nikaia’dan yeni yazıtlar xiv - nikaia’dan leukai’a/lefke
TRANSCRIPT
Journal of Epigraphy, Reviews and Translations
Say VII (2021)
Nikaia’dan Yeni Yaztlar XIV - Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü
Hüseyin Sami ÖZTÜRK
Libri, uluslararas hakemli elektronik (online) bir dergi olup deerlendirme süreci biten kitap tantmlar, eletiriler ve çeviriler derginin web sitesinde (libridergi.org) yl boyunca ilgili saynn içinde (Say VII: Ocak-Aralk 2021) yaymlanr. Aralk ay sonunda ilgili yla ait say tamamlanr.
Dergide yaymlanan eserlerin sorumluluu yazarlarna aittir.
Atf Düzeni Öztürk, H. S. 2021, “Nikaia’dan Yeni Yaztlar XIV - Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü”, Libri VII, 1-15. DOI: 10.5281/zenodo.4475599
Geli Tarihi: 05.11.2020 | Kabul Tarihi: 16.01.2021
Elektronik Yayn Tarihi: 28.01.2021
Editörya: Phaselis Research Project www.libridergi.org
Nikaia’dan Yeni Yaztlar XIV - Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü
New Inscriptions from Nicaea XIV - From Nicaea to Leukai/Lefke Settlements, Milestones, the Roman Road and the Bridge of Mauricius
Hüseyin Sami ÖZTÜRK ∗
Öz: Nikaia’nn Bithynia Bölgesi’nde önemli bir yerleim haline gelmesindeki önemli etkenlerden biri de Kü- çük Asya’ya giden yollarn kesime noktasnda yer almasdr. Nikaia’nn bugün 3 tanesi görülebilen, 4 ana kaps bulunmaktadr. Bu dört kapdan biri olan Lefke Kaps Kudüs’e kadar uzanan yolun Küçük Asya’daki balangc saylabilir. Hac Yolu olarak da adlandrlan bu yol aslnda bir Roma yolu olup Küçük Asya’daki iki ana Roma yolundan biridir; ancak bu yolun ad bilinmemektedir. Sakarya ve Bilecik illeri epigrafik-tarihi corafi yüzey aratrmas srasnda, Osmaneli ilçesinde yeni miltalar bulunmutur. Bu miltalarnn yan sra, Roma yol izleri, köprüler ve yerleimler de yolun güzergah hakknda önemli bilgiler vermektedir. Bi- lecik ili Osmaneli ilçesinde birbirine yakn noktalarda 5 köprü bilinmektedir. Biri hariç, bu köprülerin ne zaman ve kim tarafndan yaptrld bilinmemektedir. Bununla birlikte Osmaneli’ndeki Roma köprüsünün ykk ayaklar arasndaki bir monogramda mparator Mauricius’un ad bulunmutur. Monogramdan ötürü Mauricius Köprüsü olarak adlandrdmz bu köprünün yan sra, yine Selçik köyü snrlar içinde kalan Dö- nekönü ile Çamalt mevkiileri arasnda, imdi sadece Sakarya Nehri’nin içinde temelleri kalan bir köprü da- ha vardr. Bu köprü literatürde daha önce bilinen bir köprü deildir ve ilk kez belgelenmektedir. Bu köprü- yü de antik Moedo Orientis yerleiminden ötürü Moedo Orientis Köprüsü olarak adlandrmaktayz.
Anahtar sözcükler: Nikaia, Schinae, Moedo Orientis, Mansio Mido, Leukai/Lefke/Osmaneli, Flaviuslar, Va- lentinianus, Valens, Gratianus
Abstract: Nikaia’s location on the crossroads leading to Asia Minor was instrumental in the city rising to prom- inence. The city had three main gates, three of which is still visible. One of them, the Lefke Gate can be con- sidered to be the beginning of section of the road in Asia Minor leading to Jerusalem. This route, known also as Pilgrimage Road was originally one of the two main Roman roads in Asia Minor. The original name of this road is unknown. During epigraphical-historical, geographical surveys in Sakarya and Bilecik provinces, the new milestones were found in the Osmaneli district of Bilecik province. Along with the milestones, Roman road traces, bridges and settlements give important hints on the route. There are five known bridges close to each other in the Osmaneli district of Bilecik province. Their builders or construction dates are except one, unknown. The name of Emperor Mauricius was found in a monogram between the feet of a ruined Roman bridge in the Osmaneli district. Along with the bridge named by us as the Bridge of Mauricius due to this monogram, there are the foundations of another ruined bridge between Dönekönü and Çamalt within Selçik village, which lies on the Sakarya River. This bridge is previously unknown in literature and is here document- ed for the first time. We name it as Moedo Orientis Bridge after the ancient settlement Moedo Orientis.
Keywords: Nicea, Schinae, Moedo Orientis, Mansio Mido, Leukai/Lefke/Osmaneli, Flavians, Valentinianus, Valens, Gratianus
∗ Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, stanbul. [email protected]
0000-0002-4366-1277
Epigrafi, Çeviri ve Eletiri Dergisi www.libridergi.org
LIBRI VII (2021) 1-15
Nikaia, pax Romana ad verilen Roma mparatorluk Dönemi’nde giderek büyümü ve zenginle- mitir. Kentin bu zenginlii tiyatrosuna, gymnasion’una, hamamlarna, su yollarna, tapnaklarna ve yollarna yansmtr. Sadece kent olarak güzellememi, toprak bakmndan da oldukça geni- lemitir. Bu dönemde batda Bursa ilinin Yeniehir ilçesi; kuzeyde Sakarya ilinin Pamukova, Gey- ve ile Tarakl ilçeleri; douda Bolu ilinin Göynük ve Mudurnu ilçeleri ile Bilecik ilinin Yenipazar l- çesi; güney, güney-dousunda Bilecik iline bal Osmaneli, Gölpazar, Merkez ilçe, Söüt ve nhi- sar ilçelerinin Nikaia egemenliine dahil olduunu görmekteyiz 1.
Antikçada Küçük Asya’dan, Dou’ya giden iki ana yol vardr: Bunlardan biri Ephesos-Perga- mon’dan balayan Via Sebaste; dieri ise Balkanlar üzerinden gelip Byzantion’a (stanbul) ve oradan Kalkhedon (= Kadköy) ile Nikomedeia’dan (= zmit) Nikaia’ya doru devam eden otantik ad henüz bilinmeyen Roma/Hac Yolu’dur 2. Nikaia’nn Bithynia Bölgesi’nde önemli bir yerleim haline gelmesindeki en önemli etken, Dou’ya giden ad bilinmeyen bu ana yolun üzerinde yer almasdr. Nikaia kentinin bugün 3 tanesi görülebilen; stanbul, Yeniehir, Göl ve Lefke Kap ad verilen 4 ana kaps bulunmaktadr. Bu 4 kapdan Lefke Kaps, aslnda bir Roma yolu olan ve Ku- düs’e kadar uzanan “Hac Yolu”nun üzerindedir. Söz konusu bu yol üzerinde orijinali MS III. yüzyln banda yapld düünülen bir Roma mparatorluk haritas olup adn Antoninus Pius’tan alan Iti- nerarium Antonini; MS 333-334 ylna tarihlenen ve Fransa’nn Bordeaux kentinden Kudüs’e gide- cek Hristiyan haclar için yazlm, dier bir ad Itinerarium Hierosolymitanum olan Itinerarium Burdigalense ile Tabula Peutingeriana’dan örendiimiz çeitli konaklama, at deitirme istasyon- lar ile yerleimler yer almaktadr.
Nikaia’dan Bat Anadolu’ya gidecek olan tüccarlar ve yolcular Yeniehir Kaps’n; Constanti- nopolis’e gidecekler ise stanbul Kaps’n kullanmaktaydlar. Bu kaplar sadece tüccarlarn ve yol- cularn deil; ayn zamanda Roma lejyonlarnn ve daha sonra Hristiyan haclarn, Haçl ordular- nn, Selçuklular’n ve Osmanllar’n da kullandklar yollara açlmaktayd.
te bu noktada Nikaia’dan sonra gelen önemli yerleimlerden biri olan Lefke/Leukai 3 . (bugünkü
Osmaneli ilçesi) hem Dou’ya hem de Türkiye’nin güney sahillerine giden yollarn tam kesime nok- tasndayd. Osmaneli’nin bilinen ilk ad olan Λεκαι formu XI. yüzylda yaam olan Anna Kom- nena’nn Aleksias adl eserinden bilinmektedir. Bu eserin bir bölümünde Taticius’un komutas altnda yer alan Franklar ile Dou Roma ordusunun 2 gün içinde Leukai’ya geldii 4; bir baka bölümünde ise Armenokastron (= Pazaryeri ilçesi) ve Leukai üzerinden 3 günlük bir yürüyüle Haçl ordularnn Dorylaion’a (= Eskiehir) geldii zikredilmektedir 5. Zamanla Λεκαι halk arasnda Lefke’ye (Leukai → Leuke → Lefke) dönümü ve 1913 ylna kadar da resmi olarak bu isim kullanlmtr.
Yaymlanm ve yaymlanmam mil talar ile Roma imparatorlar Iustinianus ile Mauricius dö- nemlerine tarihlenen birçok Roma köprüsü de Osmaneli ilçesinin önemli bir konumda konulan-
Söz konusu projeye izin veren Kültür ve Turizm Bakanl Kültür Varlklar ve Müzeler Genel Müdürlüü’ne;
Marmara Üniversitesi BAPKO’ya; finansman destei salayan Koç Üniversitesi AKMED’e (Proje no: 2019/P.1026); yardm ve destekleri için Osmaneli Belediye Bakan Münür ahin’e; DOST derneine; özverili çalmalarndan ötürü ekip üyeleri Ezgi Demirhan-Öztürk, Adem Gündüz ile Haralambos Nikolayidis’e; Osmaneli Belediyesi Kültür leri Bakan Süleyman Çakar’a; Osmaneli erafndan sevgili dostumuz Remzi Öner’e; Osmaneli Selçik köyü sakinlerinden ve ayn zamanda ekip üyemiz olan Hamit Karada’a; yollar ve köprüleri bulma ve tespitinde yardmlarn hiç esirgemeyen Tuncay Erik ile Osman Kahraman’a teekkürü bir borç biliriz.
1 Snrlar hakknda detayl bilgi ve harita için bk. I.Nikaia II,1, 3-38. 2 RRMAM I, 13; I.Nikaia, 50. Ayrca bk. Öztürk 2016, 61. 3 Bk. I.Nikaia, 68; TIB 13 s.v. Leukai (2); 177. 4 An. Kom. Alex. xi 3. 4. 5 An. Kom. Alex. xv 3. 6.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 3
dnn açk bir göstergesidir. Osmaneli ilçesi bu kesime noktasnda olmasndan ötürü olsa gerek ki imdilik bilinen MÖ IV. binlere kadar uzanan bir tarihe sahiptir. T. Efe önderliinde 1980’lerde yaplm olan yüzey aratrmalarnda Düzmee köyü Çaklaras Tepesi ile Develialn Göktepe Höyük’te Geç Kalkolitik Ça’dan Geç Roma Dönemi’ne kadar geni bir zaman dilimine ait keramikler tespit edilmitir 6.
