new ﻢﺴﯿﻟﺎﯿﺳﻮﺳ يژﻮﻟﻮﺋﺪﯾا ﺮﺑ ﯽﻨﺘﺒﻣ...

شهرسازي مبتنی بر ایدئولوژي سوسیالیسم برنامه ریزي فضایی و نظام بر جستاري مسعود صفایی پور

دانشگاه شهید چمران اهواز GISدانشیار دانشکده علوم زمین و

مهیار سجادیان دانشگاه شهید چمران اهواز GISدانشجوي دکتري دانشکده علوم زمین و

[email protected]

چکیدهجامعه خواهی، جامعه گرایی یا سوسیالیسم، اندیشه اي سیاسی، اقتصادي و اجتماعی است که براي ایجاد یک نظم اجتماعی مبتنی بر انسجام همگانی می کوشد؛ جامعه اي که در آن تمامی قشرهاي اجتماعی سهمی برابر در سود همگانی داشته باشند.این ایدئولوژي از گذشته بر تمامی عرصه ها اثرگذار بوده و امروزه نیز در چارچوب شاخه هایی

علمی، سوسیالیسم اسالمی و غیره همچنان اثرگذار می از آن چون سوسیالیسم بازار، سوسیال دموکراسی، سوسیالیسم بنابراین جاي تعجب نیست که شهرسازي نیز از ایدئولوژي سوسیالیسم به گونه اي متأثر شده باشد که از آن به باشد.

باشد. گرفتهحوزه شهرها و شهرسازي سوسیالیستی یاد گردیده و مطالعات فراوانی در سطح جهان در این باره انجام ما مسئله این است که در ایران به این مهم، بسیار کمتر از آنچه شایسته آن است؛ پرداخته شده است.لذا در این راستا، ا

مطالعات کنابخانه اي و اسنادي و با بهره گیري از تحلیلی مبتنی بر مطالعات ژرفانگر -این پژوهش با روشی توصیفیو شهرسازي کشورهاي اتحاد چوب نظام هاي برنامه ریزي فضاییدر چار نیزیافته هاي تحقیق به تحقیق پرداخت.

بر مبناي این یافته ها عدالت از دغدغه هاي این ایدئولوژي جماهیر شوروي(سابق)، اروپاي شرقی و چین ارائه گردید. در برنامه ریزي فضایی و نظام شهرسازي بوده و در این راستا، هدف بالفصل یک شهرساز عبارت است از حذف

موانعی که موجب منافع نابرابر شهروندان در شهرها می گردد در این ارتباط، از دیدگاه ایدئولوژي سوسیالیسم، انسان کانون هستی است که طبیعت با کمک دولت و بهره گیري از تکنولوژي می تواند به وسیلۀ طرح هاي مهندسی مورد

همچنین بر مبناي یافته هاي تحقیق ي از باال به پائین بوده است.بهره گیري قرار گیرد.در این کشورها، نظام برنامه ریزاین نظام یک نگرش واخد در ارتباط با رابطۀ شهر و روستا و برنامه ریزي فضایی در این ارتباط مشخص نمی گردد.

کشورهاي برنامه ریزي فضایی و شهرسازي داراي تفاوت ها و نیز تشابهاتی با نظام برنامه ریزي فضایی و شهرسازي غربی می باشد که در متن پژوهش به آن ها اشاره گردیده است.

ــدي ــان کلیـــــ ــین : واژگـــــ ــوروي، چـــــ ــم، شـــــ ــازي، سوسیالیســـــ شهرســـــ

17/10/1395 :پذیرشتاریخ 4/6/1395 تاریخ دریافت:

1396،بهار31،شمارهنهم/ فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزي شهري چشم انداز زاگرس،دوره 224

مقدمهحساسیت عمومی اندیشمندان و مصلحان اجتماعی قرن نوزدهم نسبت به اوضاع اسفناك طبقات زحمتکش که بیش از هر کجا خود را در وضعیت نامطلوب و هرج و مرج،عدم سالمت،زشتی و برهم

پدیده اي عام بود.این پدیده براي دوران انقالب صنعتیریختگی شهرهاي صنعتی متبلور می ساخت، در گذاران پرسمان عمومی مارکسیسم و محورهاي فلسفی آن قرار می گرفت.فلسفۀ مارکسیستی با بنیان

ماتریالیسم تاریخی یک نوع را مطرح می کرد.» ماتریالیسم تاریخی«تأثیرپذیري از تاریخ گرایی هگلی،مفهومده.با این روش تفسیر تاریخ است نه یک تفسیر طبیعت درونی انسان و نه یک بررسی انسان از نظر ما

فلسفه شرایط مادي و فنی،بر آداب و رسوم و نهادهاي اجتماعی و سیاسی و مذهبی حاکم می شود و ارادة این مفهوم بر درك تاریخ به مثابه انسان در جریان تحول اجتماع،که وقوع آن غیر قابل احتراز است،ندارد.

