağılmaktadır.

İnsan ve Toplum158

top lum sal fak tör le rin et ki si da ha ge nel dir. Di ğer bir de yiş le sağ lı ğı et ki le yen bi­rey sel özel lik ler ne ka dar önem li olur sa ol sun, nü fus ge ne lin de sağ lı ğı be lir le yen ge nel ne den ler bi rey sel de ğil, çev re sel ve top lum sal ne den ler dir (Wil kin son ve Mar mot, 1998).

Şe kil 1’de gö rül dü ğü gi bi, sağ lı ğı et ki le yen fak tör ler den ba zı la rı, top lum sal fak­tör ler dir. Sağ lık sos yo lo ji si çer çe ve sin de, bu fak tör le rin, sağ lık üze rin de ki et ki si ile il gi li ya pı lan çok sa yı da ça lış ma, bi rey le rin sağ lık la rı nın:

• yurttaşıolduklarıülkeningelişmişlikdüzeyinden,• yönetimşeklivesağlıkpolitikasından,• yaşadıklarıalanınkentselmikırsalmıolduğundan,• toplumsalsınıf­larından,• toplumsalcinsiyetlerinden,• ırklarıveetnikgruplarından,• gelirdüzeylerinden,• çalışmakoşullarından,• eğitimdüzeylerinden• ve sosyal statülerinden etkilendiğini ortaya koymaktadır (Gönç-Şavran,

2010:3). Bu fak tör den ba zı la rı nın, sağ lı ğı ne şe kil de et ki le di ği ne Sağ lı ğın ve Has ta lı ğın

Top lum daki Da ğı lı mı ko nu sun da de ği ne ce ğiz.

SOSYOLOJİK YAKLAŞIMLAR AÇISINDAN SAĞLIK Tıb ba iliş kin sos yo lo jik dü şün ce le rin te me lin de, ge nel ola rak tıb bi bil gi nin, iyi­leş tir di ği ya da te da vi et ti ği kit le ler üze rin de, ba ğım sız şe kil de top lum sal bir iş le­ve sa hip ol du ğu ar gü ma nı ya tar. Tıp, bi lim sel bil gi yi iş çi sı nı fı nı di sip li ne et mek, toplumsalrollereuyulmasınısağlamak,bireylerisınıf­landırmakveyönetmek,ka-dın la rın ka dın sı rol le re uy ma la rı nı ga ran ti le mek için kul la nır. Bu nun la bir lik te, sos yo lo ji de ki fark lı yak la şım lar sağ lı ğı fark lı şe kil ler de in ce le mek te dir. Bu yak­la şım la rın sağ lı ğı na sıl ele al dık la rı na, han gi yö nü ne odak lan dık la rı na ve sağ lık sos yo lo ji si çer çe ve sin de ki kat kı la rı na kı sa ca de ği ne lim.

Şekil 7.1

Sağlığın Temel Belirleyicileri

Kaynak: Dahlgren ve Whitehead (1991:11’den aktaran Gönç-Şavran, 2010:2).

Gelirdüzeyi

Yaflama veçal›flma koflullar›

Bar›fl vegüvenlik

Politikolaraksesini

duyurabilme

Temiz suyave

kanalizasyonaeriflim

Etkili sa¤l›khizmetlerine

eriflim

Uygunbar›nmakoflullar›

Zararl›kimyasal

maddeleremaruz

kalmama

Kalitelie¤itimeeriflim

G›dagüvenli¤i

Yafl, cinsiyetve

kal›t›msal faktörler

Genel so

syal, ekon

omik, kültürel ve çevresel koflullar

Toplu

msal ve topluluksal a¤lar

Bire

ysel ya

flam tarz› faktörleri

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 159

İş lev sel ci Yak la şımİş lev sel ci Yak la şım için de sağ lık sos yo lo ji si ne en önem li kat kı yı, hem tıp mes le ği hak kın da yap tı ğı ana liz le, hem de “has ta ro lü” kav ra mıy la, Tal cott Par sons’ın yap­tı ğı söy le ne bi lir.

Tıp Mes le ği: Par sons’a (2005 [1951]) gö re çağ daş top lum, ‘ka pi ta list’ ola rak ni te len di ril me me li dir çün kü, bu top lu mun sa de ce eko no mi si ka pi ta list tir. Eko­no mi dı şın da ki ku rum lar eko no mi gi bi kâr pe şin de ko şan çı ka ra da ya lı ku rum lar de ğil dir. Ka pi ta list ol ma yan top lum ya pı sı nı müm kün kı lan bu top lum sal ku rum­lar mes lek ler, özel lik le de tıp mes le ği dir. Par sons’a (2005 [1951]:289­292) gö re tıp mes le ği, öz ge ci li ğe ve eti ğe da ya lı dır ve pi ya sa iliş ki le ri nin re ka bet çi li ği ni ve ben­cil li ği ni kır ma iş le vi ni üst le nir. Ay rı ca, dok tor­has ta iliş ki si de ka pi ta list iş iliş ki­le ri nin ak si dir. Par sons te da vi nin müm kün ola bil me si için de eko no mik ol ma yan bu iliş ki türünün şart olduğunu savunur.

Tıb ba ver di ği de ğe re rağ men Par sons tıb bı eleş tir miş, tıb bın bi lim sel li ği ni, hem sos yal bi lim sel açı dan, hem de tıb bın ken di pa ra dig ma sı açı sın dan sor gu­la mış tır (Gönç­Şav ran, 2010:21). Par sons’a gö re, iyi leş me sü re ci sa de ce bir sis­tem me se le si dir. Bu sis tem bi lim ol du ğu ka dar si hir ya da din de ola bi lir. Önem li olan te da vi ba şa rı lı olur sa sis te min meş ru luk ka za na ca ğı; te da vi ba şa rı sız olur sa sis te min ne ol du ğu na bağ lı ola rak bu ba şa rı sız lı ğın bil gi ek sik li ği ne, do ğa ya ya da şey ta na at fe di le ce ği dir (Par sons, 2005 [1951]: 242­254). Par sons ay rı ca, tıp ta ki “placebo” et ki si ni ör nek gös te re rek tıb bın, ken di pa ra dig ma sı için de de her za man bi lim sel ol ma dı ğı nı or ta ya koy muş, in san la rın as lın da, te da vi nin et ki sin den çok, iyi leş me yi um duk la rı için iyi leş tik le ri ni vur gu la mış tır. Par sons’ın placebo gi bi Ba­tı tıb bı nın açık la ya ma dı ğı çe şit li nok ta la rı vur gu la ma sı ve tıb bın bi lim sel li ği id­di ala rı nı sor gu la ma sı, tıb ba bi lim sel li ği ne de niy le de ğil, da yan dı ğı mes lek il ke le ri ne de niy le de ğer ver di ği ni gös ter mek te dir (Gönç­Şav ran, 2010:22).

Pla ce bo et ki si nin ne ol du ğu nu araş tı rı nız ve Par sons’ın bu et ki yi vur gu la ya rak tıb­bı, ken di pa ra dig ma sı için de na sıl sor gu la dı ğı nı açık la ma ya ça lı şı nız.

Par sons, tıb bın bi lim sel lik id di ala rı nı bu şe kil de sor gu la dık tan son ra, has ta ol ma nın, ön ce lik le bi yo lo jik ya da psi ko lo jik bir du rum de ğil, bir top lum sal rol ol du ğu, in san la rın has ta lık la rı hak kın da se çim ya pa bil dik le ri, has ta lı ğa bü rü ne­bil dik le ri so nu cu na var mış (Par sons, (2005 [1951]:88) ve has ta ro lü kav ra mı nı ge liş tir miş tir.

Par sons’a gö re sağ lık de ğer li bir top lum sal kay nak tır. Bi rey sel ba şa rı da, top­lum sal dü ze nin uy gun şe kil de iş le me si de sağ lı ğa da yan mak ta dır. Bu açı dan, Par­sons’a gö re has ta lık, nor mal den sap ma du ru mu dur. Çün kü, has ta lık du ru mun da bi rey, nor mal de (sağ lık lıy ken) ye ri ne ge tir me si ge re ken rol le ri ye ri ne ge ti re mez. Bu nun la bir lik te, Par sons’a gö re in san lar, top lum sal rol le rin ya rat tı ğı bas kı dan ve rol le rin den kaç mak is te dik le rin de, gö nül lü ola rak has ta ro lü ne bü rü ne bi lir ler. Par sons bu nu has ta ro lü kav ra mıy la açık la mak ta dır:

Has ta Ro lü: Par sons, has ta lı ğın fi zik sel bir var lık de ğil, top lum sal bir ol gu ol­du ğu nu sa vu nur. Bi rey ler, gün de lik ya şam da uy ma la rı bek le nen norm la ra uy mak is te me dik le ri ya da ge nel kül tü rel öl çüt le re ula şa ma dık la rı za man, ‘has ta’ ro lü ne gi re rek bu rol ler den ve bek len ti ler den ka çar lar. Has ta ro lü, bu ro le gi ren ki şi ye, top lum ta ra fın dan ve ri len tep ki üze rin den ta nım la nır. Ya ni ki şi, an cak, top lum onu meş ru ola rak has ta ka bul eder se has ta sa yı lır. Has ta ro lü nün meş ru sa yıl ma sı ise iki ko şu la bağ lı dır. İlk ola rak, has ta nın has ta ro lü nün sağ la dı ğı hak la rı en kı sa sü re de

Parsons’a göre tıp mesleği, piyasa ilişkilerinin rekabetçiliğini ve bencilliğini kıran, özgeci bir meslektir.

1

İnsan ve Toplum160

terk et me yi is te me si ge re kir. Di ğer bir de yiş le has ta, iyi leş me yi is te me li dir. İkin ci ko şul ise has ta nın, iyi leş mek ama cıy la dok tor la ve il gi li di ğer pro fes yo nel ler le iş bir­li ği yap ma sı ve on la ra ita at et me si dir. Bu ko şul la rı ye ri ne ge ti ren ki şi, meş ru ola rak has ta ka bul edi lir. Bu zo run lu luk la rı ye ri ne ge ti re rek has ta ro lü ne gi ren ki şi, bu ro le gi re rek iki avan taj el de eder. Bun lar dan bi rin ci si kö tü sağ lı ğın dan ötü rü ki şi­sel ola rak so rum lu tu tul ma mak tır. İkin ci si ise, bu rol için de ol du ğu sü re ce nor mal top lum sal rol ler den mu af tu tu la cak olmasıdır. (Par sons, (2005 [1951]:294). Has ta ro lü kav ra mı ile Par sons, in san la rın gö nül lü ola rak has ta ol ma ya ka rar ve re bi le cek­le ri ni ya ni, sos yal ya şam la rı nın ge rek li lik le rin den kaç ma nın sap kın bir yo lu ola­rak, has ta ro lü nü be nim se ye bi le cek le ri ni be lirt miş olur. Par sons’a gö re, tıb bın en önem li iş lev le rin den bi ri, ki min has ta ola rak ka bul edi lip ki min edi le me ye ce ği ni be lir le me si dir. Çün kü, ona gö re, çok faz la sa yı da in sa nın has ta ro lü ne gir me si, sos­yal sis te min sü rek li li ği ni teh li ke ye so ka cak tır (Par sons, (2005 [1951]:289).

Par sons’ın hem tıp mes le ği ne yö ne lik ana li zi, hem de has ta ro lü kav ra mı, çe­şit li açı lar dan eleş ti ril miş tir. Has ta ro lü ne gir me ko nu sun da has ta lı ğın cid di ye ti, sı nıf, ırk, cin si yet gi bi fak tör le ri gör mez den gel mek le, ay rı ca, top lum sal rol ler den mu af ol ma nın, top lum sal so rum lu luk lar dan mu af ol mak an la mı na gel me di ği ni gör me mek le eleş ti ril miş tir. Bu nun ya nın da, has ta ro lü nün sa de ce ba zı has ta lık lar için ge çer li ola bi le ce ği, kro nik has ta lık lar için söz ko nu su ola ma ya ca ğı ile ri sü­rül müş tür (An nan da le, 1998:11). Par sons’ın tıp mes le ği ne iliş kin ana li zi de eleş­ti ril miş, dok tor la rın sa de ce bi lim sel ve ri le re da ya na rak ka rar ver me dik le ri, ka­rar la rın da hem ken di top lum sal ge ri plan la rın dan, hem de ilaç fir ma la rıy la olan iliş ki le rin den et ki len dik le ri sa vu nul muş tur.

Mark sist Yak la şımMark sist yak la şım, sağ lık ba kı mı nı ve tıb bı, ka pi ta liz min bir par ça sı ola rak ve ka­pi ta lizm le iliş ki si üze rin den açık lar. Has ta lık lar da te da vi ler de ka pi ta list eko no­mik sis te min ürü nü dür. Mark sist yak la şı ma gö re tıp, ka pi ta list eko no mi nin bir par ça sı dır ve te da vi açı sın dan bir fay da sı ol ma sa da kâr ama cıy la tek no lo jik ge­liş me le ri des tek le mek te dir. Bu yak la şı ma gö re, tıb bi bil gi de ka pi ta list sis te min ver di ği za rar la rı do ğal ve bi yo lo jik gös te re rek, has ta lık la rın po li tik ve eko no mik ne den le ri ni giz le yen bir ide olo jik araç tır.

Bu yak la şım için de sağ lı ğa de ği nen ilk eser, En gels’in İn gil te re’de “İş çi Sı nı fı nın Du ru mu” (1844) ad lı ese ri dir. En gels, bu eser de ti fo, ve rem, ra şi tizm gi bi has ta­lık la rın, doğ ru dan ka pi ta list üre tim ko şul la rıy la iliş ki li ol duğunu, bu ne den le tek ba şı na tıb bi mü da ha le nin, bu has ta lık la rın or ta dan kal dı rıl ma sı için ye ter li ol ma­ya ca ğı nı sa vun mak ta dır. En gels, has ta lı ğa ka de rin, ön le ne mez bi yo lo jik olay la rın ya da bi rey le rin psi ko­sos yal özel lik le ri nin ne den ol du ğu yö nün de ki açık la ma la rı red det miş tir. Ona gö re has ta lık, en düs tri yel ka pi ta list ör güt len me bi çi mi nin, da­yat ma cı yö ne tim tek nik le ri nin ve ka pi ta list le rin ba rın ma ve yi ye cek gü ven li ği pa­ha sı na kâr pe şin de ol ma la rı nın so nu cu dur. Buradan hareketle, has ta lık la rın kö tü ba rın ma ko şul la rı ve yok sul luk ne de niy le oluş tu ğu nu sa vu nan En gels, has ta lık la rı bi re yi suç la yan bir yak la şım la de ğil, top lum sal ör güt len me bi çi miy le iliş ki len di re­rek açık lar (Gönç­Şav ran, 2010:25).

Mark sist yak la şı ma gö re, çağ daş ka pi ta lizm için de ki sağ lık ba kı mı ör güt le ri (has ta ne ler, kli nik ler), sağ lı ğı in san la rın iş gü cü pi ya sa sın da emek le ri ni sat ma ya de vam ede bil me le ri açı sın dan ih ti yaç du yu lan zin de lik du ru mu na in dir ger ve has ta lık la rı si ga ra, iç ki, ha re ket siz lik gi bi bi rey sel ya şam fak tör le ri nin so nu cu gi bi gös te re rek dik ka ti top lum sal, po li tik, eko no mik, mes lek sel ve çev re sel ne den ler­

Parsons, modern yaşamın yarattığı gerilimler yüzünden insanların toplumsal rollerinin sorumluluklarından kaçmak istediklerini ve bunun için de “hasta rolüne” büründüklerini belirtir, ama çok sayıda insanın bu role bürünmesi toplumun işleyişi açısından sakıncalıdır, bu nedenle tıp kimin bu role girip kimin giremeyeceğini kontrol etmelidir.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 161

den uzak laş tı rır lar (Do yal ve Pen nell, 1979). Ka pi ta list tıp, has ta lık tan ko run mak için ge rek li ön lem le ri al mak ye ri ne, has ta ne te mel li te da vi le ri des tek le ye rek iyi­leş me yi tü ke ti me in dir ger (Re na ud, 1975). Tıp mes le ği, has ta ra por la rı nı kon trol ede bil di ği için, eme ğin ve iş çi sı nı fı nın kon tro lü üze rin de önem li bir ye re sa hip tir. Ka pi ta list tıp, ay rı ca, ka dın la rın cin si ye te da ya lı rol le ri ni meş ru laş tı ra rak on la rı, iş çi sı nı fı nın son ra ki ne sil le ri nin ba kı mın dan so rum lu tu tar. Böy le ce, ka dın la rı üc ret siz ev içi iş çi si ola rak kul la nır.

Bu çer çe ve de, Mark sist yak la şı ma gö re, sağ lık ba kı mı ör güt le ri üç ide olo jik iş­le vi ye ri ne ge ti rir ler (Na var ro, 1976):

• İlkolarak,yetersizdeolsasağlıkbakımısağlayarak,temeldetoplumsalolanprob lem le ri bi rey sel dü ze ye ak ta ra rak sta tü ko yu meş ru laş tı rır lar.

• İkincisi,sağlıkbakımını,hastanebakımıveilaçtüketimindenibaretgöre-rek ka pi ta list üre tim tar zı nı ye ni den üre tir ler.

• Üçüncüsü,hemsağlık işçilerininörgütlenişiylehemdeyarattığı tüketimde sen le riy le ka pi ta list sı nıf ya pı sı nı ye ni den üre tir ler.

Mark sist yak la şı mın te mel il ke si, sağ lık he de fi ile kâr he de fi ara sın da bir çe liş ki ol du ğu dur.

Gün lük ya şa mın par ça la rı nın, pi ya sa da mal ola rak sa tıl ma sı sü re ci olan me ta-laş tır ma, sağ lık sek tö rün de gi de rek art mış, sağ lık sek tö rün de, son yıl lar da üc ret­siz ola rak bi rey le rin eri şi mi ne açık olan alan lar gi de rek azal mış ve so nuç ta ‘tıb bi-en düs tri yel komp leks’ (Rel man, 1980) ola rak ad lan dı rı lan ya pı or ta ya çık mış tır. Sağ lık ba kı mı, alı nıp sa tı lan bir mal ha li ne gel dik çe, yani me ta laş tık ça, ‘gi ri şim ci’ ve ‘şir ket leş miş’ tıp ge liş miş tir. ‘Şir ket leş miş tıp’, sağ lık hiz me ti ve ren ku ru luş la­rın, mal pi ya sa sın da ki di ğer şir ket ler gi bi, sa de ce kâr ama cı na yö nel di ği ni vur­gu la mak için kul la nı lan bir te rim dir. Şir ket leş miş tıp, has ta nın ih ti yaç la rı nı kar­şı la mak tan çok, sağ lık hiz me ti ve ren ku ru lu şun ih ti yaç la rı nı kar şı la ma ya önem ver mek te, en düs tri yel re ka be tin ya rat tı ğı yön tem ler hem her ke se sağ lık hiz me ti ve ril me me si ne, hem de te da vi olan has ta la rın dok tor la rı nın de ğiş me si ya da baş­ka ne den ler le, te da vi le ri nin ya rı da kal ma sı na yol aça bil mek te dir (Bat tis ta, 1997).

Marksist yaklaşıma göre hastalıkların nedeni kapitalist toplum örgütlenmesidir.

Mark sist yak la şı mın te mel il ke si, sağ lık he de fi ile kâr he de fi ara sın da bir çe liş ki ol du ğu dur.

ÖR NEK1963 yı lın da, kim ya sal mad de ler üre ten bir şir ket olan Dow Cor ning, içi si li kon jel le do-lu olan gö ğüs imp lant la rı üret me ye baş la mış tır. Bu imp lant lar, si li kon gö ğüs ame li yat la-rın da kul la nıl mak ta dır ve be de ne za rar ver me ye ce ği sa nıl mak ta dır. 1970’ler den iti ba-ren ba zı dok tor lar, bu imp lant la rın ka na ma la ra yol aç tı ğı nı bil dir me ye ve ABD Fe de ral İlaç Ajan sı’na (FDA) üre ti min dur du rul ma sı için bas kı yap ma ya baş la mış lar dır. An-cak, ba zı araş tır ma cı la ra gö re bu bas kı, önem sen me miş tir. Çün kü, plas tik cer rah lar ve üre ti ci ler, FDA’yı si li kon imp lant la rı nın gü ven li ol du ğu na ik na et miş ler dir (An nan da le 1998:14). 1980’ler ve 1990’la rın ilk yıl la rı bo yun ca, ço ğu gö ğüs kan se ri olan bir mil yo-na ya kın ka dı nın bu imp lant lar dan tak tır dı ğı ve 1994 yı lı na ge lin di ğin de on bin ler ce ka dı nın imp lant lar dan kay nak la nan ya ra lan ma lar ra por et ti ği bi lin mek te dir. Bu şi kâ-yet ler üze ri ne ya pı lan araş tır ma lar, imp lan t la rın bir çok açı dan sağ lı ğa za rar ver di ği ni ve gö ğüs kan se ri nin er ken teş hi si ni en gel le di ği ni, si li kon imp lant la rın yan et ki le ri ne de-niy le ba zı ka dın la rın öl dü ğü nü ve bir ço ğu nun da ha yat la rı nı cid di an lam da et ki le yen kro nik has ta lık lar la ya şa mak zo run da kal dık la rı nı gös ter miş tir (An nan da le, 1998:14).1992 yı lın da FDA bu si li kon la rın sı nır lı kul la nı mı dı şın da ge nel kul la nı mı nı ya sak la-mış tır, an cak Sağ lık Ba kan lı ğı si li kon kul la nı mı nın ta ma mı nı ya sak la mak için da ha çok ve ri ye ih ti yaç du yul du ğu nu sa vun muş tur. Dow Cor ning FDA’nın ka ra rı doğ rul-tu sun da üre ti mi dur dur muş tur ama ha la imp lant la rın gü ven li ol du ğu ko nu sun da ıs rar et mek te dir (An nan da le 1998:14).

İnsan ve Toplum162

Ivan Il lich, Sağ lı ğın Gas pı (Me di cal Ne me sis) ad lı ese rin de (1995 [1975]) tıb­

bın, ya rar sız te da vi ler le has ta la ra ya rar dan çok za rar ver di ği ni, top lu mu sağ lık sız kı lan ko şul la rı iyi leş tir mek ye ri ne kö tü leş tir di ği ni ve bi rey le rin ken di ken di le ri­ni iyi leş tir me, acı çek me ya da öl me öz gür lük le ri ni el le rin den al dı ğı nı sa vu nur. Bu du ru mu kli nik, sos yal ve kül tü rel­sim ge sel iat ro je nez kav ram la rı ile açık lar. İat ro je nez, tıb bın ken di sin den, dok tor la rın uy gu la ma la rın dan ve te da vi le rin den kay nak la nan has ta lık lar an la mı na gel mek te dir. Il lich, her ne ka dar son yüz yıl da tıp iler le se de dif­te ri, tü ber kü loz gi bi çe şit li has ta lık la rın azal ma sı nın ne de ni nin tıp ta ki ge liş me ler de ğil, top lu mun ya şam şart la rı nın, bes len me ve ba rın ma ko şul­la rı nın iyi leş me si ol du ğu nu sa vu nur.

Illich ölüm ve has ta lan ma oran la rın da ki iyi leş me nin, tıb bi mü da ha le ler den çok, çev re sel fak tör ler sa ye sin de ger çek leş ti ği ni, tıp ku ru mu nun çı ka ra da ya lı teş­his ve te da vi le ri nin ya rar dan çok za rar sağ la ya rak ölü me, has ta lı ğa, ağ rı ya ve acı ya ne den ol du ğu nu be lir tir. Il lich (1995 [1975]), sağ lı ğın, dok tor la rın yan lış teş his ve te da vi le ri, aşı rı ilaç yaz ma la rı ve ben ze ri mü da ha le ler le kö tü leş tir me sini kli nik iat ro je nez ola rak ad lan dı rır. Sağ lık po li ti ka la rı nın, ilaç fir ma la rı gi bi sağ lık sız lık ya ra tan en düs tri yel ku ru luş la rı des tek le me si ya da dev let büt çe le ri nin, halk ge nel­lik le ya rar la na ma dı ğı hal de, ağır lık lı ola rak tıb ba ak ta rıl ma sı da sağ lı ğı kö tü leş tir­mek te dir. Bu du rum, sos yal iat ro je nez ola rak ifa de edi lir. Il lich ay rı ca, tıb bın acı­ya ve ölü me kar şı ver dik le ri tep ki le ri de en gel le di ği ni, bi rey le rin ken di be den le ri, acı la rı, hat ta ölüm le ri üze rin de ki kon tro llerinin, tıp ta ra fın dan el le rin den alın dı­ğı nı be lir tir ve bu du ru mu da kül tü rel ve sim ge sel iat ro je nez ile ifa de eder.

Tıb bın sağ lı ğı na sıl kö tü leş tir di ği ile il gi li ay rın tı lı bil gi ye Ivan Il lich’in “Sağ lı ğın Gas pı” (Çe vi ren: Sü ha Ser ta bi boğ lu, 1995, İs tan bul: Ay rın tı Ya yın la rı) ki ta bın dan ula şa bi lir si niz.

“Hos pis” ne dir? Araş tı rı nız.

Mark sist yak la şım, ka pi ta list ge li şim le bir lik te tıb bın, ya şam sü re si ve ka li te­sin de sağ la dı ğı fay da la rı ve bi rey le rin öz nel et ki le ri ni gör mez den gel mek le, top­lumsal yapılara gereginden fazla odaklanmakla eleş ti ril mek te dir.

Bu nun la bir lik te, 1997 yı lın da A.B.D.’de açı lan bir mah ke me, şir ke ti si li kon ve sağ-lık risk le ri hak kın da bil gi sak la ya rak ka dın la rı bi le rek al dat mak tan suç lu bul muş tur. 1980’ler bo yun ca da bu şir ke te çok sa yı da da va açıl mış, an cak şir ket, bul gu la rın ve tıb bi ka yıt la rın mah ke me ce ko ru na rak giz li tu tul ma sı nı sağ la mış, da va cı lar la an laş-ma lar ya pa rak so ru nu mah ke me dı şın da hal let miş tir. An cak, 1988 yı lın da Ma ri ann Hop kins, bir da va aç mış ve şir ket ken di si ne da va dan vaz geç me si için 1,8 mil yon do lar tek lif et ti ği halde da va dan vaz geç me miş tir. Bu da va nın so nun da şir ket, do lan dı rı cı-lık ve kö tü ni yet ten suç lu bu lu na rak 7,3 mil yon do lar taz mi nat öde me ye mah kum edil miştir. Bu so nu cun üze ri ne, mağ dur olan lar ta ra fın dan şir ket ten top lam 4,225 mil yon do lar taz mi nat öde me si ni is te yen çe şit li da va lar açıl mış ve şir ket, 1995 yı lın da if­las ko ru ma sı al tı na alın mış tır (An nan da le, 1998:14-15). Verilen ör nek, ba zı tek no-lo ji ler sağ lık açı sın dan risk ta şı sa da ka pi ta list şir ket ler açı sın dan, kâr lı ol ma yı sür-dür dük le ri sü re ce kul la nıl dı ğı nı gös ter mek te dir. Özet le, ka pi ta lizm hem sağ lı ğı hem de sağ lık ba kı mı nı yağ ma la mak ta dır (An nan da le 1998:15).

Ivan Il lich, tıp ku ru mu nun ken di si nin sağ lı ğa za rar ver di­ği ni sa vu nur.

2

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 163

Yo rum la yı cı Yak la şımYo rum la yı cı Yak la şım için de, Sağ lık ve Has ta lık Sos yo lo ji si ’ne en önem li kat kı, kök le ri ni fe no me no lo ji den alan top lum sal in şa cı lık yak la şı mın dan gel miş tir. Top­lum sal in şa cı lık yak la şı mı, tıb bi bil gi nin top lum sal in şa sı üze rin de dur muş, tıb bın po zi ti vist pa ra dig ma için de do ğa bi li mi ol ma sın dan kay nak la nan ay rı ca lık lı po­zis yo nunu, eleş tir miş, tıb bın sos yo lo ji nin in ce le me ko nu su ol ma sı na bü yük bir kat kı sağ la mış tır.

Top lum sal in şa cı lık yaklaşımın temel argümanları özet le üç baş lık ta top la na bi lir.

Be de nin ve Has ta lı ğın Top lum sal İn şa sıTop lum sal in şa cı yak la şım, has ta lık la rın ba sit ger çek ler ol ma dığını, top lum sal mu ha ke me nin ve top lum sal pra tik le rin so nu cu ol duğunu id di a eder. Bu yak la­şı ma gö re be den, be de ne iliş kin ta nım la ra bağ lı dır. Has ta lık la rın ger çek li ği de so run lu dur, ör ne ğin RSI (Tek rar la nan Zor la ma Ya ra lan ma sı ve Tek rar la yan Ge­ri lim De for mas yo nu) has ta lı ğı, iş ve ren le re gö re iş çi le rin zin de ol ma ma sın dan ve yan lış dur ma la rın dan; sen di ka cı la ra gö re ça lış ma ko şul la rı nın uy gun suz lu­ğun dan, işin kon tro lü nün iş çi de ol ma ma sın dan ve iş le rin ağır lı ğın dan kay nak­la nan bir has ta lık tır. Psi ki yatr la ra gö re ise taz mi nat nev ro zu nun ve/ve ya his te rik sen drom la rın bir bi çi mi dir (White 2002: 19). Ya ni RSI’nin has ta lık olup ol ma dı­ğı, hat ta has ta lık ha li ne ge lip gel me ye ce ği bi yo lo jik fak tör le rin de ğil, top lum sal iliş ki le rin so nu cu dur ve po li tik bir ko nu dur (Tesh, 1988). Top lum sal in şa cı lık yak la şı mı için de, çe şit li has ta lık lar için ben zer ana liz ler ya pıl mış tır. Bu yak la­şı ma gö re, bil gi nin ken di si, in şa edi len bir şey ol du ğu için tıb bi inanç sis te mi, di ğer inanç sis tem le rin den fark lı de ğil dir. İçe rik le ri de uy gu la ma la rı da kül tü rel ve top lum sal dır. Bu ne den le, söz konusu yak la şı ma gö re, di ğer iyi leş tir me sis­tem le ri gi bi mo dern tıb bın sağ lam lı ğı nın da sor gu lan mak sı zın ka bul edil me­me si, bir sos yal ve kül tü rel sis tem ola rak in ce len me si ge rek mek te dir (Co ma roff, 1978:247).

Has ta lı ğın top lum sal in şa sı ile il gi li örnek bir çalışmayı Ay lin Naz lı’nın “Has ta lı ğın Sos yal İn şa sı ve Has ta lık An la tı la rı: Me me Kan se ri Ör ne ği” ad lı ki ta bın da (2007, Gü ven Ki ta be vi) bu la bi lir si niz.

İnsan ve Toplum164

Tıb bi Bil gilerin ve Uy gu la ma la rın Top lum sal Bağ la mı Top lum sal in şa cı yak la şım, tıb bi bil gi nin ve tıb bi tek no lo ji nin kul la nı lış bi çi mi nin top lum sal iliş ki le re bağ lı ola rak de ğiş ti ği ni sa vu nur. Bu yak la şım için de ya pı lan çe şit­li ça lış ma lar, çe şit li has ta lık la rın, özel lik le de mes lek has ta lık la rı nın, has ta lık ola rak ka bul edil me si nin as lın da iş ve ren ler, iş çi ler, dok tor lar, si gor ta şir ket le ri ve avu kat lar ara sın da ya şa nan bir di zi tar tış ma ve uz laş ma nın ürü nü ol du ğu nu gös ter mek te dir.

Resim 7.1

Yukarıda verilen anatomi çizimleri tıbbın farklı yüzyıllarda, bedeni nasıl gördüğünü yansıtmaktadır. Dinin bir toplumsal kontrol mekanizması olarak gücünü yitirmediği 1500’lerde bedenin iskeleti, ölümle ve mezarla ilişkilendirilerek çizilmektedir. 1600’lerde çizilen ortadaki resimde ise gebeliğe ilişkin bilgi verilmekte, ancak beden, bireyin bütününden de çevresinden de ayrılmamaktadır. Son resim ise modern tıbbın, bedene yönelik mekanik bakış açısını bütün açıklığıyla yansıtmaktadır.

Kaynak: http://www.designboom.com/history/a_m6.html

1543, Fabrica 1631, Casserio 1823, Mascogni

ÖR NEKOn do ku zun cu yüz yıl da, his te ri has ta lı ğı nın, eği tim gör mek ve ça lış mak is te yen ka-dın la rı eti ket le mek için na sıl kul la nıl dı ğı na (Whi te, 2002:21) bir göz ata lım. On do-ku zun cu yüz yıl la bir lik te, iş bö lü mü ne ka tıl ma fır sat la rı ge li şip art tık ça ka dın lar, öğ ret men ya da hem şi re ola rak ça lış mak gi bi çe şit li ye ni fır sat la ra sa hip ol muş ve ev dı şın da üc ret li iş ler de ça lış ma ya baş la mış lar dır. Di ğer ta raf­tan, ata er ki, ka dın la rı ge-le nek sel ev içi rol le riy le sı nır la ma ya çalıştığı için, er kek ler le ka dın lar ara sın da ki ke sin fark la rı vur gu la yan bir tıb bi sis tem ge liş miş tir. Bu ba kış açı sı na gö re er kek ler de be-yin, ka dın lar da ise si nir sis te miy le ye ni den üre tim sis te mi, özel lik le yu mur ta lık lar ve ra him bas kın dır. Bir in san da ya be yin ya da ye ni den üre tim sis te mi ça lış mak ta, iki si ay nı an da ça lı şa ma mak ta dır. Bu dö nem de ka dın ol du ğu, ya ni bas kın sis te mi be yin ol ma dı ğı hal de ça lış ma ya kal kı şan ka dın la ra “his te ri” teş hi si kon muş, üc ret li iş ler de ça lı şan ya da ça lış ma ya kal kı şan ka dın la rın, bi yo lo jik ye ni den üre tim zo run lu luk la-rı nı in kâr ede rek ken di le ri ni “his te ri” ris ki ne at tık la rı na ina nıl mış tır. Ay rı ca, be yin ve yu mur ta lık lar ay nı an da ge li şe me di ği için, eği tim gör me nin de ka dın la rın has ta-lan ma sı na ne den ol du ğu dü şü nül müş tür. Do la yı sıy la, his te ri has ta lı ğı (a) er kek le rin, iş gü cü ne ka tıl ma ya ça lı şan ka dın la rı sı nıf­lan dır ma la rı nı sağ la mış, (b) top lum sal rol-le ri ne ay kı rı dav ra nan ka dın la ra ak tif ve sal dır gan bir rol yük le miş tir. On do ku zun cu yüz yıl da baş ka has ta lık lar için de ben zer ana liz ler ya pıl mış tır.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 165

Yo rum la yı cı yak la şım, tıb bi bil gi nin, bi li min ras yo nel iler le me sü re cin den çok, top lum sal iliş ki ler ta ra fın dan üre til di ği ni ile ri sü rer ve bu sü re ci, tıb bi koz­mo lo ji ler kav ra mıy la (Jew son, 1976; Arms trong, 2002; Nett le ton, 2004) açık­lar. Tıb bi koz mo lo ji, tıb bi bil gi nin üre til me sin de ki top lum sal iliş ki le re gö mü lü, top lum sal et ki le şim bi çim le ri dir. Beş tip tıb bi koz mo lo ji var dır (Gönç­Şav ran, 2010:36­37).

• Birincikozmoloji,ya tak ya nı tıb bı dır. 1770’ler den 1800’le re ka dar sü ren bu dö nem de has ta, dok to run pat ro nu ko nu mun da dır. Dok to run yap tık­la rı nı de ğer len di ren has ta nın ken di si dir. Bu ne den le, müş te ri nin dok tor üze rin de önem li bir et ki si var dır. Dok tor, re ka bet or ta mı için de di ğer dok­tor la ra yö nel me me si için müş te ri si nin ki şi sel is tek le ri ni dik ka te almaktadır (Jew son, 1976:233). Bu dö nem de tıb bi uy gu la ma lar, dok tor la rın üc ret le ri ni öde ye bi le cek de re ce de zen gin olan, kü çük bir azın lık ta ra fın dan kon trol edil mek te dir. Bu dö nem de has ta, tüm yön le riy le bir bü tün ola rak gö rü lür. Has ta lık da sa de ce be de ne de ğil, bü tün ola rak in sa na olan bir şey ola rak, “hem fi zik sel hem de ma ne vi öğe le ri içe ren in san den ge sin de ki bir ek sik­lik” ya da bo zul ma ola rak ka bul edi lir (Whi te, 2002:121).

• İkincikozmoloji,1800’lerdehastanelerindoğuşuylabaşlayanve1840’laradek de vam eden has ta ne tıb bı dır (hos pi tal me di ci ne) (Jew son 1976:235). Bu dö nem de, has ta ne le rin do ğu şu na bağ lı ola rak has ta dok to ra ba ğım lı halegelmiş,doktorlarkenditasarruf­larındabulunanfakirbirhastakitle-si ne sa hip ol muş lar dır. Tıb bi bil gi nin kon tro lü ar tık, has ta dan dok to ra geç­miş tir, has ta dok to ra ita at et mez se te da vi hak kı nı kay be de cek tir (Whi te, 2002:121). Bu dö nem de has ta lık, bi re yin bir bü tün ola rak var olu şun dan ay rı lır, be lir li bir or ga nın pa to lo ji si ola rak, or ga nik ya ra lar ve iş lev bo zuk­luk la rı ola rak gö rü lür. Ya tak ya nı tıb bı, dok to r bi re ye bir bü tün ola rak yö­nel di ği için öz ne­yö ne lim li bir koz mo lo ji ola rak; has ta ne tıb bı ise dok to r has ta bi re yin sa de ce be lir li bir fi zik sel böl ge si ne yö nel di ği için, nes ne yö ne­lim li bir koz mo lo ji ola rak ta nım la na bi lir (An nan da le 1998:6).