Nikaia’dan Osmaneli’ne kadar uzanan bu yolun güzargah sadece antik kaynaklardan deil; ayn zamanda mil talar, yerleim izleri ve köprüler araclyla da tespit edilebilmektedir. Antik edebi metinler ile yaymlanm ve yaymlanmam miltalarna göre Nikaia’dan balayan ve Os- maneli’nden geçen yol güzergah genel hatlaryla aadaki tablodaki gibidir:
Balangç Noktas Itinerarium Burdigalense Itinerarium Antonini Miltalar
Nikaia (= znik) civitas Nicia
(Bursa, znik) mutatio Schinae VIII mil
Diocletianus ile Maximianus za- manna tarihli, mil mesafesinin olduu yer krk (bk. RRMAM III.4, no. 69) 7.
Arapuçtu
(Bilecik, Osmaneli)
Flaviuslar Dönemi’ne tarihli, mil mesafesi krlm (bk. 1 numaral yazt).
Düzmee köyü, Göktepe Höyük (Bilecik, Osmaneli)
mansio Mido VII mil Moedo Orientis XVI mil
Fl. Valentianus, Fl. Valens ile Fl. Gratianus zamanna tarihli, XV mil mesafeli (bk. 2 numaral yazt).
Bölgedeki yollar ve yerleim corafyas üzerine en kapsaml çalma ngiliz bilim insan David French (1933-2017) ile Prof. Dr. Sencer ahin (1939–2014) tarafndan yaplmtr: 1970’li yllarda, D. French Anadolu’nun her yerinde olduu gibi Bithynia ve Nikaia’da da bulduu mil talarn kaydetmi, kopyalarn alm ve yol an çizmitir 8. Ancak bütün bu çalmalara karn Nikaia ile ilgili en kapsaml ve sistematik çalma merhum Prof. Dr. Sencer ahin tarafndan gerçekletiril- mitir. Prof. ahin 1970-1980’lerde Bursa, Sakarya, Bilecik ve Bolu illeri ile stanbul, Bursa ve Ko- caeli Arkeoloji Müzeleri’nde epigrafi çalmalar yapm ve bunlar 5 ciltte yaymlamtr. S. ahin sadece yaztlar yaymlamakla kalmam, Nikaia ve onun egemenlik alanndaki yollar, köprüleri ve yerleimleri de tanmlam; bunlarn lokalizasyonlarn yapmtr 9. Ad geçen bu iki aratrmacdan sonra, 2010 ylndan itibaren Nikaia egemenlik alannda epigrafik-tarihi, corafi yüzey aratrmas tarafmzdan gerçekletirilmektedir.
Prof. ahin yapt çalmalarnn sonucunda, baz antik yerleimleri tam olarak lokalize etmi veya isabetli öneriler getirmitir 10. Bunlardan biri Itinerarium Burdigalense’ye göre, Nikaia’dan Dou’ya doru çkan yolun VIII mil (= 11.848 km) sonrasnda gelen Schinae adl yerleim yeridir. Bu yol yaklak olarak bugünkü znik-Mekece yolunu izlemekte olup, Prof. ahin’in doru bir
6 Efe 1990, 566; Efe et al. 2014, 499. 2018 yl yaz çalmasnda höyüün etrafnda youn olarak Roma Dö-
nemi’ne tarihlenen keramikler bulunmutur; ancak herhangi bir mimari öeye ise rastlanamamtr. Höyüün bir ksm tarm arazisi oluturmak amacyla tahrip edilmitir.
7 B(ona) F(ortuna) | [Im]p(erator) Caesar) Gaius) Aurelius) Valerius) | [Dioc]letianus | [pius) felix) i]nufidus) Augustus) et | [Imperator) Caesar)] Marcus) Aurelius) Valerius) | [Maximianus | [?].
8 RRMAM III.4. 9 I.Nikaia. 10 Yol güzergâh ve yerleimler hakknda detayl bilgi için bk. I.Nikaia 10,1 50-62.
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 4
önermesiyle, Schinae yerleimi znik ilçesindeki Karadin/Karatekin Höyük’e lokalize edilmitir 11.
Buradan devam eden Roma/Hac Yolu Bilecik ilinin Osmaneli ilçesinin Düzmee köyündeki s- nrlar içindeki Arapuçtu’dan geçmektedir (Fig. 1). Burada Fndkl mevkiinde kayalarn kesilme- siyle balayan Roma yolu yaklak 70 m uzunluunda ve 4 m geniliindedir. Yolun içinde araba tekerleklerinin oluturduu derin izler görülmekle; ancak yol, 70 m sonra aniden kesilmekte ve toprakl bir alan balamaktadr. Kayalarn açlmasyla yaplan yolun hemen hemen balangç nok- tasnda olaslkla bir gözetleme kulesine ait temel izleri yer almaktadr (Fig. 2). Ayrca yine bu mevkiideki bir tarla içinde, Düzmee köyü sakinlerinden birisi olan Yener Özylmaz tarafndan mparator Vespasianus’a tarihlenen ait alt krk bir mil ta bulunmutur (bk. 1 numaral yazt). Bilindii üzere imparator Vespasianus zamannda Küçük Asya’da geni çapl bir yol onarm çal- mas balatlmtr. Bithynia et Pontus Eyaleti’nde de bu görevi eyalet procurator’u L. Antonius Naso üstlenmitir. Olaslklkla bu mil tann krlm yerinde de Naso’nun ad geçmekteydi. Zira yakn zamanda Nikaia egemenlik alannda bulunan ve tarafmzdan yaymlanmam bir baka miltanda mparator Vespasianus, Titus ve Domitianus ile birlikte Naso’nun ad da geçmekte- dir 12. Söz konusu yazta göre, Naso Nikaia’dan Iuliopolis’e ve oradan Ankyra’ya giden yolun tamirini üstlenmitir. Yine baka yaztlar araclyla, Naso tarafndan Prusa, Kios, Tieion ve Sinope kentlerinin egemenlik alannda tamir ettirdii yollar bilinmektedir 13.
Fig. 1. Arapuçtu Roma yol kalnts balangç
Schinae’dan (= Karadin/Karatekin Höyük) sonra; Itinerarium Burdigalense’de VII mil (= 10.367 km); Itinerarium Antonini’ye göre ise XVI mil (= 23.696 km) olarak gösterilen mesafede Mansio Mido/Moedo Orientis yer almaktadr 14. Prof. ahin ad geçen bu antik yerleimi Selçik köyüne lokalize etmektedir. Ancak biz bu yerleimi Düzmee köyü arazisi içinde kalan ve Sakarya Neh- ri’nin kuzeydousundaki Göktepe Höyük halk arasndaki tabirle “Ceyar’n Tepesi” olduunu dü- ünmekteyiz. Zira, 2015 ylnda Düzmee köyü snrlar içinde yer alan Aküdik mevkiinde buldu- umuz Fl. Valentianus, Fl. Valens ve Fl. Gratianus dönemlerine tarihli bir mil ta üzerinde yer alan XV rakam, Itinerarium Burdigalense’de geçen Nikaia’dan Schinae’a VIII mil → Schinae’dan mansio Mido’ya VII mil rakamyla uyumludur (bk. 2 numaral yazt!). Görülecei üzere miltanda ve Itinerarium Burdigalense’de geçen mil says Göktepe Höyük’e isabet etmektedir. Ayrca Ara-
11 Mutatio Schinaae’n Karadin/Karatekin’e lokalize edilmesine ilikin bk. I.Nikaia, 55. Ayrca bk. TIB 13 s.v. Schinae. 12 Adak & Öztürk 2016,72-82: Imp(erator) Caesar Ves[pa]sianus | Aug(ustus), p(ontifex) m(aximus), tr(ibunicia) po-
t(estate) VIIII, imp(erator) XVIII, | p(ater) p(atriae), co(n)s(ul) VIII, desig(natus) VIIII; || 4 Imp(erator) Titus Caesar, Aug(usti) f(ilius), | Co(n)s(ul) VI, des(ignatus) VII; | Domitianus Caesar, Aug(usti) f(ilius), | co(n)s(ul) V, des(ignatus) VI, ||8 vias a novo munierunt per | L(ucium) Antonium Nasonem proc(uratorem) | eorum. A Nicaea | XXXXXVIIII ||12 π Νικαας | νθ.
13 RRMAM III.4, No: 01 (Prusa ad Olympum); 26 (Kios); 04(A) (Tios); 19 (Sinope). Ayrca bk. Adak & Öztürk 2016, 77-79, no. 1-4.
14 Bu yerleim ilk defa Prof. ahin tarafndan lokalize edilmitir. Bk. I.Nikaia, 55-56.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 5
puçtu mevkiinden gelen yolun tam üzerinde yer alan bu höyük üzerinde bulunan çok sayda Ro- ma ve Geç Dönem keramii de burada büyük bir yerleim olduunu gözler önüne sermektedir. Bu durumda Göktepe Höyük Mansio Mido/Moedo 15 Orientis olarak adlandrmak yanl olmaya- caktr (Fig. 3; ayrca bk. Fig. 6).
Fig. 2. Arapuçtu Kule Kalnts
Fig. 3. Göktepe Höyük'ten (Moedo Orientis / Mansio Mido) Arapuçtu'na Bak)
Bu yerleimden sonra ikiye ayrlan yol kar kyya, biri Sakarya üzerinden dieri de Göksu üzerin- den olmak üzere iki farkl köprü ile geçilebilmektedir. Göksu üzerinden geçen köprü, Leukai’a (= Lef- ke) oradan Bilecik (= Belokomis) ve oradan da Türkiye’nin güney sahillerine doru yönelmektey- di. Sakarya üzerindeki köprü ise Selçik köyüne ait Karabalar mevkiine ve oradan da Tataion (= Gölpazar), Iuliopolis (= Nallhan), Ankyra (= Ankara), Antiokheia (= Antakya) ve buradan devamla Kudüs’e gitmekteydi. Selçik köyü Karabalar mevkiine giden yolun devamnda ise Sakarya’y a- mak için adn bilmediimiz bir köprü daha bulunmaktayd. Yaynlarda yer almayan bu köprüye
15 Bu yerleimle isim benzerlii gösteren Bithynia’nn batsnda Propontis ile Mysia Olympos’u arasnda Mygdonia
adnda bir bölge vardr (Str. XII, C. 550). Yine, Makedonia’da Strymon ile Aksios arasnda yaayan Thrakial bir halkn yaad bir bölgenin de ad Mygdonia’dr (Oberhummer 1993a, 998, 2). Mygdonia ad, Mygdones ad verilen Thrakia kökenli bir halktan gelmektedir (Oberhummer 1993b, 998, [2]s). Bu nedenle bu yerleimin ad, Thrak-Phryg kökenli bir isimden geliyor olabilir.
