noam chomsky - dil ve zihin.pdf

8/15/2019 Noam Chomsky - Dil ve Zihin.pdf

1/294

DİL v e ZİHİN

GENİŞLETİLMİŞ BASIM

Noam CHOMSKY

Massachusetts Teknoloji Enstitüsü

Felsefe / 08


2/294


3/294

DİL v e ZIHIN

GENİŞLETİLMİŞ BASIM

Noam CHOMSKY


Çeviri:

Ahmet KOCAMAN

Ankara - 2001


4/294

YAYIMCININ NOTU

Bir çeviri, en başta, çeviri yapılan dili bilmeyen okuyucular için

yapılır. Bu, elinizdeki k itaptaki gibi örneklerin de "çevrilmesi" gerekti

ği anlamına gelir. Ancak, bu çeviride örnekler olduğu gibi bırakıldı.

Bunun en önemli nedeni Chomsky'nin kendisi: O, belli bir dil üzerine

yapılmış ayrıntılı bir incelemenin, çeşitli diller üzerine yapılmış bin

lerce yüzeysel incelemeden daha değerli olduğu düşüncesiyle, evren

sel dilbilgisi kuramını, çok fazla sayıda değil, çok az sayıda özel dil,

özellikle de İngilizce üzerine yaptığı/yapılan ayrıntılı incelemelerden

yola çıkarak kurar. Kitapta verilen örnekler, bu bakımdan, onun ku

ramının dayandığı "veri tabanı"dır. Örnekleri "çevirmek", doğrusu,

kuramın veri tabanını değiştirmek ya da genişletmek olurdu. Elbette,

bir kuramın veri tabanının daralması ya da genişlemesi anlamında,

birtakım değişikliklere uğraması her zaman olabilecek bir durum. An

cak bu, olsa olsa bağımsız araştırmalarla incelemelerin sonunda ortaya

çıkabilecek bir du ru m olabilir yalnızca.

Örneklerin oldu ğu gibi bırakılmasının bir başka nede ni de yapıla

rı : Bir bölümü, örnekte ya da metinde örnekle ilgili açıklamaların ya

pıldığı bölümde herhangi bir değişiklik yapmadan Türkçeye çevrilebi

lir örneklerden oluştuğu halde, önemlice bir bölümü ya örnekte, ya

örnekle ilgili açıklamaların yer aldığı paragraflarda, ya da hem örnekte

hem açıklama bölümlerinde birtakım değişiklikler yapmadan çevri

lemeyen örneklerden oluşuyor. Elbette, burada da sorun, bütün bu de

ğişikliklerin yapılıp yapılamayacağından değil, yapıldıklarında yapıla

nın bir "çeviri" olm aktan çıkıp yeni bir kitap yazmay a dön üşm esi.

Bu kaygılarla örnekler olduğu gibi bırakılmakla birlikte, bir çevi

rinin en başta kimler için yapıldığı da unutulmadı. Sesbilimle ilgili ör

nekler dışında, hemen hemen her örnekten sonra, yer yer birtakım

açıklayıcı dipnotlar da düşülerek, < > imleri arasında Türkçeleri veril

di.

Ancak bunların kimileri, Türkçe metnin bütünlüğünü koruma adı

na zam an z am an serbest, zam an zam an da değiştirilerek "çevrildi".

RLA


5/294

İÇİNDEKİLER

Genişletilmiş Basıma Ö nsö z 7

Birinci Basım a Ö nsöz .. 13

DİLBİLİMİN ZİHİN İNCELEMELERİNE

KATKILARI: G eçm iş Dön em „ 16

DİLBİLİMİN Z İHİN İNCELEMELERİNE

KATKILARI: G ün üm üz „ .. 44

DİLBİLİMİN ZlHİN İNCELEMELERİNE

KATKILARI: Gelecek 106

DO ĞA L DİLLERDE BİÇİM VE ANLA M * 151

DİLİN BİÇİMSEL YAPISI 173

DİLBİLİM VE FELSEFE.... - 237


6/294

Genişletilmiş

Basıma

ÖNSÖZ

Bu kitaptak i altı bölü m iki kü m eye ay nlıyor. İlk üçünü 1968'-

de yayımlanan Dil ve Zihin oluşturuyor. Aşağıda yeniden bası

lan ilk önsözd e d e açıklandığı gibi, zihin incelemelerinde d ilbili

min (geçmiş dönemdeki, günümüzdeki ve gelecekteki) katkıla

rım gösteren bu ilk üç deneme, Ocak 1967'de Berkeley'de, Cali

fornia Üniversitesinde, öğretim üyeleriyle öğrencilerden oluşan

dinleyiciler önünde yapılan Beckman konuşmalanna dayan

maktadır. Bu denemeler onları izleyen öteki üç bölümden ayn

bir bütün oluşturmaktadır .

"Doğal Dillerde Biçim ve Anlam" başlığım taşıyan 4. Bö

lüm Ocak 1969'da, Minnesota'da, Gustavus Adolphus College'-

te,

büyük ölçüde lise ve kolej öğretmenleriyle öğrencilerinin

oluşturduğu dinleyiciler önünde yapılan, daha çok bir sohbet

konuşmasıdır . Bu bölüm,

Dil ve Zihin

ile öteki çalışmalarımda

sunulan temel kavramları yeniden ele almakta, sözdizimi yapı

lar ının anlam yorumlamaları konusunda daha sonra yapılan

çalışmaları sunmaktadır. Sanıyorum bu inceleme, daha önceki

kuramın sınırlamalanyla yetersizliklerini ortaya çıkarmakta ve

bu kuramın yeniden gözden geçirilmesi için bir doğrultu öner

mektedir. Bu ve ilgili konulardaki daha teknik incelemeler, ya

landa Mouton tarafından (Hague'da 1972'de) basılacak Seman

tics in

Generative Grammar

ve

Conditions

on Rules başlıklı tekya zı-

larımda bulunabilecektir .

5. Bölüm, Dil ve Zihin'de sayıltı olarak kabul edilen ya da

ancak kaba bir biçimde geliştirilen düşünceleri ayrıntılı olarak

ele alan daha teknik bir çalışmadır. Burada amaçlanan okur kit

lesi öncelikle ruhbilim ciler ile ruhdilb ilim cilerd ir. ilk olarak, Eric

Lenneberg ' in Biological Foundations of Language adlı kitabına ek

7


7/294

olarak yayım lanan bu bölüm , üretici dö nü şüm sel dilbilgisi ku ra

m ını kısa ve derli toplu bir biçimd e sun m ayı ve bu nu n insan ruh -

bilimi açısından içinde barındırdığı olanakları araştırıp ortaya

çıkarmayı am açlam aktadır. Sözün ü ettiğimiz yazılar, teknik araş

tırmaları, gerçekte ilk kez 1965'te yazılan , dolayısıyla da b ur ad a

topla nan dene m elerin en eskisi olan bu b ölü m de kısaca belirtilen

doğ rultularda , bir ölçüde daha ileri götürm ektedir .

6. Bölüm daha değişik bir dinleyici kitlesine, meslekten fel

sefecilere yöneliktir. Bu, N isan 1968'de N ew York Ü niv ersite si'n-

de yapılan dilbilim ve felsefe konulu bir sempozyumda sunul

m uş tu. Bu kon uşm anın a m a a , çağd aş dilbilimle felsefe (özellikle

epistemelojiyle zihin felsefesi) arasındaki buluşma noktalarım

araştırmaktı . Bu konuşmada, günümüzdeki dilbil im çalışmala

rının, insan bilgisinin doğ asım , edinilm esinin tem elini ve k end i

ne özgü kullanılma biçimlerini açıklamada ilginç yaklaşımlar

sağlayacağı i leri sürü lm üştü r . Bu den em e, bir ölçüde bu kon u

larda ortaya çıkan tartışmalarla, bir ölçüde de konuların doğru

dan kendileriyle ilgilidir.

Bu den em elerd e belli yinelem eler de va rdır . 4., 5. , ve 6. Bö

lümlerin her biri kend i içinde az çok bir bü tü n oluştu rm aktad ır .

Bu bölümlerde önceden bilindiği varsayılan şeyler çok az, bu

nedenle de hem onlarda yapılan bir takım açıklamalar hem de

onlarla

Dil ve Zihin'i

oluşturan bölümler birbir ler iyle örtüşmek-

tedir. Temel noktaları değişik biçimlerde dile getirmek yararlı

olur umarım. Aslında bu denemelerde irdelenen en basit ve en

temel noktalarda bile büyük yanlış anlamalar söz konusudur.

Sözgelimi, basitleştirilmiş irdelemelerde "derin yapı"yı, "üretici

dilbilgisi" ya da "evrensel dilbilgisi"yle karıştırma eğilimi var

dır. Ayrıca birçok meslekten dilbilimci, burada "dil kullanımı

nın yaratıcı ya m " ded iğim şeyi, sürek li olarak üretici dilbilgisinin

yinelemeli olmasıyla karışt ırmışlardır ; bunlar apayn konular

dır . Bu tür sorunlarm açıklanmasına yar dı m a olur um ud uy la bu

denemelerdeki tekrarlan gidermeye çalışmadım.

4.-6. Bölümler, Beckman konuşmalarında irdelenen düşün

celerle konulan geliştirip derinleştirmektedir. Bu denemelerin

8


8/294

tümü öncelikle dilbilim, felsefe

ve

ruhbilimin kesiştiği alanla ilgi

lidir. Birincil am aç lan , dilin yapısıyla ilgili oldukça teknik araştır

maların, insan zekâsının anlaşılmasına nasıl katkıda buluna

bileceğini gösterm ektir. Dilin yap ışım incelem enin, zihn in, dilin

özgür ve yaratıcı bir biçimde kullanılmasının temelini yaratan

özelliklerini ortaya çıkaracağına inanıyor, bu denemelerde de

bunu göstermeye çalışıyorum.

Son bir kez daha y inelemek pa hasına, burad a,

DU ve Zihin'

in

ön sö zü nd e "d av ran ış bilimle ri" den ilen bilim lerle ilgili gözlemle

r in önem ini vurg ulam ak ist iyorum . G ün üm üz de , davran ış bil im

lerinin insan etkinlikleriyle ilgili olarak yaratacağı sonuçlara iliş

kin bir yığın (çoğu zam an da oldukç a abartılı) sav ortaya atılmış

tır . An ımsam alıyız ki, insanların nasıl da vra nd ıktan , olağan ko

şullarda ne den belli bir davra nış biçimi sergiledikleri ko nus un da

dikk ate değ er çok az deneysel varsayım vard ır . Bu ko nu dak i ya-

yıncayı inceleme zahm etine ka tlanan oku r, inanıyorum ki, bu ko

nu da yalnızca az sayıda dikkate değer bilimsel bilgi bulu nd uğ u

nu ortaya çıkarmakla k almayac ak, dav ram ş bilimlerinin, bir yana

bırakılamayacak bilimsel bilgilere ulaşmayı gerçekte olanaksız

hale getiren, herh ang i bir gerekçesi olm ayan birtakım yöntemsel

sınırlamalar ko nu su nd a direndiğini de anlayacaktır .

İnsan bilgisiyle inanç dizgelerinin kimi alanlarda nasıl edi-

nildiğini arük anlamaya başlayabilir iz. Dilin durumu özellikte

ilginçtir; çünkü dilin düşüncede ve insan etkileşiminde temel

bir rolü vardır; böyle bir d u ru m da old uğ u için de kazanılan bil

gi dizgesini betimlemeye girişebilir, bu kazanımı olanaklı kılan

İçkin insan yetenekleri konusunda, usa yalan birtakım varsa

yımlar oluşturabilir iz. Bu kavrayış puılülan kendi içlerinde de

ğerli şeylerdir, aynca başka çalışmalar için de bir değer taşırlar.