ی شد و پس از گذار از برده آغاز م» کمونیسم اولیه«یک روند تک خطی تطوري بود که از یک داري،فئودالیسم و سرمایه داري به مرحله سوسیالیسم رسیده و سرانجام به جامعۀ کمونیستی آرمانی مورد نظر آنها خاتمه می یافت.این دیدگاه حاصل مطالعات مارکس و انگلس بر تحول و تاریخ جوامع اروپایی

شیوة «اي دیگر گونه اي را نیز از جمله از خالل آنچه البته آنها در اواخر عمر خود امکان تحول ه .بودمی نامیدند،پیش بینی می کردند،اما نتوانستند این مطالعات را به نتیجه برسانندلذا با این » تولید آسیایی

اوصاف،می توان شهرهاي مبتنی بر ایدئولوژي مارکسیسم را در چارچوب سه نظریه مارکسیسم،کمونیسم و در ابتدا ضمن طرح مبانی این سه نظریه،به طرح پژوهش جه قرار داد.لذا در این سوسیالیسم مورد تو

ویژگی هاي شهرهاي سوسیالیستی پرداخته و در انتها بر رهیافت هاي ناشی از تجارب مبتنی بر ایدئولوژي سوسیالیستی شامل اتحاد جماهیر شوروي،اروپاي سوسیالیسم در مهمترین حوزه هاي شهري در جهان

پرداخته خواهد شد.شرقی و چین در سطح جهان،پژوهش هاي متعددي در این زمینه انجام یافته است.اما از معدود کارها در کشور می توان

ت اثرات برنامه ریزي متمرکز سوسیالیستی بر تحوال« ) با عنوان 1385به پژوهش حاتمی نژاد و همکاران () 1393اشاره نمود.همچنین مینیاتور سجادي (» برنامه ریزي و الگوهاي توسعه و عمران شهري در شوروي

در پژوهشی مسئله شهر و عدالت سوسیالیستی را طرح نموده است.

جستاري بر برنامه ریزي فضایی و نظام شهرسازي مبتنی بر ایدئولوژي سوسیالیسم

مروري بر مبانی نظري ایدئولوژي سوسیالیسمباید مورد واکاوي واقع گردد. در ارتباط با این بخش،سه اصطالح کمونیسم،سوسیالیسم و مارکسیسم می

: ،تفاوت هایی را نیز دارندها و اشتراکات فراوان علی رغم شباهتزیرا در فرضیه هاي کارل مارکس و فردریک انگلس،کمونیسم جامعه اي است به اصطالح بی :کمونیسم) 1

جامعه . توضیح طبقه با مالکیت واحد همگانی مردم بر وسایل تولید،برابري کامل اجتماعی همه اعضايبه معنی اشتراك گرفته شده است کمونیسم از (commons) بیشتر اینکه ؛کمونیسم از ریشه التین

در آلمان با انتشار » فردریک انگلس«و » کارل مارکس« 1848ترین مکاتب سیاسی دنیا است در سال قدیمی ردند.اي در نهضت کمونیسم جهانی به وجود آو مانیفست کمونیست حرکت تازه

به معناى اجتماعى در » سوسیال«باورى، اصطالحی است که از واژه سوسیالیسم یا جامعه ) سوسیالیسم:2نامه انگلیسى زبان فرانسه گرفته شده است، و معانى بسیار دارد، اما تعریف معمول این اصطالح را در واژه

هدف آن مالکیت یا نظارت جامعه سوسیالیسم تئورى یا سیاستى است که«توان یافت: آکسفورد، چنین مىداریوش »(به طور کلى،و اداره آن به سود همگان است -سرمایه، زمین،اموال و جز آنها -بر وسایل تولید

). سوسیالیست ها در تصور خویش از دولت اختالف نظر دارند: برخی آن 204آشورى، دانشنامه سیاسى، تغییرهاي اجتماعی می دانند،برخی دیگر آن را تکیه گاهی را ابزار قابل اصالح و در نهایت سودمند براي

براي جامعه سرمایه داري می دانند که سرانجام از میان خواهد رفت.عالوه بر طرز تلقی نسبت به دولت،انتظار پایان مالکیت خصوصی نیز از عناصر سوسیالیسم به حساب می آید.

ابتداي قرن نوزدهم سر برآورد لکن نسبت به آن منتقد سوسیالیسم همراه با توسعه سرمایه داري صنعتی در بود.سه نقد اساسی سوسیالیست ها بر سرمایه داري عبارتنداز:

اولین انتقاد سوسیالیست ها بر پایۀ نوعی برابر خواهی است که سرمایه داري از این خصلت بی بهره است.

است که اجتماعی بودن و همکاري را در دومین انتقاد از سرمایه داري تقبیح آن اعمال و نهادهایی جامعه تضعیف یا سرکوب می کند.