Nikaia’dan çkan, Schinae üzerinden gelerek Arapuçtu’dan geçen Roma Yolu
Göktepe Höyük (= Mansio Mido/Moedo Orientis)
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 6
ait birkaç temel kalnts, ancak su seviyesinin en aza indii dönemlerde ksa süreli olarak görüle- bilmektedir (Fig. 4). Ad bilinmeyen bu köprüyü, bulunduu konumdan ötürü Moedo Orientis olarak adlandrmaktayz. Birazdan aada anlatacamz nedenlerden ötürü MS IV. yüzylda y- kldn düündüümüz bu köprünün yerine, baka bir alana yeni bir köprü yaplm ve yolun yö- nü deimi olmaldr. Selçik köyü snrlar içinde kalan bu yeni köprünün kalntlarndan birinin üzerinde mparator Mauricius’un (MS 582-602) monogram yer almaktadr (bk. 3 numaral ya- zt).
Fig. 4. Moedo Orientis Köprüsü’ne Ait Kalntlar (Denekönü mevkii)
Sakarya Nehri üzerindeki bir adack üzerinde harçla güçlendirilmi temeller üzerinde yer alan ayaklar arasndaki dörtgen bir blok üzerinde, monogram olarak mparator Mauricius’un ad yer almaktadr. Köprü bu monogramdan ötürü tarafmzdan “Mauricius Köprüsü” olarak adlandrl- maktadr. “Mauricius Köprüsü” Lefke/Osmaneli ilçesinde bilinen 7 köprüden biridir 16. Bu köprü, Göktepe Höyük’ün yaknnda yer alan Moedo Orientis köprüsünün, büyük bir olaslkla deprem- lerden birinde yklmas nedeniyle ina edilmi olmaldr (Fig. 5). Aadaki tabloda da görülecei üzere, MS IV. yüzyln ortalarnda bu bölgede Nikaia ve Nikomedeia kökenli pe pee ykc dep- remler gerçeklemi 17; özellikle MS 24.VIII.358’de Nikaia kaynakl bir deprem neredeyse Niko- medeia’nn tamamen yklmasna yol açmtr 18.
Tarih iddet Yer
MS 350 VI Nikaia MS 24.VIII.358 VII Nikaia
16 Sakarya üzerinde yer alan Iustinianus zaman köprüler hakknda detayl bilgi için bk. ahin 1999, 643-658;
Belke 2010, 89-99. Ancak bu köprüler dnda sadece Osmaneli ilçesinde 4 yeni köprü kalnts daha vardr. Bütün bu köprüler de dahil tüm köprüler ayr bir proje olarak tarafmzdan çallmakta olup, ilerleyen yllarda detayl bir yayn yaplmas planlanmaktadr.
17 Söz konusu tablo ve bilgi için bk. Ergin et al. 1967, 13. 18 Deprem hakknda detayl bilgi için bk. Amm. Marc. XVII 7.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 7
MS XI.359 VI Nikomedeia MS 2.XI.362 VI Nikomedeia
Fig. 5. Göktepe Höyük'ten (Moedo Orientis/Mansio Mido) Moedo Orientis ile Mauricius Köprüsü'ne genel bir bak
Büyük olaslkla bu depremlerden birinde yklm olan Moedo Orientis’in yerine yaplan Mauri- cius Köprüsü daha sonra Dou’ya gidecek olan Roma ordularnn yeni güzergah halin gelmi ol- maldr (Fig. 6). Sakarya’nn dou yakasndaki ayaklarna ait tayclardan sadece ikisinin (Fig. 7) temel izleri kalan köprünün Selçik köyü tarafndaki ayandan (Fig. 8) devam eden yol, Selçik Te- pesi’nin güneybatsndan (Fig. 9) kvrlarak Osmaneli ilçesine Medetli köyüne doru yönelmi ol- maldr. imdilik buradan geçtiini düündüümüz Roma yoluna ait herhangi bir ize rastlanma- mtr. Bununla birlikte yolun geçtiini tahmin ettiimiz Selçik Tepesi’nin güneybat yamacndaki bu güzergah üzerinde çok sayda Geç Dönem’e ait yap kalntlarna ait izler yer almaktadr.
Fig. 6. Moedo Orientis ile Mauricius Köprüsü (Salt harita: Googleearth)
Moedo Orientis Köprüsü
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 8
Fig. 7. Mauricius Köprüsü’ne ait, Sakarya'nn dou yakasnda yer alan iki kemere ait kalntlar ile köprünün
balangc
Antik metinlerde veya seyahatnamelerde köprünün ne zaman yapldna ve hangi amaçla kulla- nldn ailikin herhangi bir bilgi yoktur.. Bununla birlikte biz bu köprüyü “Mauricius Köprüsü” olarak adlandrsak da, temelindeki ina tekniinden ötürü daha erken – MÖ I. yüzyl sonu (?) / MS I. yüzyl ba (?) – ina edilmi olabileceini düünmekteyiz. Özellikle kara tarafnda günümü- ze ulaan iki ayann temellerinde çok sayda farkl tipte ta devirme olarak kullanlmtr. Te- melde kullanlan bir ksm devirme blok ta, yklm olan Moedo Orientis Köprüsü’ne ait olabilir. Zira Moedo Orientis Köprüsü’ne ait neredeyse hiçbir blok kalmam gibi görünse de, var olan birkaç ta biçim bakmndan Mauricius Köprüsü’ndeki bloklar andrmaktadr. imdilik bu köprü hakknda kesin bir ey söylememekle birlikte, yaklak 180 m uzunluunda, 10/12 kemere sahip; karadaki ayaklarnn temellerinin ise Sakarya Nehri’nden yaklak olarak 7-8 m kadar daha yuka- rda olduunu, ilk gözlemlerimize dayanarak ifade edebiliriz. Kara ayaklarnn nehirden bu kadar yüksek olmas, köprünün su basknlarna uradn kantlamaktadr. Nitekim Sakarya Nehri’nin sularnn, zaman zaman sudan 7-8 m kadar yukarda yer alan ky kesimlerini bast bilinmekte- dir 19. Bununla birlikte bu sadece ilk gözlemlere dayanan bir bilgidir. lerleyen zamanda talar üzerinde yaplacak analiz ve çalmalar ile kesin bir sonuca varmak mümkün olacaktr.
mparator Mauricius’tan önce ina edildiini düündüümüz bu köprü, olaslkla Mauricius’un emriyle bir tamirat geçirmi olabilir. Bilindii üzere imparator, MS 582 ile 602 yllar arasnda sürekli Bat’da Slav topluluklar ve Avarlar ile; Dou’da ise Sasaniler ile birçok kez savamtr 20. Bu nedenle Dou’ya giden ana yol üzerindeki önemli geçi noktalarndan biri olan Selçik köyü arazisindeki bu köprüyü tamir ettirmi ya da güçlendirmi olmaldr.
19 Sakarya’nn debisi ve akmlar için bk. Özgür 1990, 66-70. 20 Bu konuda detayl bilgi için bk. Whitby 1988.
Mauricius Köprüsü’nün balangç noktas
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 9
Fig. 8. Mauricius Köprüsü’ne ait, Sakarya Nehri üzerinde yer alan adacktaki kalntlar
imdilik yapm tarihi ve teknii hakknda çok kesin bir ey söyleyemediimiz bu köprü ve deva- mndaki Roma yollar üzerindeki çalmalarmz sürmektedir. Çalmalar devam ettikçe, bölgenin köprüleri, yol alar ve yerleim corafyas hakkndaki bilgilerimizin artacandan kuku yoktur.
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 10
Fig. 9. Mauricius Köprüsü’ne ait, Selçik köyü tarafndaki kalntlar
Köprünün biti noktas
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 11
1. Vespasianus, Titus ile Domitianus Dönemi’ne Tarihli Milta Mermerden, silindir, alt ksm krlm bir mil ta. Mil tann üstünde bir çelenk motifi yer almaktadr.
Buluntu Yeri: Düzmee köyü Arapuçtu yolunda yer alan Roma yolunun ba tarafndaki Fndkl mekvii ad verilen bir tarla içinde yine ayn köyden Yener Özylmaz tarafndan bulunmutur. Yaz- ta Hamit Karada sayesinde ulalmtr. Her ikisine de teekkür ederiz.
Ölçüler : Y: 77 cm; Ç: 17.5 cm; HY: 2.4-4.1 cm
Env. No.: 353
Edisyon: Yeni Yazt
Literatür: Öztürk & Demirhan-Öztürk 2019, 255-256, no. 1 (sadece Türkçe çevirisi ve bir fotosu ile)
Foto: E. Demirhan-Öztürk
IMP CAESAR VES[
4 IMP TΙTUS CAE[
– – –
Imp(erator) Caesar Ves[pasianus] | Aug(ustus) p(ontifex) m(aximus) tr(ibunicia) pot(estate) [VIIII (?), imp(erator) XVIII (?)] | p(ater) p(atriae) Co(n)s(ul) VIII desig(natus) [VIIII]; ||4 Imp(erator) Titus Cae[sar Aug(usti) f(ilius)] | Co(n)(ul) VI desig(natus) [II]; | [Domitianus Caesar, Aug(usti) f(ilius) co(n)s(ul) V desig(natus) VI, vias a novo munierunt per L(ucium) Antonium Nasonem proc(uratorem) eorum. A Nicaea mil(ia) XIII, π Νεικαας ιγ (?)].
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 12
Çeviri: mparator Caesar Vespasianus Augustus, ba rahip, 9. kez tribunus yetkisiyle donatlm, 18. kez imparator olarak selamlanm, vatann babas, 8 kez consul olup 9. kez consul’lüe seçilmi bulu- nan; imparatorun 6. kez consul olup, 7. kez consul’lüe seçilmi bulunan olu mparator Titus ve [im- paratorun 5. kez consul olup, 6. kez consul’lüe seçilmi bulunan olu Domitianus Caesar, kendilerinin procurator’u Lucius Antonius Naso araclyla yollar yeniden onarttlar. Nikaia’dan 13 mil].
mparator Vespasianus 78 ylnn Mart aynn ortasndan itibaren consul designatus IX 21yetkisini elinde bulundurmutur. Titus da VI. consul unvann 77 ylnn 1 ubat ile Mart aynn sonu arasnda almtr 22. Ancak yaztn dördüncü satrnda Titus’un designatus’unun olduu yer krktr; olaslkla bu- rada VII rakam gelmelidir. Titus’un VII. designatus’u da 78 ylnn Mart aynn ortasndan itibaren ye- dinci consullüüne kadar olan 1 Ocak 79 tarihine kadar bir süreyi kapsamaktadr 23; bu durumda, Arapuçtu’daki yol yapm MS 78 ylnn Mart ay ortasndansonraya 1 ocak 79’dan önceye tarihlenmelidir.