Şundan büyük ölçüde emin olabilir iz: Deneyim ile eylem, uya

ran ile tepki arasındaki dolaysız bağınülann incelenmesi, genel

olarak, boş bir çabad ır. Çok basit olanları dışında b üt ün du rum

larda, bir kimsenin yaphklan geniş ölçüde bildiklerine, inandık-

lan na ve bekle ntilerine b ağlıdır. İlgili bilgi ve inan ç dizgelerinin

9


9/294

hiç

değilse geçici bir dillendirimine day anm aya n bir insan dav ra

nışı incelemesi, da ha baştan önem siz ve yersiz olm aya m ah ku m

du r, insanın öğrenm esi kon usu nd a b ir inceleme, cidd i bir biçim

de ,

anc ak böy le geçici nitelikli bir bilgi ve ina nç dizg esi dillend iril

dikten sonra başlayabilir. Ancak o zam an, elde de ney im verileri

de varsa, bu d izgelerin n asıl edin ildiğin i araştırabiliriz. Bun un gi

b i, bir kimsenin eylem lerinin bildikleri, inand ıkları ve beklen tile

riyle nasıl bir ilişkisi old uğ u b ilinem ediği süre ce, insa n d av ran ışı

nın ciddi bir biçimd e incelenmesine girişilemez. Anca k öğren ilen

şeyin ne old uğ un a ilişkin geçici bir varsay ım ım ız olu rsa, insa nın

öğren m esini ciddi bir biçim de incelemeye girişebiliriz; anca k öğ

renilen şey (bilinen ve inanılan şey) konusunda geçici bir varsa

yım oluşturabilirsek, da vra nış incelem esine ciddi bir biçim de yö

nelebiliriz. Söz ko nu su olan dilse, olağan ko nu şan-d inley enin

bil

diği,

öğrendiği şey konusunda geçici, ama oldukça ayrıntılı ve

karm aşık varsay ım lar sunab iliriz. Bu ne den le dil incelemesi, ba

na, özellikle insanın öğrenme ve davranışını inceleme açısından

ilginç gö rün üy or.

Ancak dil in özel bir du ru m u old uğ un u vurgulam alıyız . Di

le ilişkin bilgi, olağan koşu llarda, kısa süre de o nu nla y üz y üz e ge

lerek elde edilmektedir, ama bu edinilen bilginin karakteristik

yanları önceden belirlenmiş olabilir. İnsan dilinin, insanın zi

hinsel yeteneklerinin özelliklerini doğrudan yansıtması ve öteki

bilgi ve inanç dizgelerinin olamadığı ölçüde, "zihnin dolaysız

ayn ası" olması beklenebilir. Ayrıca, dil edin im ini bu incelemeler

de belirtilen çizgilerde açıklayabilmiş olsak bile, yine de karşı

mızda, edinilen bilginin olağan kullanımını açıklama sorunu

vardır . Ancak bu sorun, bu^ön için bil imsel soruşturma alanı

nın dışında kalan bir sorundur. Elbette, birtakım görüngülerle

birtakım sorunlann, sırf (bugün için, belki de özünde ayrıntısını

bilmediğimiz bakımlardan sınır l ı olan insan zekâsı yüzünden)

"bilimsel soruşturma alanının dışmda kaldığı için varolmadığı

nı öne sürm ek hiç usa uyg un d eğildir. İnsan ve top lum ko nu sun

daki incelemelerin başlangıç aşam asm da ve genel olarak aka de-

10


10/294

mik bir özden yoksun olmaları nedeniyle, insan davranışıyla il

gili temel ve vazgeçilmez etmenler konusunda ancak kurgula

malarda bulunabil ir iz; başka tür lüsünü yapmak sorumsuzluk

olacaktır . Bu konularda kurgulamalarda bulunmak son derece

yerinde , hattâ gereklidir de . Olanaklı du rum lard a var olan sınır

lı ve bölük pörçük bilginin yol göstericiliğini kabul etmek gere-

kir . Ama kurgulama açıkça kurgulama diye adlandırılmak, bi

limsel araştırmanın kazammlanndan kesinlikle ayrılmalıdır.

Meslekte uzmanlığa ve meslekten gelen insanların yargılarına

değer ve rm e eğiliminde olan bir toplum da, bu son derece önem

li bir konudur, özellikle bilim adamının toplum karşısmda bu

kon uda bir sorum luluğu vardır .


N.C.


11/294

irinci asım a

Ö N S Ö Z

Bu kitabın üç böl üm ü, Oca k 1967'de Be rkeley'de, California

Üniversitesi 'nde yaptığım Beckman konuşmalarının bir ölçüde

geliştirilmiş biçimleridir. Birincisi, zihin incelemesine, dilin do

ğasıyla ilgili araştırmalarla kurgulamalara dayanan geçmiş kat

kıları bir değerlendirme girişimidir. İkincisi, çağdaş dilbilimde

zihin incelemesiyle bağlantılı gelişmelere ayrılmıştır. Üçüncüsü

ise dil ve zihin incelemelerinin gelecekte alacağı yönlerin olduk

ça kurgusal bir irdelemesidir. Dolayısıyla bu üç konuşma geç

m işle, gü n üm ü zl e ve gelecekle ilgilidir.

Dilbilim tarihi konusundaki araştırmaların durumu göz

önüne alınırsa, geçmişteki katkıları değerlendirme girişiminin

bile daha çok bir deneme niteliğinde görülmesi gerekir. Çağdaş

dilbilim, çağdaş "davranış bilimleri"nin "kurgulama"dan "bi

lim" olmaya doğru geçişi kimi temel noktalarda büyük ölçüde

başardığı, önceki çalışmaların artık güven içinde eskilerde bıra

kılması gerektiği biçimindeki bir kuruntuyu (doğru terim bu

sanıyorum) paylaşıyor görünüyor. Kuşkusuz mantıklı bir kim

se,

özenli bir çözümleme ve dikkatli bir deneyden yana olacak

tır; ancak ben "davranış bilimleri"nin, büyük ölçüde, doğa bi

limlerinin yalmzca yüzeysel özelliklerine öykündüğü düşünce

sindeyim. Onların bilimsel niteliklerinin çoğu, konularını sınır

landırmalar ı ve ana sorunu kuşatan sorunlar üzerinde yoğun-

laşmalarıyla kazanılmıştır, ilgi alanının bu biçimde daraltmak,

gerçek akademik başarılara götürürse haklı görülebilir ; ancak

bugünkü durumda bu alan sınır landırmasının derin ve önemli

sonuçlar yaratacağını göstermek çok zor olurdu. Ayrıca, dikkat

li deneysel çalışmalar ve verilerin özenli bir biçimde işlenmesi

13


12/294

sonucunda elde edilen çok az sayıda alız bilgiye dayanarak,

son derece önemli ve büyük toplumsal değeri olan konularla il

gili,

doğal ama ne yazık ki yersiz, bir "ekstrapolasyon"* eğilimi

söz konusu olmuştur. Bu, ciddi bir kortudur. Uzmanların, bil

diklerinin gerçek sınırını ve bugüne değin vardıkları sonuçlan

açıklama sorumlulukları vardır ve inanıyorum ki, bu şuurların

özenle incelenmesi, gerçekte toplum bilimleriyle davranış bilim-

lerinin bütün alanlarında, bugüne değin elde edilen sonuçların

bu tür bir "ekirapolasyonu" desteklemeyeceğini gösterecektir.

Sanıyorum, bu tür bir çözümleme, daha önceki düşünüş ve kur

gulamaların rahatlıkla gözardı edilemeyeceğini, bugünkü ciddi

Çalışmalar için de büyük ölçüde vazgeçilmez bir temel oluştura

cağım gösterecektir. Burada genel olarak bu görüşü kanıtlamak

gibi bir çabam yok, ama söz konusu konuşm aların temelinde bu

görüşün bulunduğunu söylemek istiyorum.

İkinci konuşmada, dil araştırmalarındaki kazanmaları diz

gesel bir biçimde sergileme amacı taşımadım; bunu n yerine, bu

araştırmaların sınırlan içinde bulunan henüz çözülmemiş so

runlar üzerinde du rdum . Bu konuşmanın b üyü k bir bölümü, R.

Borger ile F. Cioffi'nin yayıma hazırladıkları Explanations in

Psychology

1

de

(New York Cambridge University Press, 1967),

Max Blanck'ın ilginç bir yorumuyla birlikte, "Problems of Ex

planations in Linguistics" başlığı altında yayımlanacaktır. 1. ve

3. konuşma Nisan 1966'da Chicago Üniversitesinde yapılan ve

B.

Rothblatf m yayıma hazırladığı Changing Perspectives on

Man'-

de (Chicago: University of Chicago Press, 1968) yayımlanan ko

nuşm a m etninden kimi konulan içermektedir. Birinci konuşma

nın bir bölümü Colombia University Forum 'da yayımlanmıştı

(ilkbahar 1968,11. cilt, 1. sayı); üçüncü konuşm anın bir bölüm ü

de sonbahar 1968 sayısında (11. cilt, 3. sayı) yayımlanacaktır.

Son derece yararlı görüş ve yorumlan; daha da önemlisi,

bu konuşmalardan birkaç ay önce paylaşma ayncalığmı elde

ettiğim varsıl ve canlı düşün ortamında bir süre kalma olanağı

Bilinen değe rlerden yola çıkarak bilinmeyen bir değe ri saptam ak. (ç.n.)

14


13/294

sağladıkları için, Berkeley'deki fakülte öğretim üyelerine ve

öğrenci temsilciliğine şükranlarımı sunarım. John Ross ile Mor

ris Halle'a da yararlı yo rum ve önerileri için şükran borçluy um .

15


14/294

DİLBİLİMİN

ZİHİN

İNCELEMELERİNE

KATKILARI

Geçm iş Dönem

Bu konuşmalarda dikkatleri şu soruya çevirmek istiyorum:

Dil incelemelerinin insan doğa sını anlam am ıza katkısı ne olabi

lir? Bu soru şu ya da bu biçimde çağdaş Bab düşüncesi içinde

kendine bir yer edinmiştir . Daha az kendine dönük ve bizim

kinden daha az bölünmüş bir dünyada, dil in doğasının ne ol

duğu, dilin insanın zihinsel süreçlerini ne bakımdan yansıttığı

ya da düşüncenin akışım ve karakteristik yanlarını nasıl biçim

lend irdiği gibi sorular, çok değişik ilgileri, görü şleri, d ü şü n geç

mişleri olan bilginlerle yetenekli amatörlerin inceleme ve kur

gula m a k on ul an olm uştur. 19. ve 20. yüz yıllarda dilbilim , felse

fe,

ruhbilim, titrek adımlarla kendi yollarında ayrı ayrı yürüme

ye çalışırlarken, dil ve zihinle ilgili klasik sorunlar kaçınılmaz

olarak yeniden ortaya çıkmış; bu da birbirinden ayn bu alanla

rın birleşmesine ve çabalarının bir yön ve anlam kazanmasına

hizm et etmiştir . Geçtiğimiz on yılda bilim dallarının olduk ça ya

pay olan ayrışmasının sona erebileceğine ilişkin göstergeler be

l irmiştin Artık ötekilerden bütünüyle bağımsız olduğunu gös

termek bu bilim lerden hiçbiri için bir on ur kayn ağı değ ildir; ay-

nca (sözgelimi sibernetik ile iletişim bilimlerinin sağladığı yeni

bakış açıla nn ın ışığında; karşılaştırmalı ve fizyolojik ruh bilim de -

ki,

yerleşik inançları sarsıp bilimsel imgelemi aydın çevremizin

neredeyse ayırdında olamayacağımız kadar tanıdık bir parçası

haline gelmiş olan kimi bağlarından kurtaran gelişmeleri yara

tan koşullar karşısında) klasik sorunların yeniden, zaman za

man da yeni ufuklar açacak bir biçimde dile getirilmelerine ola

nak sağlayan yeni ilgi alanları ortaya çıkmıştır. Bütün bunlar

çok umut vericidir. Sanıyorum bilişsel ruhbilimde (özellikle de

16


15/294

bilişsel ruhbilimin dilbilim olarak bilinen özel alanında) yıllar

dır olduğundan daha da sağlıklı bir oluşum var. En umut verici

gö sterg elerd en birisi de , yakın geçm işin yerleşik görü şlerine iliş

kin kuşkuculuğun, zamanından önce oluşacak yeni bir yerleşik

görüşün aldatıcılığı ve tehlikeleri konusunda bir bilinçle birlikte

yü rü m es idir ; bu bilinç, sürerse , yen i ve işleri gülünçleştirecek bir

dogmamn doğuşunu da önleyebilir.