• Üçüncü kozmoloji, la bo ra tu var tıb bı (la bo ra tory me di ci ne) dö ne mi dir. Bu dö nem, 1840’lar dan 1870’le re ka dar sü rer. Bu dö nem de tıb bi bil gi yi ar­tık bi lim in san la rı, ya ni ‘la bo ra tu var da ki ler’ kon trol et mek te dir. Dok to run da has ta nın da ye ri ni, bi lim sel test ler al mış tır. Bu dö nem de ar tık has ta nın duy gu sal var lı ğı ta ma men kap sam dı şın da dır. Has ta, ana liz edi le cek mad di bir ‘şey’ ha li ne gel miş, has ta lık da dok tor lar dan çok, bi yo log ve kim ya cı la­rın ala nı na gi ren ve la bo ra tu var da sap ta na bi le cek bi yo lo jik ve kim ya sal bir sü reç ola rak (Jew son 1976:238) gö rül me ye baş lan mış tır.

• Dördüncükozmoloji,20.yüzyıldagelişengö ze tim tıb bı (sur ve il lan ce me­di ci ne) dö ne mi dir. Bu dö nem de nü fu sun sağ lık la il gi li bil gi le ri, an ket gi bi tek nik ler le top lan mak ta dır. Tıb bi bil gi bü yük öl çü de sağ lı ğa yö ne lik risk le­re odak lan mak ta ve bu risk ler den ko run mak adı na, do ğum dan ölü me ka­dar in san ya şa mı nın ta ma mı, me di ka li ze edil mek te dir. Bu dö nem de has­ta lık, he nüz ger çek leş me miş ama her an ger çek le şe bi le cek bir po tan si yel, bir risk ola rak gö rül mek te dir. Bu risk ler den ko run mak için, nü fu sa ait bil­gi ler top lan arak nü fus gö ze tim, de ne tim ve kon trol al tın da tu tul mak ta dır (Arms trong, 2002).

• Sonkozmoloji ise yeni bilgi ve iletişim teknolojilerinin algı ve yorum-la rı mı zı de ğiş tir di ği in ter net tıb bı (e-sca ped me di ci ne) koz mo lo ji si dir (Nett le ton, 2004). Tıb bi bil gi ye ar tık in ter net üze rin den ula şıl ma sı, bir

Tıbbi kozmolojiler tıbbi bilginin, bilimin rasyonel sürecinden çok, toplumsal ilişkiler tarafından üretildiğini göstermektedir.

Tıbbi bilgi bilimin basit, rasyonel sürecinden çok, belirli toplumsal ilişkiler tarafından üretilmektedir (Annandale, 1998:6).

İnsan ve Toplum166

yan dan bil gi nin fark lı bi çim ve yo rum la rı ne de niy le tıb ba olan gü ve ni azalt mak ta, bir yan dan da has ta lar la dok tor lar ara sın da ki iliş ki nin ni te­li ği ni de ğiş tir mek te dir. Bu dö nem de, ken di sağ lı ğı için tıb bi bil gi ara yan, ön ce ki koz mo lo ji le re kı yas la ken di be de ni ve sağ lı ğı hak kın da çok da ha faz la bil gi ye sa hip olan “uz man has ta”lar söz ko nu su dur (Nett le ton, 2004: 676­677).

Top lum sal in şa cı lık, yukarıda sayılan koz mo lo ji ler çer çe ve sin de, tıb bi bil gi­nin ve tıb bi tek no lo ji le rin, bi li me da ya lı, nes nel ve de ğer den arın mış uy gu la ma­lar ol ma dı ğı nı, kül tü rel, eko no mik ve po li tik fak tör ler ta ra fın dan bi çim len di ri­len top lum sal iliş ki le rin so nu cu ol du ğu nu sa vu nur. Bu yak la şım için de ya pı lan çe şit li ça lış ma lar, has ta lık la rın teş his ve te da vi sü reç le rin de ırk çı ve ay rım cı uy gu la ma lar ol du ğu nu gös ter mek te dir (Gönç­Şav ran, 2010:36­37). Top lum sal iliş ki ler le has ta lık ara sın da, iki yön lü bir iliş ki var dır. Bir yan dan top lum sal iliş­ki ler has ta lık la rın ya ra tıl ma sı na kat kı da bu lu nur, di ğer yan dan da yan sız ol du­ğu ka bul edi len has ta lık di li, top lum sal iliş ki le rin do ğa sı nı giz le me ye hiz met eder (Ta us sig, 1980). Böylece tıp, bir top lum sal kon trol me ka niz ma sı ola rak iş­ler. Tıb bın, ne yin has ta lık ka bul edi lip ne yin ka bul edil me di ği ni be lir le me si ni, bir top lum sal kon trol me ka niz ma sı ola rak iş le me si ni sağ la yan ise me di ka li zas­yon sü re ci dir.

Me di ka li zas yon (Tıp laş tır ma)Sağ lık sos yo lo ji si nin en önem li kav ram la rın dan bi ri, me di ka li zas yon dur. Me di­ka li zas yon (tıp laş tır ma), tıb bın ön ce den tıb bi sa yıl ma yan alan la rını tıp laş tır ma sı ve ön ce den tıb bi ol du ğu dü şü nül me yen ko nu lar da uz man ol du ğu nu id di a ede rek tıb bın kap sa mı nı bu alan la rı da içi ne ala cak şe kil de ge niş let me si ola rak ta nım­la na bi lir (Gönç­Şav ran,2010:38). Me di ka li zas yon te zi ne gö re tıp pro fes yo nel le ri, gün lük ya şa mın ya da top lum sal so run la rın ‘nor mal’ olan yön le ri ni, tıb bi so run lar ola rak kav ram sal laş tı ra rak bun la ra tıb bi ya da tek nik çö züm ler öner me ye eği lim­li dir ler (Nett le ton 2006:26).

Me di ka li zas yon, tıb bın mo dern top lum da sa hip ol du ğu top lum sal kon trol me­ka niz ma sı iş le vi ni yü rüt me si ni sağ la yan bir araç tır. Ne yin has ta lık ola rak ta nım­la na ca ğı na ka rar ver me ko nu sun da dok tor lar, sı ra dan in san lar dan çok da ha faz la gü ce sa hip tir. Bu du rum, sı ra dan in san la rı tıp pro fes yo nel le ri ne ba ğım lı kıl mak ta, ken di so run la rı nı çöz me be ce ri le ri ni el le rin den al mak ta dır. Tıp, bir so ru nu ‘has­ta lık’ ola rak eti ket le di ği an dan iti ba ren kişi, sağ lık pro fes yo nel le ri nin denetimine girecek ve tıp uzmanları bi re yi iz le me, mü da ha le et me ve yar gı la ma oto ri te le ri ola cak tır (Nett le ton 2006:26). Böy le ce tıp, nor mal ya da düz gün dav ra nı şın ne ol ma sı ge rek ti ği ko nu sun da po li tik de ğer len dir me ler yap mak ta ama bun la rı, bi­lim sel ger çek ler gi bi sun mak ta dır. Ken di be lir le di ği norm la ra uy ma yan bi rey le ri, ‘has ta’ ola rak gös te ren tıp, bi rey le ri kli nik mü da ha le ler le ‘te da vi’ ede rek bu norm­la ra uy ma ya zor la mak ta dır (Whi te 2002: 51­52).

Medikalizasyon, tıbbın modern toplumda sahip olduğu toplumsal kontrol mekanizması işlevini yürütmesini sağlayan bir araçtır.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 167

Ör ne ğin yüz yıl lar ca, do ğal bir ka dın de ne yi mi ola rak ka bul edi len do ğu mun

mo dern tıp ta ra fın dan “tıb bi bir so run” ola rak ta nım lan ma sı, do ğu mun me di ka­li ze edil me si, ya ni tıp laş tı rıl ma sı dır. Bu me di ka li zas yon, ha mi le li ğin ve do ğu mun kontro lü nün, er kek le rin bas kın ol du ğu tıp pro fes yo nel le ri nin elin de top lan ma sı na ve ka dın la rın do ğum la rı nı has ta ne de yap ma ya teş vik edil me le ri ne ne den ol muş­tur. Oy sa ya pı lan ça lış ma lar, ka dın la rın do ğu mu ev de yap ma la rı nın en fek si yon ve tek no lo jik mü da ha le ris ki ni azalt tı ğı için, da ha gü ven li ol du ğu nu gös ter mek te dir (Tew, 1990). Ben zer şe kil de tıb bın eş cin sel li ği, ku mar baz lı ğı, al ko liz mi, dis lek si­yi ya da top lum sal cin si yet rol le ri ne uy mak is te me me gi bi tep ki le ri, has ta lık ola­rak eti ket le yip te da vi et me ye ça lış tı ğı nı gös te ren çe şit li ça lış ma lar var dır. Kı sa ca sı, bir top lum sal kon trol me ka niz ma sı ola rak tıp, me di ka li zas yon sü re cin de nor mal dav ra nı şın ve has ta lı ğın ne ol du ğu nu, kendi po li tik gö rüşü doğ rul tu sunda ta nım­lar ve tek no lo ji üze rin de ki ha ki mi ye ti ni ve yet ki si ni kul la na rak, bi rey le ri ken di ta nım la dı ğı norm la ra uy ma ya zor lar (Gönç­Şav ran, 2010:41).

‘Dis lek si’, öğ ren me bo zuk lu ğu ola rak da bi li nen, be lir ti le ri ko nuş ma da, oku yup yaz­ma da, so yut iş lem ler yap ma da güç lük çek me olan bir ‘has ta lık’tır. Bu has ta lı ğı, me­di ka li zas yon te zi açı sın dan de ğer len dir me ye ça lı şı nız.

Me di ka li zas yon sü re ci nin ana li zi, son de re ce önem li dir. Çün kü, ba zı top lum­sal fak tör le ri tıb bi so run lar ola rak kav ram sal laş tır mak, çok önem li so nuç lar do­ğu rur. Me di ka li zas yon in ti har, al ko lizm ya da uyuş tu ru cu kul la nı mı gi bi olay la rı, bi re yin so ru nu ha li ne ge ti rir, bi re yin so rum lu lu ğu ola rak görür. Bi rey le ri bu dav­ra nış la ra iten top lum sal, eko no mik ve po li tik ne den le ri giz ler. Me di ka li zas yon sü­re ciy le daha genel nedenlerden kaynaklanan bu so run la rı, in san la rın bi rey sel so­run la rı gi bi gö ren tıp, so run la rı çe şit li tıb bi te da vi ve mü da ha le ler le iyi leş tir me ye ça lı şır. Böy le ce, as lın da bi rey sel ne den ler den kay nak lan ma yan so run la ra bi rey sel te da vi ler uy gu lar (Whi te, 2002:49).

Top lum sal in şa cı lık yak la şı mı, dış ger çek lik le ri ta ma men göz ar dı et ti ği için eleş ti ril miş ve tıb bın bi lim sel bil gilerinin ve uy gu la ma la rın ge çer li li ği ni onay la­mak için, top lu ma ka zan dır dı ğı so mut fay da la rın ye ter li ola ca ğı ile ri sü rül müş tür.

ÖR NEKDra pe to ma ni a has ta lı ğı 19. yüz yıl da A.B.D.’de gö rü len bir ‘has ta lık’tır (Whi te, 2002:41). Bu has ta lı ğa sa de ce tar la lar da ça lı şan si yah kö le ler ya ka la nı yor du. Has ta lı-ğın be lir ti si ise kö le nin tar la dan kaç ma ya ça lış ma sıy dı. Di ğer bir de yiş le, eğer bir kö le sa hi bin den, ça lış mak zo run da ol du ğu tar la dan kaç ma ya ça lı şır sa, ona dra pe to ma ni a teş hi si ko nu yor ve te da vi edi li yor du. Bu has ta lı ğın te da vi si ise has ta kö le nin her iki aya-ğı nın baş par mak la rı nın ke sil me siy di. Par mak la rı ke si len kö le ar tık ko şa ma dı ğı için tar-la dan kaç ma ya ça lış mı yor du. Bu sa ye de, iyi leş miş sa yı lı yor du (Whi te 2002:42). Bu ör-nek te gö rül dü ğü gi bi be yaz la rın ha kim ol du ğu ve si yah la ra bo yun eğ dir di ği, eko no mik sis te mi kö le lik olan ırk çı bir top lum da, be lir li top lum sal ve po li tik ko şul lar dan ötü rü, kö le le rin çif­t lik sa hi bin den ya da tar la dan kaç ma sı, pro fes yo nel te da vi ge rek ti ren ger çek bir has ta lık ola rak ka bul edil miş, tıp ki tap la rın da bu has ta lı ğın, sa de ce dok tor lar ta ra-fın dan teş his ve te da vi edi le bi le ce ği be lir til miş tir (Cart wright, 1851’den ak ta ran Whi te, 2002:41). Dra pe to ma ni a has ta lı ğı hem için de oluş tu ğu top lu mun ürü nü dür, hem de bu top lum da ki güç iliş ki le ri ni sağ lam laş tır mak ta dır.

Bir toplumsal kontrol mekanizması olarak tıp, medikalizayon sayesinde normal davranışı kendi politik görüşleri doğrultusunda tanımlar ve teknolojik alandaki hakimiyeti sayesinde bireyleri kendi tanımladığı bu normlara uymaya zorlar.

3

İnsan ve Toplum168

Post-Ya pı sal cı lıkPost­ya pı sal cı lık için de, sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si ne en çok kat kı sı olan sos­yo log Fo uca ult’dur. Fo uca ult, tıb bın bil gi yi bi çim len di ri şi ile il gi le nir. “Kli ni ğin Do ğu şu” (1973) ad lı ese rin de, has ta lık la rın be de ne ba kı şın ürü nü ol du ğu nu, has­ta nın be de ni ni gör me bi çi mi de ğiş tik çe tıb bi uy gu la ma la rın ye ni bi çi mlerinin or­ta ya çık tı ğı nı gös te rir. Fo uca ult, sağ lık la il gi li dü şün ce le rin de da ha çok, has ta lık ka te go ri si nin ge li şi mi ne ve tıp mes le ği nin üre til me si ne odak lan mış tır.

Fo uca ult, mo dern tıp da da hil ol mak üze re bir çok aka de mik di sip li nin Av ru­pa’da ka pi ta liz min ge liş ti ği, nü fu sun ve kent leş me nin art tı ğı bir dö nem de doğ­ma sı nın te sa dü fi ol ma dı ğı nı sa vu nur. En düs tri yel ka pi ta liz min ge liş me si, nü fu­sun art ma sı ve kent leş me nin hız lan ma sı so nu cun da nü fu sun kon tro lü ne yö ne lik es ki bi çim ler ye ter li ola ma mış, ye ni ik ti dar re jim le ri ge liş miş ve in san lar sa yıl­ma ya, iz len me ye ve in ce len me ye baş lan mış tır. Fo uca ult, bü rok ra tik top lum la rın bu şe kil de top la nan bil gi yi, top lum sal plan la ma lar yap mak için kul lan dık la rı nı ve bu nun so nu cun da, mo dern aka de mik di sip lin ler olan mo dern tıp, kri mi no­lo ji, pe na lo ji, psi ko lo ji, sos yo lo ji ve psi ki yat ri gibi bilim dallarının doğ du ğu nu be lir tir. Bu di sip lin le rin ama cı, nü fu su tah min ve kon trol et mek tir, bu aka de mik di sip lin ler, ay nı za man da, in san la rın ka bul et me le ri ge re ken dav ra nış norm la rı nı ve be nim se me le ri ge re ken ya şam tarz la rı nı oluş tu rup bu norm lar üze rin den in­san la ra na sıl dav ran ma la rı ge rek ti ği ni bil di ren di sip linler dir. Bu di sip lin ler den, amaç la rı bi rey le rin dav ra nış la rı nı tah min ve kon trol et mek ve dev le te bu bi rey­le ri iz le me si ve kon trol et me si için ge rek li bil gi yi sağ la mak olan mes lek grup la rı doğ muş tur. Bu mes lek grup la rı da dev let le hi ne in san la rı has ta, de li, suç lu, sap­kın gi bi çe şit li ka te go ri le re sok ma ya baş la mış tır. Bu ye ni di sip lin ler, top lum sal kon tro lün bil gi si ni üre tir ve in san la rı de li, akıl lı, özür lü, sap kın, suç lu ve has ta gi­bi ka te go ri le re bö ler ken kul la nı la cak ‘bi lim sel’ kri ter le ri oluş tu ra rak, ken di üret­tik le ri bu bil gi nin, in san lar ta ra fın dan öz nel ger çek lik ler ola rak iç sel leş tir me si ni ve ik ti da rın di sip li ne edi ci gü ce sa hip ol ma sı nı sağ lar (Fo uca ult (2006 [1967]’den ak ta ran Gönç­Şav ran 2010:46).

Kı sa ca sı, toplum yönetilen bir toplumdur. Bu top lum için de, mes le ki grup lar, yö ne ti ci dev le tin le hi ne in san la rı has ta, de li, suç lu, sap kın gi bi çe şit li ka te go ri le­re so kar lar. Fo uca ult’ya gö re tıp, yö ne ti ci bü rok ra tik dev le tin bir ürü nü dür. Tıp, nor mal dav ra nı şın ta nım lan ma sı yet ki si ni ken di kon tro lün de tu tar ve ‘nor ma le’ uyul ma sı için in san la rı zor la mak ama cıy la da mo dern aka de mik di sip lin ler den do ğan mes lek grup la rı nı kul la nır (Whi te 2002:9).

Fe mi nist Teo riÇok ge nel dü zey de, bü tün fe mi nist le re gö re ata er ki, erkek bedenine ras yo nel lik, akıl, sağ lık gi bi de ğer li sa yı lan özel lik le ri at fe de rek onu yü cel tir. Di ğer ta raf­tan has ta lık, akıl cı ol ma yan dav ra nış lar ve kon trol ek sik li ği gi bi özel lik le ri ka dın be­de ni ne at fe de rek onu, ek sik bir be den ola rak in şa eder. Sağ lık ve has ta lık sos­yo lo ji si açı sın dan fe mi nist ça lış ma la rın en önem li iş lev le ri, cin si yet ve top lum sal cin si yet ara sın da ki far kı or ta ya ko ya rak ka dın be de ni ni ikin cil ola rak in şa eden top lum sal sü re ci ta nım la mak, eleş tir mek ve sağ lık ala nın da cin si ye te da ya lı eşit­siz lik le ri ana liz et mek tir (Gönç­Şav ran, 2010:50­51).

Fe mi nist ler te mel ola rak, top lum da ka dın ve er kek rol le ri ne bağ lı şe kil de top­lum sal laş tı ğı mı zı ve bu rol le rin, sağ lığımız ve has ta lı ğı mız üze rin de et ki li ol du­ğu nu, tıb bın da top lum sal cin si ye te da ya lı rol le re uyum ko nu sun da çok kri tik bir po zis yo nu ol du ğu nu sa vu nur lar. Ser ma ye nin mi ra sı açı sın dan, ka pi ta list top lum da

Foucault’ya göre tıp, bürokratik yönetici devletin lehine insanları hasta, deli, suçlu, sapkın gibi çeşitli kategorilere sokan normalleştirici bir kurumdur.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 169

ço cuk la rın meş ru iye ti nin sağ lan ma sı ge re kir. Bu ne den le, ata er kil ka pi ta list top­lum da, ka dın la rın ye ni den üre tim be ce ri le ri nin kon trol edil me si çok önem li dir ve bu kon trol iş le vi ni de tıp üst len mek te dir. Tıb bın, ka dın la ra yö ne lik il gi si nin ne re dey se ta ma men biyolojik ye ni den üre tim or gan la rına ve do ğur gan lık la rı na yö ne lik ol ma sı, bun dan kay nak lan mak ta dır. Çağ daş ka pi ta lizm de tıp mes le ği, ka dın la rın ‘özel’ alan da ev içi rol le rin meş ru laş tı rıl ma sı iş le vi ni yük len miş, do­ğur ma ve bes le me iş lev le ri ne odak la na rak ka dın la rın ev içi rol le ri ni, do ğa nın bir ‘ger çe ği’ gi bi sun muş tur (Whi te 2002:10). Böylece tıp, bir yan dan ka pi ta list sı nıf için ye ni iş çi ne sil le ri nin doğ ma sı nı ve bes len me si ni mi ni mum ma li yet­le ga ran ti le miş olur, bir yan dan da nü fus ta eko no mik açı dan “kâr ge tir me yen” ço cuk la rın ve yaş lı la rın ba kı mın dan ka dın la rı so rum lu tu ta rak dev le tin “mas­raf­larını”azaltır.

Fe mi nizm, ken di için de çe şit li kol la ra ayı rıl mak ta dır. Bun lar için de ra di kal fe­mi nizm, di ğer fe mi nist yak la şım la ra oran la ka dın sağ lı ğı na da ha çok odak la nır. Ra di kal fe mi nist tar tış ma la rın mer ke zin de be den kav ra mı ve be den le ri nin er kek­ler ta ra fın dan kon trol edil me si nin, bü tün ka dın la rın pay laş tı ğı or tak bir de ne yim ol du ğu dü şün ce si yer alır. Ra di kal fe mi nist ler, ata er ki nin ka dın lar üze rin de ki bas­kı yı te mel ola rak üre me (bi yo lo jik ye ni den üre tim) üze rin den kur du ğu nu ile ri sü­rer ler. Bu ne den le, ba zı ra di kal fe mi nist ler ka dın la rın ata er ki nin ta hak kü mün den kur tul mak için tek no lo ji yi kul la na rak üre me iş le vin den kur tul ma la rı, ya ni ço cuk do ğur ma yı bı rak ma la rı ge rek ti ği ni sa vu nur lar.

Sağ lık ve ka dın ara sın da ki iliş ki ye iliş kin bir araş tır ma yı Nur şen Öz çe lik­Adak’ın “Sağ lık Sos yo lo ji si, Ka dın ve Kent leş me” (2002, İs tan bul: Bi rey Ya yın la rı) ad lı ki ta­bın dan oku ya bi lir si niz.

Ra di kal fe mi nizm, bi yo lo jik cin si yet ve top lum sal cin si yet ara sın da ki iliş ki yi vur gu la yan ve ka dın be de ni nin ayırt edi ci özel lik le ri ne olum lu de ğer at fe de rek er kek be de ni nin ata er kil avan ta jı nı or ta dan kal dır ma ya ça lı şan bir yak la şım dır (An nan da le ve Clar ke, 1996:20). Er kek le rin, ka dın la rı be den le ri üze rin den na sıl kon trol et ti ği ni gös te ren çe şit li ça lış ma lar da, ka dın sı lı ğın has ta lık la eşan lam lı kı­lın dı ğı, üre me nin ka dın la rın ya şam da ki tek amaç la rı ola rak gö rül dü ğü ve “dok­tor la rın baş ağ rı sın dan bo ğaz ağ rı sı na ve ha zım sız lı ğa ka dar ka dın la rın ne re dey se her tür lü şi ka ye ti nin ar ka sın da ra him ve yu mur ta lık bo zuk luk la rı bul du ğu” (Eh­ren re ich ve Eng lish, 1978:132) or ta ya kon muş tur. Ra di kal fe mi nizm, er kek be de­ni ne kar şı ka dın be de ni ne güç lü bir po zis yon sağ la mak ta ve onu er kek be de ni ne üs tün kıl mak ta dır (Gönç­Şav ran, 2010:53).

Ra di kal fe mi niz min, tıb ba yö nelt ti ği eleş ti ri ler den bi ri de bi li min ve tıb bın ata er kil ve cin si yet çi ol du ğu eleş ti ri si dir. Bu eleş ti ri yi des tek le yen ar gü man lar ne ler ola bi­lir? Dü şü nü nüz.

4

İnsan ve Toplum170

Teori Toplum modeli Hastalığın nedeni Tıp mesleğinin rolü

Marksist ÇatışmacıvesömürücüKâretmeyi,sağlığınönünekoyma

İşçisınıfınındisiplinaltınaalınıpkontroledilmesivehastalığınbireyselleşmişaçıklam-alarınınüretilmesi

ParsonscuBirbiriyleilişkilitoplumsalrolveyapıların,uyumluveistikrarlıbirbütünü

Toplumsalrollernedeniyleoluşantoplumsalgerginlik

Toplumsalrollerinisürdürebilmeleriiçin,bireylerinrehabiliteedilmesi

Foucaultcu

Kimseninbaskınkaynağasahipolmadığıbirgüçilişkileriağı,yönetilengözetim

‘Hastalıklar’,toplu-musınıflandırıpayrıştırmakvekontroledilmesinidahakolayhalegetirmekiçinkullanılanetiketlerdir.

‘Normal’toplumsalroll-ereuyulmasınısağla-makiçinbireyleriitaatezorlamaveburolleriiçselleştirdiklerindeneminolma

Feminist

Kadınların,ataerkitarafındansömürülüpbaskıaltındatutulduğubirtoplum

Ataerkiltoplumsalrollereuymalarıiçinkadınlarınzorlanması;kadın-ların,etraflarındakiyenidenüreticiyaşamdöngüsüetrafındamedikalizasyonu

Kadınları,kadınsılık-laveannelikleilgiliataerkilnormlarauymayazorlama

Has ta lığın ve sağ lı ğın ana li zi ne iliş kin da ha fark lı yak la şım lar da söz ko nu su dur. Bu ko nu da Ay tül Ka sa poğ lu’nun “Ma dal yo nun İki Yü zü: Has ta lık ve Sağ lık” (Ed., 2008,. Phoe nix Ya yı ne vi) ad lı ki ta bın dan ya rar la na bi lir si niz.

EKONOMİ POLİTİKALARI, NEO-LİBERALİZM VE SAĞLIKEn düs tri dev ri mi son ra sın da ge li şen en düs tri yel iş çi sı nı fı nın sağ lı ğı nın çok kö tü ol ma sı, hem iş gü cü po tan si yel i ni hem de sa vaş dö nem le rin de as ke ri po tan si yel i ni teh dit et miş tir.

Bu dö nem de ya pı lan epi de mi yo lo jik ça lış ma ları has ta lık la rın top lum da te sa­dü fi ola rak ya yıl ma dı ğı nı, yok sul lu ğun yo ğun laş tı ğı ge ce kon du ma hal le le rin de ve en düs tri yel iş ler de da ha faz la gö rül dü ğü nü gös ter miş tir. Bu nun üze ri ne, iş çi ve as ker ola rak ih ti yaç du yu lan sağ lık lı nü fu su ya ra ta bil mek, ya ni sağ lı ğı iyi leş tir mek için ya şa ma ve ça lış ma ko şul la rı nın iyi leş ti ril me si ge rek ti ği an la şıl mış ve bi rey­le rin sağ lı ğı nın bi rey le re bı ra kıl ma ma sı ge rek ti ği ko nu sun da bir gö rüş bir li ği ne va rıl mış tır (Dus sa ult ve Shei ham, 1982). Bu amaç doğ rul tu sun da ya pı lan dev let re form la rı, Sos yal Re fah Dev le ti’ nin baş lan gı cı nı oluş tur muş ve İkin ci Dün ya Sa­va şı son ra sın dan 1970’le rin so nu na dek, dev let mü da ha le le riy le iş çi le rin üc ret le ri de ya şam ko şul la rı da, so nuç ola rak sağ lık la rı da iyi leş miş tir (Whi te 2002:58).

An cak, 1970’le rin son la rın dan iti ba ren uy gu lan ma ya baş la nan ne o­li be ral eko­no mi po li ti ka la rı ne de niy le, sağ lık ala nın da el de edi len ka za nım la rın bir kıs mı kay­be dil miş ve top lum sağ lı ğı kö tü leş me ye baş la mış tır. Ne o­li be ral po li ti ka lar iş siz li ğin art ma sı na, üc ret le rin düş me si ne, elek trik, su, ula şım hiz met le ri nin özel leş ti ril me si­

Epidemiyoloji, hastalıkların toplumda görülme sıklığını ve nasıl yayıldıklarını inceleyen tıp dalıdır.

Tablo 7.2Sağ lık Sos yo lo ji si nin Ba sit leş ti ril miş Bir Pla nı

Kaynak: White 2002:7’den kısaltılarak uyarlanmıştır.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 171

ne, dev le tin kü çülerek, eği tim ve sağ lık hiz met le rin den çe kil me si ne ne den ol muş­tur (Ter ris, 1998). Bu ge liş me le rin, sağ lık açı sın dan son de re ce olum suz so nuç la rı var dır. Dev let le rin kü çül me si, gı da ve su gü ven li ği gi bi ha ya ti ko nu lar da de ne ti min zayıf­lamasınanedenolmuş,içmesuyunayadayiyeceklerekarışankimyasallargi-bi ne den ler le, on do ku zun cu yüz yıl da ölüm cül olan ve yir min ci yüz yıl da or ta dan kalk tı ğı dü şü nü len ko le ra gi bi ba zı has ta lık lar, ye ni den gö rül me ye ve ölüm le re ne­den ol ma ya baş la mış tır (Long bot tom, 1997). Re fa hın sağ lık üze rin de ki et ki si, Rus­ya’da da ken di ni gös ter miş tir. 1990 ve 1995 yıl la rı ara sın da, Rus ya’da mey da na ge len, çok sayıdaki er ken ölü mün, es ki Sov yet ler Bir li ği’nin top lu ma sağ la dı ğı sağ lık ve re fah alt ya pı sı nın kay be dil me sin den ve pi ya sa eko no mi si ne ge çi şi sı ra sın da ki or­tam dan kay nak lan dı ğı be lir til mek te dir (Blo om ve Can ning, 2003:59).

Ne o­li be ra lizm, bir yan dan özel leş tir me, ta şe ron ça lış ma, ati pik is tih dam bi­çim le ri ve iş gü ven ce si nin azal ma sı gi bi me ka niz ma lar la, bir yan dan da iş siz lik ne de niy le kö tü ko şul lar da ya şa yıp ça lı şan göç men iş çi le rin sa yı sı nı ar tı ra rak iş çi sağ lı ğı nı kö tü leş tir mek te dir. Ay rı ca, kâr ama cı nı sağ lı ğın önü ne ge çi re rek, zi ra at ve hay van cı lı ğın eko lo ji yi bo za cak şe kil de en düs tri leş me si ne ne den ol mak ta, gı da gü ven li ği ni azalt mak ta dır. Bu nun ya nın da IMF ve Dün ya Ban ka sı gi bi ku ru luş la­rın, sağ lık hiz met le ri nin su nu mu ko nu sun da ki da yat ma la rı ve sağ lık hiz met le ri nin özel leş ti ril me si, çok sa yı da in sa nın sağ lık gü ven ce sin den mah rum kal ma sı na ve sağ lık hiz met le ri ne eri şe me me si ne ne den ol mak ta dır (Shah ma nesh, 2007:315­6).

Top lum sağ lı ğı, eği tim dü ze yi nin yük sel me si ne, iş siz li ğin kon trol al tı na alın­ma sı na, ça lış ma ko şul la rı nın iyi leş ti ril me si ne, top lum sal dış lan ma nın azal tıl ma­sı na, ye ter li bes len me ye, yi ye cek ler üze rin de sı kı de ne tim uy gu lan ma sı na, ula­şı la bi lir ve ye ter li ko ru yu cu sağ lık hiz met le ri ne bağ lı dır (Wil kin son ve Mar mot 1998). Bu fak tör le rin tü mü, ne o­li be ral po li ti ka lar ta ra fın dan teh dit edil mek te dir (Be ag le ho le ve Bo ni ta, 1997:xii i). Ne o­li be ra lizm, hak kav ra mın dan çok, bi rey ve kar şı lık lı so rum lu luk lar kav ram la rı nı vur gu la mak ta dır. Bu çer çe ve de ne o­li be ra­lizm, bi rey le ri yurt taş tan ön ce tü ke ti ci ler ola rak, sağ lık ba kı mı nı da sa tı lıp tü ke ti­le cek mal lar dan bi ri ola rak (Hor ton, 2007:3) gör mek te dir.

Ne o­li be ral po li ti ka la rın sağ lı ğı bo zu cu et ki le ri ne rağ men, ne o­li be ral pa ra dig­ma da, has ta lık la ra bi rey le rin ken di dav ra nış la rı nın ne den ol du ğu sa vu nul mak ta ve has ta lık la ra ne den olan top lum sal ve eko no mik ne den ler göz ar dı edil mek te dir. Böy le ce, bi rey le rin kö tü sağ lık la rın dan ken di le ri ni so rum lu tut ma la rı sağ lan mak­ta dır. Bu ne den le, sağ lı ğı teh dit eden risk ler ola rak bes len me tar zı, ha re ket siz lik gi bi çe şit li bi rey sel dav ra nış lar vur gu lan mak ta, bi rey le rin ör ne ğin tuz, şe ker gi bi ‘risk li’ gı da la rı tü ket tik le ri için has ta lan dık la rı ile ri sü rül mek te dir. Bi rey sel dav­ra nış lar, her ne ka dar önem li ol sa da has ta lık la rı bi rey sel dav ra nış la rın so nu cuy­muş gi bi gös te ren bu bi rey ci an la yış, has ta lı ğa ne den olan da ha ge nel top lum sal ne den le ri ve sağ lı ğın top lum sal be lir le yi ci le ri ni giz le mek te dir. As lın da top lum sal, eko no mik ya da po li tik ne den ler den do ğan so nuç lar kişile rin, bi rey sel ola rak ken­di le ri ni suç la ma la rı nı sağ la mak, ne o­li be ra liz min amaç la rı açı sın dan iş lev sel dir. Böy le ce bir yan dan dev le tin sağ lık har ca ma la rı nı azalt ma sı meş ru laş tı rı la cak, bir yan dan da bi rey le rin sağ lık ala nın da ken di le ri ne bi çi len tü ke ti ci ro lü nü be nim se­me le ri hız lan dı rılıp sağ lık hiz met le ri nin bi rey sel tü ke ti mi art tı rıla cak tır.

Gü nü müz de epi de mi yo lo ji, ne o­li be ra liz min te mel var sa yım la rı nı yan sı ta cak şe kil de bi rey sel fak tör le re odak lan mak ta, top lum sal fak tör le ri ya hiç dik ka te al ma­mak ta ya da çok az vur gu la mak ta dır. Si ga ra ve al kol kul la nı mı, tuz lu, yağ lı ya da şe ker li yi ye cek ler ye mek ve ha re ket siz bir ya şam tar zı nın, sağ lık üze rin de olumsuz et ki le ri vardır. An cak has ta lık la ra ne den olan bu dav ra nış lar, hem has ta lık la rın ye­gâ ne ne de ni de ğil dir hem de so nuç ta, bi rey le rin ken di ki şi sel ter cih le rin den çok,

İnsan ve Toplum172

ya pı sal fak tör ler den kay nak lan mak ta dır. Si ga ra, al kol kul la nı mı gi bi dav ra nış la rın sı nıf sal ol du ğu, ör ne ğin iş siz le rin si ga ra, iç ki iç me ve bu ko nu da cid di sı nık tı lar ya­şa ma ola sı lı ğı nın is tih dam edil enlere oran la yük sek ol du ğu bi lin mek te dir (Mont­go mery ve diğ. 1998). Farklı top lum sal po zis yon lar da, in san la rın ya şa ma şe kil le ri farklılıkgösterebilir.Düşüktoplumsalsınıf­lardakiinsanlar,sigara,içkiiçme,dahaçok yağ, şe ker ye me ve da ha az eg zer siz yap ma gi bi sağ lık sız dav ra nış lar gös te rir ler. An cak bu dav ra nış la rı, bi rey le rin ta ma men ki şi sel ter cih le ri ola rak gör mek yan lış­tır. Bi rey le rin bu dav ra nış lar da bu lun ma sı nın en önem li ne den le ri bir yan dan ken­di ira de le ri dı şın da top lum sal ya pı lar ta ra fın dan bi çim len di ri len ya şam ko şul la rı; di ğer yan dan da kit le ile ti şim araç la rıy la, rek lam lar la ken di le ri ne be lir li bir ya şam tar zı nın ve bu na bağ lı ürün le rin da ya tıl ma sı dır. Ya pı lan ça lış ma lar has ta lı ğın ne­de ni ya şam ta zı ol say dı bi le, in san la rın ya şam tarz la rı nı ken di ken di le ri ne de ğiş tir­me le ri nin ve için de bu lun duk la rı top lum sal ko şul lar dan ken di le ri ni so yut la ma la­rı nın ne re dey se ola nak sız ol du ğu nu gös ter mek te dir (Whi te 2002:61).

Ör ne ğin El bek (2010), dü şük ge lir grup la rın da yer alan la rın yük sek ge lir grup­la rın da yer alan la ra oran la da ha sık lık la si ga ra iç me le ri ni şu şe kil de açık la mak ta­dır: “Çün kü yok sul lar... tü tü nün za rar la rı hak kın da da ha az far kın da lı ğa sa hip tir­ler, tü tün en düs tri si nin po li ti ka la rı kar şı sın da ko run ma sız du rum da dır lar. Stres yö ne ti min de zor luk ya şar lar, mad di yok sun luk la ba şa çık ma nın ge tir di ği güç lük­ler le ha yat la rı nı sür dü rür ler ve ya zık ki kö tü gi den ha yat la rın da tü tün kul la nı mı nı ken di le ri için tek “ödül” ola rak ta nım lar lar. Hat ta, ya pı lan ça lış ma lar da, tü tün kul­la nan lar da ba ğım lı lı ğa ne den olan ko ti nin dü ze yi nin di ğer grup la ra oran la yok­sul lar da da ha yük sek ol du ğu gös te ril miş tir”.

Ne o­li be ral dö nem de epi de mi yo lo ji, has ta lık la rı var olan top lum sal ya pı lar dan ba ğım sız mış gi bi de ğer len di re rek, sa de ce gö rü nen de ğer le riy le ele alarak, has ta lı­ğın ne de ni olan yok sul lu ğu ve eşit siz li ği üre ten ve ye ni den üre ten top lum sal güç­le rin üze ri ni, sis te ma tik ola rak ör ter.

Epi de mi yo log la rın üret ti ği bil gi, oluş tur duk la rı risk ka te go ri le ri, bi rey le rin gün de lik ha yat la rı nı bü yük öl çü de et ki le mek te dir. Kit le ile ti şim araç la rıyla şiş­man lı ğın, ha re ket siz li ğin, si ga ra ve al kol kul la nı mı nın içer di ği “risk ler” ile ti lir. Böy le ce bi rey ler bu risk le re kar şı uya rıl mış olur lar ve or ga nik gı da lar tü ke te cek­le ri, ye mek le ri tuz suz ya da yağ sız yi ye cek le ri, eg zer siz ya pa cak la rı, kul lan dık la rı her şe yi ne re dey se de zen fek te ede cek le ri bir ya şam tar zı kur ma ya ça lı şır lar. Bu­na rağ men risk ler den ötü rü has ta la nıp has ta lan ma dık la rı nı öğ ren mek için çe şit li test ler ve kon trol ler yap tı rır, dü zen li ara lık lar la check­up’la ra (kontrol amaçlı, ge­niş kapsamlı muayenelere) gi rer ler. Bu nun ne de ni, risk ler ken di le ri ne bil di ril di ği için bun la rın yol aça ca ğı has ta lık lar dan ken di le ri ni so rum lu tut ma la rı dır. “Risk le­rin bu şe kil de epi de mi yo lo jik in şa sı, için de ya şa dı ğı mız ne o­li be ral top lu mun bir par ça sı dır. Risk ler, bi zim so rum lu ol du ğu muz bi rey sel olay lar ola rak in şa edi lir­ler” (Whi te, 2002:65).