سومین انتقاد از سرمایه داري بر پایه تصور از آزادي قرار دارد که سبب می شود منتقدان آن به )23:1391شدت از نحوة تلقی و بیان لیبرالیسم در مورد بازار آزاد انتقاد کنند(حافظ نیا و همکاران،


فی و اقتصادي کمونیسم و سوسیالیسم داراي ریشه واحدي هستند و هر دو بر مالکیت عمومی از نظر فلس

کنند، با این تفاوت که کمونیسم مرحله پیشرفت یا مرحله نهایی سوسیالیسم به وسائل تولید تکیه میخ تحوالت تاری» کاپیتال«کمونیست گرفته تا کتاب » مانیفست«آید. مارکس در آثار مختلف خود از شمارمی

کند مارکس تکامل وسایل تولید و جهان را بر مبناي ماتریالیسم تاریخی، یا فلسفه مادي دیالکتیکی بیان میداند و تاریخ بشر را به صورت برداري از این وسایل را زیر بناي تحوالت اجتماعی می نحوه تملک و بهره

ر کننده و استثمار شونده بررسی و تجزیه و تاریخ جنگهاي طبقاتی و منازعه بین ظالم و مظلوم و استثما نماید. تحلیل می

عنوان فلسفه مارکس و واضع فلسفه کمونیسم جدید است . این واژه از نام کارل مارکس :مارکسیسم) 3 توان اساس تفکر مارکسیستی را در موارد بنیانگذار سوسیالیسم علمی گرفته شده است .به طور مختصر می

الف ) اقتصاد تعیین کننده مسیر تاریخ است و تاریخ جز جنگهاي طبقاتی و مبارزه بین ذیل خالصه نمود:که منافع اقتصادي آنها با هم متعارض است چیز دیگري نیست. بر اساس این تعبیر جنگهاي گروههایی

یا » ها سرف«ها و داران، سپس میان فئودال طبقاتی در مراحل مختلف تاریخی ابتدا بین بردگان و بردهگیرد و سرانجام به پیروزي طبقه داران در می زمین و باالخره بین کارگران و سرمایه دهقانان فقیر و بی

در این تغییر دو عامل نقش حیاتی را بر گردد. کارگر یا پرولتار یا و نفی کامل طبقات اجتماعی منتهی میو،پیشرفت تکنولوژي کارگزار اصلی عهده دارند:پیشرفت نیروهاي تولید و روابط میان طبقات.از یک س

تغییر است،اما از سوي دیگر،نبرد طبقات بر سر سازمان تولید به مثابۀ یک کل؛و شکب کلی حیات اجتماعی است که تغییرات عمده را باعث می شود.با این وجود دو فرآیند مذکور بدین گونه در ارتباط

د است و همزمان تداوم سازمان اقتصادي و هستند که رشد نیروهاي تولید منوط به ظهور طبقۀ جدیب ) دولتها نقشی جز تأمین طبقه حاکم ندارند و در جوامع سیاسی موجود را نیز غیر ممکن می سازد.

ها و استثمار طبقه کارگر است این فشار و استعمار فقط داري دولت حافظ منافع صاحبان سرمایه سرمایهصوصی، به ویژه مالکیت ابزار تولید از میان برداشته شود و طبقه هنگامی خاتمه خواهد یافت که مالکیت خ

پ) سومین عنصر در مارکسیسم تحلیل سرمایه داري جدید و د.نبه دست خود بگیرخود کارگرحکومت را پیشرفت آن بود که خود مارکس و مارکسیست هاي بعدي بیشترین کوشش خود را صرف آن کرده

). 1387؛باتامور،1390(طلوعی،اند


مارکسیسم،شاخه هاي زیادي دارد که هر یک به زمان خودش،مکان خودش و دیدگاه خودش مربوط می شود؛و هر یک تفسیر خود را با انتخاب بخشی از تقاریر مارکس و انگلس توجیه می

تنها یک «بیان می کند: » هنري لوفور«).در همین ارتباط،مارکسیست فرانسوي 144:1381کنند(توحیدفام،کسیسم وجود ندارد،بلکه انواع زیادي از گرایش ها،مکاتب،تمایالت و طرح هاي پژوهشی نوع مار

مارکسیستی وجود دارد.مارکسیسم در فرانسه هم جهت با وضعیت مارکسیسم در آلمان،ایتالیا،اتحاد جماهیر ).85:1385بالنت و ویلس،»(شوروي(سابق) یا چین نیست

مکتبی مبتنی براصالت جامعه و اشتراکیت ابزار تولید، و کمونیسم در یک جمع بندي سوسیالیسم به عنوان بیانگر مرحله اي ایده ال از چنین وضعیتی در جامعه ، و باآلخره مارکسیسم یکی از نظریه پردازان چنین

.تفکري است

روش تحقیقبر مطالعات تحلیلی ژرفانگر مبتنی -این پژوهش از نوع بنیادي بوده که در انجامش از روشی توصیفی

کتابخانه اي و اسنادي بهره گرفته شده است.

یافته هاي تحقیقبه طور کلی در ارتباط با محیط جغرافیایی،سوسیالیسم،همه نارسائی هاي محیط جغرافیایی را ناشی از عملکردهاي سرمایه داري می داند.فلسفۀ سیاسی سوسیالیسم انقالبی،روي تولید بر مبناي نیاز اجتماعی و

فیت محیطی تأکید می کند.محیط را نه تنها در مفهوم طبیعت،بلکه بیشتر در مفهوم اجتماعی آن جستجو کیمی کند.در تحلیل مناسبات میان جامعه و طبیعت،غالباً خطّ مارکسیستی را تعقیب می کند.از این رو،بحران

محوري را بورژوا و ها و تخریب محیطی را در ماهیت سرمایه داري می داند و اغلب طرفداران بوم مخالف مشی انقالبی می شناسد.این نوع نگرش در اتحاد جماهیر شوروي بدین صورت تبلور