Miltann alt ksm krk olduu için mesafeyi gösteren rakam yoktur. Ancak, ayn yerde II. Fl. Va- lerianus ile I. Fl. Theodosius zamanna tarihli bulunmu ve yaymlanmam olan bir miltanda mesafe olarak XIII rakam yazmaktadr. Ayrca yaplan hesaplamalar da buradaki mil mesafesinin zaten XIII Roma miline tekabül ettiini göstermektedir. Bu durumda Flavii Sülalesi’ne ait bu mil tann krk ye- rinde XIII rakam kaznm olabilir.
2. Fl. Valentianus, Fl. Valens ile Fl. Gratianus Dönemi’ne Tarihli Milta Mermerden silindirik, alt ve üstü krlm bir milta. 9. ve 10. satrlarn ortografisi farkl olduu için milta ikinci kez kullanlm görünmektedir.
Buluntu Yeri: Düzmee köyü, Aküdik mevkii. Yazta Haluk Frat araclyla ulalmtr; kendisine teekkür ederiz.
Ölçüler: Y: 1.07 m; Ç: 42 cm; HY: 3.2-6.2 cm
Env. No.: 265
Edisyon: Yeni Yazt
Foto: A. Gündüz
Kalp: Mevcut
Tarih: MS 28 Mart 364’ten sonra veya MS 27 Austos 367’den sonra
D vvv N
AGUSTO (sic!) FAR AUG vacat
vacat [FL] [ALE]NTI
8 [P F SEMP]ER AUG A NICAEA MIL XV
21 Kienast et al. 20176, 102. 22 Kienast et al. 20176,106. 23 Kienast et al. 20176, 106.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 13
ΑΠΟ ΝΕΙΚΑΙΑΣ
– – –
D(omini) vvv N(ostri) | dd(ominis) nn(ostris) <Fl(avio)> <G>ra<i>ano <ac> | Fl(avio) Valen vacat
||4tiniano vacat | p(io) f(elici) semper | A(u)gusto tr(ium)fa(to)r(i); Aug(usto) vacat | [Fl(avio)] [ale]nti ||8 [p(io) f(elico) semp]er Aug(usto) | a Nicaea mil(ia) XV | π Νεικαας | [ιε].
Çeviri: Efendilerimiz, dindar, bahtl Flavius Valentianus, daima zafer kazanan Augustus; [dindar, bahtl Flavius] Valens daima Augustus ile [Flavius] Gratianus’a. Nikaia’dan 15 mil.
Yaztn birinci d(ominus)’un d’si büyük ve ters ekilde; ikinci satrdaki iki d harfi ise küçük olarak yazlmtr. Yine yaztn ikinci satrna Gratianus’un ad sonradan eklenmi görünmektedir. Üstelik Gratianus’un unvanlar da yazlmamtr. Bu durumda elimizde her ne kadar bir kant olmasa da, bu unvanlarn miltana boya ile yazlm olduunu düünebiliriz.
Ta ikinci kez kullanlm olmaldr. Zira, dokuzuncu satrda geçen mil ifadesinin olduu yer ile üstteki satrlarn olduu yerlerin yazlarnn karakteri birbirinden farkldr. Özellikle S, T ile V harfleri Geç Antikça Dönem özellii göstermektedir. Mil ifadesinin yer ald dokuzuncu ve onuncu satrlarn yaz karakterleri ise ortografik açdan MS I.–III. yüzyllar arasna tarihlenebilir.
Valerianus, triumfator semper Augustus unvann 25 ubat 364’ten sonra kullanmaya bala- m; Valens’i 28 Mart 364 ylnda Dou için ortak Caesar olarak atam; Gratianus’u da 24 Aus- tos 367’de Augustus’lua yükseltmitir 24. Bu durumda milta için önerilebilecek en geç tarih MS 24 Austos 367’den sonras olmaldr. Ancak, ikinci satrn sonuna doru Gratianus’un ad sonradan eklenmi görünmektedir. O halde, milta Valerianus ile Valens’in birlikte yönetimde olduklar 28 Mart 364’ten sonra dikilmi olmaldr. Ayrca Gratianus’un 24 Austos 367 ylnda Augustus’lua yükseltilmesiyle birlikte O’nun da ad miltana eklenmitir. Bu durumda miltann en erken tarihi MS 28 Mart 364 ylna tarihlendirilmesi uygun olur.
3. mparator Mauricius’a Ait Bir Monogram Kireçtandan dörtgen bir blou ksa yan yüzeyinde monogram.
Buluntu Yeri: Selçik köyü Takesen mevkii. Sakarya Nehri’nin ortasndaki adack üzerindeki ayak- larn dibinde yer almaktadr.
Koordinat: K 40° 22 334" D 029° 59 791"
Ölçüler: Y: 96 cm; G: 90 cm; D: 1.65 m; DM: – cm; HY: 6-15 cm; Monogramn çap 38 cm; daire- nin ortalama yükseklii ise 3.5-4 cm
Env. No.: 448
Kayt: H. S. Öztürk [2018 yl]
Edisyon: Öztürk 2020, 124-125, no. 6 (Türkçe) = 286-287, no. 6 (ngilizce)
Foto: H. S. Öztürk
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 14
Bu monogramn 25 benzerini Kalkhedon egemenliindeki günümüz Samandra’snda, Tiberius ile Mauricius tarafndan ina ettirilen Damatrys Saray sütunlarndan birinin üzerinden bilmekte- yiz 26. Bithynia’da bir kent olan Strobilos’taki bir kuma satcs Aleksandros’un MS 585 ylna ta- rihlenen mezar yaztnda, Mauricius’un adnn tarihlendirme için kullanldn görmekteyiz 27.
Mauricius’un ad imdiye kadar çok fazla yazttan bilinmemektedir 28. lk kez mparator Mau- ricius’un ad bir Roma köprüsünde belgelenmekte ve böylece köprüye bir isim vermemize olanak salamaktadr.
25 2015 ylndan beri, bu monogramn varlndan haberdarz; ancak, Sakarya Nehri’nin su yüksekliinden
ötürü 2018 ylnn balarna kadar görme ansmz olmad. 2018 ylnn ilk aylarnda, Sakarya’nn debisinin düük olduu bir dönemde Fotorafç Cemil ahin tarafndan görülmü ve akabinde Osmaneli Kültür leri Bakan Süleyman Çakar tarafndan fotoraflanp, bize haber verilmitir. Bu vesileyle kendilerine teekkür ederiz. Daha sonrasnda ise yazt üzerinde detayl bir çalma yapma frsat bulunmutur.
26 SEG XXXVII 1065. 27 Robert 1969, 920-923; SEG XXVIII 1056; I.Apameia und Pylai 126. 28 Söz konusu yaztlardan örnekler için bk. SEG IX 872; XXVI 1677; XXX 1697; XXXIII 1270; XXXVII 1261; XL 1171;
XLII 1335; XLVIII 2088; LVI 1897; LX 1077; LXIV 1672.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 15
BIBLIOGRAFYA
Adak M. & Öztürk H. S. 2016, “Ein neuer Meilenstein aus der Nähe von Dableis (Nikaia) und das flavische Straßenbauprogramm”. Philia 2, 72-82. Belke K. 2010, “Justinians Brücke über den Sangarios”. Eds. S. Doan & M. Kadirolu, Bizans ve Çevre Kültürler: Prof. Dr. S. Yldz Ötüken’e Armaan. stanbul, 89-99. Efe T., M. Türkteki, D. Sar & M. E. Fidan 2014, “Bilecik ili 2013 Yl Yüzey Aratrmas”. AST 32/1, 495-504. Efe T. 1990, “1988 Ylnda Kütahya, Bilecik ve Eskiehir llerinde Yaplan Yüzey Aratrmalar”. AST 7, 405- 424. Ergin K., G. Uur & Z. Uz 1967, Türkiye ve Civarnn Deprem Katalou (Milattan Sonra 11 ylndan 1964 sonuna kadar). stanbul. I.Apameia und Pylai Corsten T. 1987, Die Inschriften von Apameia (Bithynien) und Pylai (IGSK 32) Bonn. I.Nikaia ahin S. 1979-1982, Katalog der antiken Inschriften des Museums von Iznik (Nikaia), I–II 1/2, (IGSK 9-10 1/2). Bonn. Kienast D., W. Eck & M. Heil 2017, Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie. Darmstadt. Oberhummer E. 1933a, “Mygdones (Μυγδνες)”. RE XVI/1, 998. Oberhummer E. 1933b, “Mygdonia”. RE XVI/1, 998-999. Özgür E. M. 1990, Bilecik Corafyas. Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi. Ankara. Öztürk B. 2016, “Karamürsel’de (Bithynia) Bir Antik Ky Yerleimi Prainetos: Preietos”. Eds. H. Selvi & M. B. Çelik & A. Yeildal, Uluslararas Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu - II Sempozyumu Bildirileri 3-5 Nisan 2015. Kocaeli, 61-82. Öztürk H. S. & Demirhan-Öztürk E. 2019, “Nikaia (Bithynia) Egemenlik Alan Epigrafik-Tarihi Corafi Yüzey Aratrmas Çalmalar-2017”. AST 36/2, 255-262. Öztürk H. S. 2020, “Nikaia’da (Bithynia) Epigrafik ve Tarihi-Corafi Çalmalar (2010-2019)-A Summary of Epigraphic Studies (2010-2019) in the Territory of Nicaea (Bithynia)”. Eds. H. S. Öztürk & H. ahin & Z. Çulha, I. Küçükasya Tarihi ve Epigrafyas Sempozyumu, stanbul 14-15 Ekim, 2010-I. Asia Minor History and Epigraphy Symposium stanbul in 14-15 October 2010. stanbul, 108-128; 272-292. RE Real Ancyclopedia. Pauly-Wissowa. Robert L. 1969, Opera Minora Selecta II. Amsterdam. RRMAM I French D. 1981, Roman Roads and Milestones of Asia Minor, Fasc. I: The Pilgrim’s Road. Ankara. RRMAM III.4 French D. 2013, Roman Roads & Milestones of Asia Minor, Vol. III Milestones, Fasc. 3.4: Pontus et Bithynia (with Northern Galatia). Ankara. ahin S. 1999, “Wasserbauten Justinians am unteren Sangarios in Bithynien”. Ed. S. Panciera, XI Congresso Internazionale di Epigrafia Greca e Latina, Atti II. Roma, 18-24 settembre 1997. Rome, 643-658. Withby M. 1988, The Emperor Maurice and His Historian: Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare. Oxford.