Böy le ce tıp, has ta lık la rın da ha ge nel ne den le ri ni, kö tü sağ lı ğın yok sul luk la, iş­siz lik le, ge lir le, top lum sal cin si yet le, hi ye rar şiy le, et nik du rum la, böl ge sel ve eği­tim sel eşit siz lik ler le iliş ki si ni giz le miş ve bi rey le rin, ken di kon trol le rin de ol ma yan ko şul lar dan ötü rü ken di le ri ni suç la ma la rı nı sağ la mış olur. Bu nun, ne o­li be ral pi­ya sa açı sın dan en önem li so nuç la rı, bi rey le rin gi de rek bü yü yen sağ lık sek tö rün de bu risk ler den ko run mak için vi ta min ler, gı da tak vi ye le ri, yi ye cek ve içe cek ler için arı tı cı fil tre ler, check­up’lar sa tın al ma la rı dır. Bu du rum, hem tıb bın eko no mik ve po li tik ya şam ve top lum sal ya pı lar ta ra fın dan bi çim len di ril di ği ni, hem de bu ya­pı la rı bi çim len dir di ği ni gös ter mek te dir (Whi te, 2002:65).

Neo­liberal dönemde epidemiyoloji, hastalığa neden olan yoksulluğu ve eşitsizliği üreten toplumsal güçleri gizler.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 173

SAĞLIĞIN VE HASTALIĞIN TOPLUMDAKİ DAĞILIMISağ lık, top lum da eşit bir şe kil de da ğıl ma mak ta dır. Sağ lı ğın be lir le yi ci le ri ara sın­da bu lu nan çok sa yı da ki top lum sal, eko no mik ve po li tik fak tör, top lum sal açı dan de za van taj lı du rum da olan grup la rın, sağ lık açı sın dan da de za van taj lı ol ma la rı­na, da ha sık has ta lan ma la rı na, sağ lık hiz met le rin den da ha az ya rar lan ma la rı na ve da ha kı sa ya şam lar sür me le ri ne ne den ol mak ta dır. Di ğer bir de yiş le, sağ lık eşit siz lik le ri sa de ce sağ lık sta tü sün de ki fark lı lık la rı ifa de eden bir kav ram de ğil­dir. Sağ lık eşit siz lik le ri “...yok sul la rın, et nik ya da ırk sal azın lık la rın, ka dın la rın ya da sü rek li ola rak sos yal de za van ta ja ve ya ay rım cı lı ğa ma ruz ka lan di ğer grup la rın da ha avan taj lı sos yal grup la ra oran la, sis te ma tik ola rak, da ha kö tü sağ lı ğa sa hip ol ma la rı ve da ha faz la sağ lık ris ki ne ma ruz kal ma la rı dır” (Bra ve man, 2006:167).

Top lum sal Sı nıf, Ge lir ve Sağ lıkToplumsalsınıf­larlasağlıkarasındagüçlübirilişkivardır(Nettleton,2006:175).Yapılançalışmalar,bütünyaşlardakierkekvekadınlar için, toplumsal sınıf­larlahastalıkarasındailişkiolduğunugöstermektedir.Altsınıf­lardakiinsanlarınölümoran la rı da, has ta lık la rın ço ğu için has ta lan ma oran la rı da top lum sal sis te min en üstündeki insanlarınoranlarındançokdahayüksektir.Alt sınıf­lardaki insanlarkro nik has ta lık la ra da ha çok ya ka lan mak ta, sağ lık hiz met le ri ne da ha az ula şa bil­mek te, bu in san la rın ço cuk la rı dü şük kilolu doğ mak ta ve da ha kı sa boy lu ol mak­tadır(TownsendveDavidson,1988).Altsınıf­lardaölümvehastalıkoranlarının,üstsınıf­laraoranladahayüksekolmasınınnedenleriarasındayoksulluk,işsizlik,ye ter siz bes len me, ek sik is tih dam, olum suz ça lış ma ko şul la rı, sağ lı ğa za rar lı kim­ya sal la ra ma ruz ka la rak ya şa mak ya da ça lış mak ve eği tim ola nak la rı nın kı sıt lan­masıgelmektedir.Hernekadar,bütünsınıf­lardaortalamaömürsüresiartmaktaolsadaaltsınıf­larlaüstsınıf­lararasında,bukonudakiuçurumgiderekfazlalaş­maktadır (Don kin vd., 2002).

Sı nıf ve sağ lık ara sın da ki iliş ki hak kın da da ha ay rın tı lı bil gi yi İl ker Be lek’in “Sı nıf, Sağ lık, Eşit siz lik” (1998, İs tan bul: So run Ya yın la rı) ki ta bın dan öğ re ne bi lir si niz.

ÖRNEK­ “ABD’nin Arizona eyaletinde, doktorlarının verdiği diyeti uygulamayanaşırı şişman kişilerin, 50 dolar para cezasına çarptırılmasınakarar veriliyor. Doktorlarının tavsiyelerini göz ardı eden sigara tiryakilerive diyabet hastaları da para cezasına çarptırılacak.”­ “Sağlık sigortası paketlerinin maliyetinin artmasıyla birlikte, ABD’debazı sigorta şirketleri sigara içenlere, içmeyenlere oranla daha yüksekprimler ödeme zorunluluğunu getiriyor.”Yukarıda, basından alınan bazı haberler bulunmaktadır. Bu haberler, risklerinne derece bireyselleştirilebildiğine ve bu risklerin, bireyler açısından doğurduğu ekonomik sonuçlara örnek oluşturmaktadır.Kaynak: http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2011/05/110518_fatness.shtmlhttp://www.fedsmith.com/article/860/smokers­should­pay­more.html

Yapılan çalışmalar alt sınıflara mensup olanların üst sınıflara mensup olanlara oranla daha kısa ömürler yaşadıklarını ve daha çok hastalandıklarını göstermektedir.

Toplumun en alt kesimindeki erkeklerin 25­65 yaş arasında ölme oranı, en üst kesimindekilerin bu yaş aralığında ölme oranından %40 daha fazladır (Mathers vd 1999:25).

İnsan ve Toplum174

Sı nıf sal eşit siz lik ler le sağ lık ara sın da ki iliş ki yi or ta ya ko yan ve açık la ma ya ça lı­şan en önem li eser ler den bi ri, 1982’de ya yın la nan Ka ra Ra por’dur (Black Re port). Bu ra por da, sağ lık ta ki eşit siz lik le ri bir bi rin den fark lı şe kil de açık la yan dört yak­la şı ma yer ve ril miş tir. 1990’lar da bun la ra iki ye ni yaklaşım da ha ek len miş tir. Bu yak la şım lar açı sın dan sı nıf ve sağ lık ara sın da ki iliş ki nin na sıl açık lan dı ğı na özet le de ği ne lim (Nett le ton 2006:183; Whi te 2002:84):

(a) Ya pay lık açık la ma la rı: Bu açık la ma lar, is ta tis tik sel araç la ra odak la nan ve bu eşit siz lik le rin has ta lık ve sı nı fı kul lan mak için kullanılan öl çüm araç la rı nın ve bun la rın kul la nı lış şek li nin bir so nu cu ol du ğu nu, ya ni ya pay, sa de ce gö rü nür de olan eşit siz lik ler ol du ğu nu ile ri sü ren açık la ma lar dır.

(b) Sağ lık se çi limi açık la ma la rı: Bu açık la ma la ra gö re sağ lık, ba ğım sız de ğiş­ken dir, top lum sal sı nıf fark lı lık la rı sağ lı ğı et ki le mez. Sağ lık du ru mu, bi rey le rin toplumsal sınıf­larının farklılaşmasınanedenolur. Sağlıklı olanlar yukarıdoğrutop lum sal ha re ket li lik, sağ lık sız olan la r aşa ğı doğ ru top lum sal ha re ket li lik gös­te re cek tir ler. Bu açı dan has ta lık lar do ğal ve ya top lum sal se çi li min so nu cu dur lar.

(c) Kül tü rel-dav ra nış sal açık la ma lar: Bu açık la ma lar sağ lı ğın ba ğım lı de ğiş­ken ol du ğu nu, bes len me tar zı, eg zer siz, si ga ra ve iç ki iç me fak tör le ri gi bi dav­ra nış sal ve kül tü rel fak tör le rin bir so nu cu ol du ğu nu sa vu nur. As lın da bu dav ra­nış la rın ço ğu sos yal ve eko no mik po zis yon la iliş ki li dir ama bu açık la ma la ra gö re bu ya şam tar zı fak tör le ri, bi rey le rin ken di kon trol le rin dey miş gi bi gö rü ldüğü için dav ra nı şı nı de ğiş tir menin ve da ha sağ lık lı bir tu tum içi ne gir menin, bi re yin elin­de olduğu ka bul edi lir (Nett le ton 2006:183).

(d) Ma ter ya list açık la ma lar: Ma ter ya list açık la ma lara göre, sı nıf ve has ta lık ilişkilidir; hastalık, üre ti min ör güt len me tar zına ve top lum da yi ye cek le rin da ğı­tı mı gi bi ya pı sal fak tör ler e bağ lıdır. Top lum sal ya pı nın sağ lık üze rin de ki et ki le­ri ni vur gu la yan bu yak la şım yok sul luk, ge lir da ğı lı mı, iş siz lik, ba rın ma ko şul la rı, kir li lik ve ça lış ma ko şul la rı gi bi fak tör le rin, sağ lık üze rin de ki et ki si ne odak la nır (Black burn, 1991). Ör ne ğin, kö tü ba rın ma ko şul la rıy la çe şit li has ta lık lar ara sın da bir iliş ki var dır. Ya ni ba rın ma ko şul la rı kö tü leş tik çe has ta lan ma sık lı ğı art mak ta­dır, üs te lik si ga ra iç me ve ya is tih dam edil me fak tör le ri kon trol al tın da tu tul du­ğun da bi le, bu iliş ki gö rül me ye de vam et mek te dir (Mar mot, 2004).

(e) Psi ko-sos yal açık la ma lar: Bun lar, sağ lı ğın top lum sal de se ni nin sa de ce mad di yok sul luk la açık la na ma ya ca ğı nı ile ri sü ren, sağ lı ğı eşit siz lik ve top lum sal sta tü nün et ki le di ği ni sa vu nan açık la ma lar dır. Ör ne ğin, Wil kin son’ın yap tı ğı ça lış­ma ya (1996) gö re, ulus lar da ha zen gin ol duk ça de ğil, ama da ha eşit lik çi ol duk ça

Resim 7.2

Kaynak: http://www.publicdomainpictures.net/hledej.php?hleda=shack

Sa¤l›kl› beslenmek sadece kifliseldavran›fla de¤il, ço¤u zaman istihdamstatüsü, gelir düzeyi gibi yap›salkoflullara ba¤l›d›r.

Bar›nma koflullar› sa¤l›¤› etkileyenen önemli faktörlerden biridir.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 175

nü fus la rı da ha sağ lık lı ol mak ta dır. Ça lış ma ya şa mın da da ay nı top lum sal sı nı fa men sup olan ast la rın sağ lık la rı, üst le ri nin sağ lık la rın dan da ha kö tü dür. Ya ni top­lum sal sta tü, top lum sal sı nıf­tan ba ğı mız ola rak sağ lı ğı et ki le mek te dir (Wil kin son, 2000:6). Bu açık la ma la ra gö re, eşit siz top lum lar da in san lar top lu ma da ha az bağ lı­lık du yar, ken di le ri ni izo le ol muş, sos yal des tek ten yok sun his se der ler ve sağ lık la rı bu ne den le bo zu lur. Top lum sal sta tü açı sın dan dü şük ko num lar da bu lu nan lar da ken di çev re le ri ni kon trol ede me dik le ri ni his se der. Bu ne den le, ken di le ri ne duy­duk la rı gü ven aza larak en di şe ve stres dü zey le ri yük se lir. Sta tü de ge nel ola rak sağ lı ğı bu şe kil de et ki le mek te dir.

(f) Ya şam sü re ci açık la ma la rı: Bu yak la şım, bi re yin bi yo lo jik sta tü sü nü, geç­miş te ki top lum sal po zis yo nu nun bir dam ga sı ola rak gö rür ve sağ lık se çi li mi ar­gü ma nı nın tam ak si ni yan sı tır (Nett le ton 2006:186). İn san la rın sağ lık sta tü le ri nin on la rın sos yal sta tü le ri ni et ki le di ği ne odak lan mak ye ri ne, za ten top lum sal ola rak de za van taj lı olan in san la rın, ge nel lik le, “de za van taj la rın bi ri ki mi”ne ma ruz kal dı­ğı nı ve sağ lık la rı nın da bu ne den le kö tü ol du ğu nu ile ri sü rer ler.

Top lum sal sı nıf ve sağ lık ara sın da ki iliş ki nin bir bo yu tu da iş siz li ğin sağ lık üze rin­de ki et ki si dir. Ya pı lan ça lış ma lar iş siz li ğin sağ lı ğı ris ke at tı ğı nı, er ken ölüm le re ne den ol du ğu nu, sağ lık üze rin de ki olum suz et ki le rin in san lar iş ten çı ka rı la bi le cek le ri ni his­set tik le rin de baş la dı ğı nı gös ter mek te dir (Wil kin son ve Mar mot, 1998). Her ne ka dar bir işe sa hip ol mak, sağ lık açı sın dan iş siz lik ten da ha iyi bir du rum ol sa da, ça lış ma ya şa mı nın ör güt le ni şi ve ni te li ği de sağ lık üze rin de çe şit li et ki le re sa hip tir. Ya pı lan iş üze rin de özerk li ğe ve kon tro le sa hip ol ma nın önem li ol du ğu, iş ye ri hi ye rar şi si için de dü şük po zis yon lar da bu lu nan la rın, yük sek po zis yon lar da bu lu nan la ra oran la sağ lık­la rı nın da ha kö tü ol du ğu, çe şit li ça lış ma lar la or ta ya kon muş tur (Bos ma vd., 1998). Sağlıkaçısından, toplumsal sınıf­lararasındakibu farklılığınönemlibirkısmınıdames lek has ta lık la rı oluş tur mak ta dır. Ya pı lan ça lış ma lar, kan se re bağ lı ölüm le rin beş te bi ri nin (Eps te in ve Swartz, 1981), kalp da mar has ta lık la rı na bağ lı ölüm le rin de üç te bi rin den faz la sı nın (John son vd., 1996), mes lek ler le iliş ki li ol du ğu nu gös ter mek te dir.

Mes lek has ta lık la rı, iş çi le rin yap tık la rı iş ten kay nak la nan ne den ler le or ta ya çı kan tek rar­la yan, sü rek li has ta lık lar dır. Tür ki ye’de son za man lar da ka mu oyu nun dik ka ti ni çe ken ‘si­li ko zis’ de kot la rın si li ka içe ren mad de ler le taş lan ma sı so nu cu olu şan ve bu işi ya pan iş çi­le ri n ölüm üne ne den olan bir has ta lık tır. “İki kar de şi ni de si li ko zis ten kay be den, ken di si de si li ko zis has ta sı olan Lok man İn cir li, ken di si nin ça lış tı ğı dö nem de la zer tek no lo ji si nin ol du ğu nu an cak, pa ha lı ol du ğu için iş ve ren ler ta ra fın dan ter cih edil me di ği ni söy lü yor.” (http://www.ko tis ci le ri.org/s/273/i/_si li ko zis_.pdf;30.05.2011). Si li ko zis has ta lı ğı ile il gi li bil gi yi http://www.ko tis ci le ri.org/ ad re sin den edi ne bi lir si niz.

Top lum sal Cin si yet ve Sağ lıkKadın ve erkeklerin ölüm ve hastalanma oranları birbirinden büyük ölçüde fark­lıdır. Bu fark lı lık lar, cin si yet rol le ri ara sın da ki et ki le şi min, mad di kay nak la ra eri­şim dü ze yi nin ve psi ko­sos yal stres kay nak la rı n bi le şi mi nin sonucudur. (Mac­ken bach, 1999:1804). Bu nun dı şın da, sağ lık ta ki cin si yet eşit siz lik le ri nin bir çok bo yu tu var dır. Bun la ra kı sa ca de ğin mek ge re kir se (Gönç­Şav ran, 2010:86­101):

• Erkeklerlekadınlar,biyolojikolarak farklıoldukları için, sağlık sistemle-rin den bek len ti le ri fark lı dır. An cak bu fark lı ta lep ler, adil bir şe kil de kar­şı lan ma mak ta, sağ lık sis tem le ri bü yük öl çü de er kek le rin ih ti yaç la rı na gö re şe kil len mek te dir (Öst lin vd., 2001).

Psiko­sosyal açıklamalar, sağlığın toplumda dağılımının sadece maddi yoksullukla açıklanamayacağını savunarak eşitsizliğin ve toplumsal statünün sağlık üzerindeki etkisini vurgularlar.

İnsan ve Toplum176

• Küreselolarak,erkeklerinortalamayaşamsüreleri65,kadınlarınkiise70ola rak ka bul edil mek te dir (DSÖ, 2009:44). Bu nun la bir lik te, ka dın ve er­kek le rin or ta la ma ya şam sü re le ri ara sın da ki fark, cin si ye te da ya lı eşit siz lik­le rin az ol du ğu ül ke ler de da ha az, cin si ye te da ya lı eşit siz lik le rin faz la ol du­ğu ül ke ler de ise da ha faz la dır (Sen, 1992).

• Kadınlar,dünyagenelinde,sağlıksigortasınaerişimaçısındandezavantaj-lıdırlar.Ücretlibirişteçalışmayankadınlar,genellikleeşlerininyadababa-la rı nın sos yal gü ven ce sin den ya rar lan mak ta, üc ret li bir iş te ça lı şan ka dın­lar ise ge nel lik le en for mel sek tör de, dü şük üc ret le, iş gü ven ce si ve sos yal gü ven ce ol ma dan ça lış mak ta dır lar (Pay ne, 2006:81). Böy le ce, ka dın la rın sağ lık la rı hem ça lış ma ko şul la rı nın kö tü lü ğü ne de niy le, hem de sağ lık hiz­met le ri ne mad di ne den ler le eri şe me dik le ri için kö tü leş mek te dir.

• Gelişmekteolanülkelerde,kadınlarınsağlıklarıerkeklere,oranladahakötü-dür (Rah man vd., 1994). Bu eşit siz li ğin bir kıs mı, ka dın la rın eko no mik ya da kül tü rel­ata er kil ne den ler le sağ lık hiz met le rin den er kek ler ka dar fay da la na­ma ma la rın dan kay nak lan mak ta dır. Di ğer bir de yiş le, ka dın lar mad di kay nak­la ra eriş se ler bi le tek baş la rı na so ka ğa çık ma la rı nın, top lu ta şı ma araç la rı na bin me le ri nin ya sak ol du ğu ya da eş le ri nin “izin ver me di ği” du rum lar da, sağ­lık hiz met le rin den fay da la na ma ya bil mek te dir ler (Gönç­Şav ran, 2010: 97­98).

• Birçok çalışma, sağlık personelinin cinsiyetçi algılara sahip olduklarını,has ta ter cih le rin de ve te da vi sü reç le rin de bu al gı nın et ki si al tın da kal dık­la rı nı, ka dın has ta la ra er kek ler ka dar say gı gös ter me dik le ri ni, te da vi sü re ci hak kın da er kek le ri bil gi len dir dik le ri ka dar ka dın la rı bil gi len dir me dik le ri­ni ve kadınlara da ha az il gi gös te rip da ha özen siz te da vi ler uy gu la dık la rı nı gös ter mek te dir (Ar ber vd., 2004).

Böl ge sel Eşit siz lik ler ve Sağ lıkDün ya nü fu su nun %85’ini oluş tu ran alt ve or ta ge lir gru bun da ki ül ke ler, dün ya da­ki top lam has ta lık yü kü nün %92’si ne sa hip tir. An cak, dün ya da sağ lık araş tır ma la­rı na ve sağ lık iyi leş tir me le ri ne ya pı lan har ca ma la rın sa de ce %10’u, bu ül ke ler de ki sağ lı ğı iyi leş tir me yi amaç la mak ta dır (DSÖ, 2002). Ge liş mek te olan ül ke ler de top­lu mun sağ lı ğı, ge liş miş ül ke ler den çok da ha kö tü du rum da dır. Ge liş mek te olan ül­ke ler de ki nü fu sun yak la şık %80’i ki şi sel sağ lık hiz met le ri ne eri şim den yok sun dur. Be bek le rin ve dört ya şa ka dar olan ço cuk la rın ölüm oran la rı, ge liş miş ül ke ler de ki oran la rın 10 ila 20 ka tı dır ve dün ya nın en yok sul böl ge le rin de, bü tün ço cuk la rın dört te bi ri, ya şam la rı nın ilk yı lın da öl mek te dir ler (Roe mer, 1993). Az ge liş miş ül­ke ler le ge liş miş ül ke ler ara sın da hem ölüm ve has ta lık oran la rın da, hem bu oran la­rın fark lı laş ma sı na ne den olan gü ven li su ve ka na li zas yon gi bi kay nak la ra eri şim­de, hem de ki şi ba şı na dü şen sağ lık per so ne li ve has ta ne sa yı sı gi bi sağ lık ba kı mıy la il gi li fak tör ler de bü yük fark lı lık gö rül mek te dir (DSÖ, 2009:83,95).

50­100 mil yon ara sı ki şi nin öl dü ğü tah min edi len, 1918­19 yıl la rı ara sın da ki İs pan yol Gri bi sal gı nın dan be ri ilk kez, 2000’ler de, sal gın la rın top lu mu bu de re ce teh dit et ti ği be lir til mek te dir. Bu sal gın la rın ba şın da HIV/AIDS gel mek te dir ama AIDS de, dün ya nü fu su nu teh dit eden di ğer sal gın has ta lık lar da dün ya da eşit bir şe kil de gö rül me mek te dir. Sal gın lar Af ri ka, As ya ve La tin Ame ri ka’nın yok sul böl­ge le rin de ya şa yan la rı da ha çok et ki le mek te dir. Ja pon ya’da do ğan bir be be ğin, yak­la şık 75 yıl ya şa ma sı bek le nir ken Ma la wi, Ni jer ya da Si er ra Leo ne gi bi ül ke ler de do ğan ço cuk lar, muh te me len 30’lu yaş la rı nı gö re me ye cek ler dir (Blo om ve Can­ning, 2003:48). Dün ya ge ne lin de sıt ma dan ölen her 10 ço cuk tan 9’u, AIDS’ten ölen

Kadınlar, maddi kaynaklara erişseler bile, ataerkil düzenden kaynaklanan nedenlerden ötürü, sağlık bakımı alamayabilmektedirler.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 177

her 10 ço cuk tan 9’u ve is ha le bağ lı has ta lık lar dan ve za tür ree den ölen bü tün ço cuk­la rın ya rı sı Af ri ka’da dır (DSÖ, 2009:8).

Ya pı lan ça lış ma lar, ge liş mek te olan ül ke ler de ilaç la ra eri şi min de zor ol du ğu nu gös ter mek te dir. Bu ül ke ler de, dev let sek tö rün de ilaç la rın üç te bi ri ne, özel sek tör de ise an cak üç te iki si ne eri şi le bil mek te dir ve ilaç fi yat la rı da ulus lar ara sı re fe rans fi­yat la rı nın %250­650 ka tı dır (DSÖ, 2009:95). Ge liş mek te olan ül ke ler de ilaç la ra eri­şim ko nu sun da ya şa nan sı kın tı lar da, TRIPS an laş ma sı nın da önem li bir ro lü var dır.

Doğumda beklenen ortalama yaşam süresi

Ana Ölüm Ora nı (100.000 can lı do ğum da ölen ana ora nı)

Bazı hastalıkların tespit edilmiş vaka sayıları

Ülke Erkek Kadın Ortalama Sıtma Tüberküloz

Afganistan 47 50 48 1.400 0,3 38

Çin 72 76 74 38 0 12

Nijer 57 58 57 820 184 41

Ruanda 57 60 59 540 15 76

Bangladeş 64 60 65 340 1,8 51

Somali 51 51 51 12.000 28 57

Pakistan 62 64 63 260 0,6 38

Kenya 58 62 60 530 12 15

Meksika 73 78 76 85 0 0,6

Japonya 80 86 83 6 0 1,4

Finlandiya 77 83 80 8 0 1

Almanya 78 83 80 7 0 0,2

Kanada 79 83 81 12 0 0,2

İsviçre 80 84 82 10 0 0,2

Danimarka 77 81 79 5 0 0,3

İngiltere 78 82 80 12 0 0,6

ABD 76 81 79 24 0 0,2

Türkiye 72 77 75 23 0 3,1

TRIPS An laş ma sıTRIPS (Tra de-Re la ted In tel lec tu al Pro perty Rights, Fik ri Mül ki ye tin Ti ca ri Yön le ri) an laş ma sı, 1995 yı lın da im za la nan ve Dün ya Ti ca ret Ör gü tü’nün bü tün üye le ri için bağ la yı cı olan bir an laş ma dır. Bu an laş ma, pa tent li ilaç la rın ve ilaç la rın ham mad-de si ola bi le cek bit ki le rin üre tim, sa tış, it hal ve kul la nı mı nı hak (pa tent) sa hi bi ne ve-ren, böy le ce ge liş miş ül ke ler de üre ti len ilaç la rın ge liş mek te olan ül ke ler de da ha dü şük ma li yet le üre ti lip sa tıl ma sı nı en gel le yen fik ri hak la rı ko ru ma an laş ma sı dır (Ya vaş, 2007). Ge liş miş ül ke ler TRIPS’i güç lü bir şe kil de des tek lemek te dir çün kü, pa tent le rin ço ğu, bu ül ke le rin elin de dir. Ge liş mek te olan ül ke ler top lam pa tent in sa de ce %0,75’ine sa hip tir (Yük sel, 2002). Bre zil ya ve Hin dis tan ken di ül ke le rin de ken di ge rek si nim le ri-ni kar şı la mak için TRIPS’e kar şı ge le rek eş de ğer (mua dil) ilaç üret me yi ya sal kıl mış ve ilaç la rı çok da ha ucu za mal ede rek di ğer ge liş miş ül ke le re satmış lar sa da bu yar dım-laş ma iliş ki si, ço ku lus lu şir ket le rin aç tık la rı da va lar la en gel len miş tir.

Tablo 7.32009 Yılında Bazı Sağlık Göstergeleri Açısından Çeşitli Ülkeler

Kay nak: DSÖ, 2011

İnsan ve Toplum178

Böl ge sel eşit siz lik ler, ulu sal sı nır lar için de de gö rül mek te dir. Ör ne ğin Tür ki­ye’de, tü ber kü lo zun Do ğu, Gü ney do ğu ve Ka ra de niz Böl ge si’n de di ğer böl ge le re oran la da ha sık gö rül dü ğü (Bil giç, 1991) or ta ya kon muş tur. DSÖ ve ri le ri (DSÖ, 2005) is tis na lar dı şın da, tü ber kü loz gö rül me sık lı ğı nın, sos yal ve eko no mik ge liş­miş lik sı ra la ma sıy la ne re dey se ay nı ol du ğu nu gös ter mek te dir.

Irk, Et nik Du rum ve Sağ lıkIrk ve et nik grup da sağ lık eşit siz lik le ri ne ne den ol mak ta dır. ABD’de ya pı lan çe şit­li ça lış ma lar, si yah la rın be yaz lar dan da ha kı sa ya şa dık la rı nı ve ya şa mı teh dit eden has ta lık la ra da ha faz la ya ka lan dık la rı nı gös ter mek te dir (He ron vd., 2009:10). Et­nik azın lık lar, ge nel lik le kent ler de mah ru mi yet için de olan böl ge ler de, kir li lik kay nak la rı na ya kın ola rak ya şa yan, eği tim ve ge lir dü zey le ri dü şük, iş siz lik oran­la rı yük sek grup lar dır. Ya pı lan ça lış ma lar, et nik grup la rı n sağ lık la rı nın, nü fus ge­ne lin den da ha kö tü ol du ğu nu gös ter mek te dir. An cak bu du rum, gen ler gi bi bi­yo lo jik ne den ler den de ğil, ya şam ko şul la rın dan ve top lum kay nak la rı nın eşit siz da ğı tı mın dan kay nak lan mak ta dır (Gönç­Şav ran, 2010:116­118).

Eği tim ve Sağ lıkYa pı lan bazı ça lış ma lar, sos yal sta tü ile sağ lık ara sın da ki iliş ki de eği ti min ge lir­den, mes lek ten ve sı nıf­tan da ha önem li ol du ğu so nu cu na var mış tır (Mi rowsky ve Ross, 2005). Eği tim gör mek, in san la rın be şe ri ser ma ye ye sa hip ol ma la rı nın te mel bir yo lu dur. İn san ser ma ye si (be şe ri ser ma ye) te ori si, da ha yük sek dü zey de eği ti min, da ha faz la ve da ha iyi is tih dam fır sat la rı sağ la dı ğı nı, da ha faz la eko­no mik kay na ğa ve sos yal ağa ula şı mı müm kün kıl dı ğı nı, top lum sal ha re ket li li ği hız lan dır dı ğı nı ve faz la risk alın ma yan ve da ha iyi bes le ni len ya şam tarz la rı ge­liş tir me de et ki li ol du ğu nu ile ri sür mek te dir (Ross ve Wu, 1995). Bu so nuç la rın hep si, da ha iyi sağ lık an la mı na gel mek te dir. Eği tim ve sağ lık sta tü sü ara sın da ki iliş ki hak kın da ki araş tır ma la rın ço ğu, eği tim dü ze yi ile sağ lık sta tü sü ara sın da olum lu bir iliş ki ol du ğu na, eği tim gö rü len sü re art tık ça has ta lık ve ölüm oran­la rı nın düş tü ğü ne, olum lu sağ lık dav ra nış la rı gös ter me sık lı ğı nın art tı ğı na işaret etmektedir (Gönç­Şav ran, 2010:111­4).

TÜRKİYE’DE SAĞLIKTür ki ye’de nü fu sun sağ lı ğı ge nel ola rak, Cum hu ri yet’in ku ru lu şun dan bu ya na önem li öl çü de iyi leş miş, uzun sü ren sa vaş la rın ve sal gın has ta lık la rın et ki le ri za­man la azal mış tır. “Tür ki ye’de sağ lık po li ti ka la rı, Cum hu ri yet’in ilk yıl la rın da ko ru­yu cu sağ lık hiz met le ri ve sal gın has ta lık lar la mü ca de le ye odak la n mış tır. 1950­60 ara sın da sağ lık hiz met le ri ti ca ri leş me ye baş la mış, ko ru yu cu sağ lık hiz met le rin­den çok te da vi edi ci hiz met le re odak la nıl mış, bu na ek ola rak, ar tan kent leş me nin de et ki siy le sağ lık hiz met le ri kent ler de yo ğun laş tı ğı için, sağ lık ta kent sel­kır sal ke sim ara sın da ki eşit siz lik ler art mış tır. 1960’lar da sağ lık hiz met le ri nin sos yal­

Etnik azınlıkların sağlıklarının, çoğunluğa oranla daha kötü olmasının nedeni, genler ya da biyolojik faktörler değil, toplum kaynaklarının eşitsiz dağılımıdır.

Türkiye’de sağlık hizmetlerinin ticarileşmesi 1950­60 döneminde başlamıştır.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 179

leş ti ril me si ne ça lı şıl mış, bu ça ba so nu cun da özel lik le az ge liş miş böl ge ler de çe şit li ka za nım lar sağ lan mış, an cak bu uy gu la ma ulu sal bir sağ lık sis te mi ha li ne ge ti ri le­me miş tir. 1980’ler den iti ba ren, ne o­li be ral eko no mi po li ti ka la rı nın et ki siy le dev­let, sağ lık hiz met le ri sağ la yı cı ro lün den vaz geç me ye baş la mış, sağ lık hiz met le ri ye rel leş me ye, özel leş ti ril me ye, ta şe ron laş tı rıl ma ya ve me ta laş tı rıl ma ya baş lan mış­tır. 1990’lar da kü re sel dü zey de et ki li olan yok sul luk la mü ca de le stra te ji le ri nin bir uzan tı sı ola rak gö rü le bi lecek olan sağ lık ta re form ha re ket le ri, Tür ki ye’de de yan kı bul muş, çe şit li hü kü met ler ta ra fın dan Ge nel Sağ lık Si gor ta sı ve Ai le He kim li ği Sis te mi ku rul ma sı na iliş kin ka nun ta sa rı la rı ha zır lan mış, an cak bu ta sa rı lar ya sa­laş ma mış tır. Bu ta sa rı la rın ya sa laş ma sı, 2000’ler de müm kün ol muş, ulus lar ara sı ku ru luş la rın Tür ki ye’de ki sağ lık sis te mi ne yö ne lik pi ya sa laş tır ma vur gu su ta şı yan öne ri le ri doğ rul tu sun da ta sar la nan “Sağlıkta Dönüşüm Programı” çer çe ve sin de sağ lık sis te mi ne o­li be ral eko no mi po li ti ka la rı na her açı dan uy gun ha le ge ti ril­miş tir” (Gönç­Şav ran, 2010: 163­4).

Tür ki ye’de tarihsel olarak, sağ lık per so neli sa yı sı giderek art mış ve sağ lık per­so ne li ba şı na dü şen ki şi sa yı sı azal mış tır. Tür ki ye, her ne ka dar sağ lık per so ne li sa yı sı açı sın dan ge liş miş ül ke le rin stan dart la rı nın ge ri sin de ol sa da bu sa yı olması gerekenin çok altında de ğil dir (TTB, 2008:23). Bir böl ge deki sağ lık hiz met le ri ni de ğer len di rir ken, böl ge ge ne lin de dok tor sa yı sı na bak mak ye ter li de ğil dir. Dok­tor la rın coğ ra fi ola rak eşit bir şe kil de da ğı lıp da ğıl ma dı ğı, top lam dok tor sa yı sın­dan da ha önem li dir. Ör ne ğin, Tür ki ye’de uz man dok tor la rın ya rı sı An ka ra, İs tan­bul ve İz mir’de bu lun mak ta, en dü şük oran da uz man dok to ra sa hip olan il le rin ise en az ge liş miş il ler ol du ğu gö rül mek te dir (TTB, 2008:23). Di ğer bir ör nek, has­ta ne ya ta ğı sa yı sı üze rin den ve ri le bi lir. Tür ki ye’de, il le rin ya rı sın dan faz la sı has ta­ne ya ta ğı ba şı na dü şen dok tor sa yı sı açı sın dan OECD or ta la ma sı nın üze rin de dir. Ör ne ğin Şır nak’ta yüz has ta ne ya ta ğı ba şı na 121, Hak ka ri’de de yüz has ta ne ya ta­ğı ba şı na yüz on sekiz dok tor düş mek te dir. An cak her bin ki şi ye dü şen has ta ne ya ta ğı or ta la ma sı, OECD ül ke le rin de altı iken, Tür ki ye’de 2,7’dir (TTB, 2008:36). Has ta ne ya ta ğı na eri şim de zor luk lar ya şa nır ken has ta ne ya ta ğı ba şı na çok he kim düş me si tek ba şı na sağ lık hiz met le ri ni de ğer len dir mek için ye ter li bir öl çüt de ğil­dir. Bu ra dan da an la şı la ca ğı gi bi, sağ lık eşit siz lik le ri sa de ce sağ lık per so ne li sa yı sı ile il gi li de ğil dir.

Resim 7.3

Etkili sağlık hizmetlerine erişim, sağlığı belirleyen önemli faktörlerden biridir.

İnsan ve Toplum180

Tür ki ye’de sağ lı ğın du ru mu nu yan sı tan tab lo ve ra kam lar da en gö ze çar pan du­rum, böl ge sel ve eko no mik eşit siz lik ler baş ta ol mak üze re, top lum sal eşit siz lik le­rin nü fu sun sağ lık sta tü sü nü et ki le me si dir. Tür ki ye’de coğ ra fi böl ge ler, eko no mik, eği tim sel ve cin si ye te da ya lı eşit siz lik gös ter ge le ri açı sın dan ay rım laş mak ta dır. Do ğu Ana do lu Böl ge si baş ta ol mak üze re, ba zı böl ge ler de eko no mik dü zey, eği­tim du ru mu ve sağ lık gös ter ge le ri çok dü şük ken, ba zı böl ge ler de bu gös ter ge le rin tü mü, ol duk ça olum lu bir tab lo çiz mek te dir. Bu du rum, sağ lık sta tü sü ile sos yal ve eko no mik de ğiş ken ler ara sın da ki iliş ki yi or ta ya koy ma sı açı sın dan önem li dir.

Tür ki ye’deki sağ lık har ca ma la rı nın ta rih sel ge li şi mi ne iliş kin bir ana li zine Os man El bek’in “Tür ki ye’de Sağ lık Har ca ma la rı ve Ge nel Sağ lık Si gor ta sı: ‘Ef sa ne ler ve Ger­çek ler” ad lı ma ka le sin den (2010, Bi ri kim, Sa yı 228, Sf:83­91) ulaşabilirsiniz.