):1382یافت(شکوئی، در روابط انسان و طبیعت،تفکرات حاکم بر فضاي اجتماعی و اقتصادي شوروي،بازتابی از نگرش

ر می آمد و علت وجودي انسان محوري از جهان بود.در این نگرش،انسان کانون هستی به شما


جامعه بود.بدینسان،انسان به همان نحوي که با طبقات جامعه معرفی می شد به همان اندازه نیز به عنوان بازیگر اصلی به شمار می آمد.یعنی نقش مهمی در تاریخ دارد.با چنین نگرشی،طبیعت مورد

بهره برداري قرار می گرفت. آمد.انسان به وسیلۀ طرح هاي مهندسی از طریق تغییر مسیر طبیعت،قلمرو انسانی به شمار می

رودها و آبیاري مناطق خشک و نیمه خشک بر طبیعت مسلّط می شود.لذا در زمان استالین،طرح هاي عظیم آبیاري به وسیلۀ برنامه ریزان به انجام رسید که بیانگر توسعۀ ملی مردم شوروي بود.

توجه به دو نگرش فوق معتقد بودند که مسائل محیطی را می توان با جغرافیدانان و دانشمندان شوروي با کمک دولت و تکنولوژي حل کرد،منابع جدید غذایی به وجود آورد و منابع محیطی را به صورت منطقی

به خدمت گرفت.در نوشته هاي اولیه مارکس،چنین اظهار نظر می شود که در نظام سرمایه داري،وحدت انسان و طبیعت از

یان می رود.در نوشته هاي بعدي مارکس، او به یک نوع جبر اقتصادي،تأکید می کند.بدینسان که عامل ممصرف در یک حد وسیع،جایگاه انسان را در طبیعت معلوم می دارد.بعد از مارکس،انگلس نیز غارت

محیط هاي طبیعی را در انقالب صنعتی محکوم می کند.رکسیسم عرصۀ اساسی تبلور نظام سرمایه داري و میدان اصلی نبرد در همین راستا،شهر صنعتی براي ما

براي پیروزي زحمتکشان صنعتی (پرولتاریا) براي سرنگون کردن نظام سرمایه داري به حساب می ).169:1385آمد(فکوهی،

بنابراین،از دیدگاه نظریه مارکسیستی،شهر عرصه اي است از مبارزة طبقاتی و هدف بالفصل یک شهرساز بارت است از حذف موانعی که موجب منافع نابرابر شهروندان در شهرها می گردد(پاپلی یزدي و ع

).توضیح آن که،مارکس و انگلس معتقد بودند که در ذات شهر عنصر تضاد نهفته است 50:1391سناجردي،سیم جمعیت به و این تضاد ذاتی نمادهاي متفاوتی می تواند داشته باشد.در شهر است که براي اولین بار تق

دوطبقه اصلی(پرولتاریا و بورژوا) آشکار می شود.تقسیمی که دقیقاً بر اساس تقسیم کار و مالکیت ابزار ).216:1376تولید از جمله زمین استوار است(هاروي،

مارکس و انگلس در نوشته هاي متعددي ضمن لزوم تغییر وضعیت نابسامان کارگران،پندارهاي به باد مضحکه و حمله گرفتند.باور آنها این بود که » سوسیالیسم تخیلی«ا عنوان آرمانشهرگرایان را ب


پیشنهادات آن اندیشمندان راه به جایی نخواهد برد،مشکل از نظر آنها در طراحی شهري و در سازمان را یافتگی امور جاري نبود،بلکه کل نظام باید زیر و رو می شد.از این رو آنها رویکرد سوسیالیستی خود

می نامیدند و بر آن بودند که تنها با این رویکرد می توان به سوي تغییرات اساسی در وضعیت » علمی« مردم شهرها رفت.

این را هم نباید ناگفته گذاشت که بنیانگذاران مارکسیسم در حمالت خود به همان سختی آنارشیست ها را و چه » ماکس اشتیرنر«چه آنارشیسم فردگرایانۀ را و » میشل باکونین«چه آنارشیسم انقالبی و عملگراي ).169:1385نیز هدف می گرفتند(فکوهی،» پیر ژوزف پرودون«آنارشیسم تعاونگرا و اصالح طلبانۀ

در شهرهاي مبتنی بر مارکسیسم،نظام برنامه ریزي باال به پایین،برنامه ریزي سفت و قدرتمندانه دولت ه به طور مشخص در دولت شوروي سابق یافت می شد از ویژگی مرکزي با نگاه بخشی و غیر مشارکتی ک

).1385هاي شهرهاي قرار گرفته در این حوزه ایدئولوژیکی است(مهدیزاده، هاي تاکنون پژوهشگران غربی تحقیقات وسیع و متعددي در مورد چگونگی ساختار،شکل و سیاست

میان سیاستهاي سوسیالیستی کشورهاي بلوك دولتی شهرهاي سوسیالیستی انجام داده اند. همچنین رابطه شرق، توسعه شهري و طراحی و ساخت شهرهاي جدید در این کشورها مورد بررسی قرار گرفته است.از هشتاد سال قبل تا فروپاشی اتحاد شوروي،در کشورهاي اروپاي شرقی همواره سعی بر آن بوده است که