Günümüzdeki durumun değerlendiri lmesinde yanılgıya

düşmek kolaydır; yine de bana öyle geliyor ki dogmatizmin çö

küşü ve ona eşlik eden, eski ve bugün de çözümü güç sorunlara

yeni yaklaşım biçimleri arayışı yalnızca dilbilimde değil, zihin

incelemeleriyle ilgili bütün öteki bilim dallarında da çok açıktır.

Öğrenciyken, alanın temel sorunlarının çözüldüğü; geriye kalan

işinse, iyice anlaşılmış olan dil çözümleme tekniklerini geliştir

mek, düzeltmek ve bunları daha geniş dil gereçlerine uygula

mak olduğu düşüncesi (böyle düşünülüyordu) karşısında duy

duğum huzursuzluğu çok iyi anımsıyorum. Savaş sonrası yıl

larda etkin araşürma merkezlerinde egemen olan tutum buydu.

1953'te tanınmış bir insanbilimci-dilcinin, topladığı gereçleri in

celemek gibi bir niyeti olmadığını, çünkü birkaç yıl içinde bilgi

sayarları, zaten oldukça iyi biçimlendirilmiş olan tekniklerin

kullanımı yoluyla, büyük bir veri tabanından bir dilbilgisi oluş

turmak üzere programlamanın mutlaka olanaklı olabileceğini

söylediğini anımsıyorum. O zamanlar bu olasılık, insan zekâsı

nın kaynaklarının bu işlem ve tekniklerin ortaya çıkaracağından

daha derinlerde olduğunu düşünen, ya da hiç değilse ümit

eden kimseler için üzücü görünse bile, hiç de akıldışı bir tutum

gibi görünmüyordu. Buna koşut olarak, kuramla uğraşan en et

kin bilginler temelde sınırlı bir teknikler toplamının yeni bir ala

na, sözgelimi bağlantılı söylem çözümlemesine ya da dilin öte

sindeki başka kültür olgularına uygulanması sorunu ile uğraş

tıklarında n, 1950İerin ilk yıllarında dilbilim yöntem lerinin ince

lenmesi ko nu sun da gözle görülür bir dü şü ş vardı. H arv ard 'a, B.

F.

Skinner' in daha sonra

Verbal Behaviour

kitabında yayınlana

cak olan William James konuşmalarını yapmasından kısa bir

17


16/294

süre sonra, bir mezuniyet sonrası öğrencisi olarak geldim. Dil

felsefesi ya da dil ruhbilimi araştırmaları alanında etkin kimse

ler arasında, o dönemde ayrıntılar eksik, sorunlar da bu ölçüde

basit olm am akla birlikte, Skinne r'in özetlediği türd en bir d av ra

nış çerçevesinin dil kullanımının bütün uzanımını açıklamakta

yeterl i olduğu konusunda çok az kuşku duyuluyordu. Leonard

Bloomfield ile Bertrand Russell 'in» gen el ola rak d a o lgu cu dilbi

limcilerin, ruhbilimcilerle felsefecilerin, uyaran-tepki ruhbilimi-

nin insan yeteneklerinin en giz dolu olamm açıklama noktasına

değin genişletileceği biçimindeki kanılarını sorgulamak için

orta da çok az neden vard ı. En köktenciler bile, belki de b u y ete

neklerin tam hakkım vermek için, beynin içinde, hemen incele

m eye açık olan büy ük harfli

U

ya da F lerin * yanm a k üçü k harfli

u ya d a fler düş ünü lm esi gerektiği yollu bir du yg u y arat ıyorlar

dı,

ama bu açılım genel görünüme aykırı değildi.

Eleştirel görüşler, ep eyce b ü yü k saygınlığı olanlar b ile, hiç

din len m iyo rdu . Sözgelimi Kari Lashley 1948'de dil ku llanımın ın

ve belli bir yapı verilm iş b üt ün dav ranışların tem elind e, çağrışım

yoluyla çö züm lenem eyecek ve bu ö lçüd e basit yollarla geliştirile-

meyecek bir tür soyut yapılar bu lu nd uğ un u öne sürerek, yerleşik

görüşleri eleştiren yetkin bir konuşma yapmıştı . Ancak, sağlıklı

ve çarpıa da olsa, uslamlaması ve görüşleri ruh-dilbilim araştır

m alarının en önd e gelen m erkezlerinde n biri olan kend i Üniversi

tesinde (Harvard) bile dikkat çekmemiş, alanın gelişimi üzerin

de hiçbir etkisi olmamıştır. Lashley'in katkısı on yıl sonra ilgi

uy and ırm aya başlamışt ı, am a ancak görüşleri başka bir bağlam

da ap ay n b ir biçimd e başarıya ulaştıktan sonra.

1940'lann teknolojik gelişmeleri bu genel şaşkınlığı yal

nızca pekiştirmişti. Bilgisayarlar ufuktaydı; kullanımlarının ya

kın olması da, görüngülerin en basit ve en açık olanlarına iliş

kin kuramsal bir anlayış geliştirmenin yeterli olacağı konusun-

* U: uyaran; T: tepk i. (ç.n.)

18


17/294

daki görüşü pekiştirmişti (öteki görüngüler nasıl olsa "tıpatıp

ay nı" olacak, görü nürd eki bu karm aşa da elektronik mucize sa

yesind e çözülecekti). Savaş sırasında geliştirilen sesyazar, k on uş

ma seslerinin fiziksel yoldan çözümlenmesi için benzer umutlar

su nu yo rd u. 1950'lerin ilk yıllarında konu şm a çözüm lemesi ko nu

sunda yapılan alanlararası konferansların metinleri ilgiyle oku

nabilir. Konuşmayı eldeki mühendislik teknikleriyle yazıya dö

nüştürme sorununa kesin bir çözüm getirme olasılığından, aslı

na bakıl ı rsa sorunun çözümünün çok yakın olduğundan kuşku

duyacak çok az insan vardı. Yalnızca birkaç yıl sonra da, maki

neli çeviri ve otomatik soyutlamanın hemen yakınımızda oldu

ğu gö sterişli bir biçim de ortaya k on ulu ve rdi. Tem el işlemlere da

ha m atem atiksel bir düz en ara yanla r için, 1950'lerin ilk yıllarında

temel bir kavramı, "bilgi" kavramım sağlayan, toplum bilimle

riyle davranış bilimlerini bütünleştirecek ve olasılık temeli üze

rinde sağlam ve doyurucu bir matematiksel insan davranışı ku

ranım a o lana k yarataca k, yeni geliştirilen m atema tiksel bir ileti

şim kuram ı vardı. Ay nı dö nem lerde , yakın bağlantıl ı m atema tik

kavramlarından yararlanılarak bağımsız bir çalışma alam ola

rak özdevinirler kuramı geliştirildi; çok yerinde bir tutumla da,

bu ku ram dah a önceki sinir ağ lan kur am ında ki buluşlarla il işki-

lendirildi. Bütün gelişmenin kuşkulu, sallantılı ve belki de yan

lış tasarımlandığının ayırdında olan John von N eu m ann gibileri

de va rdı; ancak bu aykırı sesler, m atem atiğin, teknolojinin, da v

ranışçı dilbilim ile ruhbilimin, çok basit, çok açık ve geleneğin

üzerine bir esrar perdesi çekip bıraktıklarına temel bir anlayış

getirmeye yetecek bir bakış açısında birleştikleri duygusunu gi

dermekten çok uzakü.

Günümüzde hiç değilse Amerika'da, savaş sonrasının i lk

yıllarındaki bu yanılsamaların izleri çok azdır. Yapısal dilbilim

yöntembilgisinin, ("orta yol kuramı"na değin uzansın ya da

uzanmasın) uyaran-tepki ruhdilbiliminin, ya da dil kullanımına

ilişkin olasıcı ya da özdevinirler kuramına uyarlanmış biçiminin

bugün içinde bulunduktan duruma baktığımızda da herbirinde

koşut bir gelişmenin olduğunu görürüz: Dikkatli bir çözümle-

19


18/294

me, ortay a atılan k avram ile ilke dizgesinin, bu d izg e ke sinleşti-

rilebildiği ölçüde, çok önemli bir bakımdan yetersiz olduğunun

gösterilebileceğini ortaya koymuştur. Bu kavramlar çerçevesin

de gerçekleşebilecek yapılar, deneysel yeterlik koşullan aranı

yorsa, di l kullanımının tem elinde bu lun du ğu kabul edilecek ya

pılar değildir. Üstelik bu olumsuzluk ve yetersizliğin niteliği, bu

yaklaşımların doğru yolu izlediklerine inanmamızı sağlayacak

tür de n d e değil pek. Başka bir deyişle, bu nlar ın hep sin de (görü

şüme göre çok inandırıcı biçimde), yaklaşımın salt yetersiz de

ğil,

temel ve önemli birçok bakımdan hatalı olduğu öne sürül

m üş tür . Dilin nasıl kullanıldığını ya da ed inildiğini eğer bir g ün

anlayacaksak , bu iş için, ayrı ve bağım sız bir ince lem e için biliş

sel bir dizge, ilk çocuklukta gelişen ve g özlediğim iz dav ranışla

rı belirlemek için başk a birçok etme nle etkileşim de olan bir diz ge

oluşturmak gerektiği, sanıyorum, artık açıkça anlaşılmıştır; tek

nik bir terim k ullanmak gerekirse, davranışın tem elinde bu lun an

ama davramşta doğrudan ya da basit bir biçimde gerçekleşme

yen

dil edinci

dizgesini b ü tü n öteki şeylerde n ay ırarak incelemeli

yiz. Bu edinç dizges i yapısal dilbilim in sınıflama yön tem lerine,

U-T ruhbil im inin kavram larına, matematiksel i let işim-kuram ına

ya da basit özdevinirler kuramına dayanılarak betimlenen kav

ram lar çerçevesinde tanımlanab ilen her ha ng i bir şey den nitelikçe

farklıdır. Basit ve dolaysızca verilen görüngüleri betimlemek

için geliştirilen model ve kuramlar, gerçek dil edinci dizgesini

içinde banndıramaz; basit betimlemeler için "ekstrapolasyona"

gitmek bizi dil edinci gerçeğine yaklaştıramaz; zihin yapılan

salt "benzer türden başka yapılar" değildir; daha yalnızca bir

kaç yıl önce çok um ut verici görü nen kav ram ların çözü m lenm e-

siyle geliştirilebilecek karmaşık düzen ve yapılardan nitelikçe

farklı şeylerdir. Bizim için önemli olan karmaşıklık derecesi de

ğil,

karmaşıklığın niteliğidir. Bu bakımdan, eldeki teknolojinin

önemli bir içgörü, anlayış getirmesini ya da önemli başarı elde

etmesini beklemek için ortada bir neden yoktur; gözle görülür

biçimde başansız olmuştur; aslında bilgisayarların dilbilim araş-

20


19/294

turnalarında kullanılması için (dilbilim gibi küçük bir alanın

ölçüleriyle) hatırı sayılır zaman, enerji ve para ayrılmış, ama bü

tün b unla r dilin kullanımını ve doğasını anlam am ızda gözle gö

rülü r bir gelişme sağlaya ma mıştır. Bu yargılar acı ama haklı yar

gılardır. Ayrıca etkili dilbilim ve ruhdilbilim araşurmacılarınca

pek tartışılmış da değ ildir.