0B0B0B0BGeli Tarihi: 05.11.2020 | Kabul Tarihi: 16.01.2021
1B1B1B1BElektronik Yayn Tarihi: 28.01.2021
Nikaia’dan Yeni Yaztlar XIV - Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye
Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü
Say VII (2021)
Nikaia’dan Yeni Yaztlar XIV - Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü
Hüseyin Sami ÖZTÜRK
Libri, uluslararas hakemli elektronik (online) bir dergi olup deerlendirme süreci biten kitap tantmlar, eletiriler ve çeviriler derginin web sitesinde (libridergi.org) yl boyunca ilgili saynn içinde (Say VII: Ocak-Aralk 2021) yaymlanr. Aralk ay sonunda ilgili yla ait say tamamlanr.
Dergide yaymlanan eserlerin sorumluluu yazarlarna aittir.
Atf Düzeni Öztürk, H. S. 2021, “Nikaia’dan Yeni Yaztlar XIV - Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü”, Libri VII, 1-15. DOI: 10.5281/zenodo.4475599
Geli Tarihi: 05.11.2020 | Kabul Tarihi: 16.01.2021
Elektronik Yayn Tarihi: 28.01.2021
Editörya: Phaselis Research Project www.libridergi.org
Nikaia’dan Yeni Yaztlar XIV - Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü
New Inscriptions from Nicaea XIV - From Nicaea to Leukai/Lefke Settlements, Milestones, the Roman Road and the Bridge of Mauricius
Hüseyin Sami ÖZTÜRK ∗
Öz: Nikaia’nn Bithynia Bölgesi’nde önemli bir yerleim haline gelmesindeki önemli etkenlerden biri de Kü- çük Asya’ya giden yollarn kesime noktasnda yer almasdr. Nikaia’nn bugün 3 tanesi görülebilen, 4 ana kaps bulunmaktadr. Bu dört kapdan biri olan Lefke Kaps Kudüs’e kadar uzanan yolun Küçük Asya’daki balangc saylabilir. Hac Yolu olarak da adlandrlan bu yol aslnda bir Roma yolu olup Küçük Asya’daki iki ana Roma yolundan biridir; ancak bu yolun ad bilinmemektedir. Sakarya ve Bilecik illeri epigrafik-tarihi corafi yüzey aratrmas srasnda, Osmaneli ilçesinde yeni miltalar bulunmutur. Bu miltalarnn yan sra, Roma yol izleri, köprüler ve yerleimler de yolun güzergah hakknda önemli bilgiler vermektedir. Bi- lecik ili Osmaneli ilçesinde birbirine yakn noktalarda 5 köprü bilinmektedir. Biri hariç, bu köprülerin ne zaman ve kim tarafndan yaptrld bilinmemektedir. Bununla birlikte Osmaneli’ndeki Roma köprüsünün ykk ayaklar arasndaki bir monogramda mparator Mauricius’un ad bulunmutur. Monogramdan ötürü Mauricius Köprüsü olarak adlandrdmz bu köprünün yan sra, yine Selçik köyü snrlar içinde kalan Dö- nekönü ile Çamalt mevkiileri arasnda, imdi sadece Sakarya Nehri’nin içinde temelleri kalan bir köprü da- ha vardr. Bu köprü literatürde daha önce bilinen bir köprü deildir ve ilk kez belgelenmektedir. Bu köprü- yü de antik Moedo Orientis yerleiminden ötürü Moedo Orientis Köprüsü olarak adlandrmaktayz.
Anahtar sözcükler: Nikaia, Schinae, Moedo Orientis, Mansio Mido, Leukai/Lefke/Osmaneli, Flaviuslar, Va- lentinianus, Valens, Gratianus
Abstract: Nikaia’s location on the crossroads leading to Asia Minor was instrumental in the city rising to prom- inence. The city had three main gates, three of which is still visible. One of them, the Lefke Gate can be con- sidered to be the beginning of section of the road in Asia Minor leading to Jerusalem. This route, known also as Pilgrimage Road was originally one of the two main Roman roads in Asia Minor. The original name of this road is unknown. During epigraphical-historical, geographical surveys in Sakarya and Bilecik provinces, the new milestones were found in the Osmaneli district of Bilecik province. Along with the milestones, Roman road traces, bridges and settlements give important hints on the route. There are five known bridges close to each other in the Osmaneli district of Bilecik province. Their builders or construction dates are except one, unknown. The name of Emperor Mauricius was found in a monogram between the feet of a ruined Roman bridge in the Osmaneli district. Along with the bridge named by us as the Bridge of Mauricius due to this monogram, there are the foundations of another ruined bridge between Dönekönü and Çamalt within Selçik village, which lies on the Sakarya River. This bridge is previously unknown in literature and is here document- ed for the first time. We name it as Moedo Orientis Bridge after the ancient settlement Moedo Orientis.
Keywords: Nicea, Schinae, Moedo Orientis, Mansio Mido, Leukai/Lefke/Osmaneli, Flavians, Valentinianus, Valens, Gratianus
∗ Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, stanbul. [email protected]
0000-0002-4366-1277
Epigrafi, Çeviri ve Eletiri Dergisi www.libridergi.org
LIBRI VII (2021) 1-15
Nikaia, pax Romana ad verilen Roma mparatorluk Dönemi’nde giderek büyümü ve zenginle- mitir. Kentin bu zenginlii tiyatrosuna, gymnasion’una, hamamlarna, su yollarna, tapnaklarna ve yollarna yansmtr. Sadece kent olarak güzellememi, toprak bakmndan da oldukça geni- lemitir. Bu dönemde batda Bursa ilinin Yeniehir ilçesi; kuzeyde Sakarya ilinin Pamukova, Gey- ve ile Tarakl ilçeleri; douda Bolu ilinin Göynük ve Mudurnu ilçeleri ile Bilecik ilinin Yenipazar l- çesi; güney, güney-dousunda Bilecik iline bal Osmaneli, Gölpazar, Merkez ilçe, Söüt ve nhi- sar ilçelerinin Nikaia egemenliine dahil olduunu görmekteyiz 1.
Antikçada Küçük Asya’dan, Dou’ya giden iki ana yol vardr: Bunlardan biri Ephesos-Perga- mon’dan balayan Via Sebaste; dieri ise Balkanlar üzerinden gelip Byzantion’a (stanbul) ve oradan Kalkhedon (= Kadköy) ile Nikomedeia’dan (= zmit) Nikaia’ya doru devam eden otantik ad henüz bilinmeyen Roma/Hac Yolu’dur 2. Nikaia’nn Bithynia Bölgesi’nde önemli bir yerleim haline gelmesindeki en önemli etken, Dou’ya giden ad bilinmeyen bu ana yolun üzerinde yer almasdr. Nikaia kentinin bugün 3 tanesi görülebilen; stanbul, Yeniehir, Göl ve Lefke Kap ad verilen 4 ana kaps bulunmaktadr. Bu 4 kapdan Lefke Kaps, aslnda bir Roma yolu olan ve Ku- düs’e kadar uzanan “Hac Yolu”nun üzerindedir. Söz konusu bu yol üzerinde orijinali MS III. yüzyln banda yapld düünülen bir Roma mparatorluk haritas olup adn Antoninus Pius’tan alan Iti- nerarium Antonini; MS 333-334 ylna tarihlenen ve Fransa’nn Bordeaux kentinden Kudüs’e gide- cek Hristiyan haclar için yazlm, dier bir ad Itinerarium Hierosolymitanum olan Itinerarium Burdigalense ile Tabula Peutingeriana’dan örendiimiz çeitli konaklama, at deitirme istasyon- lar ile yerleimler yer almaktadr.
Nikaia’dan Bat Anadolu’ya gidecek olan tüccarlar ve yolcular Yeniehir Kaps’n; Constanti- nopolis’e gidecekler ise stanbul Kaps’n kullanmaktaydlar. Bu kaplar sadece tüccarlarn ve yol- cularn deil; ayn zamanda Roma lejyonlarnn ve daha sonra Hristiyan haclarn, Haçl ordular- nn, Selçuklular’n ve Osmanllar’n da kullandklar yollara açlmaktayd.
te bu noktada Nikaia’dan sonra gelen önemli yerleimlerden biri olan Lefke/Leukai 3 . (bugünkü
Osmaneli ilçesi) hem Dou’ya hem de Türkiye’nin güney sahillerine giden yollarn tam kesime nok- tasndayd. Osmaneli’nin bilinen ilk ad olan Λεκαι formu XI. yüzylda yaam olan Anna Kom- nena’nn Aleksias adl eserinden bilinmektedir. Bu eserin bir bölümünde Taticius’un komutas altnda yer alan Franklar ile Dou Roma ordusunun 2 gün içinde Leukai’ya geldii 4; bir baka bölümünde ise Armenokastron (= Pazaryeri ilçesi) ve Leukai üzerinden 3 günlük bir yürüyüle Haçl ordularnn Dorylaion’a (= Eskiehir) geldii zikredilmektedir 5. Zamanla Λεκαι halk arasnda Lefke’ye (Leukai → Leuke → Lefke) dönümü ve 1913 ylna kadar da resmi olarak bu isim kullanlmtr.
Yaymlanm ve yaymlanmam mil talar ile Roma imparatorlar Iustinianus ile Mauricius dö- nemlerine tarihlenen birçok Roma köprüsü de Osmaneli ilçesinin önemli bir konumda konulan-
Söz konusu projeye izin veren Kültür ve Turizm Bakanl Kültür Varlklar ve Müzeler Genel Müdürlüü’ne;
Marmara Üniversitesi BAPKO’ya; finansman destei salayan Koç Üniversitesi AKMED’e (Proje no: 2019/P.1026); yardm ve destekleri için Osmaneli Belediye Bakan Münür ahin’e; DOST derneine; özverili çalmalarndan ötürü ekip üyeleri Ezgi Demirhan-Öztürk, Adem Gündüz ile Haralambos Nikolayidis’e; Osmaneli Belediyesi Kültür leri Bakan Süleyman Çakar’a; Osmaneli erafndan sevgili dostumuz Remzi Öner’e; Osmaneli Selçik köyü sakinlerinden ve ayn zamanda ekip üyemiz olan Hamit Karada’a; yollar ve köprüleri bulma ve tespitinde yardmlarn hiç esirgemeyen Tuncay Erik ile Osman Kahraman’a teekkürü bir borç biliriz.
1 Snrlar hakknda detayl bilgi ve harita için bk. I.Nikaia II,1, 3-38. 2 RRMAM I, 13; I.Nikaia, 50. Ayrca bk. Öztürk 2016, 61. 3 Bk. I.Nikaia, 68; TIB 13 s.v. Leukai (2); 177. 4 An. Kom. Alex. xi 3. 4. 5 An. Kom. Alex. xv 3. 6.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 3
dnn açk bir göstergesidir. Osmaneli ilçesi bu kesime noktasnda olmasndan ötürü olsa gerek ki imdilik bilinen MÖ IV. binlere kadar uzanan bir tarihe sahiptir. T. Efe önderliinde 1980’lerde yaplm olan yüzey aratrmalarnda Düzmee köyü Çaklaras Tepesi ile Develialn Göktepe Höyük’te Geç Kalkolitik Ça’dan Geç Roma Dönemi’ne kadar geni bir zaman dilimine ait keramikler tespit edilmitir 6.