Dün ya Sağ lık Ör gü tü’nün (World He alth Or ga ni za ti on) her yıl ya yın la dı ğı Sağ lık Ra po ru’na http://www.who.int/whr/2010/en/in dex.html ad re sin den ula şa bi lir si niz.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 181

Özet

Sağ lık sos yo lo ji si nin ge li şi mi ni özet le mek. Sağ lık sos yo lo ji si te ri mi ilk ola rak, 1894’te kul­la nıl mış ol sa da kla sik sos yo lo ji için de sağ lık la il gi li me tin ler nis pe ten az dır. Sağ lı ğın sos yo lo­ji nin ko nu su ol ma ya baş la ma sı, tıp ta sos yo lo ji ile bir lik te baş la mış, an cak bu dö nem de, tıb bın ken di pa ra dig ma sı olan bi yo me di kal mo del, sos yo lo ji ta ra fın dan da be nim sen miş, sos yo­lo ji de ken di di sip li ni açı sın dan öz gün ve özerk ça lış ma lar ya pı la ma mış tır. Bu dö nem, 1960’la ra dek sür müş tür. 1960’lar da ge nel ola rak mo der­ni te nin, po zi ti viz min ve bi li min eleş ti ril me si çer çe ve sin de, tıp da sos yal bi lim le rin mer ce ği al tı na alın mış, in ce len miş, sor gu lan mış ve eleş­ti ril miş tir. 1970’ler den iti ba ren ise tıp ve sağ lık, di ğer top lum sal ku rum lar la iliş ki le ri içe ri sin de in ce len miş, bi yo lo jik ze min ile ki şi le rin sağ lık ve has ta lı ğa iliş kin top lum sal de ne yim le ri ara sın da tek yön lü bir iliş ki ol ma dı ğı gös te ril miş, bi yo me­di kal mo del eleş ti ri le rek sos yal mo del ge liş ti ril­miştir. Böylece sağ lık ve has ta lık sos yo lo ji si ola­rak da bi li nen sağ lık sos yo lo ji si or ta ya çık mış tır.

Sağ lı ğın ve has ta lı ğın bi yo me di kal ve sos yal mo-del le ri ni kar şı laş tır mak. Bi yo me di kal mo del, Ba tı tıb bın da uzun za man ha ki mi ye ti ni ko ru muş olan bir pa ra dig ma dır. Bu mo del, tıb bi bil gi nin nes nel ve yan sız ol du ğu nu, zih nin ve be de nin bir bi rin den ay rı ol du ğu nu ve be de nin, ma ki ne ler gi bi ta mir edi le bi le cek me ka­nik bir şey ol du ğu nu, has ta lık la rın pa ra zit, vi rüs, bak te ri ya da gen gi bi ara cı lar yü zün den oluş tu­ğu nu var sa yan, in dir ge me ci bir mo del dir. Has­ta lık la ra ne den olan sos yal, eko no mik, po li tik, psi ko lo jik fak tör le ri gör mez den ge lir. Bu ne den­le de tıb bi so run la rın ilaç ve ya ma ki ne ler le, ya ni tek no lo jik araç lar la çö zü le bi le ce ği ni sa vu nur. Bi­yo me di kal mo del, be de ni ki şi den ve çev re sin den izo le et mek le kal maz, onu pa sif bir nes ne, bir or gan ko nu mu na in dir ger. Bi rey le rin ken di sağ­lıklarıyla ve has ta lık la rıy la il gi li dü şün ce le ri ni, bi lim sel bil gi ye da yan ma dı ğı için ço ğu za man yer siz ve ge rek siz bu lur. Bi yo me di kal mo del, bir yan dan sos yo lo ji nin mo der ni te nin ku rum­la rı na ve bi li me yö nelt ti ği eleş ti ri ler ne de niy le, di ğer yan dan 20. yüz yı lın ikin ci ya rı sın da nü fus

ya pı sı nın ve ölü me ne den olan te mel has ta lık la­rın de ğiş me siyle bir dö nü şüm ge çir miş ve ye ri ni sos yal mo de le bı rak mış tır. Sos yal mo del ise tıb bi bil gi de da hil ol mak üze re, bü tün bil gi le rin gö re li ol du ğu nok ta sın dan yo la çı kan ve bi lim sel ve ya tıb bi bil gi nin sağ lığa ve has ta lı ğa iliş kin tek doğ ru bil gi yi su nan kay nak lar ol du ğu nu ka bul et me yen bir mo del dir. Sos yal mo del, zi hin­be den iki li ği ne kar şı çı kar, tıb bın in sa nı bir bü tün ola rak de ğer­len dir me si ve tıb bi sü reç le rin mer ke zi ne in san onu ru kav ra mı nın kon ma sı ge rek ti ği ni sa vu nur. Bu mo de le gö re has ta lık la ra ne den olan ye gâ ne fak tör mik rop lar ya da vi rüs ler de ğil dir. Sağ lık ve has ta lık, sa de ce bi yo lo jik de ği şim ler le iliş ki li de ğil dir. Da ha ge niş sos yal, eko no mik ve po li tik bağ lam ta ra fın dan bi çim len di ri lir ve top lum da eşit siz bir şe kil de da ğı tı lır. Bu ne den le, sağ lı ğı da has ta lı ğı da an la ya bil me miz için top lum da ki güç iliş ki le ri ni an la ma mız ge re kir.

Sağ lı ğı et ki le yen te mel fak tör le ri sı ra la mak. Sağ lı ğı et ki le yen te mel fak tör ler kişinin ge nel sos yal, eko no mik, kül tü rel ve çev re sel ko şul la rı, bi rey le rin yurt ta şı ol duk la rı ül ke nin ge liş miş lik dü ze yi, ya şa dık la rı ül ke nin yö ne tim şek li ve sağ­lık po li ti ka sı, ya şa dık la rı ala nın kent sel mi kır sal mı ol du ğu, bes len me, çev re kir li li ği, top lum sal sınıf­ları, toplumsal cinsiyetleri, ırkları ve etnikgrup la rı, ge lir dü zey le ri, eği tim dü zey le ri, sos­yal sta tü le ri, ba rış ve in san hak la rı gü ven ce si ne sa hip ol ma la rı, dev let ta ra fın dan iyi bir şe kil de yö ne til me le ri ve po li tik ola rak ses le ri ni du yu­ra bil me le ri, te miz su ve hij ye nik ka na li zas yo na eri şim sağ la ya bil me le ri, et ki li sağ lık hiz met le ri­ne eri şe bil me le ri, iyi ba rın ma ko şul la rı, sos yal ve top lu luk sal ağ lar, bi rey sel ya şam tar zı fak tör le ri, yaş, cin si yet ve ka lı tım sal fak tör ler dir.

Has ta ro lü kav ra mı nı ta nım la mak. Par sons, mo dern ya şa mın ya rat tı ğı ge ri lim ler yü­zün den, in san la rın top lum sal rol le ri nin so rum­lu luk la rın dan kaç mak is te dik le ri ni ve bu nun için de “has ta ro lü ne” bü rün dük le ri ni be lir tir. Par­sons, has ta lı ğın fi zik sel bir var lık de ğil, top lum sal bir ol gu ol du ğu nu, bi rey le rin an cak has ta lık la rı meş ru ola rak ka bul edil di ğin de has ta ola bil dik­

1

2

3

4

İnsan ve Toplum182

le ri ni sa vu nur. Bi rey ler, gün de lik ya şam da uy­ma la rı bek le nen norm la ra uy mak is te me dik le ri za man, “has ta” ro lü ne gi re bi lir ve böy le ce, bu rol ler den ka ça bi lir ler. An cak, ki şi nin has ta ro­lü nün meş ru sa yıl ma sı için (a) has ta nın has ta ro lü nün sağ la dı ğı hak la rı en kı sa sü re de terk et­me yi is te me si (b) has ta nın iyi leş mek için sağ lık per so ne li ne ita at et me si, on lar la iş bir li ği yap ma sı ge re kir. Bu ko şul la rı ye ri ne ge ti ren ki şi nin sa hip ol du ğu iki avan taj dan il ki kö tü sağ lı ğın dan ötü­rü ki şi sel ola rak so rum lu tu tul ma mak ve ikin ci si de bu rol için de ol du ğu, bi rey nor mal top lum sal rol ler den mu af tu tul mak tır. An cak, çok sa yı da in sa nın hasta ro lü ne gir me si, top lu mun de vam­lı lı ğı açı sın dan risk li dir, Bu ne den le dok tor lar ara cı lı ğıy la tıp ku ru mu kim le rin bu ro le gi re bi­le ce ği ni be lir le me li ve sı nır lan dır ma lı dır.

Me di ka li zas yon kav ra mı nı de ğer len dir mek.Me di ka li zas yon (tıp laş tır ma), tıb bın ön ce den tıb bi sa yıl ma yan alan la rı tıp laş tır ma sı ve ön ce­den tıb bî ol du ğu dü şü nül me yen ko nu lar da uz­man ol du ğu nu id di a ede rek, tıb bın kap sa mı nı bu alan la rı da içi ne ala cak şe kil de ge niş let me si dir. Me di ka li zas yon, tıb bın mo dern top lum da sa hip ol du ğu top lum sal kon trol me ka niz ma sı iş le vi­ni yü rüt me si ni sağ la yan araç tır. Tıp, nor mal ve ka bul edi le bi lir dav ra nı şın ne ol du ğu nu, ken di po li tik ba kış açı sı na gö re ta nım la mak ta, me di ka­li zas yon sü re cin de as lın da, ken di ala nı na gir me­yen ko nu lar da da ken di ta nım la dı ğı bu norm la rı da yat mak ta dır. Bir ko nu, tıb bın ala nı na gir di ği, has ta lık ka bul edil di ği an dan iti ba ren, bu ko nuy­la il gi li mü da ha le yet ki si tıb bın elin de ol du ğu için, her han gi bir dav ra nı şı has ta lık ola rak eti­ket le di ği tak dir de tıp, bu dav ra nı şa kli nik ola rak mü da ha le ede bil mek te dir. Tıp böy le ce top lum sal kon trol me ka niz ma sı iş le vi gö re bil mek te dir.

Eko no mi po li ti ka la rı ve sağ lık ara sın da ki iliş ki yi de ğer len dir mek. Ge lir da ğı lı mı, iş siz lik, ya şa ma ve ça lış ma ko şul­la rı gi bi top lum sal fak tör ler sağ lı ğı et ki le di ği için, eko no mi po li ti ka la rı ile top lum sağ lı ğı ara sın da da bir iliş ki var dır. Ör ne ğin, top lum sağ lı ğın da kay de di len ilk önem li ge liş me ler, yö ne tim le rin as ker ve iş gü cü ola rak sağ lık lı bir nü fu sa olan ih­ti yaç la rı karşılama amacındaki dev let re form ları sa ye sin de el de edil miş tir. Sos yal Re fah Dev le ti

dö ne mi bo yun ca, iş çi le rin üc ret le ri nin yük sel­me si, ça lış ma ko şul la rı nın iyi leş me si, sen di ka la­rın güç len me si gi bi ka za nım lar el de edil miş tir. Bu ka za nım lar çer çe ve sin de ken di ne gü ve ne­bi len, in sa ni ko şul lar da ya şa yıp ça lı şan, po li tik ola rak se si ni du yu ra bi len iş çi le rin sağ lık la rı da iyi leş miş tir. An cak ne o­li be ral eko no mi po li ti­ka la rı ile bir lik te, bu ka za nım la rın bü yük kıs mı kay be dil miş tir. Ne o­li be ral eko no mi po li ti ka la rı iş siz li ğin art ma sı na, üc ret le rin düş me si ne, elek­trik, su, ula şım hiz met le ri nin özel leş ti ril me si ne, dev le tin kü çül me si ne, eği tim ve sağ lık hiz met le­rin den çe kil me si ne ne den ol muş, bü tün bun lar da top lum sağ lı ğı nın kö tü leş me si ni be ra be rin­de ge tir miş tir. Top lum sağ lı ğı nın bağ lı ol du ğu eği tim dü ze yi nin yük sel me si, iş siz li ğin kon trol al tı na alın ma sı, ça lış ma ko şul la rı nın iyi leş ti ril­me si, top lum sal dış lan ma nın azal tıl ma sı, ye ter li bes len me, yi ye cek ler üze rin de sı kı de ne tim uy­gu lan ma sı, ula şı la bi lir ve ye ter li ko ru yu cu sağ lık hiz met le ri gi bi fak tör ler, ne o­li be ral po li ti ka lar ta ra fın dan teh dit edil mek te dir. Ne o­li be ra lizm bir yan dan sağ lı ğı kö tü leş ti rir ken, di ğer yan dan da has ta lık la rı bi rey sel dav ra nış lar la iliş ki len­dir mek te, bi rey le rin da ha ge nel top lum sal, eko­no mik ve po li tik ne den ler den ötü rü ya şa dık la rı sağ lık so run la rın dan ken di le ri ni so rum lu tut­ma la rı na neden olmak ta dır. Böy le ce, hem dev­le tin sağ lık ala nın da ki har ca ma la rı nı azalt ma sı­nı meş ru laş tır mak ta hem de “risk sal gın la rı” ile kor kut tu ğu bi rey le rin me ta la şan sağ lı ğı sa tın al­ma la rı nı sağ la ya rak sağ lı ğı pi ya sa laş tır mak ta dır.

Sağ lık eşit siz lik le ri nin ne ler ol du ğu nu sı ra la mak. Sağ lık eşit siz lik le ri, top lum sal eşit siz lik le re ma­ruz ka lan ve çe şit li açı lar dan top lum sal ola rak de za van taj lı olan la rın sis te ma tik ola rak da ha kö­tü sağ lı ğa sa hip ol ma la rı dır. Bu çer çe ve de sağ­lık eşit siz lik le ri eko no mik, top lum sal cin si ye te da ya lı, böl ge sel, ır ka ve et nik du ru ma bağ lı ve eği tim sel eşit siz lik ler le pa ra lel lik gös ter mek te­dir. Sonuçtaüst sınıf­lar alt sınıf­lardan, zengin-ler yok sul lar dan, er kek ler ka dın lar dan, et nik ço ğun luk lar et nik azın lık lar dan, eği tim dü ze yi yük sek olan lar dü şük olan lar dan da ha iyi sağ lı ğa sa hip tir ler.

5

6

7

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 183

Ken di mi zi Sı na ya lım1. Aşa ğı da ki ler den han gi si, sağ lı ğın bi yo me di kal mo­de li nin özel lik le rin den bi ri dir?

a. Bi re yin zi hin ve be den bü tün lü ğü için de de ğer­len di ril me si.

b. Tıb bî bil gi nin nes nel li ği nin ve yan sız lı ğı nın eleş ti ril me si.

c. Tıp mes le ği nin sos yo­po li tik mü ca de le ler le şe­kil len di ği ni ile ri sür me si.

d. Tıb bî so run la rın sa de ce tıb bî tek no lo ji ve mü­da ha le ler le çö zü le ce ği id dia sı.

e. Has ta lık la rın top lum sal ola rak in şa edil di ği var­sa yı mı.

2. Aşa ğı da ki ler den han gi si sağ lı ğın top lum sal be lir le­yi ci le rin den bi ri de ğil dir?

a. Top lum sal sı nıfb. Top lum sal sta tüc. Top lum sal cin si yetd. Bi rey le rin yurt ta şı ol duk la rı ül ke nin ge liş miş lik

dü ze yie. Yaş

3. Aşa ğı da ki fak tör ler den han gi si, sağ lı ğı di ğer le ri ne gö re da ha ge nel dü zey de be lir le mek te dir?

a. Ge lir dü ze yib. Top lum sal ağ larc. Bi rey sel ya şam tar zı fak tör le rid. Yaşe. Ka lı tım sal fak tör ler

4. Tıp mes le ği nin öz ge ci li ğe, eti ğe da ya lı olan, pi ya­sa iliş ki le ri nin re ka bet çi li ği ni, ben cil li ği ni kı ran ve ka­pi ta list iş iliş ki si nin ak si ne çı ka ra da ya lı ol ma yan bir mes lek ol du ğu nu ile ri sü ren ku ram cı han gi yak la şı mın tem sil ci si dir?

a. İş lev sel ci b. Mark sistc. Yo rum la yı cıd. Post ya pı sal cıe. Fe mi nist

5. Par sons’ın ‘has ta ro lü’ kav ra mıy la il gi li aşa ğı da ve­ri len bil gi ler den han gi si yan lış tır?

a. Has ta ro lü, top lum sal rol le ri ne uy mak is te me­yen bi rey le rin sı ğın dı ğı bir rol dür.

b. Bi re yin has ta ol du ğu nu söy le ye rek dok to ra baş­vur ma sı, has ta ro lü ne gir me si için ye ter li dir.

c. Has ta ro lü ne gi ren bi rey, top lum sal rol le rin den mu af tu tu lur.

d. Has ta ro lü ne gi ren bi rey, has ta lı ğın dan so rum lu tu tul maz.

e. Çok sa yı da in sa nın has ta ro lü ne gir me si, top lu­mun de vam lı lı ğı açı sın dan teh li ke li dir.

6. Aşa ğı da ki ler den han gi si, Mark sist yak la şı mın tıp la il gi li gö rüş le rin den bi ri de ğil dir?

a. Tıp, has ta lık la rın top lum sal, eko no mik ve po li­tik ne den le ri ni giz ler.

b. Tıp, te da vi açı sın dan bir fay da sı ol ma sa da kâr ama cıy la tek no lo jik ge liş me le ri des tek ler.

c. Şir ket leş miş tıp, çok sa yı da sağ lık ku ru lu şu nun tek ça tı al tın da top lan ma sı nı ifa de eden bir te rim dir.

d. Has ta lık la rın ne de ni, ka pi ta list top lum ör güt­len me si dir.

e. Tıp, sağ lık ba kı mı nı has ta ne ba kı mı ve ilaç tü­ke ti min den iba ret gö re rek ka pi ta list üre tim tar­zı nı ye ni den üre tir.

7. Tıb bın ya rar sız te da vi ler le has ta la ra ya rar dan çok za rar ver di ği ni sa vu nan ve bu nu iat ro je nez kav ra mıy la açık la yan dü şü nür, aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

a. En gels b. Il lichc. Par sonsd. Fo uca ulte. Marx

8. “Tıb bın, ön ce den tıb bi ol du ğu dü şü nül me yen ko­nu lar da uz man ol du ğu nu id di a ede rek tıb bın kap sa­mı nı, bu alan la rı da içi ne ala cak şe kil de ge niş let me si” ta nı mı aşa ğı da ki kav ram lar dan han gi si ne ait tir?

a. Kli nik iat ro je nezb. Sim ge sel iat ro je nezc. Epi de mi yo lo jik eşikd. Me ta laş mae. Me di ka li zas yon

İnsan ve Toplum184

Ken di mi zi Sı na ya lım Ya nıt Anah ta rı9. Tür ki ye’de sağ lık po li ti ka la rı nın ge li şi mi ile il gi li aşa ğı da ki ler den han gi si doğ ru dur?

a. 1950­60 dö ne min de, ağır lık lı ola rak ko ru yu cu sağ lık hiz met le ri ne odak la nıl mış tır.

b. Cum hu ri ye tin ilk yıl la rın da, sağ lık hiz met le ri­nin sos yal leş ti ril me si ne ça lı şıl mış tır.

c. Sağ lık hiz met le ri nin ti ca ri leş me si, 1980’ler den son ra ger çek leş miş tir.

d. Sağ lık ta re form ha re ket le ri, 1990’lar da baş la­mış tır

e. 1950­60 ara sın da sağ lık hiz met le ri özel leş ti ril­me ye baş lan mış tır.

10. Aşa ğı da ki ifa de ler den han gi si yan lış tır? a. Alt sınıf­ların sağlığı, üst sınıf­larınkine oranla

da ha kö tü dür.b. Ni jer’de or ta la ma ya şam sü re si Tür ki ye’de kin­

den kı sa dır.c. Et nik azın lık la rın sağ lık la rı nın ço ğun lu ğa gö re

kö tü ol ma sı nın ne de ni, bi yo lo jik ve ge ne tik fak­tör ler de ğil dir.

d. Ge liş mek te olan ül ke ler de, er kek le rin sağ lı ğı ka dın la rın sağ lı ğın dan da ha kö tü dür.

e. Eği tim dü ze yi yük sel dik çe sağ lık iyi leş mek te dir.

1. d Ya nı tı nız yan lış sa, “Sağ lık ve Has ta lı ğın Bi yo lo­jik ve Sos yal Mo del le ri” ko nu su na ba kı nız.

2. e Ya nı tı nız yan lış sa, “Sağ lı ğın Top lum sal Be lir le­yi ci le ri” ko nu su na ba kı nız.

3. a Ya nı tı nız yan lış sa, “Sağ lı ğın Top lum sal Be lir le­yi ci le ri” ko nu su na ba kı nız.

4. a Ya nı tı nız yan lış sa, “İş lev sel ci Yak la şım” ko nu­su na ba kı nız.

5. b Ya nı tı nız yan lış sa, “İş lev sel ci Yak la şım” ko nu­su na ba kı nız.

6. c Ya nı tı nız yan lış sa, “Mark sist Yak la şım” ko nu­su na ba kı nız.

7. b Ya nı tı nız yan lış sa, “Mark sist Yak la şım” ko nu­su na ba kı nız.

8. e Ya nı tı nız yan lış sa, “Yo rum la yı cı Yak la şım” ko­nu su na ba kı nız.

9. d Ya nı tı nız yan lış sa, “Tür ki ye’de Sağ lık” ko nu su­na ba kı nız.

10. d Ya nı tı nız yan lış sa, “Sağ lık ve Has ta lı ğın Top­lum da Da ğı lı mı” ko nu su na ba kı nız.

Sı ra Siz de Ya nıt Anah ta rıSıra Sizde 1 Pla ce bo et ki si, ilaç iç me di ği hal de iç ti ği ni dü şü nen in san la rın san ki ger çek ten iç miş gi bi iyi leş me si du ru­mu na ve ri len ad dır. Mo dern tıp bu du ru mu tam ola rak he nüz açık la ya ma mak ta dır, Par sons da bu du ru ma tıb­bi te da vi ler de ki ‘si hir fak tö rü’ de mek tir. Pla ce bo et ki si­ni bu şe kil de de ğer len dir me si, Par sons’ın tıb bın bi lim­sel li ği ne yö ne lik şüp he le ri ni yan sıt mak ta dır. An cak, za ten Par sons, tıb ba bi lim sel ke sin li ği ne de niy le de ğil, bir mes lek gru bu ola rak sa hip ol du ğu nu dü şün dü ğü ni te lik ler ne de niy le de ğer ver mek te dir. Sıra Sizde 2 Hos pis, te da vi si müm kün ol ma yan, öle ce ği ke sin leş­miş olan in san la rın ha yat la rı nın son dö nem le ri ni, sağ lık ba kı mı ala rak ge çir me le ri ama cıy la hiz met ve ren ku­rum la ra ve ri len ad dır. Il lich’in açı sın dan bak tı ğı mız da hos pis le rin kül tü rel/sim ge sel iat ro je ne zin bir par ça sı ol­du ğu nu gö re bi li riz. Çün kü, nor mal şart lar al tın da öm­rü nün so nu na gel miş ve her han gi bir şe kil de iyi leş me si müm kün ol ma yan bi rey ler, ölü me ken di kül tü rel ka lıp­la rı çer çe ve sin de ya nıt ve re bi lir ler. Hos pis ler, her han gi bir te da vi ih ti ma li ol ma dı ğı, böy le bir umut ver me dik­le ri hal de bi rey le rin ya şam la rı nın son da ki ka sı na ka dar

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 185

ilaç la ra, se rum la ra ve çe şit li tıb bi ci haz la ra bağ lı ola rak ya şa dık la rı yer ler dir. Tıp, bu tip ku rum lar da in san la rın elin den ken di is te dik le ri ya da kül tür le rin de ki dav ra nış ka lıp la rı na uygun biçimde öl me hak kı nı al arak, kül tü­rel açı dan bir an la ma sa hip olan ölü mü sa de ce tıp açı­sın dan an lam lı bir ha le in dir ge mek te dir.

Sıra Sizde 3Eği tim yir min ci yüz yıl dan ön ce da ha es nek, ço cuk la­rın be ce ri le riy le il gi li ve şim di ki ka dar ya şa bağ lı ol­mayanbirşekildesağlanıyordu.Üstelik,formeleğitimku rum la rın da be lir li bir sü re den az eği tim gör müş ol mak, in san la rın is tih dam edil me si ni de en gel le mi­yor du. An cak, en düs tri yel tek no lo ji ge liş tik çe ve be yaz ya ka lı or ta sı nıf bü yü dük çe, eği ti min öne mi art tı, iyi ko şul lar da is tih dam edil mek için for mel eği tim şar tı aran ma ya baş lan dı ve in san lar ço cuk la rı nın okul da ki ba şa rı la rı nı bir sta tü kay na ğı ola rak gör me ye baş la­dı lar. Bu çer çe ve için de, ço cuk la rın okul da ba şa rı sız ol ma sı hem eği tim ci le rin hem de ebe veny le rin ba şa­rı sız lı ğı gi bi gö rül me ye baş lan dı. Eği tim ci ler, eği tim sis te mi nin ço cuk la rı ba şa rı sız lı ğa it ti ği ni, bu sis te min de ği şip iş gü cü pi ya sa la rın dan ay rıl ma sı ge rek ti ği ni sa­vun du lar. Çün kü eği ti min iş bul mak tan da ha faz la an­lam ta şı dı ğı nı dü şü nü yor lar dı. “Di ğer ta raf­tan, okul da ba şa rı lı ol ma ma nın bi rey le rin ken di ha ta la rı ol ma dı ğı gös te ri le bi lir se ne ola cak tır? Ya bi rey sel ba şa rı sız lık la­rınınnedenininkalabalıksınıf­larasahipbüyükokullarol ma dı ğı gös te ri le bi lir se? Ya okul da ço cu ğun ba şa rı sız­lı ğı ebe vey nin bir yan sı ma sı de ğil de bi yo lo jik fak tör­le rin, has ta lık la rın bir so nu cuy sa?” (Whi te, 2002:50). Bu çö zü mü, ba şa rı sız ço cuk la rı olan ebe veyn ler, öğ­ret men ler ve ço cuk la rın ken di le ri bü yük öl çü de ka bul et ti ler. Böy le ce ço cuk la rın, “özel lik le de pro fes yo nel ebe vey ne sa hip ço cuk la rın ba şa rı sız lık la rı, dis lek sik ol­ma la rıy la özel bir öğ ren me bo zuk lu ğu na sa hip ol ma­la rıy la, ya da dik kat top la ma ye ter siz li ği has ta lı ğın dan muz da rip ol ma la rıy la” (Whi te, 2002:50) açık lan ma ya baş lan dı. Böy le ce, bu alan da ki top lum sal ih ti yaç bü yük öl çü de kar şı lan mış ol du ve eği tim sis te mi nin de ğiş me­si ne, ço cuk la rın ken di ye te nek le ri ni ge liş ti re bi le cek le ri zah met li al ter na tif eği tim sü reç le ri nin ge liş ti ril me si ne ge rek kal ma dı. Çün kü, bu du ru mun eği tim sis te mi nin çar pık lı ğın dan de ğil, dis lek si ye ne den olan bir ta kım bi yo lo jik ya da kim ya sal fak tör ler den kay nak lan dı ğı ka bul edil miş ti. Ar tık, ge ri ye ka lan sa de ce, ço cuk la rın dok tor lar ta ra fın dan te da vi edil me si ni sağ la mak tı.

Sıra Sizde 4Tıp, ön ce lik le ka dın ve er kek be de ni ne fark lı de ğer ler at fet ti ği, er kek le re güç lü lük, da ya nık lı lık gi bi olum­lu değerler; kadınlara zayıf­lık, narinlik gibi zayıf­lığıçağ rış tı ran de ğer ler at fet ti ği için cin si yet çi dir. Ay rı ca, uzun yıl lar tıp ala nın da ya pı lan araş tır ma lar da, sa de­ce er kek ör nek lem ler kul la nıl dı ğı, ya ni ve ri ler sa de ce er kek ler den top lan dı ğı hal de so nuç lar bü tün in san la ra ge nel len miş tir. Bu gi bi araş tır ma la rın so nuç la rı na da­ya nı la rak ge liş ti ri len ilaç ve te da vi le rin ka dın la rın sağ­lı ğı açı sın dan bü yük risk oluş tur du ğu ile ri sü rül mek te­dir (Whi te, 2002:140).

Ya rar la nı lan ve BaşvurulabilecekKay nak larAğar tan, T. (2007). Sağ lık ta Re form Sal gı nı. Av ru pa’da

ve Tür ki ye’de Sağ lık Po li ti ka la rı. (Ed: Ç. Key der, N. Üstündağ,T.AğartanveÇ.Yoltar).İstanbul:İleti-şim Ya yın la rı, ss.37­54.

An nan da le, E. and Clark, J. (1996). What is gen der? Fe mi­nist the ory and the so cio logy of hu man rep ro duc ti on. So cio logy of He alth and Ill ness. 18(1), ss. 17­44.

An nan da le, E. (1998). The So cio logy of He alth and Me di ci ne: A Cri ti cal In tro duc ti on. Cam brid ge: Po lity Press.

Ar ber S., McKin lay, J., Adams, A., Mar cea u, L.; Link, C. ve O’Donnell, A. (2004). Inf­luence of patientcha rac te ris tics on doc tors’ qu es tio ning and li fest yle ad vi ce for co ro nary he art di sea se: a UK/US vi de o ex pe ri ment. Bri tish Jo ur nal of Ge ne ral Prac ti ce. 54(506), ss.673­678.

Arms trong, D. (2002). The Ri se of Sur ve il lan ce Me di­ci ne. The So cio logy of He alth and Ill ness Rea der. (Ed:S. Nett le ton and U. Gus taff son. Cam brid ge: Po­lity Press, ss.112­118.

Bat tis ta, J. R. (1997). Cor po ra te Me di ci ne Is Bad Me­di ci ne. The Voi ce. De cem ber, http://cthe alth.ser­ver101.com/cor po ra te_me di ci ne_is_bad_me di ci­ne.htm (Eri şim: 18.10.2010).

Be ag le ho le, R. and Bo ni ta, R. (1997). Pub lic He alth at the Cros sro ads: Ac hi eve ments and Pros pects. Cam brid ge: Cam brid ge Uni ver sity Press.

Bil giç H. (1991). Tü ber kü loz Epi de mi yo lo ji si. Tü ber-kü loz Kli ni ği ve Kon tro lü. (Ed: A. Ko ca baş) Ada­na:ÇukurovaÜniversitesiBasımevi,ss.401-37.

Black burn, C. (1991). Po verty and He alth: Wor king with Fa mi li es. Mil ton Key nes: Open Uni ver sity Press.

İnsan ve Toplum186

Blo om D.E., Can ning D. (2003).The He alth and Po­verty of Na ti ons: from the ory to prac ti ce. Jo ur nal of Hu man De ve lop ment. 4(1), ss.47­71.

Bos ma, H.; Pe ter, R.; Si eg rist, J. ve Mar mot, M. (1998). Two Al ter na ti ve Job Stress Mo dels and the Risk of Co ro nary He art Di sea se. Ame ri can Jou mal of Pub lic He alth. 88(1), ss.68­74.

Bra ve man, P. (2006) He alth dis pa ri ti es and he alth equ­ity: con cepts and me asu re ment, An nu al Re vi ew of Pub lic He alth, 27, ss. 167­94.

Cart wright, S. (1851) ‘Re port on the Di sea ses and Physi cal Pe cu li ari ti es of the Neg ro Ra ce’. The New Or le ans Me di cal and Sur gi cal Jo ur nal. May:691­715’ten ak ta ran Whi te, K: (2002) An In tro duc ti on to the So cio logy of He alth and Ill ness. Lon don: Sa ge.sf.41

Co ma roff, J. (1978). Me di ci ne and Cul tu re: So me Ant­hro po lo gi cal Pers pec ti ves. So ci al Sci en ce and Me-di ci ne. 12B, ss.247­254.

Dahl gren, G., ve Whi te he ad, M. (1991). Po li ci es and stra te gi es to pro mo te so ci al equ ity in he alth. Ins ti tu­te of Fu tu res Stu di es, Stock holm’den ak ta ran OECD (2003). DAC Gu ide li nes and Re fe ren ce Se ri es: Po­verty and He alth. http://whqlib doc.who.int/pub li­ca ti ons/2003/9241562366.pdf (Eri şim:02.06.2008)

Don kin, A.; Hu ang Le e, Y. ve To son, B. (2002). Imp­li ca ti ons of Chan ges in the UK So ci al and Oc cu­pa tio nal Clas si fi ca ti ons in 2001 for Vi tal Sta tis tics. Po pu la ti on Trends. 107, 23­29.

Do yal, L. ve Pen nell, L. (1979). The Po li ti cal Eco nomy of He alth. Lon don: Plu to Press.

DSÖ (2002). Sağ lık Araş tır ma la rı Kü re sel Fo ru-mu. http://www.who.int/di rec tor­ge ne ral/spe ec­hes/1999/eng lish/19990609_ge ne va_glo bal_fo­rum.html (Eri şim:23.06.2009)

DSÖ (2005). De si ning He alth Fi nan cing Systems to Re du ce Ca tas trop hic He alth Ex pen di tu re, Tech-ni cal Bri efs for Po licy-Ma kers. 2, 1­4. (Eri­şim:12.12.2009)

DSÖ (2009). World He alth Sta tis tics. http://www.who.int/who sis/whos tat/2009/en/in­

dex.html. (Eri şim: 02.01.2010).DSÖ (2009b). Glo bal He alth Risks. WHO. DSÖ (2011). Glo bal He alth Risks. WHO.DSÖ (2006). Cons ti tu ti on of the World He alth Or ga-

ni za ti on.2006. www.who.int/go ver nan ce/eb/who_ cons ti tu ti on_en.pdf. (Eri şim: 02.01.2010).

Dus sa ult, G. ve Shei ham, A. (1982). Me di cal The ori es and Pro fes sio nal De ve lop ment. So ci al Sci en ce and Me di ci ne. 16(15), ss. 1405­12.

Eh ren re ich, B. ve Eng lish, D. (1978). For Her Own Go-od: 150 Ye ars of The Ex perts’ Ad vi ce to Wo men. Lon don: Plu to Press.

El bek, O. (2010). Tü tü nün Eko no mi Po li ti ği. http://www.bia net.org/bia mag/ta rim/ 123970­tu tu nun­eko no mi­po li ti gi (Eri şim:23.11.2010)

Eps te in, S. ve Swartz, J. (1981). Fal la ci es of Li fe Style Re la ted Can cer The ori es. Na tu re. 289, 127­130.

Fo uca ult, M. (2006 [1967]). Mad ness and Ci vi li sa ti on. Ro ut led ge.

Fo uca ult, M. (1973). The Birth of the Cli nic. Lon don: Ro ut led ge.

Gra ham, H. (2007). Une qu al Li ves: He alth and So ci-oe co no mic Ine qu ali ti es. Mai den he ad. Open Uni­ver sity Press.

Gönç­Şav ran, Tem muz. (2010) Top lum sal Eşit siz lik ler ve Sağ lık: Es ki şe hir’de Sos yo lo jik Bir Araş tır ma. Ya­yınlanmamış Doktora Tezi. Anadolu ÜniversitesiSos yal Bi lim ler Ens ti tü sü.

He ron, M.; Ho yert, D.L.; Murphy, S.L.; Ji aqu an Xu, B.S; Koc ha nek, Ken neth, D. ve Te ja da­Ve ra, B. (2009). De aths: Fi nal Da ta for 2006. Na tio nal Vi tal Sta tis­tics Re ports. 57(14), ss. 1­136.

http://www.cdc.gov/nchs/da ta/nvsr/nvsr57/nvsr57_14.pdf (Eri şim: 08.11.2009).

Hor ton, E. (2007). Ne o­li be ra lism and the Aus tra li an He alt hca re System (Fac tory). Avus tral ya Eği tim Fel se fe si Kon fe ran sı’nda su nu lan bil di ri http://www.pe sa.org.au/html/do cu ments/2007­pa pers/Hor ton,%20E.pdf (Eri şim:03.02.2010).

Hor ton, R. (2003). Se cond Opi ni on: Doc tors, Di sea-ses and De ci si ons in Mo dern Me di ci ne. Lon don: Gran ta Bo oks.

Il lich, I. (1995 [1975]) Sağ lı ğın Gas pı. İs tan bul: Ay rın tı Ya yın la rı.

Jew son, N. (1976). The Di sap pe ara ne e of the Sick Man from Me di cal Cos mo logy 1770­1870. So cio logy. 10(2), ss.225­44.

John son, J.; Ste wart, W.; Hall, E.; Fred lund, P. ve Theo­rell, T. (1996). Long­term psycho so ci al work en­vi ron ment ex po su re and car di ova seu lar mor ta lity among Swe dish men. Ame ri can Jo ur nal of Pub lic He alth 86, ss.324­31.

Long bot tom, H. (1997). Emer ging In fec tio us Di sea ses. Com mu ni cab le Di sea ses In tel li gen ce. 21(7), 89­93.

7. Ünite - Sağlık, Hastalık ve Toplum 187

Mac ken bach J.P.; Kunst A.E. ve Gro en hof, F. (1999). So ci oe co no mic Ine qu ali ti es in mor ta lity among wo men and among men: an in ter na tio nal study. Ame ri can Jo ur nal of Pub lic He alth. 89(12), ss.1800­1806.

Mar mot, M. (2004). Sta tus Syndro me: How yo ur So ci-al Stan ding Di rectly Af­fects yo ur He alth and yo ur Li fe Ex pec tancy. Lon don: Blo oms bury Pub lis hing.

Mat hers, C., Vos, T. and Ste ven son, C. (1999) The Bur­den of Di sea se and In jury in Aus tra li a ­ Sum mary. Can ber ra: Aus tra li an Ins ti tu te of He alth and Wel fa re.

Mi rowsky, J. ve Ross, C.E. (2005a). Edu ca ti on, Cu mu­la ti ve Ad van ta ge and He alth. Age ing In ter na tio-nal. 30(1), ss. 27­62.

Mont go mery, S., Co ok, D., Bart ley, M. and Wads worth, M. (1998) ‘Unemp loy ment, Ci ga ret te Smo king, Al co­hol Con sump ti on and Body We ight in Yo ung Bri tish Men.’ Eu ro pe an Jo ur nal of Pub lic He alth 8, ss.21­7.

Na var ro, V. (1976). Me di ci ne Un der Ca pi ta lism. New York: Pro dist.

Nett le ton, S. (2006). The So cio logy of He alth and Ill-ness. Cam brid ge: Po lity Press.

Nett le ton, S. ve U. Gus tafs son (Ed.) (2006). The So cio logy of He alth and Ill ness Rea der, Cam brid ge: Po lity.

Nett le ton, S. (2004b) “The emer gen ce of e­sca ped me­di ci ne?”. So cio logy. 38(4), ss. 661­679.