Sanıyorum, aynı zamanda, dil edincinin doğasına ve bun

dan yararlanma yöntemlerine i l işkin anlayışımızda da dikkate

değer ilerlemeler olmuştur; ancak bu ilerlemeler irdelemekte ol

duğumuz dönemde tutkuyla ortaya atı lanlardan çok farklı sa-

yüülardan kaynaklanmıştır . Daha da önemlisi , bu i lerlemeler,

bilinenle şimdiki anlayış ve tekniğin kapsamının Ötesinde bu

lunan arasındaki uçurumu daraltmamışür; tam tersine, her i ler

leme bu düşünsel ufukların şimdiye değin düşlendiğinden çok

daha uzak olduğunu açığa çıkarmıştır. Son olarak, bana öyle ge

liyor ki, bugün bize verimli görünen sayıltı ve yaklaşımlar açık

bir biçimd e g eleneksel renkler taşır; gene lde, son de rece aşağıla

nan bir gelenek son yıllarda yeniden canlandırılmış ve katkıları

na ciddi, kanımca da haklı olarak dikkat çekilmiştir. Bu olgula

rın kabul edilmesi, bizi, daha önce sözünü ettiğim genel ve sağ

lıklı bir kuşkuculuğa götürür.

Kısacası, genel olarak dilbilim ve ruhbilimin gelişiminin bu

döneminde, yeniden klasik sorulara yönelmek ve bu alanlarla

ilgili ne t ür yen i anlayışlara ulaşıldığını ve klasik sorun ların çağ

daş araştırma ve incelemeler için nasıl yönlendirici olabileceğini

sorgulamak bana oldukça uygun bir tutum gibi görünüyor.

Zihnin doğasıyla, daha doğrusu, insan dil inin doğasıyla i l

gili inceleme ve kurgulama tarihine dönersek, dikkatimiz doğal

olarak 17..yüzyılda, çağdaş bilimin temellerinin sağlam olarak

atıldığı ve bugün de bizi şaşırtan sorunların gözle görülür bir

açıklık ve beceri ile dillendirildiği "deha yüzyılı" üzerinde top

lanır . G ün üm üz de ki d üşü nsel or tamın 17. yüzyı l Ban A vrupa '

sını anımsattığını gösteren hiç de yüzeysel olmayan birçok ne

den var. Bugünkü bağlamda özellikle önemli olanlardan birisi,

özdevinirin gizilgücün e Ve yeteneğine d uy ula n bü yü k i lgidir

21


20/294

(Konu bizim kadar 17. yüzyıl insanında da epeyce uğraşhrmış-

hr.).

Yukarıda, oldukça açık bir biçimde kavradığımız kavram

lar dizgesi ile insan zekâsının doğası arasında gözle görülür bir

açıklık (daha doğrusu genişleyen bir uçurum) olduğuna ilişkin

yavaş yavaş beliren bir anlayış olduğundan söz etmiştim. Des-

cartesçı felsefenin temelinde de benzer bir anlayış bulunmakta

dır. Descartes da araştırmalarının daha başlarında zihin incele

mesinin, bizi salt karmaşıklığın derecesi ile değil, niteliği soru

nu ile karşı karşıya bıraktığı sonucuna varmıştı. Kavrayış ve is

tencin, insan zihninin bu iki temel özelliğinin, en karmaşık öz-

devinirle bile gerçekleştirilemeyecek yetenek ve ilkeler içerdiği

ni göstermiş olduğunu düşünm üştü.

Bu uslamlamanın gelişiminin izlerini, Descartes'm dile iliş

kin birkaç düşüncesini genişleterek ilginç bir kitapçık yazan Cor-

demoy'nun, ya da Descartes'm insan kuramım fizyoloji ötesine

taşıyacak kadar yaşasa konuya ilişkin olarak söyleyebilecekleri

nin öne sürüldüğü uzun ve ayrıntılı

Traite de Vesprit de

l homme

kitabının yazan La Forge gibi ikinci derecede ve şimdilerde unu

tulan Descartesçı felsefecilerin yapıtlarında izlemek özellikle il

ginç olur. Bu uslamlamanın ayrıntılarını araştırmak, birtakım

skolastik öğreti artığı tarafından (sözgelimi, töz ve kip çerçeve

sinde) nasıl engellenip yanlış yönlere çekilmek istendiğini gös

termek isteyenler olabilir. Ancak uslamlamanın genel yapısı akıl

dışı değildir; aslında bu konuşmamn başmda sözünü ettiğim,

savaş sonrasının ilk yıllarındaki düşünce çerçevesine karşı olan

uslamlamaya çok benzemektedir. Descartesçılar, cisimsel nesne

kuramı ayrıntılarına inilip açıklığa kavuşturulsa ve sınırlarının

sonuna değin götürülse bile, onun içgözlemle açıkça belli olan

ve başka insanların eylemlerini gözlemek yoluyla doğmayabi

leceğimiz olguları açıklamakta yetersiz kalacağım göstermeye ça

lıştılar. Bu kuram , özellikle, düşüncen in temel özelliklerini açık

layamadığı gibi, insan dilinin olağan kullanımını da açıklaya-

maz. Sonuç olarak, bütünüyle yeni bir ilke ortaya koymak, Des-

cartesçılann terimleriyle, yer kaplama ve devinim temel özellik

li cismin yanında, özü düşünce olan ikinci bir tözün varlığını

22


21/294

kabu l etm ek zorun luluğ u vard ır. Bu yeni ilkenin, "kurums allaş

m ış bir dil," ya ni bir bö lüm ü yalnızca ona öz gü olan, bir bölü m ü

de zihn in gen el özelliklerini ya ns ıtan ilke ve yasalara bağlı, kü ltür

ü rü n ü bir dil çerçevesinde yen i dü şün celer dile getirip bü tün üy le

yeni dü şü nc e anlatımlarını anlam ak gibi bir tek insanda görülen

bir yeten eğe, "dil kullanım ının yaratıcı ya m " dediğim izde en çok

ken din i belli ede n "yaratıcı bir ya m " vard ır. Sözü edilen,bu yasa

ve ilkelerin, davranış çözümlemesi ile fizik nesneler arasındaki

etkileşime özgü kavramların en geniş kaplamları çerçevesinde

bile dillendirilemeyec ekleri, en k arm aşık ö zdevinirlerce bile ger

çekleştirilemeyecekleri ileri sürülmüştür. Aslında Descartes, o

öteki nesn enin b ir insan zihnine sah ip oldu ğu nu n, salt bir özdevi-

nir olmadığının en açık göstergesinin onun dili olağan biçimde

kullanm a yeteneği old uğ un u ö ne sü rm üş ; bu yeteneğin, böyle bir

canlı ya da m akine , bir insan gibi koşabilmesini sağlayacak fizyo

lojik organlarla donablsa bile, başka bakımlardan insandan d aha

üs tün zekâ belirt ileri gösteren bir hayva n ya da özdev inirde g örü

lemey eceğini be lirtm iştir.

Bu uslamlamaya ve gelişt iri lme biçimine yeniden dönece

ğim. Ancak bütün boşluklarına ve eksiklerine karşın bunun

önemsenmesi gereken bir uslamlama olduğunu vurgulamak

gerekir. Sonuçta saçma olan birşey de yoktur. Batı düşüncesinin

o belirl i gelişim aşamasmda, bugün de varolmayan biçimiyle

bir ruh bilirninin, insana özgü değişik bilgi ve inanç dizgelerini

belirleme sorunuyla, bunları yapılandıran kavramlarla ve bun

ların temelinde bulunan ilkelerle işe başlayan ve ancak ondan

sonra bu dizgelerin doğuştan gelen yapı ile canlı-çevre etkileşi

m inin b ir tür birleşim iyle nasıl geliştiklerini incelemeye koy ulan

bir ruhbilimin, doğması olasılığı bana son derece yüksek görü

nüyor. Böyle bir ruhbilim, önsel olarak kimi özel düzeneklerin

bu lun du ğu nu öne sürü p bunlar ın bü tün bi lg i ve inanç edinimi

nin tem elinde bu lunan düzenek ler oldu ğu nu söyleyen bir insan

zihni yaklaşım ına oldukça ters dü şerd i. Bu ayrıma d aha sonraki

bir kon uş m ad a değineceğim.. Şu anda yalnızca redd edilen seçe-

23


22/294

neğin usa uygunluğunu, daha da ötesinde fizikteki 17. yüzyıl

devriminde çok başarılı olduğu kanıtlanan yaklaşımla tutarlı

olduğunu vurgulamak is t iyorum.

özü düşünmek olan bir tözü koyut olarak alan Descartesçı

felsefe

ile,

çekim ilkesini (nesnelerin hareketini yöneten etkin

ilkeyi) maddenin en sonuncul zerreciklerinin doğuştan gelen

bir özelliği olarak kabul eden Newton sonrası düşünce arasın

da, belki de yeterince irdelenmeyen yöntem koşutlukları vardır.

Belki de Descartesçı felsefenin çağdaş düşünceye en büyük

katkısı, tözsel formlar ve gerçek niteliklerle ilgili skolastik kav

rayışı, Descartes 'ın "havada uçuşan küçük imgeler" diyerek

alaya aldığı şeylerin tümünü reddetmiş olmasıdır. Bu giz dolu

niteliklerin atılmasıyla hareket halindeki madde fiziğinin ve

zihnin özelliklerini bulgulayan bir ruhbilimin doğması için or

tam hazırlanmıştı. Ancak Newton, Descartes 'ın mekanik fiziği

nin iş göremeyeceğini (Principa'ıun ikinci kitabı büyük ölçüde

bunu göstermeye aynlmıştır) ve cisimlerin hareketini açıklamak

için yeni bir gücü koyut olarak almak gerektiğini öne sürmüş

tür. Uzaktan etkili olan bir çekim gücünün koyut olarak alınma

sı sağduyunun açık ve seçik düşünceleriyle çelişiyordu. Bu, ge

lenekçi bir Descartesçnın hoş göremeyeceği birşeydi (Böyle bir

gü ç yine bir tü r akıl erm ez nitelik demek ti.) . N ew ton bü tün üy le

bu görüşteydi ve durmaksızın yerçekimi için mekanik bir açık

lama bulmaya çalışt ı . Yerçekiminin "maddenin özünde ve onda

içkin old uğ u" düşü ncesini red dett i ve her tür nesn enin, yerçeki

mi gibi, kendisi aracılığıyla etkinlikte bulunup görünür etkiler

yaratan, akıl ermez bir özellikle donatıldığını söylemenin hiçbir

şey demek olmadığı" görüşünü öne sürdü. Kimi bil im tarihçile

ri Newton'un Descartes gibi bir Felsefe İlkeleri yazmayı düşün

dü ğü nü , ancak yerçekiminin nedeninin m ekanik bakımd an açık

lanmasında başarısız olunca kendisini Doğa Felsefesinin Matema

tik llkeleri'yle

sınırladığını söylerler. Bu açıdan Descartesçılar

gibi Newton'un sağduyusu için de fizik yeterince temellendiril-

miş değildi , çünkü uzaktan eylem yeteneği olan büyülü bir gü

cü koyut olarak alıyordu. Bunun gibi, Descartes 'ın zihni, açıkla-

24


23/294

yıcı bir ilke olarak, koyut biçiminde alması da deneyciler için

kabul edilmez birşeydi. Ancak matematiksel fiziğin göz kamaş

tırıcı başarısı, bu sağduyuya uygun düşen karşı çıkmalara kar

şın, o günlerde etkili oldu; yeni fiziğin saygınlığı öylesine yük

sekti ki Aydınlanmanın kurgusal ruh-bilimi Nevvtoncu örnekse-

meden çok, Nevvtoncu çerçevede (bu da, çok ayrı bir konudur)

iş görm enin zorun lu o ldu ğu nu peşinen kab ul etti . Yerçekiminin

akıl ermez gücü, hiçbir açıklama gerektirmeksizin, fizik dünya

nın açık bir öğesi olarak kabul ediliyordu ve çok geçmeden olu

şan yen i bir "s ağ du yu " çerçevesinin dışında, bü tünü yle yeni işle

yiş ve yap ılanm a ilkelerinin ko yu t olarak alınm ası gerekebileceği

düşünülemez olmuştu. Bir ölçüde bu nedenle, zihin i lkelerini

(bu nlar he r neyse) bu lgulay acak b enz er bir bilim sel ruhb ilim için,

bugün gibi o gün de, son derece olanaklı olan ayrıntılı bir araş

tırma yapılmamıştı .