اس منافع طبقه کارگر استوار باشد. پس از انقالب اکتبر شهرسازي بر اساس ایده هاي سوسیالیستی و بر اسدر روسیه شوروي تمام سعی سران انقالب بر آن بود که سوسیالیسم تاثیر خود بر همه ارکان زندگی 1917

ها،شهرهایی بودند که به نوعی می توان آنها را شهري و ساختار شهرها نشان دهد. نتیجه این کوششنظران،شهرهاي سوسیالیستی در بیشتر زمینه ها از سایر ه به اعتقاد اکثر صاحبباغشهر دانست.با این هم

.)1387(اوفستروفسکی،هاي شهري متمایز می باشند مدلسوسیالیست ها براي از بین بردن ستیز طبقاتی و نابرابري اجتماعی، معتقدند محصولی که اجتماع تولید

ه طور کامل مالکیت خصوصی را نهی می کند و آن را عامل کرده است، باید به اجتماع واگذار شود، یعنی بدانند. از نظر آنها دولت قدرت مطلق حاکم بر شهر است اصلی قشر بندي و نابرابري اجتماعی می

به عبارت دیگر،در آموزه هاي سوسیالیسم به اصالت جمع،مالکیت دولتی و ).171:1379وتبریزي (تقواییکید شده است.بنابراین تعاریف عدالت از سوي اندیشمندان وابسته به این برنامه ریزي متمرکز اقتصادي تا

مکتب فکري حول دو مفهوم نیاز و برابري می چرخد.مارکس به عنوان بزرگترین فیلسوف این مکتب


برابري وجودي انسان ها فراموش کرده و برابري انسان ها را نه بر مبناي استحقاق راستین بلکه بر مبناي

ترسی به ابزار تولید دانسته و بهره گیري افراد را از حقوق و مزایاي جامعه،بر این اساس دانسته ثروت و دساز هر کس به «است.در نظام مطلوب مارکس به عنوان نظامی عادالنه همواره یک شعار مطرح می شود

معتقد به اصل دیوید هاروي نیز وابسته به این مکتب فکري».اندازه توانش و به هر کس به اندازه نیازشدر رسیدن به عدالت در شهرهاست.بر این اساس وي سه معیار » توزیع عادالنه از طریق عادالنه«

).78:1394نیاز،منعفت عمومی و استحقاق براي عدالت اجتماعی تبیین کرده است(داداش پور و همکاران،ع برابر ثروت استوار است؛ در همین راستا قابل ذکر است؛ بر اساس عدالت مارکسیستی که برپایه توزی

عدالت اجتماعی به معناي عدالت اقتصادي و تولید و توزیع یکسان کاالست که تحت سیستم متمرکز قدرت حکومتی انجام می گیرد.دستاورد آن،اقتصاد متمرکز برنامه ریزي شده اي است که در این سیستم

):1388سه سطح وجود دارد(حاتمی نژاد و همکاران، ملی ا گروهیبخشی ی ناحیه اي یا منطقه اي

در واقع،یکی از نکات اساسی که در کشورهاي مارکسیستی به هنگام برنامه ریزي دیده می شود،پیوستگی و ارتباط نزدیک میان برنامه ریزي ناحیه اي و شهري است و اقتصاد برنامه ریزي شدة شهري،شهر را نه به

در سطح ناحیه می نگرد.بنابراین همۀ مسائل و معضالت صورت جدا و جزیره اي،بلکه با واحد ناحیه و ).172:1384ناحیه و شهر را در یک کلّیت می پذیرد(تقوایی و تبریزي،

در همین راستا،در رابطه با ارتباط شهر و روستا ،نیز،گفتنی است مارکسیست ها زیر ساخت اقتصادي و پیدایش شهرنشینی در تاریخ به حساب می تشکیل مازاد را الزم ترین و تعیین کننده ترین شرط

آورند.تکامل و رشد شهرنشینی در این دیدگاه محصول تقسیم فزایندة کار از یک سو میان شهر و روستا و از سوي دیگر در درون شهر در نظر گرفته می شود.به طور کلی از نظر ماتریالیسم تاریخی شهر به عنوان

یوة تولید معین در نظر گرفته می شود(پاپلی یزدي و رجبی سازمان یابی فضاي تقسیم کار در یک ش ).268:1391سناجردي،


مارکس و انگلس در ادامۀ تحلیل خود سعی دارند این نظریه را با مشخص کردن هر چه بیشتر خصایص شهر روشن نمایند،در حالی که به هر حال بر تقابل شهر و روستا تکیه دارند،بر اساس خطوط اصلی

نظریۀ آنان،عظیم ترین نوع تقسیم کار مادي و فکري جدایی شهر و روستاست.در این مورد مطالعات و باید نکتۀ بسیار مهمی را روشن نمود و آن اینکه شهر قبل از هر چیز محل کار فکري است.عالوه بر این در همان حال موجودیت شهر لزوم ایجاد تشکیالت اداري پلیس،مالیات ها و غیره و یا به طور

الصه،لزوم ایجاد سازمان هاي عمومی را،که عموماً منبعث از سیاست کلی است،در بر دارد.پس محتواي ختقسیم کار و عالوه بر آن،روابط قدرتی که شهر را بر روستا مسلط می کند بدین ترتیب است:فقط در شهر