Öst lin, P.; As ha, G. ve Sen, G. (2001). Gen der, He alth, and Equ ity:The In ter sec ti ons. Chal len ging Ine qu-ali ti es in He alth: From Et hics to Ac ti on. (Ed: Ti­mothy Evans, Mar ga ret Whi te he ad, Finn Di de rich­sen, Ab bas Bhui ya ve Meg Wirth). Ox ford: Ox ford Uni ver sity Press, ss.174­189.

Par sons, T. (2005 [1951]) The So ci al System. Tay lor and Fran cis e­Lib rary.

Pay ne, Sa rah (2006). The He alth of Men and Wo men. Po lity Press.

Rah man, M.O.; Stra uss, J.; Gert ler, P.; Ash ley, D. ve Fox, K. (1994). Gen der diffe ren ces in adult he alth: An in ter na tio nal com pa ri son. The Ge ron to lo gist. 34(4), ss. 463­469.

Rel man, A. (1980). The New Me di cal­In dus tri al Comp lex. New Eng land Jo ur nal of Me di ci ne. 303, ss.963­970.

Re na ud, M. (1975). On the Struc tu ral Cons tra ints to Sta te In ter ven ti on in He alth. In ter na tio nal Jo ur nal of He alth Ser vi ces. 5(4), ss. 559­572.

Roe mer, M. (1993). Na tio nal He alth Systems of the World, the Is su es. (Vol. 2). New York: Ox ford Uni­ver sity Press.

Ross, C. E. ve Wu, C. (1995). The links bet we en edu­ca ti on and he alth. Ame ri can So ci olo gi cal Re vi ew. 60, ss.719­745.

Sen, A. (1992). Ine qua lity Re exa mi ned. Cam brid ge: Har vard Uni ver sity Press.

Shah ma nesh, M. (2007). Ne o­li be ral Glo ba li sa ti on and He alth: A Mo dern Tra gedy. Cri ti qu e. 35(3), ss.315­338.

Ta us sig, M. T. (1980), Re ifi ca ti on and Cons ci ous ness of the Pa ti ent. So ci al Sci en ce and Me di ci ne. 14B, 3­13.

Ter ris, M. (1998). Epi de mio logy and He alth Po licy in the Ame ri cas: Mee ting the Ne o­li be ral Chal len ge. Jo ur nal of Pub lic He alth Po licy 19(1), ss.15­24.

Tesh, S. (1988). Hid den Ar gu ments. New Bruns wick: Rut gers Uni ver sity Press.

Tew, M. (1990). Sa fer Child birth: A Cri ti cal His tory of Ma ter nity Ca re. Lon don: Chap man Hall.

Town send, P. and Da vid son, N. (eds) (1988) Ine qu ali ti­es in He alth: The Black Re port and the He alth Di vi­de. Har mond sworth: Pen gu in.

TTB. (2008). Fü sun Sa yek TTB Ra por la rı 2008- Sağ-lık Emek-Gü cü: Sa yı lar ve Ger çek ler. An ka ra: Türk Ta bip le ri Bir li ği Ya yın la rı.

Twadd le, A. C. (1982). From Me di cal So cio logy to the So cio logy of He alth: So me Chan ging Con cerns in the So ci olo gi cal Study of Sick ness and Tre at ment. So cio logy: The Sta te of the Art. (Ed: T. Bot to mo­re, M. So ko lows ka ve S. No wak). Lon don: Sa ge, ss.323­358.

Whi te, K. (2002). An In tro duc ti on to the So cio logy of He alth and Ill ness. Lon don: Sa ge.

Wil kin son, R.G. ve Mar mot, M. (Ed.) (1998). So ci al De ter mi nants of He alth - The So lid Facts. World He alth Or ga ni sa ti on.

Wil kin son, R.G. (2000). Mind the Gap: Hie rarc hi es, He alth and Hu man Evo lu ti on. Lon don: Wei den­feld and Ni col son.

Ya vaş, G. (2007). Fik ri Mül ki yet Hak la rı. www.dtm.gov.tr/dtmad min/up lo ad/AB/../TRIPS­

sli des son.ppt (Eri şim: 12.10.2010)Yük sel, M.(2002). Gü nü müz de Fik ri Mül ki yet Hak la rı

veAzgelişmişÜlkeler.An ka ra Ba ro su Ulus la ra ra sı Hu kuk Ku rul ta yı, Fik ri Mül ki yet ve Re ka bet Hu-ku ku (Cilt: 2). An ka ra Ba ro su Ya yı nı, ss. 699­732.

8Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Modern ulus-devlet içindeki vatandaşlık anlayışının ayırt edici özelliklerini tanımlayabilecek,Fransız ve Alman tarzı vatandaşlık biçimlerinin özelliklerini yorumlayabilecek,Uluslararası göçle birlikte gelişen “kurumsal ırkçılık” kavramını analiz edebilecek,Eritme potası, asimilasyon, entegrasyon ve çokkültürlülük kavramlarının an-lamlarını açıklayabilecek,Ulus-devletle tanımlanan klasik vatandaşlık olgusunun değişmesine ve yeni va-tandaşlık tartışmalarının ortaya çıkmasına yol açan nedenleri sıralayabilecek,Yeni vatandaşlık türlerinden ekolojik ve küresel vatandaşlık olgularını açık-layabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar• AVatandaşlık• Ulus-devlet• Asimilasyonveentegrasyon• AvrupaBirliği• Küreselleşme

• Çokkültürlülük• Küreselvatandaşlık• Ekolojikvatandaşlık• Avrupavatandaşlığı• Ulus-sonrasıvatandaşlık

İçindekiler

İnsan ve ToplumVatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme

• ESKİYUNAN’DAVATANDAŞLIK• MODERNULUSDEVLETVEVATANDAŞLIK

• FRANSIZVEALMANTARZIVATANDAŞLIK

• ULUSDEVLETTEİKİSİYASALGELENEK:LİBERALVECUMHURİYETÇİVATANDAŞLIK

• GÖÇMENLİK,VATANDAŞLIKVETOPLUMSALTABAKALAŞMA

• ULUSDEVLETİNGÖÇMENLEREYÖNELİKPOLİTİKALARI

• KÜRESELLEŞMEveYENİVATANDAŞLIKTEORİLERİ

İNSAN VE TOPLUM

ESKİ YUNAN’DA VATANDAŞLIKVatandaşlık, bir siyasi katılım biçimi olarak ilk uygulama imkânını Antik Yu-nan kent devletlerinde bulmuştur. Antik Yunan’da vatandaş olmak herkese açık bir hak değil aksine bir tür imtiyaz sahibi olmak anlamını taşır. Antik Yunan kentlerinde vatandaşlık sadece erkeklere ve elit bir sınıfa belli haklar öngören, bunun dışında kalan büyük kitleleri dışlayan bir yapıya sahip olduğu bilinmek-tedir. Örneğin, Antik Yunan kentlerindeki vatandaşlık anlayışı, kadınlar, köleler ve belli bir yaşın üzerindeki insanları vatandaş saymamakta ve sadece belirli bir elit zümreyi kapsamaktadır. Modern ulus devletler kurulana kadar egemenli-ğini nispeten sürdürmüş olan bu Antik Yunan’daki vatandaşlık anlayışı birey-lerin haklarını toplumsal eşitsizlik üzerine kurmuştu ve bu durum doğal kabul ediliyordu. Bu Antik Yunan vatandaşlık anlayışına göre, toplumdaki bireyler eşit olamazlardı, çünkü bireyleri kuşatan nesnel koşullar olan sosyal sınıf, soy, cinsiyet, üretim biçimine bağlı ekonomik konum, din vb. toplumsal olgular eşit-sizliğin ortaya çıktığı aidiyetliklerdi. Antik Yunan kentlerinde doğal kabul edi-len toplumdaki eşitsiz ilişkiler değiştirilemezdi. Sonuç olarak, Antik Yunan’daki vatandaşlık anlayışında önemli olan eşitlik değil, birey ile siyasi topluluk ara-sındaki hak ve yükümlülüklerin karşılıklılığı ilkesidir. Bu aşamada imtiyaz ile yükümlülük neredeyse eş anlamlıydı. Ortak karar alma sürecine katılmak, silah taşımak ve askerlik yapmak hem bir imtiyaz hem de yükümlülüktü. Genel ola-rak baktığımızda, Antik Yunan’da vatandaş olmak herkese açık bir hak değil, aksine bir tür imtiyaz sahibi olmak anlamına geliyordu.

MODERN ULUS DEVLET VE VATANDAŞLIKVatandaşlık, ulus devletle sınırlı bir siyasal ve coğrafi topluluğun üyesi olarak bi-reyin bu üyelikten dolayı sahip olduğu statü, hak, sorumluluk ve çıkarlar seti ola-rak tanımlanmaktadır. Bu anlamda “bir siyasi cemaatin üyesi” olmaya gönderme yapan vatandaşlık pratiği, bir haklar, ödevler, güçler (kapasiteler) ve çıkarlar (il-giler) bütünü olarak karşımıza çıkmaktadır. Tüm özellikleriyle değerlendirdiği-mizde vatandaşlığın kurucu unsurları, ulus devlet sınırları içerisinde geçerli olmak üzere haklar, katılım ve mensubiyettir. Dolayısıyla, denilebilir ki, va-tandaşlık, öncelikle modern ulus-devletlerin kendi sınırları içerisindeki birey-lerle olan ilişkilerini tanımlayan siyasi ve hukuki bir aidiyetlik biçimi olarak an-laşılmaktadır. Yani, vatandaşlık, öncelikle ulus-devlet sınırları içerisinde türdeş

Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve

Küreselleşme

İnsan ve Toplum190

(homojen) olduğu varsayılan bir ulusun bir üyesi olmaktır Örneğin, Almanya’da vatandaş olmak öncelikle Almanya diye tarif edilen ulus-devlet sınırlarında bulunan Alman ulusuna ait bir birey olmak anlamına gelmektedir. Bu yönüyle vatandaşlık bir nevi, bireyin devlet karşısındaki konumlanışını tanımlayan bir statüdür. Bununla birlikte, vatandaşlık, bir topluluğa aktif katılım yoluyla o top-luluğu dönüştürme ve siyasal topluluğa üye olma etkinliklerini de içermektedir. Aslında, vatandaşlığın bu birbiriyle ilişkili üç hali, bir bireyi içinde bulunduğu toplumun üyesi yapacak etkinlik kiplerini tanımlama yoluyla aynı zamanda o toplumun üyesi ol(a)mayanları yani dışarda bırakılan bireyleri de tanımlamakta-dır. Sonuç olarak, modern ulus-devletteki vatandaşlık ve haklar anlayışı, bireyin sınırları belli bir ulus-devlet ve homojen bir ulusal gruba olan aidiyeti ölçüsün-de haklarla donatılması gerektiği yönündeki bir yaklaşımın somut ifadesi olarak karşımızda durmaktadır (Üstel, 1999: 48).

Yurttaşlık kavramı ve haklarından ulus-devlet öncesinde de bahsedilmesine rağmen, geleneksel olarak, bu kavramın ulus-devlete ve kültürel olarak homojen (türdeş) bir ulusa bağlılık şartına indirgenmiş olduğunu görüyoruz. Her bireyin korunması, üye olduğu devlet tarafından güvence altına alınmaktadır. Dolayı-sıyla her yurttaş da bağlı bulunduğu devlete karşı yükümlülüklerini yerine geti-rir. Bugünkü yurttaşlık hakları ve yapısı önceki yüzyıllardan çok daha farklıdır. Özellikle göç, misafir işçiler ve mülteciler gibi etkenler yurttaşlık kavramının daha karmaşık ve gelişmiş bir yapıya sahip olmasına neden olmuştur. Aynı za-manda haklar da, yurttaşlar arasındaki eşitlik ilkesinin alanı gibi, kadınları, si-yahları ve eşcinselleri kapsayacak ölçüde genişletilmiştir (Lemke, 1998:212-218; Altınbaş, 2009: 97).

Feodal dönem ve Antik Yunandaki vatandaşlık anlayışından farklı olarak, Ulus-devlete dayalı modern vatandaşlık, birey-devlet arasındaki ilişkileri soya veya kabileye dayalı olarak değil, birey temelinde kurgulamıştır. Ancak, birey içinde bulunduğu ulusun kimliğiyle tanımlanarak vatandaşa dönüştürülmek-teydi. Dolayısıyla, modern ulus devletler için meşruiyet kaynağı “ilahi” bir kaynak veya “soy” olmaktan çıkmıştır. Meşruiyetin kaynağı ulus-devletin içinde yaşayan ve bir kimlik olarak tanımlanan “ulus” olmuştur. Bir başka deyişle modern vatan-daşlık, ulus-devlete siyasal ve yasal üyelik anlamına gelmektedir ve son iki yüzyılı aşkın süredir vatandaşlık ve ulus, birbirinden ayrılmaz biçimde iç içe geçmiştir. Ulus-devlet, toplumsal farklıkların sosyolojik gerçekliği olan bireyi yurttaş olarak kabul ederek “ulus” olarak tanımlar ve tek kimlik sahibi yapar. Buna göre, bireyin vatandaşlık ve milli kimliği dışındaki mensubu olduğu kimliklerin ve aidiyetlerin devletle ilişkiler ağında bir belirleyiciliği ve işlevselliği söz konusu değildir.

Bu modern vatandaşlık kavrayışında, toplumsal sözleşmenin, onun parçası olan bireyler için özgür ve eşit statü sağladığı ima edilmektedir. Öte yandan, mo-dern ulus-devlet içinde vatandaşların siyasal eşitliği, ekonomik ve diğer eşitsizlik biçimlerinin ortadan kalkması anlamına gelmemektedir. Dahası, vatandaşların eşitliği vatandaş olmayanlar olarak tanımlanan ve ulusal topluluğun sınırla-rında yaşayan diğerlerinin eşitsizliğine dayanmaktadır. Ayrıca, vatandaşlık sta-tüsündeki bireyler sadece bu vatandaş kimlikleriyle ilişkiler ağına katılırlar. Bu anlamda ulus-devletin bireyin etnik, dini, cinsel farklılıklarına karşı da kör ol-duğu ve onu ulusun eşit bireylerinden biri olarak kabul ettiği iddia edilmektedir. Vatandaşlığın bu konumu ve işlevi, devlet kuramı açısından, tarihi boyutları göz önünde bulundurulduğunda ulus devleti diğer devlet modellerinden ayıran en başat olgudur.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 191

Modern vatandaşlık kavramının oluşumu, modern ulus-devletin ve dolayısıy-la modern kapitalizmin gelişimiyle paraleldir. T. H. Marshall, İngiltere örneğin-den hareketle geliştirdiği yurttaşlık kuramında, yurttaşlığın sivil, siyasal ve sosyal boyutlardaki gelişimini ortaya koymaktadır. Marshall’a göre 18. yüzyıl bireylerin hukuksal statüsünü ve sivil haklarını temel alan önemli bir sivil haklar gelişimine tanıklık etmiştir. Bu haklar bireysel özgürlük, konuşma özgürlüğü, düşünce ve inanç özgürlüğü, mülk edinme ve sözleşme yapma özgürlüğü ve adalet hakkı gibi hak ve özgürlüklere ilişkindir. Seçme ve seçilme hakkı ile örgütlenme haklarını içeren siyasal haklar ise 19. yüzyılda siyasal eşitlik için işçi sınıfının verdiği mü-cadelenin bir sonucu olarak gelişmiştir. Marshall’ın kuramının üçüncü boyutunu oluşturan ve 20. yüzyılda genişleyen sosyal haklar ise ekonomik refah ve sosyal güvenlik gibi haklara sahip olmaktan, çağdaş bir birey gibi yaşayabilmek hakkına dek uzanan bir haklar dizinidir (Marshall, 2006: 6-7).

Modern vatandaşlığın ortaya çıkışındaki esas itici güç Fransız Devrimi’dir. Zira Fransız Devrimi’nde sivil toplumun daha geniş kesimleri siyasal ve medeni haklardan yararlanmaya başlamıştır. Bu süreçte, “ulusal egemenlik” ilkesi, her tür-lü meşru siyasal iktidarın ulustan kaynaklandığını ifade ederken, yalnızca ulusal topluluğun üyeleri siyasal yurttaşlığı elde edebilmiştir. Dolayısıyla, yurttaşlığın sı-nırları da ulus-devletin kendi sınırlarıyla özdeşleştirilmiştir (Üstel, 1999: 54, Ku-bilay, 2010: 140).

Bu anlamda, vatandaşlık kavramının merkezinde modern devletin bireyleri yerel ve ulus-öncesi topluluklara olan bağlarından kopartarak kendi tekeline al-mak projesi yatmaktadır. Dolayısıyla, vatandaşlık yeni bir topluluğun (ulus) ve yeni bir siyasal egemenlik ideolojisinin (milliyetçilik) yaratılmasını da içeren bir süreçtir (Gülalp, 2007: 13). Bu tanım, vatandaşlığı ulus-devlete aidiyet üzerinden kavramaya dayalıdır. Gerçekten de modern vatandaşlığı asıl olarak ulus-devlet gerçeğiyle ilişkilendirmeden anlamak mümkün değildir (Bendix, 1964: 47).

Modern vatandaşlığın bugünkü anlamı, yapısı, işlevleri ve kazandığı önem açı-sından ulus-devletlerin bir kazanımı olarak düşünülebilir. Modern vatandaşlık kavramı bir ulus-devlete üyeliği içerir. Bu kavram, Fransız Devrimi sonrasında Avrupa’da beliren çeşitli milliyetçiliklere koşut bir biçimde oluşmuştur. Özünde biz ve onlar temelli bir anlayış olan ve kendisini daha sonra vatandaş ve yaban-cı kavramlarında yansıtan düşünce, Fransız Devrimi sonrasında ortaya çıkmış-tır (Kadıoğlu, 2008: 3). Bunun yanı sıra, Avrupa’daki modern ulus-devletlerin oluşum süreci ile modern kapitalizmin kurumsallaşma süreci ve “modern va-tandaşlık” kurumlarının ortaya çıkış tarihi paralel süreçler olarak okunabilir (Göktürk, 2006).

Modern ulus-devlet ideal olarak toprak sınırları belli olan ve bu sınırlar da-hilinde meşru yetkilerini kullanan bir oluşumdur. Modern devlette vatandaşlık (yine ideal olarak) toprak üzerindeki egemenlikle bağlantılıdır; öyle ki bu top-raklar üzerinde yaşayan topluluğun üyeleri birincil cemaatlere olan bağlarına ba-kılmaksızın türdeş ve eşit kabul edilir. Fakat tarihsel gerçeklik bu normatif ilke-lerden çok daha karmaşıktır. Ulus devlet, kökenleri 1648’de imzalanan Westfalya Anlaşması’nda bulunabilecek özel tarihi koşullara bağlı olarak ortaya çıkmış öz-gül bir siyasal örgütlenme modelidir (Gülalp, 2007: 11). Vatandaşlığın Westfalya sonrası süreçteki tarihsel gelişimi göstermiştir ki vatandaşlık, homojen olduğu varsayılan “hayali cemaat” olan ulus ve devletin sınırlarının içinde ve dışında bu ulusun dışarda bıraktığı grupların sınırlarına işaret etmektedir.

Fransız Devrimiyle gelişen vatandaşlık kavramı, geleneksel toplumun soy, ırka ve cinsiyete dayalı tabakalaşmasına karşı ulusun tüm bireylerinin benzer ve eşit sayıldığı bir adım olmuştur.

İnsan ve Toplum192

Modern ulus-devletler egemenlik alanındaki nüfus üzerinde vatandaşlığa gönderme yaparak kontrol sağlama iddiasındadır. Genel bir kural olarak (birçok istisnalara rağmen) vatandaşlık bir statü olarak sürekli, ayrıcalıklı ve doğrudan/dolaysız bir durumdur. Devlet doğumla kazanılan vatandaşlığı geri alamamak-tadır (süreklilik); yine kural olarak vatandaşlık çoğu durumda sadece bir devlet için söz konusu olmaktadır (ayrıcalıklık); ve başka hiçbir siyasal kurum, yönetici veya grubun vatandaş-devlet ilişkilerinde araya girmesi söz konusu olamaz (doğ-rudanlık veya dolaysızlık) (Halfman, 1998: 522).

Vatandaşlık, ulus-devletin meşruiyet kaynağı olan ulusun mensuplarıyla olan ilişki biçimini düzenleyen bir kurumdur. Bu şekilde, bireyin soyut, eşit, özgür, evrensel hak ve hukukuyla içeriklendirilerek diğer bireylerle eşitlendiği varsayıl-maktadır. Buna göre, bireyin vatandaşlık kimliği dışındaki mensubu olduğu diğer farklı kimliklerin ve aidiyetlerin devletle ilişkilerinde bir belirleyiciliği ve işlevsel-liğinin olmadığı kabul edilmektedir. Ulus devlet içindeki tüm vatandaşların bir-birine eşit olduğu, hakların kullanımı ve sorumlulukların paylaşımında eşit ve özgür oldukları varsayılmaktadır. Vatandaşlık statüsündeki bireyler, sadece bu vatandaşlık kimlikleriyle toplumsal ilişkiler ağına katılırlar. Bu olgu, devlet-bi-rey ilişkisinin tezahür ettiği belirleyici unsurun yurttaşlık kurumu olduğunun bir göstergesidir ve bu aynı zamanda ulus-devletin meşruiyetini sağlayan bir durum-dur. Çünkü vatandaşlar, devletin yönetimine katılacak kişileri siyasal sürece aktif olarak katılarak seçerler. Dolayısıyla, birey, vatandaşlık vasıtasıyla devletin üyesi olur ve böylece topluma etkin bir katılım söz konusu olur. Aynı zamanda, tarihsel olarak bakıldığında, modern vatandaşlık, rasyonel ve özerk olduğu, siyasi katılım ve denetim yetenekleri olduğu varsayılan özgür bireyler ve onların yarattığı siyasi kurumlar üzerinde temellenmiştir (Özkazanç, 2009: 267).

Bir başka deyişle, modern vatandaşlık, ulus-devlete siyasal ve yasal üyelik anlamına gelmektedir ve son iki yüzyılı aşkın süredir vatandaşlık ve ulus, bir-birinden ayrılmaz biçimde iç içe geçmiştir. Yurttaşlığın, ulus-devlete üyelik ze-mininde tanımlanması, vatandaşlık kavramının, ulusu belirleyen ‘dayanışma’, ‘ortak kültür’, ‘ulusal bilinç’ vb. unsurlar tarafından sınırlanmasını getirmiştir (İçduygu vd., 1999: 190; aktaran Kubilay, 2010: 140). Sonuç olarak, vatandaşlık ulus-devletle özdeş olarak düşünüldüğü için; ulus-devlet eleştirileri genel olarak vatandaşlık kurumunun işlevi, kapsamı, yapısı ve anlamına yönelik eleştirileri de içinde barındırmaktadır.

Brubaker’a (2008: 58) göre, ulus üyeliği ile yurttaşlığın birbirine bağlanması, modern yurttaşlığı belirleyen bir norm olarak ulusallık ile ifadesini bulur. Ulusal-lık, bir siyasal topluluğun aynı zamanda kültür, dil, adetler ve karakter bakımından türdeş özellikler göstermesi gerekliliğine işaret etmektedir. Bir ulus-devlet ancak bu sayede bir ulusun meşru temsilcisi ve gerçek ifadesi olabilir. Bu bağlamda mo-dern vatandaşlık, ulus-devlet içindeki etnik farklılıkları silen bir kategori olarak iş görür (Kubilay, 2010: 140). Evrensellik iddiası taşıyan modern vatandaşlığın eşit-likçi niteliği, ulus-devlete üyelik temelinde tanımlanan vatandaşlık ile liberalizmi birbirine bağlar. Ulus-devletin üyeleri olarak yurttaşların eşitliği liberal devletin tüm yurttaşlarına eşit mesafede davranması gerekliliğine ilişkin ilkesiyle uyumlu-dur. Ancak, liberal eşitlik anlayışının, kimlikleri sivil toplum alanında bıraktırması, liberalizmin tektipleştirici etkisi olarak değerlendirilmektedir. Bireyleri diğer et-nik, sınıfsal, cinsiyet, dinsel vb. bağlılıklarından kopararak “ulusal” bir zeminde va-tandaş haline getirmeye çalışan modern vatandaşlık anlayışı türdeş ve homojen bir ulus varsaymaktadır. Bu anlamda, tektipleştirici vatandaşlık anlayışı herkesi yasa

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 193

ve hukuk önünde eşitmiş gibi düşünmesine rağmen, uygulamada ortaya çıkan ay-rımcı uygulamalar nedeniyle “dışlayıcı” ve “ayrımcı” olabilmektedir.

Bu anlamda, modern dönemde vatandaşlık, ulus-devlet içinde yaşayan birey-leri belli haklarla donatarak özgür kılarken, bir yandan da disiplin ve kayıt altına alarak onları sınırlandırmıştır. Vatandaşlığa atfedilen haklardan siyasi topluluğun bütün mensuplarının yararlanması olarak evrensellik ilkesi, bir yandan feodalizm de mevcut olan imtiyaz üreten tahakküm biçimlerini çözüp topluluk mensupla-rını özgürleştirirken, beri yandan da bunları yeni tahakküm ilişkilerinin içerisine çekmektedir. Modernlik öncesi tabiiyet ilişkilerinden özgürleşen bireyler, vatan-daş kılınır kılınmaz türdeşleştirilerek (benzerleştirilerek), modernliğin örgütledi-ği disipliner ya da kontrole dayalı tahakküm ağlarının içerisine yerleştirilmektedir (Yeğen, 2005).

Vatandaşlık genel olarak kültürel ve mekânsal olarak sabitlenmiş bir statü ola-rak ulus içinde tanımlanmış üyelere açık ancak diğer tüm unsurlara kapatılmış bir statüdür. David Miller’a (2000: 81) göre, vatandaşlık pratiği, ulusal siyasi top-lulukların sınırlarıyla çevrili olmalıdır. Ulus-aşkın ya da küresel vatandaşlık bi-çimleri yaratmak hevesinde olanların sahici bir vatandaşlık için gerekli şartları an-lamaktan uzak olduğunu düşünen Miller, bu tür hevesleri ya ütopik olmakla ya da vatandaşlıktan başka bir şeyin peşinde olmakla itham etmektedir (Yeğen 2005: 73).

Vatandaşlık kavramı tarihsel ve kültürel olarak özel bir yere sahiptir. Modern ve bildiğimiz anlamıyla Batı tarzı vatandaşlık eski feodal düzeni yıkan 17. ve 18. yüzyılların siyasal ve entellektüel devrimlerinin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Erken dönemde statülerin bir hiyerarşisini inşa etmek ve farklı yasal ve geleneksel hakları ifade eden bu kavram yerini, toplumsal sözleşme yoluyla siyasal düzenin kurulması fikrine bırakmıştır. Bu modern diyebileceğimiz yeni vatandaşlık kavra-yışında, toplumsal sözleşmenin, onun parçası olan bireyler için özgür ve eşit statü sağladığı varsayılmaktadır. Öte yandan, modern ulus-devlet içinde vatandaşla-rın hukuksal olarak eşitliği, ekonomik ve diğer eşitsizlik biçimlerinin ortadan kalkması anlamına gelmemektedir.

Dahası, vatandaşların eşitliği vatandaş olmayanlar olarak tanımlanan ve ulusal topluluğun sınırlarında yaşayan diğerlerinin eşitsizliğine ve dışlanmasıyla müm-kün olabilmektedir. Glenn’e (2000: 3) göre, vatandaşlar eşitliği ve vatandaş olma-yanların eşitsizliği hem söylemsel hem de maddi boyutlar içermektedir. Söylemsel olarak “vatandaş” tanımlandığında, vatandaşlık için temel nitelikleri eksik olan “vatandaş olmayana” göre konumlandırıldığı için bir anlam kazanır. Maddi olarak ise, vatandaşın özerkliği ve özgürlüğü, özerk olmayan kadın, köle, çocuk, hizmetçi ve çalışanların (çoğu zaman gönülsüz) emeği sayesinde mümkün olabilmektedir.

Gerçekte, Avrupa ulusu prensipte kültürel homojenlik “ideali” etrafında ge-lişmiştir ve bu idealin yerleşmesi ve güçlenmesi devletin yüksek kültürün yayıl-ması üzerindeki kontrolüyle mümkün olmuştur. Modern uluslar aynı zamanda etnik ve sivil yapılardır. Ulus devlet içinde vatandaşlığın etnik veya cumhuriyet-çi biçimi ülke içindeki etnik grupların asimilasyonuna dayanmaktadır.

Sonuç olarak, modern demokratik devletlerde vatandaşlığın ikili bir yapı-sı vardır. Birincisi, siyasal topluluğun kendi kendini yönetmesine bireyin da-hil edilmesini işaret etmektedir. İkincisi, vatandaşlık, hem kültürel pratiklerle hem de teritoryal (bölgesel) sınırla tanımlanan özel bir ulusal gruba ait olmak anlamına gelmektedir. Siyasal vatandaşlık bu anlamda bir ulusa ait olmak kül-türel olarak özel ve ayrıksı bir durumken, siyasal vatandaşlık daha evrenselci ve içerici bir özelliğe sahiptir. Ülkedeki herkesin vatandaş olduğu varsayılır

İnsan ve Toplum194

ancak dünyanın geri kalanı dışarda bırakılmıştır yani yabancılar vatandaş olamazlar. Aslında bu ikilik, demokratik devletlerin dünyanın geri kalanını nasıl sömürdüğünü ve demokrasi ve ayrımcılığın neden birbiriyle ilişkili kav-ramlar oldukları hakkında bazı çelişkileri de anlamamızı sağlar (Castles and Davidson, 2000).

Lister (1998) vatandaşlığın sıklıkla, ait olmadıkları bir toplulukta kendileri vatandaş olmak istese de tam vatandaş sayılmayan “dışarıdakilerin” nasıl mar-jinde kalmaya zorlandıkları (marjinde olmayı yoksulluk, sosyal bölünme veya ulus-devletlerin iktidarı tarafından şekillendiren bir olgu olarak anlarsak) bir dışlama aracı olarak deneyimlendiğini göstermektedir. Sonuç olarak, kamusal hak ve yükümlülüklerle donatılan vatandaşlık olgusu, ulus-devlet içinde sı-nırlandırdığı insanları kısmen kapsayıcı kısmen de dışlayıcı bir içeriğe sahip olmuştur.

Eğer vatandaşlık evrensel bir karaktere sahipse, vatandaşlığın “iyi” topluma katılmak isteyen herkese açık olması gerekirdi ancak ne ulus-devletler ne de çoğu insan hakları kurumu bu “iyi” toplumun bir parçası olan ulusal topluluğa dahil olmak isteyen her bireyi ya da göçmeni kabul etmeye hazırdır (Halfman, 1998: 514).

Diğer sosyal sistemlere dahil olma biçimleriyle kıyaslandığında, vatandaşlık tuhaf bir dahil etme biçimidir. Çünkü aynı dahil etme süreci hem evrensel hem de ayrımcı kriterleri birbirine eklemlemiştir. Vatandaşlık bütün bireylere eşit olarak gönderme yapmaktadır ancak onlar sadece belli bir ulus-devlete üye olmaktadır. Bu bakış açısından vatandaşlık, seçici ve eleyici bir sistemdir çünkü siyasal sis-temin bir üyesi olmak zorunlu olarak toplumdaki diğer sosyal sistemlere dahil olmak anlamına gelmemektedir. Vatandaşlığın aynı zamanda evrenselci olduğu iddia edilir çünkü prensipte bir ulus devlet içindeki herkese bir üyelik sağladığı varsayılmaktadır.

FRANSIZ VE ALMAN TARZI VATANDAŞLIKVatandaşlık tıpkı milliyetçilik gibi sürekli olarak bir inşa olma süreci içindedir. Yasal haklar, siyasal katılım ve üyelik boyutları birbirlerini tamamlayıcı ve ama aynı zamanda birbirleriyle çatışan özellikler taşımaktadır. Vatandaşlık, Fransa’da uygulanma olanağı bulan doğum yeri esasına (jus soli) göre veya Almanya’da ortaya çıkan kan-bağına (jus sanguinis) dayalı olarak kazanılabilir veya her iki-sinin de dikkate alındığı bir çerçevede olabilir.

Ulus devlet açısından bakıldığında karşımıza Fransız ve Alman tarzı iki farklı vatandaşlık anlayışı çıkmaktadır. Fransa’da ulus, devletin kurumsal ve teritoryal çerçevesiyle ilişkili olarak kavranmış; ortak kültürün değil, siyasal birliğin va-tandaşlığı oluşturduğu düşünülmüştür. Fransız vatandaşlık anlayışı evrenselci, akılcı ve devlet merkezci olmuştur. Alman vatandaşlık anlayışı ise, bunun tam karşıtı olarak tikelci, organik, farklılaşmacı ve etnik merkezlidir. Bunun nedeni Almanya’da ulus fikrinin, ulus-devletten önce ortaya çıkarak gelişmesidir. Dola-yısıyla Alman vatandaşlık fikri, siyasal bir nitelik taşımamış ve soyut vatandaşlık kavrayışıyla ilişkili olmamıştır. Bu anlayış doğrultusunda ulusun, etno-kültürel birlik ile oluştuğu ve siyasal birlik ile ifadesini bulduğu düşünülmüştür (Brubaker, 2008: 67; Kubilay, 2010).

Fransız Devrimi’nin felsefi öncülerinin ve devrimcilerinin temel düşüncesi, ulus olarak niteledikleri insan topluluğunu siyasi irade oluşumunun aktif özne-leri haline getirmekti. Siyasal bir birlik olarak ulusun temel ölçüt olarak alındığı

Ulus-devlet içindeki vatandaşlık, ulusal bir topluluğun üyesi kimliğiyle kimin içeride kimin dışarıda olduğunu belirler.

Vatandaşlık hem evrensel hem de ayrımcı prensipleri içinde barındıran tuhaf bir dahil etme şeklidir. Ulus-devlet içinde herkese üyelik sağlamayı öngördüğü için evrenselcidir ancak bunu sadece belli bir toprak sınırları içinde belli etnik ve kültürel grubu tanımlayarak yaptığı için de ayrımcı, seçici ve eleyicidir.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 195

Fransız tarzı vatandaşlıkta, vatandaş olmanın koşulu etnik olarak bir ırka ait olmaktan geçmiyordu. Cumhuriyet’in ilkelerine bağlı olduğunu bildirmek, va-tandaşlığın ve daha sonraki biçimsel koşulların gerçekleştirilmesinin önkoşu-luydu. Ernest Renan’ın ünlü söylevinde dile getirdiği gibi, bir ulusun varlığı, her gün yapılan bir halkoylaması gibiydi. Eğer Cumhuriyet’in ilkelerini benimseyen insanlar olmazsa, ulus da var olamazdı. Cumhuriyetçi devlet, insanların ortak siyasi irade oluşturmasına olanak sağlayan, insanları siyasi bir bütünün parçası kılan kurucu unsur olarak anlaşılıyordu. Yani ulus adı verilen insan topluluğu, ancak bir devletin varlığında vücut buluyordu. Bu nedenle devleti önceleyen bir ulus kavramı, Fransız Cumhuriyet düşüncesine yabancıdır (Göztepe, 2003: 234).

Almanya’da kök salan romantik, etnik ulus anlayışına dayanan vatandaşlık bi-çiminde ise temel ölçüt ve Alman ulus-devletine üye olmanın tek koşulu etnik olarak Alman ırkına ait olmaktan geçiyordu. Alman ulus anlayışına göre ulus, devletten önce var olan, devletini arayan, aynı etnik kökenden gelen insan top-luluğudur. Bu anlayışta örneğin, Alman topluluğuna ait olanlar, aynı devlet ça-tısı altında bir araya gelemeseler de, Alman olmaya devam edeceklerdir. Alman vatandaşlığı, 2000 yılı Vatandaşlık Kanunu’nun mecliste kabul edilmesine kadar, soy geçmişi ve kan bağına dayalı bir vatandaşlık anlayışı (jus sanguinis) ile tanım-lanmıştır. Almanya’da 2000 yılında yapılan kanuni değişiklikle vatandaşlığa geç-menin göçmenler için kolaylaştırılması çok önemli bir gelişme olmasına rağmen, Alman toplumunun sahip olduğu ve tarihsel köklere dayanan etno-kültürel (eth-no-culturalist) vatandaşlık bakış açısı, toplumdaki kurumsal anlayışa hala hakim görünmektedir. Bu anlayış, vatandaşlığı, Alman ırkına kan ve akrabalık mensubi-yetiyle ölçen bir anlayıştır.

Sonuç olarak, Fransa’daki vatandaşlık kavramı devlete siyasal olarak üye ol-mayı vurgularken, Almanya’daki vatandaşlık kavramı ise Volk adı verilen, soy geçmişi ve kan bağı (Alman olmak) temelinde tanımlanan bir millete dahil olma düşüncesine koşut olarak gelişti. Böylece, Fransa’daki Cumhuriyetçi vatandaşlık anlayışında devlete ilişkin özelliklere vurgu yaparken, Almanya’daki vatandaş-lıkta ise etnik bağlar ile eşanlamlı hale geldi.

Brubaker’e göre Alman modelinde vatandaşlık organik veya etnokültürel, ikin-cisinde siyasi birlik olarak tanımlanır. Yani, Alman modelinde vatandaşlık etno-kültürel birlikten oluşmakta ve ırka mensup olmak vatandaşlığın temel göstereni olmaktadır (Brubaker, 1998: 139-145). Fransız vatandaşlığı modelinde ise ırkın bir önemi yoktur. Fransız vatandaşlığı herhangi bir ırktan değil bir siyasi birlikten meydana gelmiştir. Bu nedenledir ki Alman modelinde başka ırklardan insanların Alman veya Alman vatandaşı olması çok zorken, Fransız modelinde teorik olarak “Fransızlaştırma” yoluyla Fransız veya Fransa vatandaşı olmaları nispeten daha ko-laydır. Çünkü Oomen’in belirttiği gibi Fransızlık ırktan öte devletin sınırları içeri-sinde belirlenen bir olgudur (Oomen, 1997: 14). Ancak buna rağmen Fransızlaş-tırma politikası yüzünden vatandaşlık için bu model de bazı sınırlar koymaktadır. Yani her ne kadar Fransız modelinde ırk o kadar belirleyici olmasa da, Fransa’da Fransız kültürü vatandaşlık haklarının kazanılmasında ırk gibi sınırlayıcı bir işlev görmektedir. Buna rağmen, Fransız modeli Alman modeline göre daha açık uç-ludur. Alman modeli “jus sanguinis” (kan bağı) esasına dayandığı için milliyet ve vatandaşlık arasında ayrım yapmamaktadır. İçduygu’ya göre küresel çağa geldiği-mizde Fransız modeli ulus devlet sınırları içerisinde katılımcı demokrasinin gelişme-siyle birlikte daha fazla destek görmeye başladı. Bunda şüphesiz ulusu ulusal sınırlar

İnsan ve Toplum196

içerisinde gönüllü insanların birliği olarak gören Fransız aydınlanmasının büyük bir etkisi olmuştur (İçduygu, 2002: 293-294). Genel itibariyle Fransız modeli günü-müz ulus devlet örgütlenmesine daha çok uymaktadır.