Nikaia’dan Osmaneli’ne kadar uzanan bu yolun güzargah sadece antik kaynaklardan deil; ayn zamanda mil talar, yerleim izleri ve köprüler araclyla da tespit edilebilmektedir. Antik edebi metinler ile yaymlanm ve yaymlanmam miltalarna göre Nikaia’dan balayan ve Os- maneli’nden geçen yol güzergah genel hatlaryla aadaki tablodaki gibidir:
Balangç Noktas Itinerarium Burdigalense Itinerarium Antonini Miltalar
Nikaia (= znik) civitas Nicia
(Bursa, znik) mutatio Schinae VIII mil
Diocletianus ile Maximianus za- manna tarihli, mil mesafesinin olduu yer krk (bk. RRMAM III.4, no. 69) 7.
Arapuçtu
(Bilecik, Osmaneli)
Flaviuslar Dönemi’ne tarihli, mil mesafesi krlm (bk. 1 numaral yazt).
Düzmee köyü, Göktepe Höyük (Bilecik, Osmaneli)
mansio Mido VII mil Moedo Orientis XVI mil
Fl. Valentianus, Fl. Valens ile Fl. Gratianus zamanna tarihli, XV mil mesafeli (bk. 2 numaral yazt).
Bölgedeki yollar ve yerleim corafyas üzerine en kapsaml çalma ngiliz bilim insan David French (1933-2017) ile Prof. Dr. Sencer ahin (1939–2014) tarafndan yaplmtr: 1970’li yllarda, D. French Anadolu’nun her yerinde olduu gibi Bithynia ve Nikaia’da da bulduu mil talarn kaydetmi, kopyalarn alm ve yol an çizmitir 8. Ancak bütün bu çalmalara karn Nikaia ile ilgili en kapsaml ve sistematik çalma merhum Prof. Dr. Sencer ahin tarafndan gerçekletiril- mitir. Prof. ahin 1970-1980’lerde Bursa, Sakarya, Bilecik ve Bolu illeri ile stanbul, Bursa ve Ko- caeli Arkeoloji Müzeleri’nde epigrafi çalmalar yapm ve bunlar 5 ciltte yaymlamtr. S. ahin sadece yaztlar yaymlamakla kalmam, Nikaia ve onun egemenlik alanndaki yollar, köprüleri ve yerleimleri de tanmlam; bunlarn lokalizasyonlarn yapmtr 9. Ad geçen bu iki aratrmacdan sonra, 2010 ylndan itibaren Nikaia egemenlik alannda epigrafik-tarihi, corafi yüzey aratrmas tarafmzdan gerçekletirilmektedir.
Prof. ahin yapt çalmalarnn sonucunda, baz antik yerleimleri tam olarak lokalize etmi veya isabetli öneriler getirmitir 10. Bunlardan biri Itinerarium Burdigalense’ye göre, Nikaia’dan Dou’ya doru çkan yolun VIII mil (= 11.848 km) sonrasnda gelen Schinae adl yerleim yeridir. Bu yol yaklak olarak bugünkü znik-Mekece yolunu izlemekte olup, Prof. ahin’in doru bir
6 Efe 1990, 566; Efe et al. 2014, 499. 2018 yl yaz çalmasnda höyüün etrafnda youn olarak Roma Dö-
nemi’ne tarihlenen keramikler bulunmutur; ancak herhangi bir mimari öeye ise rastlanamamtr. Höyüün bir ksm tarm arazisi oluturmak amacyla tahrip edilmitir.
7 B(ona) F(ortuna) | [Im]p(erator) Caesar) Gaius) Aurelius) Valerius) | [Dioc]letianus | [pius) felix) i]nufidus) Augustus) et | [Imperator) Caesar)] Marcus) Aurelius) Valerius) | [Maximianus | [?].
8 RRMAM III.4. 9 I.Nikaia. 10 Yol güzergâh ve yerleimler hakknda detayl bilgi için bk. I.Nikaia 10,1 50-62.
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 4
önermesiyle, Schinae yerleimi znik ilçesindeki Karadin/Karatekin Höyük’e lokalize edilmitir 11.
Buradan devam eden Roma/Hac Yolu Bilecik ilinin Osmaneli ilçesinin Düzmee köyündeki s- nrlar içindeki Arapuçtu’dan geçmektedir (Fig. 1). Burada Fndkl mevkiinde kayalarn kesilme- siyle balayan Roma yolu yaklak 70 m uzunluunda ve 4 m geniliindedir. Yolun içinde araba tekerleklerinin oluturduu derin izler görülmekle; ancak yol, 70 m sonra aniden kesilmekte ve toprakl bir alan balamaktadr. Kayalarn açlmasyla yaplan yolun hemen hemen balangç nok- tasnda olaslkla bir gözetleme kulesine ait temel izleri yer almaktadr (Fig. 2). Ayrca yine bu mevkiideki bir tarla içinde, Düzmee köyü sakinlerinden birisi olan Yener Özylmaz tarafndan mparator Vespasianus’a tarihlenen ait alt krk bir mil ta bulunmutur (bk. 1 numaral yazt). Bilindii üzere imparator Vespasianus zamannda Küçük Asya’da geni çapl bir yol onarm çal- mas balatlmtr. Bithynia et Pontus Eyaleti’nde de bu görevi eyalet procurator’u L. Antonius Naso üstlenmitir. Olaslklkla bu mil tann krlm yerinde de Naso’nun ad geçmekteydi. Zira yakn zamanda Nikaia egemenlik alannda bulunan ve tarafmzdan yaymlanmam bir baka miltanda mparator Vespasianus, Titus ve Domitianus ile birlikte Naso’nun ad da geçmekte- dir 12. Söz konusu yazta göre, Naso Nikaia’dan Iuliopolis’e ve oradan Ankyra’ya giden yolun tamirini üstlenmitir. Yine baka yaztlar araclyla, Naso tarafndan Prusa, Kios, Tieion ve Sinope kentlerinin egemenlik alannda tamir ettirdii yollar bilinmektedir 13.
Fig. 1. Arapuçtu Roma yol kalnts balangç
Schinae’dan (= Karadin/Karatekin Höyük) sonra; Itinerarium Burdigalense’de VII mil (= 10.367 km); Itinerarium Antonini’ye göre ise XVI mil (= 23.696 km) olarak gösterilen mesafede Mansio Mido/Moedo Orientis yer almaktadr 14. Prof. ahin ad geçen bu antik yerleimi Selçik köyüne lokalize etmektedir. Ancak biz bu yerleimi Düzmee köyü arazisi içinde kalan ve Sakarya Neh- ri’nin kuzeydousundaki Göktepe Höyük halk arasndaki tabirle “Ceyar’n Tepesi” olduunu dü- ünmekteyiz. Zira, 2015 ylnda Düzmee köyü snrlar içinde yer alan Aküdik mevkiinde buldu- umuz Fl. Valentianus, Fl. Valens ve Fl. Gratianus dönemlerine tarihli bir mil ta üzerinde yer alan XV rakam, Itinerarium Burdigalense’de geçen Nikaia’dan Schinae’a VIII mil → Schinae’dan mansio Mido’ya VII mil rakamyla uyumludur (bk. 2 numaral yazt!). Görülecei üzere miltanda ve Itinerarium Burdigalense’de geçen mil says Göktepe Höyük’e isabet etmektedir. Ayrca Ara-
11 Mutatio Schinaae’n Karadin/Karatekin’e lokalize edilmesine ilikin bk. I.Nikaia, 55. Ayrca bk. TIB 13 s.v. Schinae. 12 Adak & Öztürk 2016,72-82: Imp(erator) Caesar Ves[pa]sianus | Aug(ustus), p(ontifex) m(aximus), tr(ibunicia) po-
t(estate) VIIII, imp(erator) XVIII, | p(ater) p(atriae), co(n)s(ul) VIII, desig(natus) VIIII; || 4 Imp(erator) Titus Caesar, Aug(usti) f(ilius), | Co(n)s(ul) VI, des(ignatus) VII; | Domitianus Caesar, Aug(usti) f(ilius), | co(n)s(ul) V, des(ignatus) VI, ||8 vias a novo munierunt per | L(ucium) Antonium Nasonem proc(uratorem) | eorum. A Nicaea | XXXXXVIIII ||12 π Νικαας | νθ.
13 RRMAM III.4, No: 01 (Prusa ad Olympum); 26 (Kios); 04(A) (Tios); 19 (Sinope). Ayrca bk. Adak & Öztürk 2016, 77-79, no. 1-4.
14 Bu yerleim ilk defa Prof. ahin tarafndan lokalize edilmitir. Bk. I.Nikaia, 55-56.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 5
puçtu mevkiinden gelen yolun tam üzerinde yer alan bu höyük üzerinde bulunan çok sayda Ro- ma ve Geç Dönem keramii de burada büyük bir yerleim olduunu gözler önüne sermektedir. Bu durumda Göktepe Höyük Mansio Mido/Moedo 15 Orientis olarak adlandrmak yanl olmaya- caktr (Fig. 3; ayrca bk. Fig. 6).
Fig. 2. Arapuçtu Kule Kalnts
Fig. 3. Göktepe Höyük'ten (Moedo Orientis / Mansio Mido) Arapuçtu'na Bak)
Bu yerleimden sonra ikiye ayrlan yol kar kyya, biri Sakarya üzerinden dieri de Göksu üzerin- den olmak üzere iki farkl köprü ile geçilebilmektedir. Göksu üzerinden geçen köprü, Leukai’a (= Lef- ke) oradan Bilecik (= Belokomis) ve oradan da Türkiye’nin güney sahillerine doru yönelmektey- di. Sakarya üzerindeki köprü ise Selçik köyüne ait Karabalar mevkiine ve oradan da Tataion (= Gölpazar), Iuliopolis (= Nallhan), Ankyra (= Ankara), Antiokheia (= Antakya) ve buradan devamla Kudüs’e gitmekteydi. Selçik köyü Karabalar mevkiine giden yolun devamnda ise Sakarya’y a- mak için adn bilmediimiz bir köprü daha bulunmaktayd. Yaynlarda yer almayan bu köprüye
15 Bu yerleimle isim benzerlii gösteren Bithynia’nn batsnda Propontis ile Mysia Olympos’u arasnda Mygdonia
adnda bir bölge vardr (Str. XII, C. 550). Yine, Makedonia’da Strymon ile Aksios arasnda yaayan Thrakial bir halkn yaad bir bölgenin de ad Mygdonia’dr (Oberhummer 1993a, 998, 2). Mygdonia ad, Mygdones ad verilen Thrakia kökenli bir halktan gelmektedir (Oberhummer 1993b, 998, [2]s). Bu nedenle bu yerleimin ad, Thrak-Phryg kökenli bir isimden geliyor olabilir.