ی شود.شهر محل و از زمان به وجود آمدن شهر است که موضوع اداره کردن و مدیریت قانونی مطرح مظهور کنترل مالی و به همین ترتیب کنترل ایدئولوژیک است.شهر محلی است که در آنجا در مورد روش

مادي اجتماع و به همین ترتیب روش اخالقی،مذهبی و... شکل هاي آگاهی اش تصمیم گرفته می شود.تا قرار دارد تبیین و این نقش شهر با خصیصه هاي ثانوي اي که باز هم در قطب مخالف خصیصۀ روس

حفظ می شود.شهر را واقعیت تمرکز جمعیت،تمرکز ابزار تولید سرمایه،تمرکز لذات و تمرکز احتیاجات،به وجود می آورد،در حالی که روستا واقعیت دیگري دارد که درست در نقطه مقابل واقعیت شهر است.یعنی

می دهد نمایانگر لزوم سازمان دادن است.این انزوا و پراکندگی را ارائه می دهد.تمرکزي که شهر ارائهسازمان در روستایی که بر ارکان خانوادگی تکیه دارد زائد است.شهر لزوماً این سازمان را به خصوص به خارج از خود و به روستایی که بیش از پیش تحت تسلطش است تعمیم می دهد،زیرا در مقابل شهر

نظر مالکان حکمرانی که مجبور به جنگ در دو جبهه هستند دور می نیروهاي پراکنده اي قرار دارند که از ماند،یک جبهه روستاییانی که طبعاً تولیدکننده تحت سلطه را تشکیل می دهند و دیگري جبهۀ پورژوازي

).1391در حال تشکیل شدن است(پاپلی یزدي و رجبی سناجردي،بورژوازي روستا را تحت تسلط شهرها )،1844در همین راستا،به اعتقاد مانیفیست حزب کمونیست(

درآورده است،همچنین به وجود آورندة شهرهاي بسیار زیادي بوده و جمعیت شهري را در مقایسه با جمعیت روستایی به طور فزاینده اي افزایش داده و بنابراین قسمت بسیار زیادي از جمعیت کشور را از

یکال هاي خوش بین،با اعتقاد به حرکت رو به جلوي حماقت زندگی روستایی نجات داده است.از نظر رادتاریخ،شهر مردم را از کمبودها و موانع زندگی روستایی از راه اعطاي تجربه تداوم قدرت جمعی به آنها

).27:1390نجات داده است(شورت،


که آنها بر این اعتقاد بودند که شهري شدن گامی در جهت انقالب کمونیستی است؛زیرا شهر مکانی است

کارگران به شکل توده هاي عظیم در آن متمرکز می شوند و امکان پیدایش روابط جدیدي فراهم می آید؛جایی که طبقه کارگر می تواند سازمان یابد و به آگاهی دست یابد.مارکس معتقد بود که شرایط کار

د را به عنوان یک طبقه در شهرها و تماس کارگران با یکدیگر این آگاهی را به پرولتاریا می دهد که خوشناسایی کند.در این حالت،پرولتاریا شکل تازه اي از کنترل گروهی را به ابزار تولید اعمال خواهد کرد.این مسأله سبب خواهد شد که انقالب در توسعه یافته ترین و شهري شده ترین مراکز سرمایه داري به وقوع

).16:1391خواهد پیوست(احمدي پور و لشگري،ز مارکس و انگلس،در تداوم مارکسیسم،مسئله تضاد شهر و روستا همچنان به عنوان محور اصلی پس ا

مباحث مارکسیستی از جمله و به ویژه در روسیه باقی ماند.که تبلور آن را در جناح اکثریت (بلشویک) و (حزب خلقیون آنارشیست) دید.» نارودنیکی ها«

مبتنی است.که بر نقش طبقۀ کارگر و جایگاه » لنین«هاي گرایش اول در مارکسیسم روسی،در اندیشه فضایی این طبقه تأکید می شد و شهرها از اولویت هاي اساسی برخوردار بودند.به همین دلیل انقالب روسیه با شعار صنعتی کردن کامل کشور آغاز شد و یکی از نخستین اقدامات آن به وجود آمدن شبکۀ

د که به نوعی زندگی شهري را در همه جا گسترش می داد.گرایش ضد گستردة برق در سراسر کشور بوروستایی در انقالب روسیه که از پندارهاي لنین ریشه می گرفت،کامالً آشکار بود. به همین دلیل تالش می کردند شهري کردن را با سرعتی عجیب و با ضایعات انسانی بسیار هولناك به پیش

درصد مردم شوروي در شهرها زندگی می کردند 18،تنها 1913،در سال ).شاهد آن که1385ببرند(فکوهی،درصد جمعیت رسید.روشن است که این افزایش جمعیت شهري بیشتر از 62به 1979این نسبت در سال

43میالدي تقریباً 1927- 1959طریق مهاجرت هاي روستایی حاصل گشت؛به گونه اي که میان سال هاي ).172:1365به شهرهاي شوروي مهاجرت کردند(شکوئی، میلیون نفر از روستاها