Alman modeli vatandaşlık için Alman ırkından olmayı şart koşmaktadır. Bu nedenle, Alman vatandaşı olmanız için Alman ırkından olmanız icap etmektedir. Bu nedenle, göçmenler dışlanmaktadır ve hatta Almanya’da doğanlar bile tam va-tandaşlık haklarıyla donatılmamaktadırlar ancak örneğin Almanya dışında Doğu Avrupa’daki Alman ırkına mensup göçmenler aradaki kan bağından dolayı ülkeye girdikleri anda bu hakkı çok kolay bir şekilde elde etmektedirler. Fransız modeli ise tersine Fransa sınırları içinde yaşayan herkesi vatandaş olarak görme eğilimin-dedir ama buna rağmen onların eğitim yoluyla yeterli miktarda Fransız milliyet dozunu almaları gerekmektedir. Bu nedenle Fransız modelinin de nihayetinde göçmeni Fransız yapma peşinde olduğu görülmektedir (Miller, 1999 ve Taguieff, 1998).

ULUS DEVLETTE İKİ SİYASAL GELENEK: LİBERAL VE CUMHURİYETÇİ VATANDAŞLIKFransız devrimiyle ortaya çıkan ulus-devlet ve modern vatandaşlık ikilisi, içerisin-de sivil, siyasal ve ekonomik hakları da barındırmaktadır. Modern vatandaşlığın bireysel boyutu, Avrupa’da on yedinci yüzyıl süresince mahkemeler ve bireysel ya-sal hakların, mutlakiyetçi devletler karşısında ortaya çıkmasıyla oluşmaya başladı. Siyasal haklar da on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda modern parlamenter sistemlere koşut olarak gelişti. Vatandaşlığın sosyal boyutu ise yirminci yüzyıla ait bir olgudur ve refah devleti politikalarının uygulanmaya başlaması ile ilintilidir. Vatandaşlık, ulus-devletler içerisinde, her ne kadar her zaman bu sıralamayla ol-masa da, sivil, siyasal ve sosyal boyutlarıyla evrilmiştir (Kadıoğlu, 2008: 2).

Modern vatandaşlıkla ilgili biri “liberal-bireyci”, diğeri “yurttaş temelli cum-huriyetçi” olmak üzere iki siyasal gelenek bulunmaktadır. Liberal vatandaşlık anlayışında bireyler kamusal düzeyde eşit haklarla donatılmıştır. Cumhuriyetçi vatandaşlıkta ise birey, ulusal siyasal topluluğun bir parçası olması nedeniyle par-çalanamaz bir biçimde kamu düzenine aittir. Aralarındaki en temel fark, liberal vatandaşlık anlayışının “statü”, cumhuriyetçi vatandaşlık anlayışının ise “pratik” olarak vatandaşlık anlayışına dayanmasıdır.

17. ve 18. yüzyıllarda gelişen liberal bireyci vatandaşlık anlayışında statüye vurgu yapılmaktadır. Statüye vurgu yapılmasının arkasında, hakların bireylerin içsel bir parçası olması yatmaktadır. Zira liberal vatandaşlık anlayışına göre, bi-reyler toplumu ve devleti önceler. Burada sözü edilen haklar “doğal” haklar ya da “insan” haklarıdır. 17. yüzyıldan başlayarak elde edilen haklar temel olarak sivil, siyasal, hukuksal ve dinsel haklardı. Liberal bireyci anlayışta tüm bu hakların, bi-reylerin dünyada etkin failler olmasına olanak tanıdığı düşünülmektedir. Çünkü bu haklar bireyleri güçlendirerek, bireylerin eyleme geçmelerini mümkün kılar. Bu anlayışta, bireyler, diğerlerinin benzer haklarına saygı duyma, vergi ödeme ve ülke savunmasına katılma gibi görevleri olan egemen ve ahlâken özerk var-lıklardır. Bunun dışında bireylerin, topluma karşı hiçbir yükümlülükleri yoktur. Bireylerin egemen ve ahlâken özerkliğinin anlamı, kamusal alanda yurttaş statü-sünün getirdiği hakları kullanıp kullanmamakta özgür olmaları, hakları kullan-mamalarının vatandaşlık statüsünde herhangi bir sorun yaratmayacağıdır. Öte yandan liberal vatandaşlık anlayışı, vatandaşlığın asıl olarak siyasi\hukuki bir aidiyete indirgemektedir. Bu bağlamda, modern vatandaşlık, öncelikle, hukuki

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 197

anlamda bireyin devletle olan ilişkisini belirleyen bir mensubiyet statüsü olarak ele alınmaktadır ve bu anlayış vatandaşlığın toplumsal içeriğini görmezden gel-mektedir (Özkazanç, 2009: 253).

Cumhuriyetçi vatandaşlık anlayışında ise vatandaşlık bir pratik olarak kav-ramsallaştırılmaktadır. Pratikte temellenen bu anlayışta bir görevler söylemi iş-başındadır. Görevlerin yerine getirilmesi sayesinde, bireyler yurttaş olarak kabul edilir. Bu görevler, yurttaşların kendileri gibi yurttaşlardan oluşan siyasal bir top-luluğu tanımlamak, tesis etmek ve devam ettirmek için yapması gereken şeylerle ilgilidir. Bu bağlamda, cumhuriyetçi anlayışta, bireylerin toplumu öncelemediğini aksine, bu anlayışın toplum temelli olduğunu belirtmek gerekir. Bireylerin ege-men ve öncelikli olmadığı bu anlayışta, bireylerin zamanları, kaynakları ve bazen hayatları bile talep edilebilir. Bunları yerine getirmemek, yurttaş olmayı bırakmak anlamına gelir (Oldfield, 2008: 93-99; aktaran, Kubilay, 2010: 141).

GÖÇMENLİK, VATANDAŞLIK VE TOPLUMSAL TABAKALAŞMAİkinci Dünya Savaşı sonrasında uluslararası göç dalgası, endüstri ülkelerinde yeni bir sorunu, yurttaşlık kurumunun ulus-devlet sınırları içindeki anlamını tekrar sorgulama zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Endüstri ülkelerine öncelikle eko-nomik amaçlı olan büyük göç dalgası sonucu, bu ülkelerin toplumları, yurttaşla-rının yanı sıra başka ülkelerin yurttaşı olan büyük bir insan kitlesiyle karşı karşıya kalmışlardır. Marshall’ın teorisindeki haklar sıralaması bu yeni durum karşısında tersine çevrilmiş ve göçmenlere, temel hak ve özgürlükler ve ekonomik hakların tanınıp tanınmayacağı veya ne kadarının tanınacağı ciddi bir tartışma yaratmıştır.

Uluslararası göç yazını temel olarak egemenlik, vatan ve siyasal üyelik olarak vatandaşlık kavramlarının mücadelesi ve dönüşümleri üzerine odaklanmıştır (Joppke, 1998; Sosyal, 1994). Ulus-devlet anlayışı, sadece milliyetçi bir anlatı ola-rak işlemez, aynı zamanda vatandaşlığın kan, toprak ve bağlılık gibi sınırlarını da işaret eder. Bu çok basitçe ideolojik bir işleyiştir. Örneğin, Omi ve Winant (1994: 76) ulus-devletin doğal olarak “ırksal” bir özelliği olduğunu iddia etmektedir çünkü ulus-devlet ulusal-kültürel pratikler ve kavramları doğal ve rutin haline getirmektedir.

Bazı durumlarda göçmenler, Costant ve diğerlerinin (2009) “göçmenlerin et-nikleştirilmesi” dediği etnik azınlıklar konumuna itilirler. Göçmenler bir yandan işçi, tüketici ve ebeveynler olarak sivil toplumun bir parçası yapılırken, diğer yan-dan ekonomik, kültürel ve siyasal ilişkilere tam bir katılımdan da dışlanmışlardır.

Diğer taraftan, birçoklarının da tartıştığı gibi “etnik azınlık” zorluklardan muaf bir kategori değildir. Etnisite sabit ve özsel değildir. Genellikle etnisite kavramı, yaş, cinsiyet, sınıf bölünmeleri tarafından şekillendirilen çoklu kimlik formlarını dolaylı olarak dışlamaktadır.

Göçmenlerin sürekli olarak oturum izni alması ve o ülkede kalıcı hale gelmele-ri, ekonomik nedenler (ücretler ve emek piyasasında oluşacak baskılar), sosyal ne-denler (sosyal hizmetlerdeki taleplerin ve alt-sınıfların artması), kültürel nedenler (ulusal kimlik ve kültürle çelişmeler) veya siyasal nedenler (kamu düzeninin bo-zulması, dış politika ve politik kurumlardaki etkiler) gerekçe gösterilerek göç alan toplumu ve onun vatandaşlık çerçevesini tehdit ettiği düşünülmektedir. Buradaki strateji genellikle, göçmenlerin oturum haklarının geçici halde tutulması yoluyla kısıtlanması ve aile birleşmelerinin engellenmesi üzerine temellendirilmiştir. Bu-

İnsan ve Toplum198

nunla birlikte, göçmenleri tamamen dışarda tutmak isteyen hükümetler, aslında el altından yasal olmayan emek göçünü de desteklemektedirler. Castles’a göre (1995: 295) göç edenlerin haklarının neredeyse tamamını sınırlayan bu tür “ayrımcı dış-lama” (differential exclusion) sistemine Amerika, güney Avrupa ülkeleri ve Japon-ya sıkça başvurmaktadır.

Vatandaşlık bugün, öncelikle ulus-devlet içindeki kimliklerle ilgilidir ve sem-bolik olarak bir dahil etmeye ve dışlamaya yol açmaktadır. Bunun maddi sonuçla-rı ise, bazı gruplara karşı ırkçılık ve ayrımcılığın işaretlenmesi ve yabancı korku-sunun meşrulaştırılması olmaktadır (Koopmans, 1999).

Öte yandan, göçmenlik, ulusal kimlik ve ulus devletin egemenliği (sovere-ignty) kavramlarıyla çelişmektedir. Bu anlamda vatandaşlık, göçmenlerle ilgili olarak, normatif siyasal teori, asimilasyon, entegrasyon, çok-kültürlülük gibi tar-tışmalarda da merkezi bir öneme sahiptir. Bu anlamda haklar ve bir topluluğun üyesi olmak çok-kültürlü tartışmaların içinde merkezi bir yer tutmaktadır. Bu du-rum, bireylerin hangi haklara ve ne dereceye kadar sahip olması gerektiği veya farklı etnik, dini ve diğer kültürel gruplara ulus-devlet içinde ne tür haklar veril-mesi gerektiğini söyler.

Küreselleşen dünyada neo-liberal devletlerin kaçınılmaz olarak emek (yüksek ve düşük yetenekli) göçüne ihtiyaç duyduğunu ve dolayısıyla göçmenlerin ve ço-cuklarının üzerinden kültürel çeşitlilik ürettiğini söyleyebiliriz. Ancak, temel çelişki de bu paradoksal durumdan kaynaklanmaktadır, çünkü bu devletler aynı zaman-da iktidarların bu göçten kaynaklanan kültürel zenginliği azaltmak ve göçmenleri “asimile” etmek yoluyla, ulusal birlik veya “hayali cemaat” anlayışı içinde sürdürme eğilimindedir. Bu koşullar, göç alan devletlerde sürekli bir paradoks üreten ulus-devletin ikili karakterini üretmektedir: ulus devlet, bir yandan ekonomik ihtiyaç-lar açısından çok-kültürlü bir toplum olmak durumundayken, diğer yandan ulusal egemenlik açısından bu çok-kültürlülüğü törpülemek arasında gidip gelmektedir.

Halfman (1998) göç olgusunun, modern ulus-devlette iki temel problemin kaynağı olduğuna işaret etmektedir: sosyal sistemlerdeki herhangi bir üyelik bi-çiminden dışlanma riski ve ulusal olarak tanımlanan vatandaşlar topluluğundan dışlanma riski. Birinci problem ulus-devletin kuruluşundan beri var olan sosyal refahtan dışlanmaya işaret ederken, ikinci problem ulus-devletin göçmen ‘yaban-cı’ larla nasıl ilgilendiğine dair olan evrensellik iddiasıyla ilgilidir. Birinci prob-lem, Cumhuriyetin evrensel olarak siyasal alana katılımın diğer tüm bireylere ge-nişletilmesi fikri dolaylı olarak eşitlik prensibinin genişletilmesini içermektedir. İkinci problem, tabiiyete geçirme ve oturma izni mekanizmaları aracılığıyla ulusal vatandaşlığın keskin dışlayıcı etkileri azaltılmaktadır ya da üzeri örtülmektedir. Tabiiyete geçirilme, siyasal bağlılıkları göç ettikleri ülkeye transfer edilmiş olan bir grup yabancının seçimiyle gerçekleştirilmektedir. Oturum izni ise yabancı-lar için kaçınılmaz veya istenilir olduğu varsayılan siyasal sisteme dahil olmak-tan ziyade, sosyal sistemlere dahil olduğunda verilmektedir. Sonuç olarak, çoğu durumda yabancılar veya göçmenler bir yandan kendi geldikleri ulusun siyasal sistemlerinin üyeleri olarak kalmaya devam edebilirken yeni göç ettikleri ülkenin ekonomik veya eğitim sistemlerinin üyeleri haline gelebilirler (misafir göçmenlik sistemi örneğinde olduğu gibi).

Castles ve Davidson’a (2000) göre, vatandaşlığın yasal eşitlik anlayışı, ne tek başına bazı grupların sosyal izolasyonu ve ekonomik dezavantajların üstesinden gelmesini sağladığını, ne de ekonomik ve siyasal kurumlarda bir güç olarak bulun-malarının önünü açabilmektedir. Göçmenler açısından yasal olarak vatandaş ol-

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 199

mak veya göç edilmiş olan ülkenin tabiiyetine geçmek, azınlık ve göçmen üyeleri-nin sosyal, siyasal ve sivil hakları kullanmasını engelleyebilecek olan tabakalaşma, ayrımcılık ve şiddetten korunmasını garanti etmemektedir. Günümüzde göçmen-lerin deneyimleri göstermektedir ki yerleşik kurumsal yapılar bu insanların top-luma gerçek katılımını ve tam üyeliğini engelleyen pratiklerle ilgilenmemektedir. Hatta bu yerleşik yapılar, kurumsal ideolojilerin etkili, ayrımcı kuralları veya idari rutin alışkanlıklar yüzünden böyle ayrımcı pratikleri devam ettirmek konusunda işlevsel olabilir (Grillo, 1985). Bu rutin alışkanlıklar bilinçli olarak ayrımcı olma-yabilir ama etkileri ve sonuçları açısından ayrımcı olabilir. Bu durum tabii ki, çoğu etnik azınlık üyeleri için hakların evrenselci resmi söylemiyle bu hakların gerçek kullanımı arasındaki farkların nasıl giderileceği meselesinin bayağı karmaşık ve geniş bir problem olduğunu ortaya koymaktadır.

Örneğin, günümüzde bir devletler üstü bir kurum olarak Avrupa Birliği, özel-likle bünyesinde bulunan üçüncü dünya ülkelerinin göçmenleri için hiyerarşik bir toplum yapısına sahiptir. Örneğin, Avrupa’da veya dünyanın herhangi bir yerinde, ülkeye giriş ve göçmenler üzerindeki sınırlamalar kültür veya ırk üzerinden değil vatandaşlık kavramı üzerinden yapılmaktadır ve vatandaşlık konusundaki ayrım-cı uygulamaların etkileri kaçınılmaz olarak dolaylı bir hale gelmektedir. Morris’e (1997) göre vatandaşlık için kriterler Avrupa Birliği içerisinde farklı etnik ve ulu-sal toplulukları farklı şekilde etkileyecek şekilde entegre edilmektedir. Vize dü-zenlemeleri, kaynak sınırlamaları ve sınır kontrollerinin enformel uygulamaları fakirleri ve beyaz olmayanları farklı şekillerde etkilemektedir.

Avrupa Birliği ülkelerinde, bazı göçmenler kağıt üstünde çeşitli haklara sahip olmaktadır ancak bu haklar kullanılmak istendiğinde bu kişilerin büyük zorluk-larla karşılaşabildiğini ve zaten verilmiş olan haklara ulaşmanın bazı koşullara bağlı olduğunu keşfettiklerini belirtmeliyiz. Erdemir ve Vasta (2007: 9) İngilte-re’deki Türkler üzerinde yaptıkları çalışmada kaçak göçmenlerle normal göçmen-ler arasındaki hiyerarşilerin kaçak göçmenleri yasal olmayan (illegal) bir yaşama ittiğini iddia etmektedir. Örneğin, bazı ulustan turistlerin çalışmak için bireysel çalışma iznine diğer kişilere nazaran daha kolay ulaşabildiğini ancak İngiltere’de yaşayan ve oturma izni biten Afrika ve üçüncü dünya ülke vatandaşlarının böyle bir olanağa hiç kavuşamadıklarının altını çizmektedir.

Avrupa’da hala uyum sağlayamayan ve topluma tam bir katılım göstereme-yen çoğunluğu Müslüman olan, Türk, Faslı, Cezayirli, Pakistanlı vb. göçmenlerin deneyimleri göstermektedir ki yerleşik kurumsal yapılar bu insanların topluma gerçek katılımını ve tam üyeliğini engelleyen pratiklerle ilgilenmemektedir. Hatta Avrupa ulusları içindeki yerleşik yapılar, kurumsal ideolojilerin etkili, ayrımcı ku-ralları veya idari rutin alışkanlıklar yüzünden ayrımcı pratikleri devam ettirmek konusunda işlevsel olabilir. Avrupa’daki rutin alışkanlıklar bilinçli olarak ayrımcı olmayabilir ama etkileri ve sonuçları açısından göçmenler için ayrımcı olabilir.

Vatandaşlık bütün diğer çatışmaları- sınıf çatışmalarını; ırk, etnik köken, cin-siyet, din, dil açısından ya da ‘ulus toplum’ dışındaki başka herhangi bir toplum-sal ölçütle tanımlanan gruplar ya da tabakalar arasındaki çatışmaları- siliyor gibi görünmektedir ya da en azından bulanıklaştırmaktadır (Wallerstein, 2000: 125- 126). Vatandaşlığın, devlet içinde bir şekilde birleştirici olması amaçlanmıştı. Im-manuel Wallerstein’a göre yine de vatandaşlık kavramı bazı güçlükler yaratmıştır. Buradaki önemli olan, bir ülkede yaşayan herkes fiilen entegre edildiğinde, ‘ulus’ kendini ‘marjinalleri’ yeniden yaratacak şekilde yeniden tanımlamayıp tanımla-madığıdır (Wallerstein, 2000: 126; Batı, 2010: 15).

Göçmenler açısından göç edilmiş olan ülkenin tabiiyetine geçmek, göçmen ve çocuklarının sosyal, siyasal ve sivil hakları kullanmasını engelleyebilecek olan ayrımcı uygulamalar ve şiddetten korunmayı otomatik olarak sağlayamamaktadır.

İnsan ve Toplum200

Morris’e göre, hiyerarşiye yol açan tabakalı vatandaşlık sisteminde, bazı yurt-taşlar verilmiş olan haklara ulaşma noktasında resmi olmayan engeller ve yoksun-luklarla karşılaşmaktadır. Bazı haklar yalnızca kâğıt üstünde var olabilir, ancak bu hakların kullanılması söz konusu olduğunda, bazı yurttaşlar büyük zorluklarla karşılaşabilir ve bu haklara ulaşmak mümkün olmayabilir.

Bugün Avrupa’da ve diğer yerlerde vatandaşlık, zengin devletleri fakir göç-menlerden koruyan ve toplumsal kapanımın güçlü bir aracı haline gelmiştir. Va-tandaşlık aynı zamanda her bir devletin vatandaşla yabancı arasında meşru ve ideolojik sınır oluşturması nedeniyle devletlerin içinde de kapanıma yol açan bir araçtır. Sonuç olarak, her devlet belli sorumlulukları olduğu kadar belli hak ve faydaları muhafaza ederek, kendi yurttaşları ve yabancı oturumu olanlar arasında bir ayrım yapar. Çünkü bazı göçmenlerin göçmen statüsünde kalarak ülkede sü-resiz olarak kalmalarına izin verilmesi, ancak onları siyasal alanın dışında bıraka-rak ve toplumsal ve ekonomik hayata ise neredeyse vatandaşlarla eşit koşullarda katılmalarını sağlayarak söz konusu olmaktadır (Jorgensen, 2008).

Kağıt üstünde yasal vatandaşlık ya da göç edilen ülkenin tabiiyetine geçilmesi her zaman yeterli olmamaktadır. Örneğin Almanya’da yaşayan Türklerin üçün-cü kuşak çocukları doğuştan otomatik olarak Alman vatandaşlığı kazanmalarına rağmen, emek piyasasında ve eğitim alanında diğer göçmen grupların çocukları veya Alman yaşıtlarıyla kıyaslandığında, dramatik düzeylerde bir aşağıya doğru hareketlilik yaşamaktadırlar. Bu örnek üzerinde düşünmeye devam ettiğimizde görüyoruz ki, yasal düzeyde Alman vatandaşlığına ve tabiiyetine geçmek, tam bir entegrasyon ve Alman dili, kültürü ve değerleriyle güçlü bir özdeşleşmeyi gerek-tirmektedir. Bununla birlikte, emek piyasası ve eğitimdeki sosyo-kültürel kabuller ve önyargılar bu beklentilerle uyuşmamaktadır. Aslında, ulus devlet mantığının bir yansıması olarak, Almanya’daki devlet politikaları ve kurumsal pratikler dahil edici bir mantığı yansıtmamaktadır.

Genel olarak, ulus-devlet içindeki göçmenler için iki tane önemli eleyici fak-törden söz edilebilir: Becerilere göre ayrımcı uygulamalara tabii olmak ve kültürel özcü anlayışla karşılaşmak. Birincisi, gelir düzeyi ve göçmen statüleri açısından farklılaştırılmış haklar üzerinden sınıflama, seçme ve tabakalaşmaya dayanan tabakalı vatandaşlık sisteminin devamını sağlamaktadır. İkinci eleyici faktör ise kurumsal ırkçılık anlayışının temelini oluşturmaktadır.

Genel olarak bakıldığında göçmenlerin ulus-devlet içindeki konumlarını göz önüne aldığımızda, göç edilen toplumda var olan önyargı ve kültürel ka-lıplara dayanan kurumsal ırkçılık (ırkçı idari rutinler ve resmi olmayan iktidar ilişkileri) göçmenlerin ve çocuklarının vatandaşlık haklarını gereği gibi kul-lanmalarını engellemektedir. Dahası, bu kurumsal pratikler, göçmenlerin ve ço-cuklarının özel durumlarını ve ihtiyaçlarını da görmezden gelmektedir. Kurumsal ırkçılık, açık ve doğrudan ırkçılıktan farklı olarak, göçmen ve onların çocuklarının eğitim alanında veya iş piyasasında iş ararken karşılaştıkları sistematik olmayan ama işlevleri açısından göçmen çocuklarının ayrımcılığı hissettikleri ve sonuçları-nı yaşadıkları bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, göçmen olduğu başvurulardaki isimlerden anlaşılan göçmen çocuklarının mülakata çağrılmadık-ları ya da mülakata çağrılsa bile reddedilme oranlarının diğer eşit durumdaki in-sanlardan daha yoğun olduğu araştırmalarla ortaya konulmuştur (Miera, 2008).

“Kurumsal ırkçılık” kavramı ABD’de 1964 sonrasında Sivil Haklar Yasası yürürlüğe girdikten sonra ortaya çıkmıştır; çünkü Siyahlar, Beyazlar’la yasal ola-

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 201

rak eşit haklara sahip olduğu halde, fiilen ayrımcılığa maruz kalmaktaydı (So-mersan, 2004: 72-76). Kurumsal ırkçılık fikri, ırkçılığın toplumun yapılarına sistematik olarak nüfuz ettiğini öne sürmektedir. Bu fikre göre polis, sağlık hizmetleri ve eğitim sistemi gibi kurumların hepsi belirli grupları kayırırken, diğerlerine ayrımcılık yapmaktadır (Giddens, 2005: 250). Renk, kültür veya etnik kökenlerinden dolayı insanlara, bir kurumun gerekli profesyonel hizmeti sağlamaması olarak da tanımlanabilen kurumsal ırkçılığın en çok kolluk kuv-vetleri ve polis tarafından işlendiği söylenebilir. Ayrıca, bu olgu ağır ceza gibi yargı organlarında da gözlemlenebilmektedir. Örneğin, şikâyet mekanizmasının gereğince işlememesi veya şikâyetlerin kurumlar tarafından ciddiye alınmama-sı dolayısıyla Siyahî ve Asyalı Amerikalıların yaklaşık 4/3’nün polise ve yargıya güvenmediği belirtilmektedir. Resmi şiddet, gözü dönmüşlük ve hukuksuzluk ya da çifte standartçılık vb. olgularla özdeşleştirilen ırkçılığın bu türünde yasalarda açıkça ayrımcılık olmasa bile ırkçılık yapılabiliyor. Örneğin polis, sağlık, eğitim, bürokrasi ve diğer tüm kamusal kurumlarda belli grupları kayıran, diğerleriney-se haksızlık eden, eşitsizlikler yaratan politika ve stratejiler... Kurumsal ayrımcı-lık, etnik ve dini azınlık ve göçmenlerin toplumun çoğunluğu için mevcut olan aynı haklara ve fırsatlara ulaşmalarını engelleyen, kurumlardaki rutin yaklaşım ve davranış kalıplarına işaret etmektedir. Bu kurumsal ayrımcılık açıktan veya bilinçsiz bir şekilde gerçekleşebilir. Kurumsal ayrımcılık hem yasal düzenlemele-re hem de resmi olmayan sosyal kalıplara dayanmaktadır. Özellikle bazı göçmen grupları doğrudan hedefleyen kurumsal pratikler, yasalar, yönetmelikler tarafsız görünebilir ancak dolaylı etkilere sahiptir (Güllüpınar, 2010: 591). Kurumsal ırk-çılık toplumsal sistem içinde güç farklarını sürdürmekte ve yeniden üretmekte-dir. Kurumsal ırkçılık ise, bir grubun diğerine göre avantajlı konumunu, iktida-rını korumak ve meşru kılmak için yürürlüğe konan kurumsal politikalardır. Bu durumda ırkçılık, açık veya gizli, kasıtlı veya kasıtsız olabilir ama sonuç olarak ortaya ırkçı sonuçlar çıkmakta ve bunlar yeniden üretilmektedir.

Avrupa’da ortaya çıkan “Yeni ırkçılık” kavramını araştırınız?

Abadan-Unat’a (1992: 404) göre Almanya ve Avrupa’da iki çelişkili yaklaşım söz konusudur. Birincisi, göçmen bireyler ve çocukları, gerekli nitelikleri taşıdı-ğında birbirleriyle geniş bir toplumsal alanda herkese açık ekonomik rekabet içine özgürce girebilmektedir. İkincisi, çoğulcu toplumun bir gereği olarak, toplumsal taleplerini duyurmak ve gerçekleştirmek istediklerinde ise dikkatlice bölünmüş sosyal ve siyasal alanda farklı kurumların dışlayıcı uygulamalarıyla karşılaştık-larını gözlemliyoruz. Bu alanlara katılımlar büyük ölçüde münhasıran Avrupalı yurttaşlara ayrılmıştır. Bu durum kültürel engellerin ne denli kuvvetli olduğunu göstermektedir: Göçmenler veya yurttaşlar, taleplerinin önüne dini bir etiket koy-duğunda Müslüman kimliklerini muhafaza ediyorlar ve entegre olmamakla ve tek yönlü bir bakışa sahip olmakla suçlanıyorlar. Ancak bu noktada, göçmenler ve çocuklarının bir bakıma karşılaştıkları sınırlamalar, engeller ve ayrımcılık sonu-cunda bu rolü oynamaya zorlandıkları söylenebilir.

Sonuç olarak, modern vatandaşlığın marjinalleştirmek, damgalamak ve asimile etmek gibi etkiler yarattığını belirten Jan Pakulski’ye göre (1997), bu etkileri gider-menin yolu, vatandaşı yeni bir hak setiyle, kültürel haklarla donatmaktan geçmek-

1

İnsan ve Toplum202

tedir. Kültürel vatandaşlık olarak yapılan bu öneriye göre, “marjinalleştirmeye kar-şı sembolik mevcudiyet ve görünürlük hakkı, damgalamaya karşı haysiyeti temsil hakkı ve özümsemeye karşı sahip olunan kimliğin propaganda edilmesi ve yaşam tarzının sürdürülmesi hakkı günümüzde vatandaşlık hakları arasına alınmalıdır” (aktaran Yeğen, 2005: 80).

ULUS DEVLETİN GÖÇMENLERE YÖNELİK POLİTİKALARI

Eritme Potası (Melting Pot)Eritme potası, azınlık kültürün hakim kültür egemenliğindeki çözülmesinden çok; hakimiyeti oluşturan tüm kültürel yapıların evrim geçirerek, yeni bir ka-lıp içinde karışmasını ve yeniden oluşmasını ifade etmektedir. Sosyal bilim-ler için eritme potası, göçmenlerin toplumsal devingenlik için gerekli koşullara kavuştukça orta sınıf olma yoluyla kültürel farklılıklarının emilmesi anlamına gelmektedir. Amerikan toplumunun özgün yapısı, söz konusu etkiyi belirgin kıl-mıştır. Bilindiği gibi, tipik bir göç ülkesi olan Amerika 17. yüzyılın ortalarından itibaren, dünyanın aşağı yukarı tüm bölgelerinden yoğun göçlere uğramıştır. Ta-rihsel deneyimlerde, bu göç edenlerin ortak eylemlerinden yaratılan bir Ame-rika ülkesini idealize etmektedir (Gleason, 1964; 22-24; Baştürk, 2009: 533-534). Bu kavram azınlığın kendi kimliğinden vazgeçip baskın topluluğun dil ve değer-lerini kabul etmesine yönelik bireyselci bir stratejidir. Eritme potası, toplumdaki çeşitli azınlık grupların zaman içinde bir araya gelerek kültürel olarak yeni bir karışım oluşturması sürecidir.

Bazı yazarlar, eritme potası teriminin asimilasyonu doğallaştırmaya dönük bir kamuflaj olarak kullanıldığını söylemektedir. Amerikan’ın meşhur “eritme potası demokrasisi” anlayışının asimilasyona doğallık zırhı giydirmeye yönelik bir çaba olduğunu söyleyen Somersan (2004), Amerikan eritme potası imgesinin gerçek-le tam örtüşmediğinin altını çiziyor. Zira Amerika’ya göçen ikinci kuşaklar ne kadar “Amerikalı olma” kompleksiyle asıllarını unutmaya ve unutturmaya çaba-lasalar da, üçüncü kuşaklar ısrarla köklerini/asıllarını soruşturma eğilimindedir-ler. Azınlık durumuna düşürülmüşlerin, egemen elit zümrelerin belirlediği üst standartlara ulaşma, benzeşme, yabancı olmaktan çıkma çabalarının asimilasyon politikalarına güç verdiği söylenebilir.

Asimilasyon Asimilasyon, toplumdaki çeşitli azınlık grupların “devlet politikalarının zor-lanması yoluyla” kültürel olarak çoğunluğa benzetilmesi süreci olarak tanım-lanmaktadır. Devlet politikaları sonucu olarak gerçekleşen asimilasyon süreci içinde, azınlık konumundaki insanlar (ister yerli halklar, isterse sonradan gelen göçmenler olsun) giyim kuşamlarını, değerlerini, dinlerini, dillerini ve hatta dav-ranış ve tutumlarını zaman içinde, egemen çoğunluklara uyum sağlayacak şekilde değiştirebilmektedir.

Somersan (2004: 87) “doğal asimilasyon” yönünde yargıların bulunduğunu da naklederek ancak bunların yanıltıcı olduğunu; oysa kitlelerin asimilasyonu kanık-saması durumundan söz edilebileceğini ima ediyor. Somersan “zorunlu uyum” te-rimi üzerinde de durulması gerektiğini belirtmektedir: “Zorunlu” uyum kavramı önemli; çünkü çoğu siyasetçi ve sosyal bilimci, işin zorunluluk boyutuna değin-memekte veya yeterince vurgulamamaktadır. Genel olarak bunlar asimilasyonu, “çoğunluk kültüre bir şekilde uymak”, “uyum sağlamak” anlamında kullanmakta-

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 203

dır. Oysa bu ayrımı yapmak önemlidir; aksi halde asimilasyonu, entegrasyondan ayırt etmek mümkün değildir.

Bütünleşme veya EntegrasyonBütünleşme, göçmen veya yerli halkların kendi istekleri ile çoğunluk kültür ve topluma uyum göstermesi ve çoğunluk toplumun normlarını, değer ve düşünce kalıplarını benimsemesi olarak tanımlanıyor. Asimilasyon baskıcı ve sevimsiz bir politika olarak algılanırken, sosyal bilimciler entegrasyonu, farklı kültürlerin bir toplumda birlikte yaşamasında daha olumlu çözümlerden biri olarak görmek-tedir. Ancak, haklı olarak bütünleşme/entegrasyon konusunda da kuşkucu olmak mümkündür zira asimilasyonun nerede bitip entegrasyonun nerede başladığına dair kesin bir sınır çizmek zor görünmektedir.

ÇokkültürcülükÇokkültürcülük özellikle Kanada ve Avustralya gibi devletlerin ülkelerine kabul etmiş oldukları göçmenleri asimile etmek yerine çok etnikli yapı içinde farklı-lıklarını tanıyan bir politika girişimi olarak çokkültürlülüğü resmen bir devlet politikası haline getirdikleri 70’li yıllardan sonra daha fazla dünya gündemine oturmuştur. Çokkültürcülük tartışmaların temeline bakıldığında bu olgunun as-lında yirminci yüzyılın içinde ortaya çıkan büyük göç dalgaları ve çöken sömürge imparatorluklarının ardında bıraktıkları büyük etnik çeşitlilikle temelden ilgili olduğu görülmektedir. Bu anlamda Avrupa’nın dünyanın geri kalanı üzerinde kurmuş olduğu kolonyalist egemenliğinin sona ermesi ve bunun sonucunda sö-mürgelerin bağımsızlaşması, sömürge halklarının yerel ve azınlık kültürlerine söz hakkı tanıyan süreçlerin işlemesini kolaylaştırmıştır (Şan, 2005).

Yapılan son çalışmalara göre dünyadaki bağımsız 184 ülke, bünyelerinde 600 yaşayan dil grubu ve 5000 etnik grup ile muazzam bir çeşitlilik içinde bulunmak-tadır. Bu rakamlar bize çok az ülkenin vatandaşının aynı etnik-ulusal gruba ait ol-duklarını ve çok azının aynı dili konuştukların ifade etmektedir (Kymlicka, 1998: 25; Şan, 2005: 70). Bu kültürler genel olarak kendilerini çoğunluk kültürü yanın-da ayrı toplumlar olarak korumak istiyorlar ve ayrı toplumlar olarak varlıklarını sürdürmelerini sağlamak üzere çeşitli özerklik ya da özyönetim biçimleri talep ediyorlar (Kymlicka, 1998:38). İspanya’da Basklar ve Katalanlar, Birleşik Krallık’ta Kuzey İrlandalılar, Hollanda’da Frizler, İskandinav ülkelerinde Laplar bu tip azın-lıkların örneklerini oluştururlar.

Parekh (2000:6) çokkültürlü toplum ve bu olguya yaklaşımlar konusunda şunları söylemektedir: “Çokkültürlü toplum bünyesinde iki veya daha fazla kül-türel topluluğu barındıran bir toplumdur. Çokkültürlü toplum, her biri farklı biçimler göstermekle birlikte kültürel çeşitliliğe iki şekilde tepki verebilir. Ya kültürel çeşitliliği olumlu karşılar, onu anlamak için merkeze koyar ve onun kendi varlığını sürdürmek üzere öne sürdüğü kültürel taleplere saygı duyar, ya da bu toplulukları çoğunluk kültürü içinde eriterek asimile edebilir. Birinci du-rumda, yönelim ve etik olarak çokkültürcü, ikinci durumda ise mono-kültürcü olursunuz. Her iki durumda da çokkültürlü bir toplumda yaşıyorsunuz, ama bunlardan sadece biri çokkültürcüdür. ‘Çokkültürlü toplum’ terimi bir olgu ola-rak kültürel çeşitliliğe işaret eder, ‘çokkültürcü’ terimi bu olguya yönelik norma-tif bir tepkiyi dile getirir”.

Küreselleşmenin getirdiği toplumsal dönüşümler ve buna bağlı olarak ortaya çıkan çoğul kimlikler ve ulus ötesi kurumların artan rolü sonucu her geçen gün daha da artan farklılaşmış kimlikler yaşadığımız dünyanın bir gerçeği haline gelmiştir. İşte çokkültürcülük ve yeni vatandaşlık tartışmaları da bu zemin üzerinde yeşermeye başlamıştır.

İnsan ve Toplum204

Bu anlamda, bir ideoloji ve normatif bir felsefe olarak çokkültürcülük, Ka-nada, Avustralya ve Amerika gibi ülkelerde kültürel çeşitliliğin olumlu karşı-lanmasını ve yüceltilmesini ifade etmektedir. Çokkültürcüler, farklı grupların asimilasyonuna ve toplumun homojenleştirilmesine karşıdırlar (Vermeulen & Slijper, 2003:5- 8). Kavramın farklı kullanımlarını ayırt etmek için Türkçe’de, etnik ve kültürel farklılıkları ifade etmek üzere “çokkültürlülük”, çokkültürlü top-lumu ve farklılıkları olumlu ve istenilir gören ideolojik ve normatif tavrı ise “çok-kültürcülük” olarak karşılamak mümkündür.