Yerçekiminin koyut olarak alınmasıyla,

res cogitans'm

koyu t

olarak a lınm ası arasınd ak i tem el ayrım ı, başka bir anlatim la geliş

tirilen açıklayıcı ku ram ların g üc ün de ki bü yü k farkı gö rmez likten

gelm ek istemem . Ne v ar ki New ton, Leibniz ve gelenekçi Descar-

tesçılarin yeni fizikten hoşnutsuzluk nedenlerinin, ikici bir usçu

ruh bilimin he m en re dde dilm e nedenleriyle çarpıcı biçimde ben

zerlik göstermesinin öğretici olduğunu sanıyorum. Zihnin özel

liklerini ve ya pılanm asını incelem e çalışmalarının, bir ölçüde ol

dukça sudan nedenlerle, bir yana bırakıldığım söylemek ve bu

nun giderek daha genel bir "bi l imsel" tutumun yayı lmasından

kay nak landığ ım öne süren y aygın görüşte bell i bir çelişki olduğ u

nu belirtmek yan lış olmaz sanırım.

17. yüzyıl ın d üşün sel ortamı ile gün üm üzd eki dü şüns el or

tam arasındaki kimi benzerliklere dikkat çekmeye çalıştım. Sa

nırım, zihin ve genel davranış incelemeleri bağlamında, dil ku

ramının çağcıl dönemdeki özel gelişim çizgisini daha ayrıntılı

bir biçim de izlemek ay dınlatıcı olacaktır.

1

16.

yüzyılda insan zekâsının doğası üzerine birçok dile çev

rilen bir kitap yayımlayan İspanyol fizikçi J. Huarte'nin yazılan

iyi bir başlangıç oluşturabilir. Huarte, araştırmaları sırasında

25


24/294

zekâ yerine kullanılan 'ingenio' sözcüğünün "ortaya çıkarmak",

"üretmek" gibi anlamlara gelen çeşitli sözcüklerle ayni Latince

kökten geldiğini şaşkınlıkla gö rm üş; bu nu n , zihnin doğasına iliş

kin bir ipucu sağladığını öne sürm üş tü. Böylece "insan da iki ür e

tici güçten söz edilebilir, birisi hayvan ve bitkilerle ortak olanı,

ötekisi de ruhsal tözle ilgili olanı. Zekâ

(ingenio)

üretici bir güç

tür. Anlama üretici bir yetidir." Huarte'nin sözcüğün kökeniyle

ilgili yaptığı inceleme çok iyi değildir ama kavrayışı son derece

sağlamdır.

Huarte daha sonra zekânm üç düzeyini birbirinden ayırır .

En alt düzey, Huarte'nin Leibniz ve daha birçoklanyla birlikte

yanlış olarak Aristoteles'e mal ettiği bir ilkeyi, yani zihinde, salt

duyularla kendisine iletilmeyen hiçbir şey bulunmadığı ilkesini

karşı layan "uysal zekâ"yı anlatır . Onun üstündeki düzey, yani

olağan insan zekâsı deneyci sınırlamanın epeyce ötesine uzanır:

O, "kendi içinde, kendi gücüyle, bilginin dayanağı olan ilkeleri

yaratabilir". Olağan insan zihinleri, "kimsenin katkısı olmaksı

zın, sal t konudan destek görerek.. . ustalarından ya da herhangi

bir kim seden d uym adık ları şeyleri söyleyip yaratarak , daha ön

ce söz edildiğini hiç duymadıkları binlerce düşsel kavram üre

tebilecek zih inle rdir ". Bu açıd an ola ğa n ins an zejcâsı, belki d u y u

verilerinden yararlanarak, ama bağımsız amaçlarla geliştirilen

kavram ve ilkeler çerçevesinde bilişsel bir dizge oluşturarak,

ken di iç kayn akları yoluyla bilgi edine bilm e gü cü ne sah iptir; ay

rıca her türlü eğitim ya da deneyimin ötesine geçecek biçimde

yeni düşü nceler üre tm e ve onları uy gu n, değişik biçimlerde an

latma yeteneğine de sahiptir.

H ua rte , "kimilerinin, kend isi aracılığıyla, beceri ya d a çalış

ma olmaksızın, daha önce hiç görülmemiş, duyulmamış, yazıl

mamış hattâ düşünülmemiş," son derece incelikli ve şaşırt ıcı ,

ama doğru şeyler söylediği üçüncü bir tür zekâ daha kabul

eder. Burada anlatılmak istenen gerçek yaratıcılıktır; yarana

imgelemin, olağan zekânm ötesine geçen, belki de "bir delilik

karışımını da" içerecek biçimde kullanımıdır.

Huarte deneycilik ilkesiyle buluşan uysal zekâ ile bütün

26


25/294

üretici yetenekleriyle birlikte alınan olağan zekâ arasındaki ay

rımın, hayvanla insan arasındak i ayrım oldu ğu nu öne sürer. Bir

tıp doktoru olan Huarte patoloji ile yakından ilgilidir. Zekânın

insanı özellikle sıkıntıya düşüren en kötü yetersizliğinin, bu üç

düzeyin en alt kesimiyle, deneyci ilkelere uyum gösteren uysal

zekâyla sınırlanma olduğunu belirtir. Bu yetersizlik, der Huar

te , "soyunu sürdüremeyen hadımların iç inde bulunduğu duru

ma benzer." Zekânın yalnızca duyuların ilettiği uyaranları alıp

birbirine bağladığı bu acıklı durumda, kuşkusuz gerçek eğitim

olanaksızdır; çünkü bilgi ve anlayışın gelişimine olanak sağla

yan ideler ve i lkeler yoktur, öyleyse bu durumda "ne kamçının

vu ru şu , ne çığlıklar, ne yö ntem , ne örnekler, ne zam an, ne den e

yim, ne d e do ğad aki birşey, yeni birşey üretm ek için onu hare

kete geçirebilir."

Huarte 'nin çizdiği çerçeve, izleyen dönemdeki "ruhbilim

kuramı"nı irdelerken işimize yarayabilir. Dil kullanımından, in

san zekâsının bir göstergesi olarak inşam hayvandan ayıran bir

özellik biçiminde söz etmesi, Özellikle olağan zekânın yarana

niteliğini vurg ulam ası, dah a sonraki düşün celeri anımsatm akta

dır. Bu görüşler us çu ruhb ilim le dilbilime egemen o lmu ştur. Co-

şumculuğun yükselişiyle birlikte olağan insan zekâsının özellik

le serbest, yaratıcı ve m eka nik açıklama sınırlarının ö tesinde ol

duğu biçimindeki usçu varsayımdan vazgeçilmemiş olmasına,

bu usçu varsayımın coşumculuğun psikolojisinde ve hattâ top

lum felsefesinde önemli bir rol oynamasına karşın, dikkatler

üç ün cü tü r zekây a, gerçek yaratıcılığa çevrilmiştir.

Daha önce sözünü ettiğim gibi, kavrayış ve basan açısın

dan son derece varsıl olduğu anlaşılacak olan usçu dil kuramı,

bir ölçüde başka zihinlerle ilgilenmenin sonucunda gelişmiştir.

Hayv anların sözlü buy rukları yerine geti rme, duy gusa l d uru m

larını an latm a, birbirleriyle iletişim de bu lun m a ve gö rün üşte or

tak bir amaç için işbirliği yapma yeteneklerinin incelenmesine

epeyce emek harcanmışt ı r ; bütün bunların o günkü anlamda

"mekanik nedenlerle", başka bir deyişle, aracılığıyla bir insanın

27


26/294

refleksin, koşu llanm a ile pek iştirme nin, çağrışımın ve benz erleri

nin özelliklerini dile getirebildiği fizyolojik düzeneklerin işleyişi

yoluyla açıklanabileceği öne sürü lm üş tü. H ay van lar uy gu n ileti

şim organlarından yoksun değildirler, belli bir "genel zekâ" öl

çeğinde salt dah a aşağıda da değildirler.

Gerçekten, Descartes'm kendisinin de çok iyi gözlemlediği

gibi, dil türe özgü bir insan yetişidir. D üş ük zekâ dü zey lerind e,

hastalıklı durumlarda bile, problem çözme yeteneği ve başka

uy um davranışları gö sterme de buda la bir insanı geçen bir m ay

m un un hiç erişemeyeceği bir dil yeteneği bu luru z insand a. H ay

van iletişimi konusunda bilinenlerin ışığında bu gözlemin du

ru m un a dah a sonra döneceğim. Descartes, "zekâ yapılarını" bü

tünüyle koşullanma ve çağrışım çerçevesinde geliştiren en kar

maşık özdevinirler gibi, hayvanlarda da temel bir öğenin, Huar-

te'nin ikinci tür zekâsının, yani düşüncenin bağımsız bir aracı

olarak dil insanlar tarafından olağan bir biçimde kullanıldığın

da kendini gösteren üretici yeteneğin, bulunmadığını öne sür

dü. Deney yoluyla, başka bir canlıda da olağan, yaratıcı dil kul

lanımı bulunduğuna kendimizi inandırdığımızda, onun bizim

gibi bir zihni bulunduğunu ve yaptıklarının, mekanik açıklama

sınırlarının ötesinde , teknik ve kap sam m ın kesinliği ve bilgileri

nin güvenilirliği bakımlarından eksikleri bulunmakla birlikte,

temel noktalarda bugünkünden çokça farklı olmayan dönemin

uyaran-tepki ruhbil iminin çerçevesinin dışmda olduğunu kabul

etmemiz gerekir.

Bu ara da , hayv an- m akin e varsay ımıyla ilgili Descarte'sçı us

lamlamaların, yalnızca, hayvanların dil kullanımının yaratıcı

yarımı sergilemedeki açık yetersizliğinden çıkan uslamlamalar

olduğu düşünülmemelidir . Daha başka birçok uslamlama da

vardı: Sözgelimi her sivrisineğin ruhu olsaydı, ruhlar alanında

doğal bir nüfus patlaması olurdu; ya da kardinal Melchior de

Polignac'ın, hayvan-makine varsayımının Tanrının iyiliği sayıl-

hsından ileri geldiği, çünkü kendisinin de belirttiği gibi, "hay

vanların hiç acı çekmediği öğretisinin son derece insanca oldu

ğunu" insanın anlayabileceği biçimindeki uslamlaması .

2

Ya da

28


27/294


28/294

sayısından daha büyük sayılara ulaşır. Olağan dil kullanımı işte

bu anlamda yenilikçidir.

Ancak Descartesçı görüşte, bir hızölçerin okunuşlarının,

belli bir Ülküleştirme payıyla, çeşitlilik bakımından olasılıkları

nın sınırsız olması anlamında, hayvan davranışının da çeşitlilik

ba kım ında n olasılıkları sınırsızdır. Diyeceğim , hay van dav ranışı

dış uyaranlarla ya da iç du rum larla denetleniyorsa (bu so nun cu

lar koşullanmayla oluşturulan durumları da kapsar) , uyaranlar

sınırsız bir dizi değişiklik gösterebileceği için, hayvan davranışı

da değişiklik gösterebilir. Ancak olağan dil kullanımı yalnızca

yenilikçi ve kapsam bakımından gücül olarak sınırsız değildir ,

dış ya da

iç

her türlü belirlenebilir uyara nın de ne tim ind en de ba

ğımsızdır. Uyarandan bu bağımsızlığı sayesinde, dil, yalnızca

olağ anü stü ye tenekli ve becerikli kimseler için değ il, aslında her

olağan kişi için dü şü nc e ve kişisel an laü m ın bir a racıdır.