Nikaia’dan çkan, Schinae üzerinden gelerek Arapuçtu’dan geçen Roma Yolu
Göktepe Höyük (= Mansio Mido/Moedo Orientis)
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 6
ait birkaç temel kalnts, ancak su seviyesinin en aza indii dönemlerde ksa süreli olarak görüle- bilmektedir (Fig. 4). Ad bilinmeyen bu köprüyü, bulunduu konumdan ötürü Moedo Orientis olarak adlandrmaktayz. Birazdan aada anlatacamz nedenlerden ötürü MS IV. yüzylda y- kldn düündüümüz bu köprünün yerine, baka bir alana yeni bir köprü yaplm ve yolun yö- nü deimi olmaldr. Selçik köyü snrlar içinde kalan bu yeni köprünün kalntlarndan birinin üzerinde mparator Mauricius’un (MS 582-602) monogram yer almaktadr (bk. 3 numaral ya- zt).
Fig. 4. Moedo Orientis Köprüsü’ne Ait Kalntlar (Denekönü mevkii)
Sakarya Nehri üzerindeki bir adack üzerinde harçla güçlendirilmi temeller üzerinde yer alan ayaklar arasndaki dörtgen bir blok üzerinde, monogram olarak mparator Mauricius’un ad yer almaktadr. Köprü bu monogramdan ötürü tarafmzdan “Mauricius Köprüsü” olarak adlandrl- maktadr. “Mauricius Köprüsü” Lefke/Osmaneli ilçesinde bilinen 7 köprüden biridir 16. Bu köprü, Göktepe Höyük’ün yaknnda yer alan Moedo Orientis köprüsünün, büyük bir olaslkla deprem- lerden birinde yklmas nedeniyle ina edilmi olmaldr (Fig. 5). Aadaki tabloda da görülecei üzere, MS IV. yüzyln ortalarnda bu bölgede Nikaia ve Nikomedeia kökenli pe pee ykc dep- remler gerçeklemi 17; özellikle MS 24.VIII.358’de Nikaia kaynakl bir deprem neredeyse Niko- medeia’nn tamamen yklmasna yol açmtr 18.
Tarih iddet Yer
MS 350 VI Nikaia MS 24.VIII.358 VII Nikaia
16 Sakarya üzerinde yer alan Iustinianus zaman köprüler hakknda detayl bilgi için bk. ahin 1999, 643-658;
Belke 2010, 89-99. Ancak bu köprüler dnda sadece Osmaneli ilçesinde 4 yeni köprü kalnts daha vardr. Bütün bu köprüler de dahil tüm köprüler ayr bir proje olarak tarafmzdan çallmakta olup, ilerleyen yllarda detayl bir yayn yaplmas planlanmaktadr.
17 Söz konusu tablo ve bilgi için bk. Ergin et al. 1967, 13. 18 Deprem hakknda detayl bilgi için bk. Amm. Marc. XVII 7.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 7
MS XI.359 VI Nikomedeia MS 2.XI.362 VI Nikomedeia
Fig. 5. Göktepe Höyük'ten (Moedo Orientis/Mansio Mido) Moedo Orientis ile Mauricius Köprüsü'ne genel bir bak
Büyük olaslkla bu depremlerden birinde yklm olan Moedo Orientis’in yerine yaplan Mauri- cius Köprüsü daha sonra Dou’ya gidecek olan Roma ordularnn yeni güzergah halin gelmi ol- maldr (Fig. 6). Sakarya’nn dou yakasndaki ayaklarna ait tayclardan sadece ikisinin (Fig. 7) temel izleri kalan köprünün Selçik köyü tarafndaki ayandan (Fig. 8) devam eden yol, Selçik Te- pesi’nin güneybatsndan (Fig. 9) kvrlarak Osmaneli ilçesine Medetli köyüne doru yönelmi ol- maldr. imdilik buradan geçtiini düündüümüz Roma yoluna ait herhangi bir ize rastlanma- mtr. Bununla birlikte yolun geçtiini tahmin ettiimiz Selçik Tepesi’nin güneybat yamacndaki bu güzergah üzerinde çok sayda Geç Dönem’e ait yap kalntlarna ait izler yer almaktadr.
Fig. 6. Moedo Orientis ile Mauricius Köprüsü (Salt harita: Googleearth)
Moedo Orientis Köprüsü
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 8
Fig. 7. Mauricius Köprüsü’ne ait, Sakarya'nn dou yakasnda yer alan iki kemere ait kalntlar ile köprünün
balangc
Antik metinlerde veya seyahatnamelerde köprünün ne zaman yapldna ve hangi amaçla kulla- nldn ailikin herhangi bir bilgi yoktur.. Bununla birlikte biz bu köprüyü “Mauricius Köprüsü” olarak adlandrsak da, temelindeki ina tekniinden ötürü daha erken – MÖ I. yüzyl sonu (?) / MS I. yüzyl ba (?) – ina edilmi olabileceini düünmekteyiz. Özellikle kara tarafnda günümü- ze ulaan iki ayann temellerinde çok sayda farkl tipte ta devirme olarak kullanlmtr. Te- melde kullanlan bir ksm devirme blok ta, yklm olan Moedo Orientis Köprüsü’ne ait olabilir. Zira Moedo Orientis Köprüsü’ne ait neredeyse hiçbir blok kalmam gibi görünse de, var olan birkaç ta biçim bakmndan Mauricius Köprüsü’ndeki bloklar andrmaktadr. imdilik bu köprü hakknda kesin bir ey söylememekle birlikte, yaklak 180 m uzunluunda, 10/12 kemere sahip; karadaki ayaklarnn temellerinin ise Sakarya Nehri’nden yaklak olarak 7-8 m kadar daha yuka- rda olduunu, ilk gözlemlerimize dayanarak ifade edebiliriz. Kara ayaklarnn nehirden bu kadar yüksek olmas, köprünün su basknlarna uradn kantlamaktadr. Nitekim Sakarya Nehri’nin sularnn, zaman zaman sudan 7-8 m kadar yukarda yer alan ky kesimlerini bast bilinmekte- dir 19. Bununla birlikte bu sadece ilk gözlemlere dayanan bir bilgidir. lerleyen zamanda talar üzerinde yaplacak analiz ve çalmalar ile kesin bir sonuca varmak mümkün olacaktr.
mparator Mauricius’tan önce ina edildiini düündüümüz bu köprü, olaslkla Mauricius’un emriyle bir tamirat geçirmi olabilir. Bilindii üzere imparator, MS 582 ile 602 yllar arasnda sürekli Bat’da Slav topluluklar ve Avarlar ile; Dou’da ise Sasaniler ile birçok kez savamtr 20. Bu nedenle Dou’ya giden ana yol üzerindeki önemli geçi noktalarndan biri olan Selçik köyü arazisindeki bu köprüyü tamir ettirmi ya da güçlendirmi olmaldr.
19 Sakarya’nn debisi ve akmlar için bk. Özgür 1990, 66-70. 20 Bu konuda detayl bilgi için bk. Whitby 1988.
Mauricius Köprüsü’nün balangç noktas
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 9
Fig. 8. Mauricius Köprüsü’ne ait, Sakarya Nehri üzerinde yer alan adacktaki kalntlar
imdilik yapm tarihi ve teknii hakknda çok kesin bir ey söyleyemediimiz bu köprü ve deva- mndaki Roma yollar üzerindeki çalmalarmz sürmektedir. Çalmalar devam ettikçe, bölgenin köprüleri, yol alar ve yerleim corafyas hakkndaki bilgilerimizin artacandan kuku yoktur.
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 10
Fig. 9. Mauricius Köprüsü’ne ait, Selçik köyü tarafndaki kalntlar
Köprünün biti noktas
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 11
1. Vespasianus, Titus ile Domitianus Dönemi’ne Tarihli Milta Mermerden, silindir, alt ksm krlm bir mil ta. Mil tann üstünde bir çelenk motifi yer almaktadr.
Buluntu Yeri: Düzmee köyü Arapuçtu yolunda yer alan Roma yolunun ba tarafndaki Fndkl mekvii ad verilen bir tarla içinde yine ayn köyden Yener Özylmaz tarafndan bulunmutur. Yaz- ta Hamit Karada sayesinde ulalmtr. Her ikisine de teekkür ederiz.
Ölçüler : Y: 77 cm; Ç: 17.5 cm; HY: 2.4-4.1 cm
Env. No.: 353
Edisyon: Yeni Yazt
Literatür: Öztürk & Demirhan-Öztürk 2019, 255-256, no. 1 (sadece Türkçe çevirisi ve bir fotosu ile)
Foto: E. Demirhan-Öztürk
IMP CAESAR VES[
4 IMP TΙTUS CAE[
– – –
Imp(erator) Caesar Ves[pasianus] | Aug(ustus) p(ontifex) m(aximus) tr(ibunicia) pot(estate) [VIIII (?), imp(erator) XVIII (?)] | p(ater) p(atriae) Co(n)s(ul) VIII desig(natus) [VIIII]; ||4 Imp(erator) Titus Cae[sar Aug(usti) f(ilius)] | Co(n)(ul) VI desig(natus) [II]; | [Domitianus Caesar, Aug(usti) f(ilius) co(n)s(ul) V desig(natus) VI, vias a novo munierunt per L(ucium) Antonium Nasonem proc(uratorem) eorum. A Nicaea mil(ia) XIII, π Νεικαας ιγ (?)].
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 12
Çeviri: mparator Caesar Vespasianus Augustus, ba rahip, 9. kez tribunus yetkisiyle donatlm, 18. kez imparator olarak selamlanm, vatann babas, 8 kez consul olup 9. kez consul’lüe seçilmi bulu- nan; imparatorun 6. kez consul olup, 7. kez consul’lüe seçilmi bulunan olu mparator Titus ve [im- paratorun 5. kez consul olup, 6. kez consul’lüe seçilmi bulunan olu Domitianus Caesar, kendilerinin procurator’u Lucius Antonius Naso araclyla yollar yeniden onarttlar. Nikaia’dan 13 mil].
mparator Vespasianus 78 ylnn Mart aynn ortasndan itibaren consul designatus IX 21yetkisini elinde bulundurmutur. Titus da VI. consul unvann 77 ylnn 1 ubat ile Mart aynn sonu arasnda almtr 22. Ancak yaztn dördüncü satrnda Titus’un designatus’unun olduu yer krktr; olaslkla bu- rada VII rakam gelmelidir. Titus’un VII. designatus’u da 78 ylnn Mart aynn ortasndan itibaren ye- dinci consullüüne kadar olan 1 Ocak 79 tarihine kadar bir süreyi kapsamaktadr 23; bu durumda, Arapuçtu’daki yol yapm MS 78 ylnn Mart ay ortasndansonraya 1 ocak 79’dan önceye tarihlenmelidir.