البته،این روند غیر قابل انفکاك با احداث و ایجاد شهرهاي جدید بوده است.قبل از فروپاشی اتحاد عدد آنها وجود 1045شهر جدید،موجود بوده،که در حال حاضر در روسیه کنونی 2200شوروي طبق آمار

شهر جدید بعد از انقالب 1525قالل یافته است.نکته حائز اهمیت اینکه،داشته و بقیه در جمهوري هاي استدر این کشور(شوروي) ایجاد شد.بهره برداري از معادن و منابع انرژي با هدف ایجاد صنایع و 1917اکتبر


توزیع جمعیت و یا ایجاد مراکز تحقیقاتی و علمی در اقصی نقاط این کشور؛ و از همه مهمتر،تسهیل در ریزي سرزمینی با ایجاد یک فضاي مناسب زندگی براي کارگران که در بخش صنعت کار می طرح

کردند؛و نیز تقویت پایه هاي اقتصادي ناحیه نفوذ،از مهمترین اهداف ایجاد شهرهاي جدید ).در مجموع اهداف اصلی سیاست شهري شوروي سابق در احداث شهرهاي جدید 1384بودند(طالچیان، ):7:1388صورت توضیح داد(حاتمی نژاد و همکاران، را می توان بدین

) محدود کردن رشد شهرهاي بزرگ و تقویت شهرهاي جدید اقماري کوچک و متوسط تا با انجام آن 1چه که آمریکایی ها آن را به کار بردن زور براي توسعه می نامیدند،بتوانند صنایع و جمعیت سرزمین

ع ماوراء اورال هدایت کنند.اروپایی را به سوي شرق در نواحی وسی) بهره برداري از منابع عظیم نفت و چوب زغال سنگ در سیبري و سازندگی مناطق دور افتاده و عقب 2

مانده) طراحی شهرها یا حفظ محیط زیست و بناهاي تاریخی و مصون ماندن زمین هاي کمیاب کشاورزي از 3

توسعه شهريحمایتی در شهرها و نیز اختالف سطح زندگی شهري و ) نابرابري کمی و کیفی مسکن و خدمات4

روستایی کاهش یابد.شهرهاي جدید در نواحی بکري که به تازگی از منابع طبیعی آن ها بهره برداري می شد،به وجود آمدند و همچنین به موازات تقویت کل استخوان بندي شهري نواحی شهري که بنیان و اساس آن ها بر پایۀ مراکز

).2ع هاي بزرگ صنعتی استوار بود،ایجاد گردیدند(همان،و مجتمشـهرهاي بـزرگ میراثـی از «ها با استناد به عقاید انگلس که معتقد بود سوسیالیستالبته،الزم به ذکر است،

بر کـه در فرجـام خـویش، و با تاکید بر سخنان لنین» گذشته هستند که در آینده بایستی کنار گذاشته شوند تأکید داشت،سعی ادل جمعیت در سطح شهر و کشور براي از بین بردن تضاد شهر و روستالزوم توزیع متع

» جمعـی کـردن «با این وجود، فشار بر روستائیان در فرآیند موسوم بـه اما،).1378:136(استروفسکی،نمودندها اغلـب تولید کشاورزي افزایش و ادامه یافت و میلیون ها نفر از آنها در ایـن رونـد کشـته شدند.روسـتا

دادند، » کلخوزها«و » سوخوزها«کشاورزي در قالب -تخریب شدند و جاي خود را به شهرك هاي صنعتیــاهد آن ــوزدهم ش ــرن ن ــاي ق ــه اروپ ــدند ک ــکالتی ش ــان مش ــار هم ــب دچ ــوروي اغل ــهرهاي ش و ش

).171:1385بود(فکوهی،


شـهري و ایجـاد تحـوالت در ابداع و بکارگیري برنامه ریزي متمرکز در راستاي حل مسـائل و مشـکالت

توسعه اقتصادي بر اساس مداخله همه جانبه دولت استوار شده بود که معیار برنامه ریزي هر سه سطح بیان ــورت مـــی ــت صـ ــزي دولـ ــه ریـ ــت نظـــارت و برنامـ ــاال تحـ ــه کـ ــع و مبادلـ ــده در توزیـ شـ

).42:1393گرفت(میناتورسجادي،،شهرهاي بزرگ محصول سرمایه داري هستند و در اما در گرایش دوم(نارودنیکی ها)،بحث این بود که

آرمانشهر کمونیستی هیچ جایی ندارند.این گرایش هاي ضد شهرسازانه به پیشنهادهایی براي ساختارزدایی از مناطق مرکزي و تجاري و سرانجام به ترجیح دادن شهرهاي کوچک نظیر شهرهاي کارگري و پیوند

هنگ شهري به حوزه هاي روستایی انجامید.بدین سان که بردن بخش هاي کشاورزي و صنعتی و انتقال فرفرهنگ شهري و بخشی از امکانات شهر به حوزه هاي روستایی و از میان بردن تفاوت هاي شهر و روستا از طریق انتقال فرهنگی از سیاست هاي فضایی بود.در همین راستا، براي غلبه بر انزواي سنتی مناطق

رهاي کوچک و متوسط به شکل خوشه اي در گروه هایی قرار بگیرند که روستایی،کوشش می شد شه ارتباط درونی و خدمات مناسب آنها از طریق مراکز منطقه اي تامین شود.