Yine de sınırsız ve uy aran den etim inde n b ağım sız olma özel

likleri kendi başlarına mekanik açıklamanın ötesine geçemezler.

Bu nedenle, mekanik açıklamanın sınırlarına ilişkin Descartesçı

irdelemeler, olağan dil kullanımının üçüncü bir özell iğine, tu

tarl ı l ık ve duruma uygunluk özell iğine de dikkat çekerler; bu

elbet te dış uyaranın denet iminden bütünüyle ayr ı bir konudur .

"Uygunluk* ile "tutarlılık"ın neleri içerdiğini açık ve kesin bi

çimde söyleyemeyebilir iz, ama bunların anlamlı kavramlar ol

duk larına kuşk u yok tur. O lağan dil kullanım ını, bir delinin ab uk

sabu k ko nu şm asınd an ya da rasgele öğeli bir bilgisayarın çıktı

sından ayırabiliriz.

Dürüst lük, kiş iye uyaran denet iminden bağımsız, uygun

ve tutarl ı , yeni bir biçimde konuşma gücü veren şeyi anlamak

tan Descartes 300 yıl önce ne ölçüde uzaksa, bugün bizim de o

ölçüde uzak olduğumuzu benimsemeye zor luyor . Bu bir ruhbi

l imci ya da yaşambilimcinin sonuçta yüz yüze gelmek zorunda

olduğu ciddi bir sorundur ve "al ışkanl ık" , "koşul lanma" ya da

"doğal seçilim"e sığınılarak yok sayılamaz.

Descartesçılann, dil kullanımının yaratıcı yarn ve mekanik

30


29/294

açıklamanın sınırlarına ilişkin benzer belirlemeler açısından öte

ki zihinler konusundaki çözümlemeleri çağdaş düşünceye her

yönüyle doyurucu gelmemiştir (sözgelimi Bayle'ın

Dictionary?-

si,

öteki zihinlerin varlığına ilişkin doyurucu kanıt sağlayama

masını Descartesçı felsefenin en zayıf noktası olarak gösterir);

ayrıca Descartes'ın ortaya attığı sorunlara ilişkin uzun ve kar

ma şık bir yığın tartışma ile polemik d e va rdır. Birkaç yüzyılı göz

önüne aldığımızda tartışmanın sonuçsuz kaldığını görebiliriz.

Descartesçılarm vurguladığı insan düşüncesinin ve insan dilinin

özellikleri yeterince gerçektir; bunlar şimdi olduğu gibi eskiden

d e he rha ng i bir fiziksel açıklaman ın sınırlan ötesind e ko nulard ı.

N e fizik; ne yaşam bilim ne d e ruhbilim bize bu ko nu lan nasıl ele

alabileceğimize ilişkin ipuç lan verebilm ektedir.

öteki çetin sorunlarda olduğu gibi, sorunun yanlış anlaşıl

dığını, bir ka vra m ka rgaşasının sonu cu old uğ un u gösterebilecek

yeni bir yaklaşımı denemek ilginç olabilir. Bu, çağdaş felsefede

izlenen ama bana göre başansız olmuş bir uslamlama biçimidir.

Gilbert Ryle ve öteki ça ğd aşla n gibi Descartesçılar d a, zeki dav

ranış için ölçüt belirlemekle, bu tür davranış olasılığına açıkla

ma getirmek arasındaki ayrımı anlamışlardı; ama Ryle'dan ayn

olarak, birinci sorun gibi ikinci sorunla da ilgiliydiler. Bilim

adamlan olarak, biraz önce özetlenen özel anlamda, başka bir

canimin davranışını gösterecek deneysel testlerin dillendirilme

biçimlerinden hoşnut değil lerdi; aym zamanda, bu test lerin ve

gözlem ölçütlerinin gösterdiği yeteneklerin, bugün anladığımız

anlamda fiziksel açıklamanın ötesinde olmalan gibi, onlann an

ladıktan anlamda cisimsel nesnelerin gücünü aşmasından haklı

olarak sıkıntı duyuyorlardı. Kuşkusuz, gözlenen birşey için ku

ramsal açıklama oluşturmak amacıyla gözleme dayalı sınamala-

n ayrıntılandırmanın ve kanıt toplamanın ötesine geçme çaba

sında aykın hiçbir yan yoktur; Descarteşçılann zihin sorununa

yaklaşımlarında sallantıda olan da buydu. La Forge ve ötekile

rin ısrarla belirttikleri gibi, bir kimse, gezegenlerin hareketinin

doğasım anlamaya çalışırken Newton'un (başanyla) yaptığı gi

bi, 1'espirit de rhomm e"\m doğasım anlamak istiyorsa, algıladı-

31


30/294

ğının ya da (terimin teknik ve klasik anlamında) "imgelediği

nin" ötesine geçmek zorundadır, öte yandan, Descartesçıların

görüşleri gerçek bir özden de yoksundu; söz konusu görüngü

ler, özellikleri tutarlı ve kapsamlı bir biçimde açıklanmayan,

"zihin" denilen bir "etkin ilke"ye bağlanarak doyurucu bir bi

çimde açıklanamaz.

Bana öyle geliyor ki bu gü n en u m ut verici yaklaşım , dil gö

rüngüleri ile zihin etkinliği görüngülerini olabildiğince doğru

olarak betimlemek, şimdilik varsayılan zihin yapılarını ve sü

reçlerini hiçbir fizyolojik düzenekle ilişkilendirmeden ya da zi

hin işlevlerini "fiziksel nedenler" çerçevesinde yorumlamadan,

bu olguları açıklayabilecek ve yapılanışlarıyla işleyişlerindeki il

keleri ortaya çıkarabilecek soyut, kuramsal bir düzenek geliştir

m ey e çalışmaktır. Bu soy ut ya pı ya da işlem lerin nasıl g erçekleşti

ğini, ya da som ut terimlerle (gü nü m üz de ki anlam ıyla fiziksel sü

reçlerde işin içinde olmayan terimlerle) nasıl açıklandığı soru

sun u geleceğe bırakabiliriz; do ğru çıkarsa hiç kim seyi şaşırtma

ması gereken bir sonuçtur bu.

Bu usçu d il felsefesi,

17.

yüzyılda d ah a başk a çeşitli bağ ımsız

gelişmelerle birleşerek, gerçek ten dik ka te değ er, gen el nitelikli ilk

dilsel yapı ku ram ına , "felsefi" y a da " ev ren se l" dilbilgisi diy e bi

linen gö rü ş açısına yol

açtı.

N e yazık ki g ü n ü m ü z d e felsefi dilbil

gisi çok az biliniyor. Bu ko nu da ki teknik v e bilimse l çalışm a çok

az;

olanlar da ya savu nm a ya da kötülem e amaçh. Dil kon usu nd a

ki çağdaş çalışmalarda felsefi dilbilgisine göndermeler, yapılanı

değe rsiz kılacak ölçüd e çarpıtılmış gönde rm eler. Le onard Bloom-

field gibi son d ere ce nitelikli bir bilgin bile en ön em li yapıtı Lan

guage'te felsefi dilbilgisini aslına hiç be nz em ey en bir biçim de ta

nımlar ve bu geleneğin en belirgin özelliklerine taban tabana zıt

nitelemelerde b ulu nu r. Sözgelimi Bloomfield ve da ha birçokları,

felsefi dilbilgisini Latin modeline dayanan, buyurucu, konuşma

sesleri ile hiç ilgilenmeyen, konuşmayı yazı ile karıştıran birşey

olarak tanımlar. Bütün bu suçlam alar yanlıştır ve gerçekte başarı

lan şeyin nesnel bir değ erlend irm esini ya pab ilme k için bu söylen

celeri ortada n ka ldırmak gerekm ektedir.

32


31/294

Felsefi dilbilgisinin Latince temelli diye suçlanması özellik

le alaylı bir yaklaşımdır. Aslında temel yapıtlar, (özellikle Port-

Royal

Grammar'i

ve Logic,

i)

Latince yerine ana dili kullanm a akı

m ının rüz gân yla Fransızca yazılm ışlardı. Latince yapay ve çarpık

bir dil olarak, Descartesçılann anladığı anlamda yalın düşünce

ve sağduyu söylemine açıkça zararlı bir dil diye kabul ediliyor

du. Felsefi dilbilgisinin uygulayıcıları ellerinde bulunan dil ge

reçlerini kullandılar; i lginçtir , yüzyıldan uzun bir süre büyük

bir özen ve dirençle incelenen konulardan kimileri, Latince ör

neği bile bulunmayan dilbilgisi konularını içeriyordu. Çarpıcı

örneklerden birisi, Vaugelas'mn Fransızcada belirsiz tanımlık-

larla sıfat tümcecikleri arasındaki ilişkiyi içeren kuralıdır. Vau

gelas'mn kuralı, 150 yıl, görüngülerin akıla bir açıklamasını el

de etmek için, betimlemenin ötesine geçecek "ussal dilbilgisi"

geliştirme olasılığı üzerindeki tartışmalarda ele alınan temel so

run oldu.

K uş ku su z, çok yan lış olarak, felsefi dilbilgisine karşı yönel

t i len "buyurucu" suçlaması , ussal açıklama konusunun bütü

nüyle yan lış anlaşılm asınd an ileri gelmek tedir. Aslında bu yu ru-

culuk diye bir konu yoktur. Kullanılışın olduğu gün kabul edil

mesi gerektiği ve dilbilgisi uzmanları için yasa koymaya yer ol

m adığı anlaşılm ış ve b u sü rekli yinelenm iştir . Sallantıda olan bü

tünüyle farklı bir konu, yani kullanılış olgularına dilin doğasıy

la, en temelde de insan düşüncesinin doğasıyla ilgili açıklayıcı

varsayımlar temelinde bir açıklama getirme sorunudur. Felsefi

dilbilgisi yan daş ları, dah a de rind e yatan dah a genel nitelikli sü

reçlerle ilgili kanıtlar olarak kullanılmaları söz konusu olmadık

ça, veri toplamaya çok az ilgi duyuyorlardı. Dolayısıyla karşıt

lık, betimlemeli dilbilgisi ile buyurucu dilbilgisi arasında değil,

betimleme ile açıklama arasındadır; "doğa tarihi" olarak dilbil

gisi ile bir tür "doğa felsefesi" olarak dilbilgisi, çağdaş terimler

le söylemek gerekirse "doğa bilimi" olarak dilbilgisi arasında

dır . Açıklayıcı kuramların kendisine büyük ölçüde akıldışı bir

biçimde karşı çıkış, çağdaş dilbilimin bu gelişmelerde asıl tehli-

33


32/294

kenin ne olduğunu anlamasını güçleştirmiş, felsefi dilbilgisinin

gelişen bir orta sınıfa daha düzgün davranış öğretme çabalarıy

la karıştırılmasına yol açmıştır.

K onu nun başka bir yanı da v ardır . 17. yüz yıl düşü nc e orta

mı ile çağ da ş bilişsel ruhbilim ve dilbilim orta m ı aras ında çarp ı

ca benzerl ikler bulunduğundan daha önce söz etmişt im. Ben

zerl ik konularından birisi de doğrudan bu açıklama kuramı so

runuyla ilgilidir. Felsefi dilbilgisi, bugünkü üretici dilbilgisine

çok benzer biçimd e, dilbilgisi uzm an ının görev ini, kullanılış ve

rilerini yalnızca kaydetme ve dillendirme (bir tür doğa tarihi)

olarak yorumlayan betimleme geleneğine bilinçli bir karşı çıkış

olarak gelişmiştir. Böyle bir sınırlamanın zayıflatıcı ve gereksiz

ol du ğu nu ; haklılığı ne olursa olsun bu n u n (bence, çok hak lı ola

rak) bilimsel yöntemle bir i lgisi olmadığını; bilimsel yöntemin

verilerle veri olarak değil, tıpkı gök m ek an iğin in ilkeleri gibi, ne

"görüngüden" çıkanlabilen ne de sınıflamacı veri-işleme süreç

leriyle elde edilebilen daha derindeki örtük yapılandına i lkele

rin kanıtlan olarak ilgilendiğini öne sürüyordu.