Çokkültürcülük kavramı ilk kez 1971 yılında Kanada Hükümeti tarafından ve bir siyaset biçimini ifade etmek üzere kullanılmıştır. Burada çokkültürcülük politikasının temelini yurttaşların eşitliği ve kültürel çeşitliliğin kabul edilme-si teşkil etmektedir. Bugün, çokkültürcülüğün merkezi değerleri üç ilkeyle özet-lenmektedir (Vermeulen&Slijper, 2003:8-11). Birinci ilke, “kültürel çeşitliliğin tanınması”dır. Bu ilke, çokkültürcülüğün yetkin kuramcılarından biri olan Char-les Taylor tarafından “Tanınma Politikası” olarak adlandırılmıştır. İkinci önemli ilke, “toplumsal eşitlik”tir. Birinci ilkede ifade edilen kültürel ve etnik anlamda eşit muamele yeterli değildir. Grupların aynı zamanda sosyal ve ekonomik an-lamda da eşit bir konuma sahip olmaları da istenmektedir. Bu anlamda eşitlik ve tanınma gibi kavramlar, hukuksal anlamlarının ötesinde toplumsal bir içeriğe de sahiptir. Üçüncü ve son ilke, “toplumsal bütünleşme”dir. Karşıt iddiaların aksine çokkültürcüler, toplumda farklı grupların gettolar halinde ayrışmasına ta-raf değildirler. Tam tersine onlar eşitlik ve tanınma temelinde grupların hiç bir engelle karşılaşmadan toplumsal bir dayanışma ve birlik oluşturmalarını hedefle-mektedirler. Onlara göre toplumda gettolaşmayı ortaya çıkaran sebep, sosyal ve ekonomik eşitsizliktir, bu ortadan kalkınca, gettolaşma da kendiliğinden ortadan kalkacaktır (Canatan 2009: 82).

Bu bağlamda, birbirinden oldukça farklı bu grupların, kimliklerinden kaynak-lanan farklılıklarına saygı duyulmasına ve farklılıklarının tanınmasına yönelik bir mücadele yürüttüğü söylenebilir. Ancak bu mücadelede hedeflenen, baskın kültü-rün farklılıkları hoş görmesinden öte bir taleptir. Çünkü farklılıkları hoş görmek hiyerarşik bir anlayışı içinde barındırır; oysa burada talep edilen saygı ve tanın-ma, kültürel kimliklerin eşdeğer saygı esasına göre değerlendirilmesine yöneliktir (Parekh, 2002; Taylor, 2005; Kubilay, 2010).

Kymlicka ve Taylor’un liberal ve cemaatçi çokkültürlülük kuramlarını araştırınız?

KÜRESELLEŞME VE YENİ VATANDAŞLIK TEORİLERİ Ulus-devlet ve vatandaşlık konusu son yirmi yıldan beri artan küreselleşme ve kitlesel göçler nedeniyle yoğun olarak tartışılır hale gelmiştir. Bu tartışmanın art-masının nedenleri, hızla artan küreselleşme, modern ulus-devletin yaşadığı aşın-manın artması ve kapitalizmin değişen dinamikleridir. Sayıları ve etkinlik alan-ları giderek artan ulus-üstü yapılar (Avrupa Adalet Divanı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Uluslararası Tahkim Yasası vb.), uluslararası iş piyasası, evrensel in-san hakları örgütleri gibi inisiyatifler, ulusal vatandaşların tabi oldukları modern ulus-devletin sınırlarını belirsizleştirmiştir. Bu nedenle, ulus-devletler artık kendi sınırları içinde yaşayan insanları mutlak bir iktidar ile yönetmeye muktedir gö-rünmüyorlar. Ayrıca, Avrupa Birliği geçen yüzyılımıza damgasını vuran ulus dev-let anlayışını değiştirmiştir. Ulus-üstü bu yapıda vatandaşlık, etnisite ve ulus gibi aidiyetlerin anlamı giderek değişmektedir (Bakan ve Akyol, 2010).

2

“Ulusal egemenlik ya da vatandaşlık” kavramı insan hakları ilkeleri ve tüm ülkeleri bağlayan uluslararası devletler hukuku nedeniyle daralmaktadır.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 205

Ulusallığın ve devlet yapılarının sınırlarını, güç ve kapasitelerini aşan bir şekil-de küresel anlamda entegrasyonu tamamlanmış, tek bir pazara dönüşmüş ve tek bir mekan haline gelmiş küresel dünya anlayışı ulusallığın ve ulus-devlete daya-lı vatandaşlığın tahtını parçalamış olmaktadır. Dünya Ticaret Örgütü, Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası kararları; uluslararası kuruluşların raporları ya da de-recelendirme kuruluşlarının reytingleri, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin kararları, küresel sivil toplumun oluşturduğu ağlar vb. ulus-ötesiliğin ve dev-letlerüstü bir alanın etkinliğinin kanıtları haline gelmiştir. Sonuç olarak, kü-reselleşme, ulus-devletin belli başlı özelliklerinin tümünü değiştirmeye ya da en azından tehdit etmeye başlamıştır.

Ayrıca, en önemlisi, uluslararası göçün ülkelerde yarattığı etnik farklılıklar ve küreselleşmeyle birlikte çoğalan ve artan kimlik ve farklılıklar, homojen bir kültür ve tek bir ulus veya etnisite anlayışına dayanan ulus-devlet vatandaşlığı düşüncesini tehdit etmektedir. 20. yüzyılın sonuna doğru ulus-devletlerin büyük çoğunluğu, ekonomik, kültürel, siyasal ve toplumsal alanlarda ortaya çıkan ulus-lararası bağlantıların yaygınlık kazanmasının ve ulusal sınırları aşan büyük çap-taki göç hareketlerinin etkisi altında kalmıştır. İlk kez Avrupa’da ortaya çıkan ve amacı; etnik, kültürel ve dilsel farklılıkları bir potada eriterek ortak bir tarih, dil ve kültüre dayalı bir ulus yaratmak olan ulus-devlet projesi, bugün ciddi bir meydan okumayla karşı karşıyadır. Bazen “çokkültürlülük” bazen de “çokkültürcülük” ola-rak adlandırılan bu meydan okuma, özü itibariyle toplumda her türlü tekdüzelik, birlik ve ortaklığı bozan “çeşitlilik” olgusuna vurgu yapmaktadır.

Ulus-devlete dayalı olan ve homojen bir ulusla tanımlanan klasik vatandaşlık anlayışının açıkça değişmeye başlamasını sağlayan ve yeni vatandaşlık biçimleri-nin tartışılmaya başlanmasının nedenlerine baktığımızda şu gelişmeler karşımıza çıkmaktadır:

1. Sömürgeciliğin sonuna gelinmesine bağlı olarak yükselen kitlesel göç; uluslararası göçle birlikte ulusal devletlerdeki nüfus çokkültürlü ve çok et-nikli bir yapıya kavuşmuştur.

2. Uluslararası göçün son döneminde göçenlerin eğitim seviyesi yüksek do-layısıyla asimilasyona dirençli kesimlerden oluşması.

3. Ulus-üstü örgütlerin yükselişi; çokuluslu şirketler ve devletlerüstü kuru-luşlar ulus-devletin “özerkliğini” sınırlandırmakta ve ulus-devletin ekono-mik siyasal ve toplumsal alanda almak istediği kararların önüne geçmek-tedir. Bu anlamda, Ulus-devlet sistemi seçilmiş parlamentoların yetkileri “devletlerüstü” kuruluşlara devredildiği ölçüde zayıflamaktadır. Uluslara-rası örgütlerin etkinlikleri ve sayısının artması ulus-devletin bazı alanlarda geriye çekilmesine yol açmıştır.

4. Liberal ve eşitlikçi değerlerin ulus-devletin dışlayıcı pratikleriyle geri-lim içinde olması.

5. İnsan haklarının uluslararası hukukun bir enstrümanı haline gelmiştir.6. Kişilerin ya da grupların otantik kültürlerini devam ettirme hakları meş-

ruluk kazanmıştır.7. Ulus-devletin türdeşleştirme yeteneğinin zayıflaması; Uluslararası göç-

le birlikte homojen olmayan nüfusların arttığı yerlerde “ulus ile yurttaş” arasındaki bağ çözülmektedir. Birey, ulus-devletleri de aşan çoklu ve farklı bağlılık ve sadakat ilişkilerine girmektedir.

8. Genel olarak ulus-devlet ve ulus mantığını aşan Avrupa Birliği gibi bölge-sel entegrasyon süreçleri ortaya çıkmıştır.

İnsan ve Toplum206

9. Sınırların denetimi, malların, fikirlerin, göçmenlerin, sığınmacıların akını ve zorlaması nedeniyle gevşemektedir.

10. İletişim teknolojisi ve sosyal medyanın hızla gelişmesi ulus-devlet sınırla-rının coğrafi olarak öneminin azalmasına ve insanların ulus-devletin sınır-layıcılığı olmadan da iletişim kurmalarına yol açmıştır.

Bilindiği üzere dünya genelinde büyük bir göç hareketi vardır. Bunun so-nucunda çoğu toplumun etnik kompozisyonu ciddi bir şekilde değişmektedir. Çünkü göçle birlikte dünya nüfusu melezleşme dediğimiz çokkültürlü bir har-manlamaya doğru gitmektedir. Bu nedenle, örneğin Almanya’da olduğu gibi va-tandaşlık tanımını tek bir ırka veya homojen bir ulusa dayandırmak eskisi gibi kolay görünmemektedir.

Ulus devlet zayıflama sürecine girdiği için vatandaşlığın küresel bir zemine doğru kaydığını söyleyebiliriz. Bunda yukarıdaki gelişmelerin büyük bir rolü ol-muştur.

Ayrıca, Sovyet Komünizmi’nin dağılmasından sonra küresel kapitalizm bütün dünyayı etkilemeye başladı. Küresel çağda ulusal/yerel ekonomiler, küresel kapi-talizme eklemlenmiş ve ulus devletler küresel sisteme bağımlı hale gelmişlerdir. Sonuç olarak, ulus devletler uluslararası alanda ve hatta yerel bağlamda ekono-mik güçlerini kaybettiler. Bunun yanında, ilk önce Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET), daha sonra Gümrük Birliği ve en sonunda da Avrupa Birliği (AB) formu-na dönüşen örgütlemeyi dikkate alırsak, uluslararası yapılanma ve ekonominin ulus devletleri ne kadar zayıflattığını ve dolayısıyla küresel çağda vatandaşlığın nasıl bir boyut kazandığını görmüş oluruz. Ulus-üstü organizasyonların ortaya çıkmasıyla beraber ulus devletler büyük oranda güç kaybetmiştir. Bu ulus-üstü organizasyonlardan AB’yi örnek verirsek şunu ifade edebiliriz: Birçok ulus dev-letin AB çatısı altında bir araya gelmeleri ulusa dayalı vatandaşlık, bütün üye ül-kelerin kimliklerini barındıran ve böylece farklı etnik kökenlerden, dinlerden, ırklardan vs. insanları kucaklayan anayasal/Avrupa vatandaşlığına doğru evirildi-ğini göstermektedir. Aynı şekilde Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) kararlarına bağlı olmakla ve Avrupa Parlamentosu’nda (AP) temsil edilmekle bir-likte üye ülkelerin ulusal sınırlarının dışına çıkarak Avrupa sathına yayıldıklarını görmekteyiz. Böylece ulusal vatandaşlıklar eski önemlerini kaybetmiştir.

Küresel bir köye dönüşen dünyamızda insanların daha demokratik sistemler altında daha evrensel kimlikler/kapsayıcı vatandaşlıklar arayışında oldukları söy-lenebilir. Örneğin, bir federal sistem altında farklılıkları barındıran çok-kültürlü vatandaşlık, kültürel asimilasyonist düşüncelerin yerini almayı hedeflemektedir. Dahası, ekolojik biyosferdeki bütün canlılara saygı duymayı gerektiren bir anla-yışın gelişmesine neden oldu. Anayasal vatandaşlık, aynı anayasa çatısı altındaki farklılıkları hakları ve statüleriyle birlikte kucaklamaya çalışmaktadır. Bütün bu yeni vatandaşlık biçimleri, geleneksel vatandaşlığın sosyal statü ve ulusal yönle-riyle birlikte daha evrensel bir biçime doğru yöneldiğini göstermektedir.

Ulus devletin dayanmakta olduğu “ulusal birlik” veya vatandaşlık kavramı or-tadan kalkmamakla birlikte, küreselleşme, ulus-aşırı ağlar, sosyal medya ve ulus-lararası göçler sayesinde, sosyal bilimlerin yeni yeni irdelemeye başladıkları yeni vatandaşlık bağları ve oluşumlar ortaya çıkmaktadır. İnsanların, sosyal, siyasal ve ekonomik nedenlerle yüksek düzeyde yer değiştirmeleri, yeni gelinen toplumda çokkültürlü bir yapı oluşturmaktadır. Ayrıca bu hareketliliklerle birlikte oluşturu-lan sosyal ağlar toplumbilimcilerin “ulus-ötesi topluluklar dediği (transnational communities) olguyu oluşturmaktadır.

İlk kez Avrupa’da ortaya çıkan ve amacı; etnik, kültürel ve dilsel farklılıkları bir potada eriterek ortak bir tarih, dil ve kültüre dayalı bir ulus yaratmak olan ulus-devlet projesi, bugün ciddi bir meydan okumayla karşı karşıyadır. Bazen “çokkültürlülük” bazen de “çokkültürcülük” olarak adlandırılan bu meydan okuma, özü itibariyle toplumda her türlü tekdüzelik, birlik ve ortaklığı bozan “çeşitlilik” olgusuna vurgu yapmaktadır.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 207

Küreselleşme, göçler ve uluslararası kurumların etkinliğinin artması, modern vatandaşlık haklarının ötesinde yeni hakların dâhil edilmesine yönelik taleplerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu taleplerin karşılanması bağlamında, Avru-pa vatandaşlığı, çokkültürlü vatandaşlık, anayasal vatandaşlık, küresel vatan-daşlık, ekolojik vatandaşlık ve ulus-sonrası vatandaşlık gibi yeni vatandaşlık tipleri tartışılmaya başlanmaktadır.

Küresel Vatandaşlık Küreselleşmeyle birlikte mekân eski önemini kaybetti ve mesafeler daralmaya başladı. Çünkü kitle iletişim araçları, yüksek teknoloji ve hızın yol açtığı zaman-mekân daralmasıyla bir anlamda mekân/boyut kaybı yaşanmakta ve mesafeler küçülmektedir. Örneğin Urry’in vurguladığı gibi fiber-optik kablolar, jet uçaklar, görsel işitsel aktarım, dijital TV, internet, uydu, kredi kartları, fakslar, cep telefon-ları, hızlı trenler vs. mekânın önemini kaybetmesine ve dolayısıyla vatandaşlığın ulusal/coğrafi boyutunun aşındırılmasına yol açmaktadır (Urry, 1998: 10). Günü-müzde sınır tanımayan bir göç akını vardır. Kısacası, herhangi bir ulus devletin tek başına klasik vatandaşlık tanımıyla birlikte bununla başa çıkması çok zordur. Çünkü küresel çağda ulus devletler gelişme trendini sürdürebilmek için evrensel değerlere ait olan farklılıkların haklarını belirlemek zorundadırlar. Ulusal vatan-daşlık bu trendi yakalamakta başarısız olduğundan dolayı, küresel vatandaşlık yeni gelişmelerle birlikte bir alternatif olarak ortaya çıkmaktadır. Bu yönüyle kü-resel vatandaşlık ulus devletin geleneksel sınırlarının dışında vatandaşlığın geliş-tiğini gösteren yeni bir formüldür. Küresel ısınma gibi dünyayı tehdit eden tehli-keler nedeniyle insan neslinin bir yok oluşa doğru gidebileceği yönünde gittikçe daha fazla bir duyarlılık oluşmaktadır. Bu nedenle, insan neslinin yaşaması için küresel vatandaşlık siyasi tercihlerini ekolojik duyarlılığı da göz önünde bulun-durarak yapmaktadır. Bunu yapmakla küresel vatandaşlık böylece dünya çapında hâlihazırdaki davranış biçimini dönüştürmektedir (Esendemir, 2008).

Vatandaşlığın ulusal sınırların dışında algılanması gerektiğini gösteren nok-taları vurguladıktan sonra Falk’ın bu konudaki yaklaşımına bakmakta yarar var-dır. Birincisi, Falk’a göre küresel vatandaşlık ruhu yayılmaya başlamıştır (Falk, 1994: 133). Böylece belirli bir coğrafyaya körü körüne bağlılık artık yoktur. Bu nedenle, küresel vatandaşlığın birinci adresi uluslararası bağlamdır. Bu bağlam-da fikirler yeni küresel gelişmeler ışığında oluşmaktadır.

İkincisi, Falk’a göre küresel vatandaşlık ekonomik güçlerin küreselleşme-siyle irtibatlı olarak evrensel bir kimliğin oluşmasında büyük bir rol oyna-maktadır. Falk’ın anlayışında bu kimliğin büyük bir önemi vardır. Örneğin, ona göre dünya bir nevi ekonomik elitler etrafında örgütlenmeye başlamıştır ki bu elitler hedef ve tecrübelerini paylaşmakta, ortak paydalarda buluşmakta ve ken-dilerini daha özgür hissetmektedirler. Belirli bir coğrafyadan bağımsız hareket etmektedirler (Falk, 1994: 135). Bu anlamda küresel vatandaşlığın ikinci adresi küresel elitlerdir. Küresel vatandaşlığın geliştirilmesi yakın gelecekte bugün bir azınlığı teşkil eden söz konusu küresel elitlerin artmasına ve dolayısıyla bu vatan-daşlık kipinin kapsamının genişletilmesine yol açacaktır.

Üçüncüsü, küresel vatandaşlık, özellikle çevre ve ekonomiye odaklanmak-tadır. Falk’a göre bu düşünce “Ortak Geleceğimiz” diye adlandırılan Brudtland Komisyonu’nun raporunda işlenmiştir. Bu rapor, insanoğlunun yeryüzündeki or-tak kaderi üzerinde durmaktadır. Rapor, ortak küresel problemler, yeşil alanların azalması, küresel ısınma neticesinde oluşan iklim değişiklikleri, enerji sorunları

İnsan ve Toplum208

vs. gibi konuları ele almıştır (Falk, 1994: 135, 136). Tabii ki bütün bunların üste-sinden gelmek için uluslararası bir işbirliğine ihtiyacımız vardır. Küresel sorun-lara karşı uluslararası birliktelikler sağlayarak mücadele etmek küresel vatan-daşlığın üçüncü temelini oluşturmaktadır.

Dördüncü olarak küresel vatandaşlığı, bölgesel siyasi birlikteliklerin oluş-masına bağlayabiliriz. AB bu bölgesel birlikteliklerin en çok bilinenidir. Çünkü AB bir yandan bölgesel bir gücü temsil ederken, öte yandan da ulus ötesi bir yapı sunmaktadır (Falk, 1994: 136). O aynı zamanda insan hakları gibi evrensel değer-leri uygulamaya geçiren bir devletlerarası sistemi işletir. Bu yönüyle küresel va-tandaşlığın başka bir zemini de farklı ülkeleri aynı platformda bir araya getiren bölgesel siyasi iradedir.

Son olarak, küresel vatandaşlık 1980’lerde sosyal hareketlere yol açan ulus-lararası aktivizmle de ilişkilendirilebilir. Örneğin, Uluslararası Af Örgütü ve Greenpeace herhangi bir ülkeyle veya bölgeyle sınırlandırılamayan uluslararası mücadele oluşumlarıdır (Falk, 1994: 138). Bu oluşumlar dünyamızın yeni yeni karşılaşmakta olduğu sorunların çözümü için hassasiyet geliştirmektedir. İşte küresel vatandaşlığın son zemini de bu küresel duyarlılıktır. Görüldüğü üzere küresel vatandaşlık küresel gelişmelere bağlı olduğu kadar küreyi tehdit eden so-runlara da dayanır. Klasik vatandaşlık tanımının eskisi gibi rağbet görmeyip ge-liştirilmesi gerektiğini ifade eder. Dünyanın yeni sorunlarını dikkate alan yeni bir alternatif sunar. Bu yaklaşım, belirli bir bölgenin sorumluluğundan öte kürenin sorumluluğunu bireye yüklemektedir (Esendemir, 2008).

Ekolojik Vatandaşlık Günümüz küresel çağında çevreyle ilgili sorunlar bütün canlıları tehdit etmeye başlamıştır. Bu nedenle, yerküreyi bu ciddi tehditlere karşı korumak için doğaya karşı hassasiyet artmaktadır. İnsanla aynı kaderi paylaşan diğer canlı varlıklara karşı da bir ilgi oluştu. Bu durumu açıklamak için Van Steenbergen tarafından vatandaşlığın artık klasik boyutta kalmaması gerektiğini gösteren ekolojik vatan-daşlık formülü geliştirildi.

Van Steenbergen bu yeni vatandaşlığın çerçevesini şu üç noktayla belirle-meye çalışmaktadır. Van Steenbergen’e göre ekolojik vatandaşlık kapsayıcıdır. Çünkü sadece insan haklarını esas alan vatandaşlık tanımlamalarına artı olarak, hayvan haklarını da savunmaktadır (Van Steenbergen, 1994: 143). Ekolojik va-tandaşlık doğadaki bütün canlıları da dikkate alarak kapsamını genişletmektedir. Bu anlamda, vatandaşlığın tarihsel gelişimi göz önünde bulundurulduğunda eko-lojik vatandaşlık geliştirilen formüller içerisinde en kapsayıcı olanlardan biridir. Antik Yunan’da sadece özgür insanların vatandaş sayılıp kadınların, kölelerin ve yabancıların bu kapsama alınmadığı düşünülürse günümüzde bu formülle hangi aşamaya gelindiği daha net bir şekilde görülebilecektir (Van Steenbergen, 1994: 144). Ekolojik vatandaşlık doğaya karşı insanın sorumlulukları üzerinde dur-maktadır. Van Steenbergen’e göre günümüzde birçok çevre örgütünün bulunma-sı ekolojik vatandaşlıkta insanların sadece topluma karşı görevlerinin değil, aynı zamanda doğaya karşı sorumluluklarının da olduğunu göstermektedir (Van Ste-enbergen, 1994: 143; Esendemir, 2008). Görüldüğü üzere ekolojik vatandaşlıkta “sorumluluk” kavramı çok önemlidir. Eskiden sadece topluma dolaysıyla insa-na karşı sorumluluk ön planda tutuluyordu, geliştirilen ekolojik vatandaşlıkta ise sorumluluk alanı doğayı da içine alacak şekilde genişletilmiştir. Ekolojik vatan-daşlık küresel ekolojik hakları tanımlar. Van Steenbergen’e göre, hayvan hakla-

Bazı ciddi ekolojik problemler küremizi tehdit edecek boyuta ulaştı. Bu da dünya vatandaşlarına sınırlar ötesi bir sorumluluk yükledi. Böylece vatandaşlığın ulusal sınırların dışında tanımlanması ihtiyacı doğmuş oldu.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 209

rını ekolojik haklara bir örnek olarak verebiliriz. Bu yönüyle ekolojik vatandaşlık, Marshall’ın sivil, siyasi ve sosyal hak kümelerine ilavede bulunarak vatandaşlığı genişletir (Van Steenbergen, 1994: 144). Ekolojik vatandaşlık, yerküreyi yaşama alanı olarak görmektedir. Bu nedenle, küresel vatandaşlık bütün canlı varlıkları dünya vatandaşları çerçevesinde değerlendirmektedir (Van Steenbergen, 1994: 150). Ancak günümüzde vatandaşlığın insan âleminin dışına nasıl çıkartılacağı hâlâ tartışma konusudur. Van Steenbergen buna, sosyal sorumluluk bilincinin geliştirilmesiyle çözüm aramaktadır. Burada aynı zamanda katılım sorunu var-dır. Biyosferdeki her canlının katılımı sağlanmasa da insanların yeryüzünü bir yaşama alanı olarak görüp sorumluluk ve dikkatlerini artırmalarıyla birlikte bu sorun kısmen aşılabilecektir (Van Steenbergen, 1994: 151). Görüldüğü gibi Van Steenbergen’in ekolojik vatandaşlık tanımı, diğer tanımlardan farklı olarak bütün canlı varlıkları kapsamaktadır.

Ulus-Sonrası (Post-National) VatandaşlıkSoysal’a (1994) göre geleneksel vatandaşlığın ulusal boyutunun değişmesine yol açan dört önemli gelişme vardır:

1. Avrupa’da Soğuk Savaş sonrası yaşanan büyük göç dalgası, işgücü piyasa-sını ulusal sınırların dışına taşırdı. Bu da Avrupa ülkelerinin hâlihazırdaki ulusal ve etnik yapıların daha karmaşık olmasına yol açtı.

2. 1945’ten sonra sömürgelerin bağımsızlığına, uluslararası alanda önem ka-zanmalarına yol açtı. Bu nedenle, söz konusu ülkelerin insanları evrensel haklarını talep etmede daha duyarlı bir hale geldiler. Bunun sonucu olarak da birçok kültür ve kimlik sosyal alana ve vatandaşlık kapsamına alınmış oldu.

3. AB gibi farklı göçmenleri barındıran idari yapılar toplumda sosyal hareket-liliği sağlayarak yeni aidiyet biçimlerinin oluşmasına fırsat tanıdılar. Bura-da AB vatandaşlığını örnek olarak verebiliriz. Böylece, haklar artık zorunlu olarak bir ulus devletle özdeşleştirilmek zorunda değildir.

4. Küresel söylem yayıldı ve bireysel hakların araçları geliştirildi. Bu haklar yasal bir zeminde dünya düzeyinde insan hakları vurgusuyla dillendiril-mektedir (Soysal, 1994: 19). Soysal’ın ulus sonrası (post-national) dediği bu yeni vatandaşlık kipi, klasik vatandaşlık tanımından şu noktalarda ay-rılmaktadır. Birinci gelişme, Soysal’ın yaklaşımında vatandaşlığın ulusal/coğrafi yönüne işaret eder. Ona göre ulus sonrası vatandaşlığın sınırları çok değişkendir. Örneğin Almanya’daki Türk göçmenlerin kamusal kurumla-ra müdahil olmaları için Berlin’e bağlı bulunmaları gerekmiyor. Şöyle ki Türkiyeli işçiler bir yandan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşıyken öte yan-dan Almanya’da insan hakları söylemini kullanarak türban hakkını veya anadilde eğitim hakkını savunabilmektedir. Bu da tabii ki belirli bir yere mensubiyetle tanımlanan vatandaşlık tanımına uymamaktadır.

En azından şimdilik göçün, vatandaşlığın ulus ötesi bir zeminde yeniden tanım-lanması gerektiği fikrini güçlendirdiğini söyleyebiliriz. Mesela, göçmenler gittikleri ülkede haklarını hangi temele dayanarak arama yoluna gideceklerdir? Göç ettikleri ülkenin yasal sınırlamalarından kurtulmak için evrensel insan hakları bir çıkış ola-bilir mi? Bu sorulara bir yanıt bulmak için Soysal’ın teorisi üzerinde durulabilir.

Küresel çağda hakların çeşitlenmesine ve evrensel bir boyut kazanmasına şahit oluyoruz. Bu anlamda Avrupa özelinde insan hakları kavramının esas alınması geleneksel vatandaşlığın haklar konusunda sadece ulus-devlet çerçevesiyle sınırlı kalmadığını göstermektedir. Çünkü evrensel insan hakları kavramsallaştırması, herhangi bir sınıfın veya ulusun diğerinden üstün göstermektedir.

Küresel ve ekolojik vatandaşlıkta görüldüğü gibi geleneksel vatandaşlık yeni gelişmeler veya sorunlar nedeniyle coğrafi/ulusal açıdan değişmeye başlamıştır. Çünkü vatandaşlığın ulusal ve coğrafi sınırların ötesinde tanımlandığı bir döneminden geçiyoruz.

İnsan ve Toplum210

Burada işaret edilen, bir ulus-devletin üyeliği nedeni ile o ulus-devlete kar-şı duyulması gereken yükümlülüklerin sınırlanması ve aynı zamanda “yalnızca insan olmaktan kaynaklı” sorumlulukların ve yükümlülüklerin karşılıklı öne çı-karılmasıdır. Bu çerçevede bakıldığında, bu süreç, bireyi ulus-devlete karşı duy-duğu bağlılıktan soyutlayarak, özgürleştirici bir öğeyi de içinde barındırmaktadır (Göktürk, 2002). Ulus-sonrası yurttaşlık anlayışı, hakların sosyal statü, etnik köken, renk, inanç, cinsiyet gibi özelliklere bakılmaksızın evrensel insan hakları çerçevesinde tüm insanlığa yaygınlaştırılması gereğinin kavramsal boyutunu teş-kil eden insan hakları doktrininden yola çıkmaktadır (Üstel, 1999: 48).

Yasemin Nuh Soysal (1994) bu durumu ulus-sonrası yurttaşlık olarak analiz etmektedir. Ulus-sonrası yurttaşlık yaklaşımına göre;

1. Yurttaşlık kavramında devlet-toprak bağlılığı kopmaktadır. Günümüzde birey bir devletin yurttaşlığını taşırken, diğer bir ülkenin hak ve ayrıcalık-larından yararlanabilmektedir. Bu durum “çifte vatandaşlık” uygulaması-nın yaygınlık kazanmasıyla daha da genişletmektedir. Bugün Avrupa’da İs-veç, Hollanda ve Belçika çifte vatandaşlık statüsünü kabul etmiş bulunuyor.

2. Yurttaşlığın temeli ve meşruluk nedeni de değişmiştir. Klasik modelde, bi-reysel haklar ulus-devletin sınırları içinde yaşamak ve ona bağlı olmakla kazanılmaktaydı. Ulus-sonrası yurttaşlık modelinde ise bireylerin yurt-taşlık statüsü, sadece bağlı oldukları uyrukluk statüsü ile kalmamakta, bireyler ve özellikle de göçmenler insan hakları ve evrensel haklardan kaynaklanan hak ve ayrıcalıklardan da yararlanmaktadır. Uluslararası antlaşmalar, sözleşmeler ulus-devletin kararlarının aşarak geçerlilik kazan-maktadır. Böylece evrensel insan haklarından yararlanan birey ulus-devlet yurttaşlığını aşan bir statüye sahip olabilmektedir.

Çokkültürlü VatandaşlıkKüreselleşmeyle birlikte daha çok gündeme gelen ve ulusal azınlık haklarını te-mel alan ve Kymlicka’nın formüle ettiği çok-kültürlü vatandaşlık Kanada özelinde azınlık haklarının liberal bir teorisini ortaya atmaktadır. Kanada’nın neden se-çildiğine gelince ülkenin çok-kültürlü yapısının bunda büyük bir rol oynadığını söyleyebiliriz. Amacının farklı azınlık gruplarını aynı çatı altında ve aynı haklarla bir arada tutmak olduğunu söyleyebiliriz. Hatta Kymlicka bir adım daha ileri gide-rek otoriter devlete karşı azınlıkların özgürlüğünü savunur. Ona göre azınlıkların kültürlerini yaşatmak için özgür olmaları gerekmektedir. O, aynı zamanda devle-tin baskıcı ve asimile edici yönelimine karşıdır. Ona göre azınlık grupların yakın gelecekte yok olacağını söylemek mümkün değildir. Örneğin, her ne kadar onla-rın kahramanları, mitolojileri ve âdetleri değişse de, onlar kendi doğal yapılarını korumaktadırlar. Ona göre dayatmacı politikalar sorunları içinden çıkılmaz hale getirdiğinden dolayı bunların tam olarak çözülebilmesi için federal bir yapı gerek-mektedir. Quebec’teki gibi azınlık gruplarının haklarını garantiye almak için her-kesin temsil edilebileceği bir platform oluşturmak önemlidir (Kymlicka, 1998: 16).

Kymlicka çok-kültürlü vatandaşlığı farklılıklara yer veren bir platform olarak formüle etmektedir. Bu nedenle, çok-kültürlü vatandaşlık tek kültür-le özdeşleştirilemez. Tersine farklı taleplerine rağmen onların kendi farklılıkla-rının dışına çıkabileceklerini ortaya koyar. Başka bir deyişle, eğer çok-kültürlü vatandaşlık tek kültürle özdeşleştirilseydi, gerçek anlamda herkes için ortak bir alan oluşturulamazdı. Her geçen gün artan sosyal farklılıkların birlik ve bütünlüğünü sağlayacağına onları dışlamanın ve tek kültüre indirgemenin

Çokkültürlü vatandaşlık, hakların ve taleplerin küresel çağda nasıl çeşitlendiğini ortaya koymaktadır. Azınlık haklarını bu bağlamda değerlendirebiliriz.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 211

bir aracı olurdu. Bu nedenle, çok-kültürlü vatandaşlık insanların farklılıkla-rının dışına çıkabildikleri ve ortak menfaatlerini düşündükleri bir platform oluşturmaktadır (Kymlicka, 1998: 193). Kymlicka’nın bu vatandaşlık tanımı günümüz çok-kültürlü yapısına uygundur çünkü dünyamız göç çağını yaşa-maktadır. Bu da “melezleşme”nin yanı sıra çoğu ülkede çok-kültürlü bir yapının oluşmasına neden olmaktadır. İşte çok-kültürlü vatandaşlık bu yeni gelişmeleri dikkate alarak formüle edilmiştir.

Will Kymlicka önce çokuluslu devletlerle çoketnikli ve çokkültürlü devletle-ri birbirinden ayırarak, birinciler için ‘’özyönetim hakları’’, ikinciler için ise grup farkına dayalı haklar ve ‘’özel temsil hakları’’ tanınmasının gerekli olduğunu açık-lıyor. Ama ona göre, bu haklar azınlık gruplarını çoğunluğu oluşturan toplumun karar ve eylemlerinden korurken, grup iç kişi ya da zümrelerin ellerine iç kısıt-lamalar koymaları için kullanabilecekleri bir silah vermemelidir. Liberal görüş, “azınlık içinde özgürlük ve azınlık ile çoğunluk arasında eşitlik” ten yanadır. Azın-lıkların özgürlük istekleri ayrılık değil, çoğunlukla kimliklerini koruyarak yan yana durma talebidir. Özgürlük ve eşitlik ortak yurttaşlık duygularını zayıflatmaz, tam tersine pekiştirir.

Kymlicka’nın çokkültürlü toplum projesini dayandırdığı çokkültürlü yurttaşlık fikri şu haklardan oluşmaktadır:1- Özyönetim hakları, 2-Çoketniklilik hakları, 3-Özel temsil hakları. Özyönetim hakları daha çok ulusal azınlıkların yararla-nacağı türden haklar olup, siyasal yapı olarak federalizm bu haklar için en uygun sistemi oluşturmaktadır. Federalizm, eğer ulusal azınlık, federal alt birimin birin-de çoğunluğu oluşturuyorsa bir özyönetim biçimi olarak işe yarar. Kanada’daki Quebec buna güzel bir örnek teşkil ederken, ABD’nin hiçbir eyaleti bir özyöne-tim hakkını içermemektedir. Kymlicka’nın çokkültürlü yurttaşlık tanımlamasında ikinci hak grubunu oluşturan çoketniklik hakkı da bir ülkeye farklı toplumlar-dan göç yoluyla gelmiş olan unsurları içermektedir. Bu haklar, etnik gruplara ve dini azınlıklara, egemen toplumun ekonomik ve politik kurumlarında başarıları-nı engellemeden, kültürel özgünlüklerini ifade etme ve bundan gurur duymakta yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Özyönetim haklarında olduğu gibi çoketniklik hakları da geçici değildir, çünkü korunmakta olan kültürel farklılıklar ortadan kaldırılması gereken unsurlar değildir. Kymlicka’nın son olarak atıfta bulunduğu hak grubu olan özel temsil hakları ise etnik nitelikte olmayan diğer grupların toplum içinde eşitsiz konumlarının telafisine yönelik bir hak alanı oluşturmakta-dır (Kymlicka, 1998:65- 68; Şan, 2005: 85).

Avrupa Vatandaşlığı Avrupa vatandaşlığı, klasik vatandaşlığının hem coğrafi/ulusal hem de statü bo-yutuyla nasıl bir değişim yaşadığını göstermektedir. Avrupa vatandaşlığı teorik olarak üye ülkelerin kendi ulusal/coğrafi farklılıklarının dışına çıkabilecekleri yeni bir platform sunmaktadır. Öte yandan Avrupa kendini hukukun koruyu-cusu olarak görmektedir. Başka bir deyişle, Avrupa’nın coğrafi bir sınır değil hukuksal bir çerçeve olmaya doğru bir yönelimi vardır. Bu nedenle, Avrupa vatandaşlığı düzenleyici hukuk ile Birlik içinde bireyin statüsünü belirlemektedir. Avrupa vatandaşlığı, uluslararası hukuk güvencesi altında insan hakları gibi ev-rensel değerler etrafında üye ülkelerin birleşmesiyle ancak aktif hale gelmektedir (Esendemir, 2008: 57)

Avrupa Birliği günümüzün en büyük uluslararası örgütlenmesidir. Gün geçtik-çe de daha fazla güç kazanmaktadır. Özellikle günümüzde ciddi küresel sorunla-rın ortaya çıkması bu tür yapıların ortaya çıkmasını gerekli kılmaktadır. Avrupa

İnsan ve Toplum212

vatandaşlığının coğrafi açılımını iki farklı yönde yaptığını söyleyebiliriz. Birincisi, AB fikri bazı Avrupa ülkeleri arasında ortak pazar olarak bilinen devletlerarası/uluslararası ekonomik ilişkiler sonucunda ortaya çıktı. Bu anlamda devletlerarası ekonomik faaliyetler Avrupa ulus devletlerinin ulusal/coğrafi yönünü törpüleme-de büyük bir rol oynadı. Siyaset ve kültür alanındaki gelişmeler de bunu daha ileri bir boyuta taşıdı. Dahası, önümüzdeki yıllarda şayet AB Türkiye’yi de içine alacak şekilde genişlerse, devletlerarası ekonomik ilişkiler sonucunda Avrupa idealleri-nin daha geniş bir platformda uygulanması imkânı doğacaktır. Avrupa vatandaşlı-ğı söz konusu ekonomik ilişkilerle birlikte üye ülkelere daha çok hitap edecek hale gelmiştir. Çünkü uluslararası temelin oluşmasıyla birlikte üye ülkeler coğrafi/ulu-sal bağlarına ikinci derecede önem vermeye başlamışlardır (Esendemir, 2008: 58).