Miltann alt ksm krk olduu için mesafeyi gösteren rakam yoktur. Ancak, ayn yerde II. Fl. Va- lerianus ile I. Fl. Theodosius zamanna tarihli bulunmu ve yaymlanmam olan bir miltanda mesafe olarak XIII rakam yazmaktadr. Ayrca yaplan hesaplamalar da buradaki mil mesafesinin zaten XIII Roma miline tekabül ettiini göstermektedir. Bu durumda Flavii Sülalesi’ne ait bu mil tann krk ye- rinde XIII rakam kaznm olabilir.
2. Fl. Valentianus, Fl. Valens ile Fl. Gratianus Dönemi’ne Tarihli Milta Mermerden silindirik, alt ve üstü krlm bir milta. 9. ve 10. satrlarn ortografisi farkl olduu için milta ikinci kez kullanlm görünmektedir.
Buluntu Yeri: Düzmee köyü, Aküdik mevkii. Yazta Haluk Frat araclyla ulalmtr; kendisine teekkür ederiz.
Ölçüler: Y: 1.07 m; Ç: 42 cm; HY: 3.2-6.2 cm
Env. No.: 265
Edisyon: Yeni Yazt
Foto: A. Gündüz
Kalp: Mevcut
Tarih: MS 28 Mart 364’ten sonra veya MS 27 Austos 367’den sonra
D vvv N
AGUSTO (sic!) FAR AUG vacat
vacat [FL] [ALE]NTI
8 [P F SEMP]ER AUG A NICAEA MIL XV
21 Kienast et al. 20176, 102. 22 Kienast et al. 20176,106. 23 Kienast et al. 20176, 106.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 13
ΑΠΟ ΝΕΙΚΑΙΑΣ
– – –
D(omini) vvv N(ostri) | dd(ominis) nn(ostris) <Fl(avio)> <G>ra<i>ano <ac> | Fl(avio) Valen vacat
||4tiniano vacat | p(io) f(elici) semper | A(u)gusto tr(ium)fa(to)r(i); Aug(usto) vacat | [Fl(avio)] [ale]nti ||8 [p(io) f(elico) semp]er Aug(usto) | a Nicaea mil(ia) XV | π Νεικαας | [ιε].
Çeviri: Efendilerimiz, dindar, bahtl Flavius Valentianus, daima zafer kazanan Augustus; [dindar, bahtl Flavius] Valens daima Augustus ile [Flavius] Gratianus’a. Nikaia’dan 15 mil.
Yaztn birinci d(ominus)’un d’si büyük ve ters ekilde; ikinci satrdaki iki d harfi ise küçük olarak yazlmtr. Yine yaztn ikinci satrna Gratianus’un ad sonradan eklenmi görünmektedir. Üstelik Gratianus’un unvanlar da yazlmamtr. Bu durumda elimizde her ne kadar bir kant olmasa da, bu unvanlarn miltana boya ile yazlm olduunu düünebiliriz.
Ta ikinci kez kullanlm olmaldr. Zira, dokuzuncu satrda geçen mil ifadesinin olduu yer ile üstteki satrlarn olduu yerlerin yazlarnn karakteri birbirinden farkldr. Özellikle S, T ile V harfleri Geç Antikça Dönem özellii göstermektedir. Mil ifadesinin yer ald dokuzuncu ve onuncu satrlarn yaz karakterleri ise ortografik açdan MS I.–III. yüzyllar arasna tarihlenebilir.
Valerianus, triumfator semper Augustus unvann 25 ubat 364’ten sonra kullanmaya bala- m; Valens’i 28 Mart 364 ylnda Dou için ortak Caesar olarak atam; Gratianus’u da 24 Aus- tos 367’de Augustus’lua yükseltmitir 24. Bu durumda milta için önerilebilecek en geç tarih MS 24 Austos 367’den sonras olmaldr. Ancak, ikinci satrn sonuna doru Gratianus’un ad sonradan eklenmi görünmektedir. O halde, milta Valerianus ile Valens’in birlikte yönetimde olduklar 28 Mart 364’ten sonra dikilmi olmaldr. Ayrca Gratianus’un 24 Austos 367 ylnda Augustus’lua yükseltilmesiyle birlikte O’nun da ad miltana eklenmitir. Bu durumda miltann en erken tarihi MS 28 Mart 364 ylna tarihlendirilmesi uygun olur.
3. mparator Mauricius’a Ait Bir Monogram Kireçtandan dörtgen bir blou ksa yan yüzeyinde monogram.
Buluntu Yeri: Selçik köyü Takesen mevkii. Sakarya Nehri’nin ortasndaki adack üzerindeki ayak- larn dibinde yer almaktadr.
Koordinat: K 40° 22 334" D 029° 59 791"
Ölçüler: Y: 96 cm; G: 90 cm; D: 1.65 m; DM: – cm; HY: 6-15 cm; Monogramn çap 38 cm; daire- nin ortalama yükseklii ise 3.5-4 cm
Env. No.: 448
Kayt: H. S. Öztürk [2018 yl]
Edisyon: Öztürk 2020, 124-125, no. 6 (Türkçe) = 286-287, no. 6 (ngilizce)
Foto: H. S. Öztürk
Hüseyin Sami ÖZTÜRK 14
Bu monogramn 25 benzerini Kalkhedon egemenliindeki günümüz Samandra’snda, Tiberius ile Mauricius tarafndan ina ettirilen Damatrys Saray sütunlarndan birinin üzerinden bilmekte- yiz 26. Bithynia’da bir kent olan Strobilos’taki bir kuma satcs Aleksandros’un MS 585 ylna ta- rihlenen mezar yaztnda, Mauricius’un adnn tarihlendirme için kullanldn görmekteyiz 27.
Mauricius’un ad imdiye kadar çok fazla yazttan bilinmemektedir 28. lk kez mparator Mau- ricius’un ad bir Roma köprüsünde belgelenmekte ve böylece köprüye bir isim vermemize olanak salamaktadr.
25 2015 ylndan beri, bu monogramn varlndan haberdarz; ancak, Sakarya Nehri’nin su yüksekliinden
ötürü 2018 ylnn balarna kadar görme ansmz olmad. 2018 ylnn ilk aylarnda, Sakarya’nn debisinin düük olduu bir dönemde Fotorafç Cemil ahin tarafndan görülmü ve akabinde Osmaneli Kültür leri Bakan Süleyman Çakar tarafndan fotoraflanp, bize haber verilmitir. Bu vesileyle kendilerine teekkür ederiz. Daha sonrasnda ise yazt üzerinde detayl bir çalma yapma frsat bulunmutur.
26 SEG XXXVII 1065. 27 Robert 1969, 920-923; SEG XXVIII 1056; I.Apameia und Pylai 126. 28 Söz konusu yaztlardan örnekler için bk. SEG IX 872; XXVI 1677; XXX 1697; XXXIII 1270; XXXVII 1261; XL 1171;
XLII 1335; XLVIII 2088; LVI 1897; LX 1077; LXIV 1672.
Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye: Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü 15
BIBLIOGRAFYA
Adak M. & Öztürk H. S. 2016, “Ein neuer Meilenstein aus der Nähe von Dableis (Nikaia) und das flavische Straßenbauprogramm”. Philia 2, 72-82. Belke K. 2010, “Justinians Brücke über den Sangarios”. Eds. S. Doan & M. Kadirolu, Bizans ve Çevre Kültürler: Prof. Dr. S. Yldz Ötüken’e Armaan. stanbul, 89-99. Efe T., M. Türkteki, D. Sar & M. E. Fidan 2014, “Bilecik ili 2013 Yl Yüzey Aratrmas”. AST 32/1, 495-504. Efe T. 1990, “1988 Ylnda Kütahya, Bilecik ve Eskiehir llerinde Yaplan Yüzey Aratrmalar”. AST 7, 405- 424. Ergin K., G. Uur & Z. Uz 1967, Türkiye ve Civarnn Deprem Katalou (Milattan Sonra 11 ylndan 1964 sonuna kadar). stanbul. I.Apameia und Pylai Corsten T. 1987, Die Inschriften von Apameia (Bithynien) und Pylai (IGSK 32) Bonn. I.Nikaia ahin S. 1979-1982, Katalog der antiken Inschriften des Museums von Iznik (Nikaia), I–II 1/2, (IGSK 9-10 1/2). Bonn. Kienast D., W. Eck & M. Heil 2017, Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie. Darmstadt. Oberhummer E. 1933a, “Mygdones (Μυγδνες)”. RE XVI/1, 998. Oberhummer E. 1933b, “Mygdonia”. RE XVI/1, 998-999. Özgür E. M. 1990, Bilecik Corafyas. Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi. Ankara. Öztürk B. 2016, “Karamürsel’de (Bithynia) Bir Antik Ky Yerleimi Prainetos: Preietos”. Eds. H. Selvi & M. B. Çelik & A. Yeildal, Uluslararas Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu - II Sempozyumu Bildirileri 3-5 Nisan 2015. Kocaeli, 61-82. Öztürk H. S. & Demirhan-Öztürk E. 2019, “Nikaia (Bithynia) Egemenlik Alan Epigrafik-Tarihi Corafi Yüzey Aratrmas Çalmalar-2017”. AST 36/2, 255-262. Öztürk H. S. 2020, “Nikaia’da (Bithynia) Epigrafik ve Tarihi-Corafi Çalmalar (2010-2019)-A Summary of Epigraphic Studies (2010-2019) in the Territory of Nicaea (Bithynia)”. Eds. H. S. Öztürk & H. ahin & Z. Çulha, I. Küçükasya Tarihi ve Epigrafyas Sempozyumu, stanbul 14-15 Ekim, 2010-I. Asia Minor History and Epigraphy Symposium stanbul in 14-15 October 2010. stanbul, 108-128; 272-292. RE Real Ancyclopedia. Pauly-Wissowa. Robert L. 1969, Opera Minora Selecta II. Amsterdam. RRMAM I French D. 1981, Roman Roads and Milestones of Asia Minor, Fasc. I: The Pilgrim’s Road. Ankara. RRMAM III.4 French D. 2013, Roman Roads & Milestones of Asia Minor, Vol. III Milestones, Fasc. 3.4: Pontus et Bithynia (with Northern Galatia). Ankara. ahin S. 1999, “Wasserbauten Justinians am unteren Sangarios in Bithynien”. Ed. S. Panciera, XI Congresso Internazionale di Epigrafia Greca e Latina, Atti II. Roma, 18-24 settembre 1997. Rome, 643-658. Withby M. 1988, The Emperor Maurice and His Historian: Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare. Oxford.
0B0B0B0BGeli Tarihi: 05.11.2020 | Kabul Tarihi: 16.01.2021
1B1B1B1BElektronik Yayn Tarihi: 28.01.2021
Nikaia’dan Yeni Yaztlar XIV - Nikaia’dan Leukai’a/Lefke’ye
Yerleimler, Miltalar, Roma Yolu ve Mauricius Köprüsü