Çağdaş bilim evreni felsefi dilbilgisinin başarılarını kesin

bir biçimde değerlendirecek d u ru m da değildir. Böyle bir değ er

lendirme için temel hazırlanmamıştır; i lk çalışmanın kendisi

neredeyse hiç bi l inmemektedir, büyük bir bölümü de art ık elde

edilemeyecek durumdadır. Sözgelimi ben Amerika 'da, Port-Ro-

yal G rammar'inin bir yüzyılı aşkın bir süre önce yayımlanan tek

eleştirel baskısının bir örneğini bile bulamadım; her ne kadar

özgün Fransızcası şimdi yine el imizde ise de,

3

bu önem li yapı

tın tek İngilizce çevirisinin de British Museum'da olduğu anla

şılıyor. Bu yapıtın böylesine bütünüyle gözardı edilmesi acınası

bir şeyd ir, çü nk ü b u k itap hak kın da b ilinen çok az şey bile yete

rince m erak u y a n d ı n a ve aydınlatıcıdır .

Burası, el imizdeki çok yetersiz bilgiye day ana rak , b u yap ı

ta i l işkin bir ön değerlendirmeye girişmenin ya da göründüğü

kadanyla ana hatlannı bel irlemenin yeri değil ; ancak hiç değil

se sürekli yinelenen birkaç konudan söz etmeden geçemeyece

ğim. 1660 Port-Royal Grammar'inin (felsefi dilbilgisi geleneğini

34


33/294

başlatan yapıtın) yeniliklerinden birisi bir dilbilgisi birimi ola

rak sözöbeği kavramının önemini belirlemiş olmasıdır. Daha

önceki dilbilgileri b ü yü k ö lçüde sözcük türleri ve çekim dilbilgi-

sidir. Port-Royal'm Descartesçı kuramında, sözöbeği bir karma

şık idenin, tümce de (sözcük düzeyine ulaşıncaya değin başka

sözöbeklerine ayrılan) bir dizi sözöbeğinin karşılığıdır. Bu yol

la söz konu su tümce nin "y üzey y apısı" denilen yapıyı elde ede

riz.

Klasik örneği kullanacak olursak, Invisible God created

the visible wo rld ' <

/

Gö rünm ez Tanrı görünen düny ayı yaratn '>

tümcesinde , ' invis ible G od ' , 'that h e

created the world ' <

/

dünyayı onun yara tüğı '> ve 'that the

wo rld is visib le ' < 'dün yan m görülebi li r oldu ğu '> önermelerinin

oluşturduğu üç önermelik bir dizgeden oluşmaktadır . Tümce

bir yargı belirtmek için kullanıldığında, derin yapıyı oluştura

cak biçimde birbiriyle bağlantılı olan bu önermeler söylenmez

kuşkusuz; ' a wise man is honest ' < 'b i lge insan dürüst tür^ de

diğ im de , Port-Royal kura m ına göre 'a m an is wis e'


34/294

Derin yapı, birtakım zihinsel işlemlerle (çağdaş terimbilgi-

siyle söyleyecek olursak, dilbilgisel dönüşümlerle) yüzey yapı

ya bağlan ır. H er d il belirli bir ses-anlam bir bağıntısı olarak dü

şünülebilir. Port-Royal kuramı mantıksal sonuçlarına değin gö-

türülürse bir dilin dilbilgisinin, derin yapıyla yüzey yapıyı ve

bunların arasındaki dönüşüm bağıntısını tanımlayan, bunu da

(dil kullanımının yaratıcı yanına uygun olacaksa) sonsuz bir de

rin ve yüzey yapı alanında yapan, bir kurallar dizgesini içerme

si gerekir. W. von Humboldf un 1830'larda kullandığı terimleri

kullana cak olursa k, kon uş an kim se sınırlı araçları sınırsız biçim

de kullanır , öyleyse Humboldt 'un dilbi lgisi uygun biçimde

birbiriyle bağlanülı, sınırsız sayıda derin ve yüzey yapı üreten

sınırlı bir kurallar dizgesi içermek zorundadır. Ayrıca bu soyut

ya pıla n birtakım ses ve anlam tasarımlam alarına (b üy ük bir ola

sılıkla, sırasıyla evrensel sesbilgisi ile evrensel anlambilime ait

öğelerin oluşturduğu tasarımlamalara) bağlayan birtakım kural

lar bulunmalıdır. Aslında, günümüzde geliştiril ip yetkinleştiri-

len dilbilgisi yapısı kavramı budur. Bunun kökenleri şimdi ir

delemekte olduğum klasik gelenekte açıkça görülebilir . Bu dö

ne m de temel kav ram lar belli yere dek başarılı bir biçim de orta

ya konmuş durumdaydı .

Derin ve yüzey yapı kuramı, hiç değilse kaba çizgileriyle,

yeterince açık görünüyor. Ancak ondan önceki, herşeyden de

ğişik birş ey di; asıl şaşırtıcı olan şeyse, çağd aş dilb ilimin 19. yüz

yılın sonlannda geliştiği sıralarda, ondan hiçbir izin kalmamış

olmasıdır . Derin ve yüzey yapı kuramının, di l ko nu sun da dah a

önceki ve daha sonraki düşünceyle bağı konusunda da bir iki

söz söylemek istiyorum.

Derin ve yüzey yapı kuramıyla daha eski bir gelenek ara

sında, oldukça yanıltıcı olabileceğini, düşündüğüm bir benzer

lik var. Felsefi dilbilgisinin uyg ulam acıları, ku ram ın a y nn h lı ge

lişiminde bu benzerliğin üzerinde durmaya çok özen gösterirler

ve klasik dilbilgisi yanında, İspanyol bilgin Sanctius gibi Röne

sans dilbilgisinin tanınmış kişilerine borçlannı dile getirmekte

duraksamazlardi. özellikle Sanctius, felsefi dilbilgisi üzerinde


35/294

bü yü k etkisi olan bir eksiltili anlatım ku ram ı geliştirmişti. Daha

önce de belirttiğim gibi, felsefi dilbilgisi gü n üm ü zd e çok az anla

şılmıştır. Sanctius gibi öncüler ise bütünüyle unutulmuştur. Ay

rıca bütün bu tür çalışmalarda olduğu gibi, kişinin yalnızca ne

söylediğini değil , ne anlatmak istediğini anlama sorunu da

vardır.

K uşk usu z eksiltili anlatım kav ram ını dilin temel özelliği ola

rak geliştirirken S anctius, he m klasik felsefi dilbilgisinde, he m de

onun daha açık çağdaş biçimlerinde, derin ve yüzey yapı kura

mını geliştirmek için kullanılan örneklere görünüşte oldukça

ko şu t birço k dilsel örn ek v erm işti. N e var ki San ctius için eksiltili

anlatım k avram ı, yalnızca m etinlerin yorum lanm asında bir araç

tı.

Bu bakım dan , bir yazın me tninin gerçek anlamını belirlemek

için, Sanctius'a göre, kişi onu daha kapsamlı bir açımlamanın

eksilt i l i bir biçimi olarak düşünmek zorundadır. Ancak Port-

Royal kuramı ve onun daha sonraki gelişmiş biçimleri (özellikle

ansiklopedici Du Marsais 'nin elinden çıkanı) eksiltili anlatıma

çok değişik bir yorum getirmişti. Felsefi dilbilgisinin görünür

dek i amacı bir metin yoru m lam a tekniği değil, bir ruhbilim ku

ram ı geliştirm ekti . Bu kura m , belirtkenin yü zey yapısıyla bed en

organlannca üretil ip algılandığını, temeldeki derin yapının ise

dilsel biçimlerin soyut yapılanmasıyla "zihne sunulduğunu"

öne sürer. Derin ve yüzey yapıyı birbirine bağlayan dönüşüm

işlemleri, tümce üretilir ve anlaşılırken zihnin yerine getirdiği

zihinsel iş lemlerdir. Bu sonuncu yoruma göre, zihinde derin ve

yüzey yapılan kesin olarak belirleyen ve çağrıştıran değişmez

bir üretici ilkeler dizgesi —başka bir deyişle, söylem üretilir ya

da yorumlanırken belli bir biçimde kullanılan bir dilbilgisi—

vardır. Bu dilbilgisi daha önce sözünü ettiğim, temeldeki dil

edincini tasarımlar. Bu tür dilbilgilerinin niteliğini ve bunları

yö nlen dire n ilkeleri belirleme so ru nu , belki çok güç ama, ilkece,

zihinsel gerçekliği karşılamaları ya da karşılamamalarına göre

doğru ya da yanlış olan kesin yanıtlar isteyen, tipik bir bilim

sorunudur. Ancak eksilt i l i anlatım kuramının, bir metin yorum

lama tekniği olarak, zihinde olağan insan yeteneği ve zekâsının

37


36/294

bir görünüm ü olarak temsil edilen bir dizi ilkeyi içermesine ge

reksinim yoktur. Tam tersine, bir ölçüde belli bir duruma özgü

olabilir ve çözümlenen yazın yapıtıyla ilgili kültürel ve kişisel

birçok öğeyi içerebilir.

Port-Royal derin-yüzey yapı kuramı, Huarte'nin ikinci tür

zekâsını geliştirmeye, olağan insan zekâsının özelliklerini orta

ya koymaya yönelik bir girişim olarak ruhbilimin konusudur.

Eğer doğru anlıyorsam, Sanctius'taki eksiltili anlabm kavramı,

koşullar gerektirdiğinde uygulanan ve olağan zekânın bir yö

nü olarak zihinsel olarak tasarımlanması gerekmeyen birçok tek

nikten biridir. Kullanılan dilsel örnekler benzer olmakla birlik

te ,

sunuldukları bağlam ve yerleştirildikleri çerçeve bütünüyle

değişiktir; özellikle de onları birbirinden ayıran bir Descartes

devrimi vardır, tlgili metinlerin ve bunların düşünsel arka plân

larının belirsizlik içinde olmaları nedeniyle bun u çekinerek söy

lüyorum, ama bu yorum bana doğru görünüyor.

Port-Royal kuramının çağdaş yapısal ve betimlemeli dilbi

limle ilişkisi biraz daha açıktır. Bu sonuncusu, yüzey yapı dedi

ğim

şeyin,

belirtkede açıkça görülen biçimsel özelliklerin, bö lüm

leme ve sınıflama yöntemleriyle belirtkeye bakılarak belirlenebi

len sözöbekleri ile birimlerin çözümlenmesiyle şuurlar kendisini.

Bu sınırlama bütünüyle bilinçli bir sınırlamadır ve -ben çok yan

lış olduğuna inanıyorum, am a- büy ük b ir ilerleme olarak kabul

edilmiştir. Yüzyılın başında çağdaş yapısal dilbilimin temelini

atan İsviçreli büyük dilbilimci Saussure, dilsel çözümlemelerin

en uygun yöntemlerinin, yalnızca bölümleme ve sınıflandırma

olduğunu öne sürmüştür. Bu yöntemleri uygulayarak, dilbilim

ci, böyle çözümlenen birimlerin ilgili olduğu düzenekleri belir

ler; bu düzenekler dizimsel -yan i sözün akışı içinde birbirini iz

leyen düzenekler- ya da dizisel -yani sözün akışı içinde aynı

yerde bulunan birimler arasındaki bağ ıntılar- olabilir. Saussure

bu tür bütün çözümlemeler bittiğinde, zorunlu olarak dilin ya

pısının bütünüyle açığa çıkacağını ve dilin biliminin görevini

bütünüyle yapmış olacağını ileri sürmüştür. Anlaşıldığı kada

rıyla, böyle sınıflamacı bir çözümleme felsefi dilbilgisindeki an-

38


37/294

lamıyla derin y apıya yer verm ez. Sözgelimi, . 'Inv isib le G od

created the visible world' < 'Görünmez Tanrı görünen dünyayı

yaratt ı '> tümcesinin temelinde bulunan üç önermeli dizge, bö

lümlemeyle ve bölümlenen birimlerin sınıflandırılmasıyla bu

tümceden türetilemez; derin ve yüzey yapıyı birbirine bağlayan

dönüşüm işlemleri de bu durumda dizisel ve dizimsel yapılar

açısından açıklanamaz. Çağd aş dilbil im zo runlu olduğu öne sü

rülen bu sınırlamalara sadık kalmıştır.