Avrupa vatandaşlığı, ulus-devletin dışında ve ötesinde bir vatandaşlık yaratıl-masını amaçlayan ilk ve tek deneyimdir. 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması ile yasallaşan Avrupa yurttaşlığı politikası, bir Avrupa kimliği yaratılması yolundaki en önemli adım olarak kabul edilmiştir. Maastricht Antlaşması’nda “üye ülke vatandaşlarının haklarının ve çıkarlarının korunmasını sağlamlaştırmak üzere AB yurttaşlığı getirilmektedir” şeklinde bir madde bulun-maktadır. AB’nin resmî kaynaklarına göre, Avrupa yurttaşlığının önemi, AB üyesi olan ülke vatandaşlarının tamamına tanıdığı hak ve görevlerle, siyasi hayata katı-lım hakkının kabul edilmiş olmasıdır. Bu politika ile amaçlanan, farklı ülkelerin farklı vatandaşları arasındaki bağı güçlendirmek ve böylelikle bir Avrupa kamuo-yu, nihayetinde de bir Avrupa kimliği yaratmaktır. Çünkü herhangi bir AB üyesi ülkenin vatandaşı “Avrupa vatandaşı” sayılmaktadır.

Avrupa yurttaşlığı ilkesi ile Avrupa vatandaşlarına tanınan haklar incelendiğin-de, insanların kendilerini “Avrupalı” hissetmelerini sağlamaya yönelik bir içerik oluşturulduğu görülmektedir. Şüphesiz en önemlisi, insanların AB sınırları içinde serbest dolaşım hakkına sahip olmalarıdır. İkinci olarak, başka bir ülkede ikamet etse bile, ülkenin vatandaşları ile aynı şartlar altında belediye seçimlerine katılma hakkı verilmektedir. Böylece insanlardaki “yabancı ülke” kavramı değiştirilmeye ve yerine “bir başka Avrupa ülkesi” anlayışı getirilmeye çalışılmaktadır. Avrupa Parlamentosu seçimlerine, gerek seçmen gerek aday olarak katılabilme hakkı, halkların kendilerini vatandaş hissetmeleri amacı yolundaki önemli adımlardan biridir. “Yabancı ülke” anlayışını değiştirmeye yönelik bir diğer madde ise bir AB ülkesi vatandaşının üçüncü bir ülkede, kendi ülkesinin temsilciliği bulunmadığı takdirde, herhangi bir başka AB üyesi ülkenin temsilciliğinden yardım isteyebi-lecek olmasıdır. Son olarak, Avrupa vatandaşlarına, Avrupa Parlamentosu’na di-lekçe verme ve Avrupa Topluluğu’nun herhangi bir kurumu tarafından haksızlığa uğradığı düşüncesi ya da kötü yönetim iddiası ile Ombudsman’a başvurma hakla-rı tanınmasıdır (Altınbaş, 2009)

Avrupa yurttaşlığı alanında Maastricht Antlaşması ile atılan ilk adımdan sonra, 1997 tarihli Amsterdam Antlaşması ile bu ilke biraz daha geliştirilmiştir. Ams-terdam Antlaşması ile tanınan haklardan en önemlisi, AB kurumlarına herhangi bir resmî Avrupa dili ile yapılan başvuruda aynı dilde cevap almaktır. Maastricht Antlaşması’nda göz ardı edilmiş olan “dil” meselesi kimlik oluşturmanın önemli parçalarından biri olarak, Amsterdam Antlaşması’nda Avrupa yurttaşlığı ilkesine eklenmiştir. Belirli şartlar altında Parlamento, Konsey ve Komisyon gibi kurumların belgelerine ulaşabilme hakkı, daha çok şeffaflık ilkesi göz önünde bulundurularak kabul edilmiştir. Amsterdam Antlaşması’na ayrıca “cinsiyet, ırk, din, yaş, bedensel özür, cinsel tercih gibi nedenlerden dolayı ayrımcılık yapılmaması” esası ile birlikte

Avrupa vatandaşlığı klasik anlayışın coğrafi ve hukuki boyutlarıyla nasıl değiştiğini göstermektedir. Çünkü bu vatandaşlık kipi ulus ötesi bir zemin önermekle coğrafi, değişik yerlerde yaşayan farklı kültür ve kökenlere bağlı insanlara aynı statüyü tanıdığı için hukuksal (statü) bir açılım sağlamaktadır.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 213

“AB yurttaşları arasında uyrukları nedeniyle ayrımcılık yapılmaması” maddeleri de eklenmiştir. Böylece Avrupa yurttaşları arasında eşitlik olduğu ilkesi benimsetilme-ye çalışılmıştır. Avrupa yurttaşlığının sadece antlaşmalar üzerinde kalmayıp hayata da geçirilebilmesi için AB kurumları tarafından çeşitli faaliyetler düzenlenmekte-dir. Örneğin AB eğitim programları, sadece Avrupa yurttaşlığı ilkesinin yerleşti-rilmesi amacını değil, aynı zamanda üye ülke halklarına Avrupa bütünleşmesinin öğretilmesi ve Avrupa politikalarının destek bulmasının sağlanması amaçlarını da taşımaktadır. Bu çerçevede öğrenci ve eğitmenlerin diğer AB üyesi ülkeleri eğitim amaçlı olarak dolaşabilmeleri önemli bir katkı olarak düşünülmektedir. Eğitim projeleri ile insanlar birbirleri ile iletişim kurmaktadırlar (Ollikainen, 2000:6-22). “Akademik hareketlilik” kişilerin sosyalleşme yoluyla kendilerini Avrupalı olarak hissetmeleri için tasarlanmıştır. Kişilerin bir başka AB üyesi ülkede bulunmalarının kendi kültürleriyle bir karşılaştırma yapmalarına olanak tanıması ve böylece “Avru-pa ortak kültürel mirası” nın farkına varmaları beklenmektedir.

Lizbon Anlaşmasında, AB üyelerinin vatandaşlarının “aynı zamanda” AB va-tandaşı da oldukları ileri sürülmektedir. Böylece “Avrupa yurttaşlığı ulusal yurt-taşlıkların bir tarafa bırakılması anlamına gelmemektedir” düşüncesi geçerliliğini korumaktadır. Anayasanın reddedilen taslağında ise, kişinin isterse ulusal vatan-daşlığını bırakarak sadece AB vatandaşlığını kullanabileceği belirtilmiştir. Ortaya atılan çifte vatandaşlık sistemi ile ilgili bir çelişki bulunmaktadır. Aslında kişinin, AB yurttaşlığına hak kazanması, yurttaşı olduğu ülkenin AB üyesi olması ile ger-çekleşmektedir. Çünkü AB yurttaşlığı, ulusal yurttaşlığın varlığına bağlıdır (Shore, 2000: 79). Bu nedenle iki yurttaşlığın nasıl birbirinden ayrılacağı tartışılmalıdır. Öte yandan, AB üyesi ülkelerde yaşayan, ancak farklı ülkelerin vatandaşları olan “yaban-cılar” ya da “göçmenler” konusunda herhangi bir öneri yapılmamıştır. Bu durumda Avrupa yurttaşlığı ilkesi kendi içinde de bir dışlayıcılık unsuru barındırmaktadır.

Avrupa yurttaşlığı politikası ile tasarlanan, ulusal kimliklerin bir tarafa bı-rakılması değildir. Bireylerin birden fazla kimliğe sahip oldukları düşünülerek, kültürel düzeyde ulusal kimliklerini korumaları, siyasi düzeyde Avrupa kimliğini kabul etmeleri beklenmektedir. Bu durumda herhangi bir kimliğin telafisi gerekli olmadığı gibi, sadece bir kimlik daha eklenmektedir. Ancak siyasi kimliğin, hal-kın bütünleşme sürecini benimsemesini sağlayacak kadar yeterli ve güçlü olma-ması, yani AB’nin bir halka ve bir devlete sahip olmaması önemli bir sorundur. Bu bağlamda, post-ulusal yurttaşlık kavramı Avrupa yurttaşlığı ilkesinin son aşaması olarak karşımıza çıkabilecektir. Çünkü ilk haliyle Avrupa yurttaşlığı ilkesi, toprak parçası ile sınırlandırılmış vatandaşlık anlayışının ötesini hedeflemektedir.

Maastricht Antlaşması öncesinde, Avrupa yurttaşlığı ilkesi konusundaki ilk tartışmalara iki temel unsur neden olmuştur. İlki iç pazar oluşumunun tamam-lanması üzerine ortaya çıkan yeni hakların tanınmasıdır (Welsh, 1993:27). Av-rupa Topluluğu sınırlarının içinde tek bir pazar yaratılması ile mal, sermaye ve hizmetin yanı sıra kişilerin de serbest dolaşımı söz konusu olmuş ve üye ülke-ler arasındaki artan ticari ilişkiler nedeniyle bazı prosedürlerin kolaylaştırılması gerekmiştir. Böylece Topluluk üyesi ülkelerin vatandaşlarının arasında herhangi bir ayırım yapılmaması ve başka üye ülkelerde de, kendi ülkelerinde oldukları gibi hareket edebilmelerini sağlamaya yönelik yenilikler getirilmesi tartışılmıştır. Avrupa yurttaşlığının erken dönemde gündeme gelişinin bir diğer sebebi ise bü-tünleşmeyi ekonomik alanın dışına çıkararak, sosyal, kültürel ve siyasi bir boyut kazandırma amacına yönelik olarak Topluluk vatandaşlarını Topluluk dışı insan-lardan ayırma gerekliliğinin hissedilmesi olmuştur.

İnsan ve Toplum214

Avrupa bütünleşmesi sürecinin Avrupa halklarının dışında ve üstünde gerçek-leştiği, Avrupa eliti tarafından uzun zamandan beri bilinmektedir. Avrupalıların AB konusundaki bilgi eksikliği ve ilgisizliği bir tarafa, halkın sadece kâr gayeli bir pazar olarak görüldüğü ve öncelikle işadamlarını ilgilendirdiği de çokça tartışıl-maktadır. Maastricht Antlaşması ile Avrupa Yurttaşlığı ilkesinin kurumsallaşması da, zaman zaman kâr gayesi çerçevesinde değerlendirilmektedir. Martiniello’ya göre, Avrupa yurttaşlığı ilkesi ile amaçlanan, Avrupa’nın siyasi ve sosyal bütün-leşmesini değil, iç pazarın sorunsuz işleyişini sağlamaktır (Martiniello, 1997:36).

Avrupa politikalarının halktan kopuk bir şekilde gerçekleştirilmesi insanların Avrupa Topluluğu’na olan desteğinin azalmasına neden olmuştur. Avrupa politi-kalarına olan ilgisizlik, halkın Avrupa Parlamentosu seçimlerine düşük katılımı ile kendisini göstermektedir. Halkın Avrupa politikalarının dışında kalmasının bir sorun olduğunu fark eden Avrupa bürokratları, 1980’lerin ortasından itibaren bütünleşme sürecini halka anlatmaya ve “sevdirmeye” çalışmaktadırlar. “Halkın Avrupa’sı” ya da “Vatandaşın Avrupa’sı” gibi projeler, Avrupa pasaportları ve pul-lar gibi simgeler bu hedefe yönelik faaliyetlerdir (Ollikainen, 2000:6). Daha sonra kabul edilen Avrupa yurttaşlığı ilkesi ve bir dizi krize neden olan anayasa projesi de, yine halkların Avrupa politikalarına daha fazla ilgi göstermesi için planlan-mıştır (Altınbaş, 2009: 98).

Avrupa yurttaşlığı ilkesi temelde Avrupa’daki bütünleşme sürecinin Avrupalı halklardan kopuk ve onlardan bağımsız olarak, bürokratlar ve politikacılar tara-fından tasarlandığı ve halkın gelişmelerden haberdar olmadığı şeklinde beliren durumu ortadan kaldırma amacıyla tasarlanmıştır. Avrupa bütünleşmesi projesi-nin babası Jean Monnet’nin, “biz bir devletler koalisyonu kurmuyoruz, insanları birleştiriyoruz” şeklindeki sözleri, bugün gelinen noktanın aslında başlangıçta he-deflenenden farklı olduğunu göstermektedir.

Ancak, Avrupa bütünleşmesinin yarım yüzyıllık tarihine rağmen, bütünleş-meye yönelik adımlar hep elitler düzeyinde gerçekleştirilmiştir. Yapılan kamuoyu yoklamalarında halkın küçük bir azınlığının kendini “Avrupalı” hissediyor olma-sı, “Avrupa kimliği” eksikliğinin varlığını gündeme getirmiştir.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 215

ÖzetModern ulus-devlet içindeki vatandaşlık anlayışı-nın ayırt edici özelliklerini tanımlamak. Antik Yunan ve feodal dönemden farklı olarak, Ulus-devlete dayalı modern vatandaşlık, birey-devlet arasındaki ilişkileri soya veya kabileye dayalı olarak değil, birey temelinde kurgula-mıştır. Ancak, birey içinde bulunduğu ulusun kimliğiyle tanımlanarak vatandaşa dönüştü-rülmekteydi. Dolayısıyla, modern ulus devletler için meşruiyet kaynağı “ilahi” bir kaynak veya “soy” olmaktan çıkmıştır. Meşruiyetin kaynağı ulus-devletin içinde yaşayan ve bir kimlik ola-rak tanımlanan “ulus” olmuştur. Vatandaşlığın kurucu unsurları ulus devlet sınırları içeri-sinde geçerli olmak üzere haklar, katılım ve mensubiyettir. Dolayısıyla, denilebilir ki, va-tandaşlık, öncelikle modern ulus-devletlerin kendi sınırları içerisindeki bireylerle olan ilişki-lerini tanımlayan siyasi ve hukuki bir aidiyetlik biçimi olarak anlaşılmaktadır. Yani, vatandaşlık, öncelikle ulus-devlet sınırları içerisinde türdeş (homojen) olduğu varsayılan bir ulusun bir üyesi olmaktır. Bu yönüyle vatandaşlık bir nevi, bireyin devlet karşısındaki konumlanışını ta-nımlayan bir statüdür.

Fransız ve Alman tarzı vatandaşlık biçimlerinin özelliklerini yorumlamak. Alman ulus-devletine üye olmanın tek koşulu Alman ırkına kan bağıyla bağlı olmaktan geç-mektedir. Alman ulus anlayışına göre vatandaş, aynı etnik kökenden gelen insan topluluğudur. Buna göre sonradan Alman olunmaz ancak Al-man doğulabilir. Bu anlayışta örneğin, Alman topluluğuna ait olanlar, aynı devlet çatısı altında bir araya gelemeseler de, Alman olmaya devam edeceklerdir. Fransız modeli ise tersine Fransa sınırları içinde yaşayan herkesi vatandaş olarak görme eğilimindedir. Fransa’daki vatandaşlık kavramı devlete siyasal olarak üye olmayı vur-gularken, Almanya’daki vatandaşlık kavramı ise Volk adı verilen, soy geçmişi ve kan bağı (Al-man olmak) temelinde tanımlanmaktadır. Fran-sız vatandaşlığı modelinde ise ırkın bir önemi yoktur. Fransız vatandaşlığı herhangi bir ırktan değil bir siyasi birlikten meydana gelmiştir. Bu

nedenledir ki Alman modelinde başka ırklardan insanların Alman veya Alman vatandaşı olma-sı çok zorken, Fransız modelinde teorik olarak “Fransızlaştırma” yoluyla Fransız veya Fransa vatandaşı olmaları nispeten daha kolaydır.

Uluslararası göçle birlikte gelişen “kurumsal ırkçı-lık” kavramlarını analiz etmek. Kurumsal ırçılık, etnik ve dini azınlık ve göç-menlerin toplumun çoğunluğu için mevcut olan aynı haklara ve fırsatlara ulaşmalarını engelle-yen, kurumlardaki rutin yaklaşım ve davranış kalıplarına işaret etmektedir. Bu kurumsal ırkçı-lık açıktan veya bilinçsiz bir şekilde gerçekleşe-bilir. Kurumsal ırkçılık hem yasal düzenlemelere hem de resmi olmayan sosyal kalıplara dayan-maktadır. Özellikle bazı göçmen grupları doğ-rudan hedefleyen kurumsal pratikler, yasalar, yönetmelikler tarafsız görünebilir ancak dolaylı olarak eşitsiz etkilere sahiptir. Kurumsal ırkçılık toplumsal sistem içinde güç farklarını sürdür-mekte ve yeniden üretmektedir.

Eritme potası, asimilasyon, entegrasyon ve çokkül-türlülük kavramlarının anlamlarını açıklamak. ABD için kullanılan Eritme potası kavramı, azınlık kültürün hakim kültür egemenliğindeki çözülmesinden çok; hakimiyeti oluşturan tüm kültürel yapıların evrim geçirerek, yeni bir ka-lıp içinde karışmasını ve yeniden oluşmasını tanımlanmaktadır. Asimilasyon toplumdaki çeşitli azınlık grupların “devlet politikalarının zorlanması yoluyla” kültürel olarak çoğunluğa benzetilmesi süreci olarak tanımlanırken, bü-tünleşme veya entegrasyon ise, göçmen veya yerli halkların kendi istekleri ile çoğunluk kültür ve topluma uyum göstermesi ve çoğunluk top-lumun normlarını, değer ve düşünce kalıplarını benimsemesi” olarak tanımlanıyor. Çokkültür-cülük kavramı ilk kez 1971 yılında Kanada Hü-kümeti tarafından ve bir siyaset biçimini ifade etmek üzere kullanılmıştır. Burada çokkültürcü-lük politikası asimilasyonu redderek yurttaşların eşitliği ve kültürel çeşitliliğin kabul etmektedir.

1

2

3

4

İnsan ve Toplum216

Ulus-devletle tanımlanan klasik vatandaşlık ol-gusunun değişmesine ve yeni vatandaşlık tartış-malarının ortaya çıkmasına yol açan nedenleri sıralamak.

Yeni vatandaşlık biçimlerinin ortaya çıkmasının nedenleri küresel gelişmeler, ulus-üstü örgütle-rin ulus-devletler karşısında güçlenmesi ve ulus-lararası göçün yarattığı çok kültürlü toplumların ortaya çıkmasıdır. İnsan haklarının uluslararası hukukun bir enstrümanı haline gelmesi, kişile-rin ya da grupların otantik kültürlerini devam ettirme hakları meşruluk kazanması, ulus-dev-letin türdeşleştirme yeteneğinin zayıflaması, uluslararası göçle birlikte homojen olmayan nüfusların arttığı yerlerde “ulus ile yurttaş” ara-sındaki bağın çözülmesi, ulus-devlet ve ulus mantığını aşan Avrupa Birliği gibi bölgesel en-tegrasyon vb. süreçler yeni vatandaşlık biçimle-rinin ortaya çıkmasının nedenleri arasındadır. Örneğin, uluslararası kitlesel göç, küreselleşen sermaye ve bilgi coğrafi sınırları tanınmaz bir boyuta getirmiştir. Öte yandan coğrafya da eski önemini kaybetti. Bundan hep belirli bir coğraf-yayla tanımlanan vatandaşlığın yeniden tanım-lanma ihtiyacı doğdu.

Küreselleşmeyle birlikte oluşan yeni vatandaşlık türlerinden ekolojik ve küresel vatandaşlık olgu-larını açıklamak.

Küresel vatandaşlık ve ekolojik vatandaşlık, vatandaşlığın ulusal boyutuyla nasıl değişime uğradığını göstermektedir. Küresel vatandaşlık yeni küresel değişmeler ve gelişmeler üzerinde dururken, ekolojik vatandaşlık kürenin sorum-luluğuna sahip bir dünya vatandaşlığı geliştir-mek için ekolojik problemleri dikkate almakta-dır. Dahası, küresel vatandaşlık kültürel, sosyal ve siyasi farklılıkları barındırmaya çalışırken, ekolojik vatandaşlık biyosferdeki bütün varlıkla-rı kapsamaya çalışmaktadır. Küresel vatandaşlı-ğın icrası için uluslararası bağlam, küresel elitler, uluslararası işbirliği ve uluslararası aktivizm çok önemlidir.

5 6

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 217

Kendimizi Sınayalım1. Toplumdaki bireylerin eşit olamayacaklarını, çün-kü bireyleri kuşatan nesnel koşullar olan sosyal sınıf, soy, cinsiyet, üretim biçimine bağlı ekonomik konum, din vb. toplumsal olguların eşitsizliğin doğal ve değiş-tirilemez olduğunu düşünen vatandaşlık anlayışı hangi döneme aittir?

a. Antik Yunanb. Modern ulus-devletc. Küresel dönemd. Fransız Devrimi e. Postfordist dönem

2. Aşağıdakilerden hangisi modern ulus devlet vatan-daşlık anlayışıyla ilgili olarak söylenemez?

a. Vatandaşlık, ulus devletle sınırlı bir siyasal ve coğrafi topluluğun üyesi olmaktır.

b. “Bir siyasi cemaatin üyesi” olmaya gönderme ya-pan vatandaşlık pratiği, bir haklar, ödevler, güç-ler (kapasiteler) ve çıkarlar (ilgiler) bütünüdür.

c. Vatandaşlığın kurucu unsurları ulus devlet sı-nırları içerisinde geçerli olmak üzere haklar, katılım ve mensubiyettir.

d. Vatandaşlık, öncelikle modern ulus-devletlerin kendi sınırları içerisindeki bireylerle olan ilişki-lerini tanımlayan siyasi ve hukuki bir aidiyetlik biçimi olarak anlaşılmaktadır.

e. Vatandaşlık, öncelikle dünya ölçeğinde herkesle eşit statüde olmak anlamına gelmektedir.

3. Meşruiyetin kaynağının devletin içinde yaşayan ve bir kimlik olarak tanımlanan “homojen bir topluluk” ol-duğunu ve vatandaşlığın siyasal ve yasal üyelik anlamı-na geldiğini ve son iki yüzyılı aşkın süredir vatandaşlık ve homojen bir topluluğun bir devletin sınırları içinde birbirinden ayrılmaz biçimde iç içe geçtiğini varsayan vatandaşlık yaklaşımı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Antik Yunan vatandaşlığıb. Feodal dönem vatandaşlığıc. Ulus-devlet vatandaşlığıd. Küresel vatandaşlıke. Ekolojik vatandaşlık

4. İngiltere örneğinden hareketle geliştirdiği yurttaşlık kuramında, yurttaşlığın sivil, siyasal ve sosyal boyut-lardaki gelişimini ortaya koyan; vatandaşlık haklarının 18. yüzyılda sivil haklara, 19. yüzyılda siyasal haklara ve 20. yüzyılda ise sosyal haklara doğru genişlediğini iddia eden kuramcı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Turnerb. Renan c. Bauböckd. Marshalle. Brubaker

5. Etnik ve dini azınlık ve göçmenlerin toplumun ço-ğunluğu için mevcut olan aynı haklara ve fırsatlara ulaşmalarını engelleyen, kurumlardaki rutin ayrımcı yaklaşım ve davranış kalıplarına işaret eden ve özellikle bazı göçmen grupları doğrudan hedefleyen (tarafsız gibi görünen) uygulamadaki ayrımcı pratikler, yasalar, yö-netmelikler aşağıdaki hangi kavramla açıklanmaktadır?

a. Çokkültürcülükb. Kurumsal ırkçılıkc. Eritme potasıd. Yeni-ayrımcılıke. Entegrasyon

6. Toplumdaki çeşitli azınlık grupların “devlet politi-kalarının zorlanması yoluyla” kültürel olarak çoğunlu-ğa benzetilmesi süreci olarak tanımlanan olgu aşağıda-kilerden hangisidir?

a. Çokkültürcülükb. Eritme potasıc. Asimilasyond. Entegrasyone. Merkezi bütünleşme

7. Ulus-devletine üye olmanın tek koşulu bir ırka kan bağıyla bağlı olmaktan geçtiğini, vatandaşlık kazanma-nın tek yolunun doğuştan ve kan bağı (jus sanguinis) yoluyla olduğunu ve sonrada kazanılamayacağını iddia eden vatandaşlık tipi aşağıdakilerden hangisidir?

a. Almanb. Fransızc. Liberald. Cumhuriyetçie. Geleneksel

İnsan ve Toplum218

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı8. Yeni uluslararası değişmeler ve gelişmeler üzerinde duran; kültürel, sosyal ve siyasi farklılıkları barındır-maya çalışan ve vatandaşlığın icrası için uluslararası bağlam, küresel elitler, uluslararası işbirliği ve uluslara-rası aktivizmi ön planda tutan yeni vatandaşlık yaklaşı-mı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Ekolojik b. Çokkültürlüc. Ulus-sonrasıd. Anayasale. Küresel

9. İlk kez 1971 yılında Kanada Hükümeti tarafından ve bir siyaset biçimini ifade etmek üzere kullanılan, asimilasyonu redderek yurttaşların eşitliği ve kültürel çeşitliliğin kabul eden devlet ve vatandaşlık politikası aşağıdakilerden hangisidir?

a. Entegrasyonb. Mono-kültüralizmc. Çokkültürcülükd. Yeni ırkçılıke. Sosyal demokrasi

10. Yasemin Nuh Soysal’ın ilk kez gündeme getirdiği ve insan haklarının ulus-devlet üzerindeki egemenliğinin vatandaşlığın yeni bir biçimine yol açtığını söylediği yeni vatandaşlık yaklaşımı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Küresel vatandaşlıkb. Ekolojik vatandaşlıkc. Ulusal vatandaşlıkd. Ulus-sonrası vatandaşlıke. Çokkültürlü vatandaşlık

1. a Yanıtınız yanlışsa “Eski Yunan’da Vatandaşlık” konusuna bakınız.

2. e Yanıtınız yanlışsa “Modern Ulus Devlet ve Va-tandaşlık” konusuna bakınız.

3. c Yanıtınız yanlışsa “Modern Ulus Devlet ve Va-tandaşlık” konusuna bakınız.

4. d Yanıtınız yanlışsa “Modern Ulus Devlet ve Va-tandaşlık” konusuna bakınız.

5. b Yanıtınız yanlışsa “Göçmenlik, Vatandaşlık ve Toplumsal Tabakalaşma” konularına bakınız.

6. c Yanıtınız yanlışsa “Ulus Devletin Göçmenlere Yönelik Politikaları” konusuna bakınız.

7. a Yanıtınız yanlışsa “Fransız ve Alman Tarzı Va-tandaşlık” konusuna bakınız.

8. e Yanıtınız yanlışsa “Küresel Vatandaşlık” konu-suna bakınız.

9. c Yanıtınız yanlışsa “Çokkültürcülük” konusuna bakınız.

10. d Yanıtınız yanlışsa “Ulus-sonrası Vatandaşlık” konusuna bakınız.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 219

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1“Yeni ırkçılık” kavramı ise ilk kez 1981’de Martin Barker tarafından Franz Fanon gibi kişilerden esinle-nerek kullanılmıştır. Yeni ırkçılıkta biyoloji ve ırk ye-rine kültürel farklar merkezdedir. Yeni ırkçı anlayışta, “biyolojik açıdan aşağılık” değil, “kültürel farklılıklar” vurgulanır. Aşağılık ya da üstünlük iddiaları çoğunluk kültürünün üstün olduğu varsayılarak çoğunluk kül-türünün standartlarına göre belirlenmektedir. Asimi-lasyon ve ötekileştirme yeni ırkçılığın tezahürü olarak görülebilir. Kapsamlı kültürel farklara dayalı ırkçılıkla-rın bugün oldukça yayıldığını söyleyebiliriz ve bunun politik bir boyutu da bulunmaktadır. Şayet bir bireyin ya da grubun doğal ya da biyolojik nitelikleri ile zihin-sel ya da ahlaki özellikleri arasında bir ilişki olduğu düşüncesi, tarihsel olarak ırkçılığı karakterize ediyor-sa, günümüzde bu konuda değişen tek şey sadece ar-tık sözde biyolojik aşağılık ve eşitsizlik yerine kültürel olarak ötekileştirmektir. Aslında, ulusal, etnik ve dini grupları ve azınlıkları izole etmeyi, ayrı tutmayı ve top-lum dışına itmeyi amaçlayan saldırılar, aşağılamalar ve kültür aracılığıyla sadece yönü değiştirilen ayrımcı ve çok daha örtülü bir tutum hala varlığını sürdürmek-tedir (Wieviorka 1992; Taguieff 1995). Biyolojik tabiat üzerine kurulu eski ırkçılığın yerini kültürel üstünlüğü vurgulayan bir bakış açısının vurgulandığı yeni ırkçılık almıştır (Liwerant, 2003: 9).

Sıra Sizde 2Çağdaş siyaset teorisinde temelde liberal ve cemaatçi/komüniteryan olmak üzere iki farklı çokkültürlülük ve yurttaşlık modelinden söz edebilmek mümkündür. Bunlardan ilki kökeni John Locke, Thomas Hobbes, Montesquieu, Vico ve Herder gibi düşünürlere daya-nan ve günümüzde J. Rawls, J. Raz, Kymlicka gibi dü-şünürler tarafından temsil edilen Liberal sözleşmeci çokkültürlülük ve yurttaşlık modeli, öteki de günü-müzde Charles Taylor ve Michael Walzer, Alasdair MacIntyre gibi kuramcılar tarafından seslendirilen ce-maatçi / komüniteryanist yaklaşımıdır. Liberal gelenek içinde oluşturulmuş olan bireysel haklar çerçevesinde çeşitliliği savunan ve bireyi bir yurttaş kimliği çerçeve-sinde haklara kavuşturan yaklaşım ile cemaati, hakla-rın temeline oturtan cemaatçilik (communitarianism) yaklaşımı birbirleri ile rekabet içinde gelişimlerini sür-dürmektedirler. Son yıllarda çokkültürlülük tartışma-larında Kymlicka ile birlikte adından en fazla söz edi-len bir diğer Kanada’lı da Charles Taylor’dur. Taylor’un geliştirmeye çalıştığı farklılık ve çokkültürlülük politi-kasına ilişkin temel düşünceleri Tanınma Politikası adlı çalışmasında somutlaşmaktadır. Bu politikanın ortaya koymuş olduğu çoğulculuk anlayışı, farklı yaşam pra-tiklerinden oluşan kültürel farklılıkların siyasal düzey-de tanınması ve eşit ölçüde saygıdeğer kabul edilmesi esasına dayanmaktadır. Farklı olana katlanmayı ve ona hoşgörü ve toleransla karşılık verilmesi anlayışına dayanan ve bir kültürün hiyerarşik üstünlüğüne da-yalı anlayışa karşı Taylor, kültürel kimliklerin eşdeğer saygı esasına göre değerlendirilmesi gerektiğine işaret etmektedir. Kısacası Taylor için çokkültürlülüğün en temel ayağı farklı kültürel kimliklerin “tanınması” esa-sına dayanmaktadır (Köker, 1996: 13).

İnsan ve Toplum220

Yararlanılan ve Başvurulabilecek KaynaklarAbadan-Unat, N. (1992) “East-West vs. South-North

Migration: Effects upon the Recruitment Areas of the 1960s”, International Migration Review, Vol. 26, No. 2, Special Issue: The New Europe and International Migration (Summer), pp: 401-412

Altınbaş, D (2009) “Avrupa Birliği’nin Başarısız Girişimi: Avrupa Vatandaşlığı”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 11 / 3 ss. 93 - 112

Bakan, S. ve Akyol, E. (2010) “Adventure of Citizenship: Citizenship in Natio-State of European Countries and Citizenship in EU: Beyond the Nation State”, Electronic Journal of Social Sciences, 9 No:34, pp.116-137.

Baştürk, Ş. (2009) “Uyumdan Dışlanmaya: Yirmi Birinci Yüzyılda Göçmenler ve Sosyal Politika”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 57, ss. 516-538

Bendix, R. (1964), Nation-Building and Citizenship: Studies of Our Changing Social Order. New York: Jonh Wiley and Sons.

Brubaker, W. R. (2008), Fransa ve Almanya’da Göç, Vatandaşlık ve Ulus-Devlet: Karşılaştırmalı Bir Tarihsel Analiz. Vatandaşlığın Dönüşümü, Üyelikten Haklara. (Der.) A. Kadıoğlu. içinde. İstanbul: Metis, 55-92

Castles, S (1995) “How Nation-states Respond to Immigration and Ethnic Diversity”, New Community, 21(3), pp: 293-308..

Castles, S. and A. Davidson (2000), Citizenship and Migration: Globalisation and the Politics of Belonging. London: Macmillan.

Constant, A. vd. (2009) “Ethnocizing Immigrants”,_ Journal of Economic Behavior & Organization, v.69, Issue 3, pp: 274-287

Erdemir, A. and Vasta, E (2007) “Differentiating irregularity and solidarity: Turkish Immigrants at work in London”, Working Paper No. 42, University of Oxford http://www.compas.ox.ac.uk/fileadmin/files/pdfs/WP0742-Vasta.pdf, accessed 20/01/2010

Esendemir, Ş. (2008) Türkiye’de ve Dünyada Vatan-daşlık, Birleşik, Ankara.

Göztepe, E. (2003) Yurttaşlığın Kamusal ve Ulusüstü Boyutu: Avrupa Yurttaşlığı ve “Göçmen Forumu” Örnekleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2003/4, Cilt: 52, pp. 229-248.

Glenn, E (2000) “Citizenship and Inequality: Historical and Global Perspectives”, Social Problems, Vol. 47, No. 1 (Feb), pp. 1-20

Gülalp, H. (2007). “Giriş: Milliyete Karşı Vatandaşlık”. Vatandaşlık ve Etnik Çatışma: Ulus-Devletin Sorgulanması. (Der.) H. Gülalp. (Çev.) E. Kılıç. içinde. İstanbul: Metis, 11-34.

Güllüpınar, F. (2010) “Downward Integration of the Third Generation in the Turkish Community in a Small German Town: A Case Study in Goslar”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Halfman, J (1998) “Citizenship Universalism, Migration and the Risks of Exclusion”, British Journal of Sociology, Vol, 49 Issue no. 4 (December) pp: 513-533.

Hirschman, Charles, (1983), “American Melting Pot: Reconsidered”, Annual Review of Sociology, vol: 9.

İçduygu, A. (2002) “Türkiye’de Vatandaşlık Tartışma-larının Arkaplanı” E. F. Keyman (ed.), Liberalizm, Devlet, Hegemonya içinde, İstanbul: Everest Ya-yınları, ss.283-300.

Joppke, C. (1998) (ed.) Challenge to the Nation-State. Oxford: Oxford University Press

Joppke, C. (1999), “How Immigration is Changing Citizenship: A Comparative View”, Ethnic and Racial Studies, Vol: 22, No: 4.

Jorgensen, M. B. (2008) “National and Transnational Identities: Turkish Organising Processes and Identity Construction in Denmark, Sweden and Germany”, unpublished phD dissertation, http://www.alevi.dk/ENGELSK/MBJ%20afhandling%20alevi%20org.pdf accessed, 02/02/2010

Kadıoğlu, A. (2008). Türkiye’de Vatandaşlığın Anato-misi. Vatandaşlığın Dönüşümü, Üyelikten Hak-lara. (Der.) A. Kadıoğlu. içinde. İstanbul: Metis, 167-184.

Koopmans, R (1999) “Challenging the Liberal Nation-State? Postnationalism, Multiculturalism, and the Collective Claims Making of Migrants and Ethnic Minorities in Britain and Germany”, AJS, Volume 105 Number 3 (November): 652-96

Kubilay, Ç (2010) “Türban Sorunu Bağlamında Siyasal İslamda Söylemin Alternatif Yurttaşlık Tasarımı”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Sayı/No: 2 : 135-164.

8. Ünite - Vatandaşlık, Ulus-Devlet ve Küreselleşme 221

Kymlicka, W. (1998) Çokkültürlü Yurttaşlık- Azınlık Haklarının Liberal Teorisi, (Çev. Abdullah Yılmaz), Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1998

Lemke, C. (1998), “Citizenship and European Integration”, World Affairs, Vol 160, No 4, Spring.

Lister, R (1998) “Citizenship on the margins: Citizenship, social work and social action”, European Journal of Social Work, Vol. 1, No.1, pp: 5-18.

Marshall, T. H. (2006) Yurttaşlık ve Toplumsal Sınıflar. Yurttaşlık ve Toplumsal Sınıflar. T. H. Marshall ve T. Bottomore. (Çev.) A. Kaya. içinde. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 1-56.

Martinello, M.(1997), “The Development of European Citizenship: A Critical Evaluation”, European Citizenship and Social Exclusion, (Ed.) Maurice Roche and Rik van Berkel, Aldershot, Ashgate.

Morris, L (1997) “A Cluster of Contradictions: The Politics of Migration in the European Union”, Sociology, 31, pp: 241-259

Ollikaanen, A. (2000), “European Education, European Citizenship?”, European Education, Vol 32, No 2, Summer, p. 6.

Özkazanç, A (2009) Toplumsal Vatandaşlık ve Neo-Liberalizm Sorunu, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64, 1, s.247-274.

Parekh, B. (2002) Çokkültürlülüğü Yeniden Düşünmek, (Çev. Bilge Tanrıseven), Phoenix yayınları, Ankara.

Shore, C. (2000), Building Europe: The Cultural Politics of European Integration, Routledge, London and New York.

Somersan, S. (2004) Sosyal Bilimlerde Etnisite ve Irk, İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları, İstanbul

Soysal, Y. Nuhoğlu (1994) Limits of Citizenship: Migrants and Postnational Membership in Europe, Chicago: The University of Chicago Press.

Şan, M. K. (2005) “Farklılık ve Çokkültürlülük Siyasetleri Üstüne Bir Deneme”, Milel ve Nihal, 3 (1-2), 69-117.

Üstel, F. (1999) Yurttaşlık ve Demokrasi, Dost, Ankara.Van Steenbergen B. (1994), The Condition Of

Citizenship, Sage Publication, London, Thousand Oaks, New Delhi.

Wallerstein, I (2003) “Citizens All? Citizens Some! The Making of the Citizen”, Comparative Studies in Society and History (2003), 45, pp: 650-679.

Welsh, J. M. (1993), “A People’s Europe? European Citizenship and European Identity”, Politics, Vol 13, No 2.

Yeğen, M. (2005) “Yurttaşlığın Diyalektiği, Yurttaşlığın Trajedisi”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 38, Sayı 1, s. 69-87.