Aslında Saussure felsefi dilbilgisi geleneğinden aynlarak

kimi açılardan bunun da ötesine geçmiştir . Zaman zaman, tüm

ce oluşturma işlemlerinin asla dil dizgesine ait olmadığını, dil

dizgesinin ses ve sözcüklerle, belki de birkaç değişmez sözöbe-

ğiyle ve az sayıda çok genel düzeneklerle sınırh olduğunu dile

getirmiştir; tümce oluşturma düzenekleri bunlar dışında dilsel

yapınm koyduğu sınır lamalardan bağımsızdır . Bu bakımdan,

onun terimleriyle söylersek, tümce oluşturma kesinlikle bir lan-

gue (dil) soru nu değil, bir parole (söz) sorunudur; bunun için de

asıl dilbilimin kapsamı dışındadır; bir serbest yaratım işlemidir,

sözcük biçimlerini ve ses düz enek lerini yönlend iren kurallar d ı

şında dil kurallarıyla sınırlanm am ıştır. Bu gö rüşe göre sözdizim i

çok önemsiz bir konudur: Gerçekten de yapısal dilbil im döne

minde sözdizimi konusunda çok az çalışma vardır.

Saussure bu tutumu benimserken, kendisini geniş ölçüde

etkileyen tanınmış Amerikalı dilbilimci William Dwight Whit

ney'in Humboldtçu dil kuramına ilişkin önemli bir eleştirisini

yansıtmıştır . Wh itney'e göre, ben im bu rad a birçok bak ımd an ir

delemekte olduğum Descartesçı görüşleri genişleten Humboldt

çu dil kuramı, temelde bir yanılgı içindeydi. Ona göre, dil "her

birinin kendi zamam, bağlamı ve etkisi olan çok sayıda öğeden

oluş m uştu r." Dilin "som ut anlam da ... bir kimsenin dü şünc esini

anlatt ığı sözcük ve sözöbeklerinin bir toplamı olduğunu" öne

sürer Whitney. Öyleyse dilbilimcinin görevi bu dilsel biçimleri

sıralamak ve her birinin tarihçelerini incelemektir. Felsefi dilbil-

gisine karşıt olarak W hitney, dilin biçim inde evrensel birşey b u-

39


38/294

lunmadığını ve bir kimsenin insan dilini oluşturan nedensiz yı

ğılmaları inceleyerek insan zihninin genel özelliklerine ilişkin

hiçbir şey öğrenemeyeceğini öne sürer. Kendi deyişiyle, "insan

konuşmasının çeşitliliği, tek başına bile, 'ruhun gücünün anla

şılması, konuşmamn açıklanmasını gerektirir ' kesinlemesi için

yeterli bir engeldir.* Bunun gibi Delbrück, Hint-Avrupa dilleri

karşılaştırmalı sözdizimi konusundaki klasik çalışmasında ("bu

alanda en büyük dogmaa" dediği Sanct ius 'u anarak) , gözlenen

belirtkelerin temelinde bulunan ülküsel tümce tipleri oluştur

duğu için geleneksel dilbilgisini kınamıştır.

Bu sözlerle dil incelemelerinin ça ğda ş dö ne m ine girm iş olu

yoruz. Hint-Avrupa dilleri konusunda gerçekleştirilen ve hiç

ku şku suz 19. yüzyılın en önem li kazan ımlar arasm da yer alan

karşılaştırmalı incelemelerin önemli başarılarıyla birlikte felsefi

dilbilgisinin ölüm canlan çalmaya başlamıştı. Withney'in, Saus-

sure'ün ve daha başka birçok kişinin sözünü ett iği yoksullaştı-

nlm ış ve son derece yetersiz dil anlayışı, o dö ne m de ki dil araş

t ı rma aşamasına bütünüyle uygun düşüyordu. Sonuç olarak,

olağandışı sayılmayacak ama bütünüyle yanlış olan bu anlayış

benimsenmişti . Çağdaş yapısal-betimlemeli dilbil im aym anla

yış çerçevesinde gelişti ve biraz sonra doğrudan söz edeceğim

biçimde dikkate değer bir ilerleme gösterdi. Buna karşılık felsefi

dilbilgisi, yeni karşılaştırmalı dilbilgisi için ya da araştırmacının

bilmediği yabanıl dil lerin incelenmesi için, uygun kavramları

sağlayamadı ve bir bakıma tüken di . Varolan dü şün ce ve teknik

ler çerçevesinde başarabüeceklerinin sınırına ulaştı. Yüzyıl ön

ce,

(Port-Royal

Grammar'iadeki

deyişle) bir insanın "sınırlı araç

lardan sınırsız bir biçim de yara rlanara k", ken di başlarına zihin

lerimizde olup bitenlerle hiçbir benzerlikleri olmamasına kar

şın, başkalarına düşüncemizin ve gerçekleştirdiğimiz çeşitli zi

hinsel etkinliklerin gizini bildirme olanağı veren; 25-30 sesle sı

nırsız anlatım oluşturma olanağı sağlayan o olağanüstü buluşa,

insan dilinin "organik biçimini" açıklayan bir üretici dilbilgisi

nin nasıl kurulac ağın a ilişkin açık bir gö rü ş yo ktu .


39/294

Bu bakımdan dil çalışmaları, bir yanda şaşırtıcı kimi başarı

ların temeli olan bir dizi basit kavramın bulunduğu, öte yanda

hiçbir verimli araştırmaya götürmeyen oldukça bulanık düşün

celerin yer aldığı bir aşamaya gelmişti. Bu sonuç kaçınılmazdı

ve hiç de üzülecek bir durum değildi . Alanda bir profesyonel

leşme oluştu; ilgi, genel ilgi ko nu su olan klasik soru nlard an, Ar-

nauld ve Humboldt gibi aydınları ilgilendiren genel ilgi konusu

klasik sorunlardan uzaklaşıp, örneğin, geniş ölçüde mesleğin

kendisinin belli sorunların çözümünde öne çıkardığı tekniklerle

tanımlanan yeni bir alana kaydı. Böyle bir gelişme doğal ve ol

duk ça y erind edir, am a tehlikesiz de d eğildir. Kişi, uy gar bir ama

tör ruh u yüceltmek sizin d e , klasik konu ların, kim i araç ve yön

temlerin uygulanabilirliğiyle belirlenen bir araşürma alanında

bulunmayan, ama özde i lginç sorunların oluşturduğu bir canlı

lıkları ve önemleri olduğunu kabul etmelidir.

Bu radan çıkarılacak d ers, yararl ı araçlan b ir yana bırakma

maktır; tersine ilk olarak bu araçlarla yürütülecek araşürmarun

artık önemli olmadığı, o kaçınılmaz günün gelişini kestirebile

cek, yeterince geniş bir bakış açısına sahip olmalı; ikinci olarak,

teknik ve anlayışın belli bir aşamasında, biraz erken ve belirsiz

de olsa, araştırma üretecek durumda olmasa da, kişi amaca uy

gun düşünce ve görüşlere değer vermelidir . Geçmişteki dene

yimlerden yararlanarak, sanırım zengin bir geleneği küçümse

me ve savsaklamanın uzun erimde dil çalışmalarına oldukça

zara r verdiğini şimd i anlayabil iyoruz. Ayrıca bu küç üm sem e ve

savsaklamanın hiç de gereği yoktu. Belki ruhbilimsel olarak zor

gelebilir ama, hem tarihsel ve betimlemeli bir incelemede yapı

sal dilbilim yaklaşımın başarılı kullanımını, hem de bu yaklaşı

mın geçici ama haklı olarak dışladığı gelenekle karşılaştırıldı

ğında görülen sınırlamalarını ve sonuçtaki yetersizliğini kabul

etmemizi engelleyen hiçbir şey yoktur. Burada, sanıyorum, ge

lecekteki dil ve zihin incelemeleri için değerli olabilecek bir ders

yatıyor.

Son uç olarak, sa nı nm bu gü n dil incelemeleri ile ilgili tartış-

41


40/294

maşız olarak herkesi ilgilendirecek gerçekten verimli iki araş

tırma geleneği oluşmuştur. Birincisi 17. yüzyıldan coşumculuk

dönemine değin serpilip gelişen felsefi dilbilgisi geleneği, ikin

cisi de , son yü zyıld a hiç değ ilse 1950'lerin ilk yıllarına d eğin ara ş

tırm alara egemen olan, oldukça yanıltıcı biçimde " ya pı sa la" di

ye nitelediğim gelenektir. Bilinmediği için ve çağdaş görüşlere

bağlantısı nedeniyle birincisinin kazanımları üzerinde durdum.

Yapısal dilbilim elimizdeki bilgilerin kapsamını son derece ge

nişletti ve bu tür verilerin güvenilirliğini büyük ölçüde arttırdı.

Dilde soyut olarak incelenebilecek yapısal ilişkiler olduğunu

gösterdi Dile i l işkin söylemin kesinliğini bütünüyle yeni düz

lemlere taşıdı. Ama sanırım en büyük katkısı, usa aykırı gelse

de ,

az çok eleştiriye uğradığı nokta olabilir. Demek istediğim,

Saussure 'ün sözünü ettiği parçalama ve sınıflandırma teknikle

r i bulgulama iş lemlerini" oluşturmak iç in göster i len dikkatl i

ve ciddi çaba. Çaba başarısız oldu; bu sanırım şimdilerde genel

olarak anlaşılmış durumda. Başarısız oldu, çünkü bu teknikler

en iyimser görüşle bile yüz ey ya pı olgu lany la sınırlanm ışlardır;

bu neden le de dil kullamrnının yaratıcı yö nü nü ve anlam içeriği

anlatımının temelinde bulunan düzenekleri açığa çıkaramazlar.

Ancak temelde önemli olan şey, bu çabanın, dil incelemesinde

ilk kez açık ve anlaşılır bir biçimde dile getirilen temel soruna

yöneltilmiş olmasıdır. Ortaya ablan sorun, duyu verileriyle iş

gören ve dile -d il e din cin e- il işkin bilgi veren dü zen eğ i belirle

me sorunudur. Bu tür düzeneklerin varlığı apaçıktır . Çocuklar

bir ilk dili elbette öğren irler; öğ rend ikleri d il, geleneksel anla m

da doğuştan belirlenen bir dizge değil , "kurumlaşmış bir dil

dir ." Yapısal dilbilim yöntembiliminde önerilen çözümün yan

lış olduğu gösterilmiştir, ama bu, soruna şimdi açık bir anlatım

biçimi verilmiş old uğ u olgusu yla karşılaştırıldığında çok az ön e

m i olan bir ko nu du r.

Whitehead bir keresinde, çağdaş bilim anlayışını, "ayrıntılı

olgulara yoğun ilgi ile soyut genellemelere eşit ölçüde bağlılı

ğın birleştirilmesi" yoluyla o luşan birşey olarak tanım lam ıştı. Ka

baca çağdaş dilbilimi ayrıntılı olgulara yoğun ilgi olarak, felsefi

42


41/294

dilbilgisini de soyut genellemelere aynı ölçüde bağlılık olarak

tanım lam ak do ğru sayılabilir. Bana öyle geliyor ki bu iki ana akı

mı birleştirmenin ve herbirinin kazanımlanna dayanan bir bire

şimi gerçek

noam chomsky - dil ve zihin.pdf

Documents