بنابراین،در شهرنشینی روسیه (اتحاد جماهیر شوروي سابق) دو مرحله همواره در جریان بوده است: یشد و به شهرها مهاجرت می کند.) جمعیت روستایی به جاذبه هاي شهري می اند1) در عوض شهرنشینان به جاذبه هاي محیط هاي طبیعی فکر می کنند و عالقه مند هستند که در 2

مجاورت طبیعت سالم اقامت کنند؛در نتیجه حوزه هاي روستایی را جهت سکونت انتخاب می کنند.طبق ي روستایی شکل می گیرد که از شهرنشینی ثانوي در حوزه ها 1980- 1970این طرز تفکر در دهه

مشخصات آن وجود نیروي انسانی ماهر در حوزه هاي روستایی بوده است(پاپلی یزدي و رجبی ).1391سناجردي،

این سیاست در شوروي سابق باعث محدود شدن رشد شهرهاي بزرگ و تقویت شهرهاي جدید و بع طبیعی و معدنی به خصوص نفت،زغال بهره وري بهتر از منا،به زعم آنها،کوچک گردید که نتیجه آن

: 1378سنگ،چوب از مناطق دور افتاده و عقب مانده در راستاي سیاست توسعه منطقه اي گردید(زیاري،104.(


،رهبر این انقالب دگرگون »مائوتسه تونگ«اما رابطۀ شهر و روستا در انقالب چین و در قالب نظریات ورد تجدید نظر اساسی قرار داد و نتیجه گرفت که طبقۀ دهقان شد.مائو نظریات کالسیک مارکسیسم را م

می تواند در صورت عدم وجود طبقۀ کارگر (مورد چین) در موقعیت طبقۀ انقالبی قرار بگیرد.مائو بر این نکته تأکید می کرد که شهرهاي استعماري یا شبه استعماري همچون شهرهاي چین نه مرکز طبقۀ کارگر

ساد و وابستگی اقشار وابسته به استعمار و به مالکان بزرگ اراضی هستند که گروه صنعتی بلکه مرکز ف(اقشار انگل،فقیر،بی ریشه و بی فرهنگ شهري) را نیز در خود جاي داده » لومپن پرولتاریا«بزرگی از

فساد،آنها اند.بنابراین،انقالب باید نه از شهرها بلکه از روستاها آغاز شود و با محاصرة این شهرهاي مرکزرا در دست گرفته و سالم سازي کند.از این رو،در مارکسیسم چینی تمایالت روستایی و ضد شهري

در سال هاي » انقالب فرهنگی«قدرتمندي وجود داشت که خود را به خصوص در طول فرآیند موسوم به و شهري براي رفع نابرابري هاي ). بنابراین171:1385دهۀ شصت میالدي ظاهر کردند(فکوهی،

).در این برنامه 105:1375(گیلبرت،گردیده ئروستایی،صنعتی و کشاورزي،برنامه هاي دولتی فراگیري اراهاي دولتی،حکومت چین بر سه موضوع اساسی و محوري تأکید بسیار داشته است(تقوایی و

):171:1384تبریزي، ) از میان بردن نابرابري میان مناطق شهري و روستایی؛1 ان بردن نابرابري میان صنعت و کشاورزي؛) از می2 ) از میان بردن نابرابري میان کار فکري و کار دستی.3

روستایی چین بسیار واقع بینانه بود و به همین دلیل تا حد بسیار زیادي عملی -سیاست هاي شهريیان و سیاست شد.این امر با کنترل رشد جمعیت،ایجاد اشتغال در روستاها و جلوگیري از مهاجرت روستائ

روستایی و سیاست هاي مسکن سازي و غیره میسر شد(پاپلی یزدي و رجبی -کنترل زمین شهري ).1391سناجردي،

تمایل مشابه چینی ها،بعدها در برخی از کشورهاي آسیاي جنوب شرقی و به خصوص در طول حکومت ) نیز ظاهر شد.خمر هاي سرخ با حرکت از رویکردي 1975-1979در کامبوج (» خمرهاي سرخ«هولناك

وگاه هاي کامالً ضد شهري (با همان استدالل مائوئیستی) دست به تخلیۀ شهرها زدند و همۀ مردم را در اردکار اجباري جاي دادند و شروع به قتل عام همۀ روشنفکران،طبقات انگل،خرده بورژوازهاي فاسد شهري


میلیون نفر در کامبوج یعنی یک سوم جمعیت این 2و غیره کردند که حاصل این کار کشتار نزدیک به

).171:1385کشور شد(فکوهی،است که مارکسیست ها به طور نظام مند به نقش فضا 1980-1970اما در ارتباط با شهرها؛ تنها در دهۀ

» ناخواستۀ«توجه کردند.شهر به عنوان حاصل ناآگاهانۀ کنترل جامعه به وسیلۀ طبقۀ سرمایه دار،نظیر رشدزاغه ها،و هم به عنوان عنصري آگاهانه شکل گرفته است.به منظور افزایش کنترل جامعه از طبقه سرمایه

سطیح براي بازسازي و یا ساختن مسکن کارگري دیده شده است.اینها ابزار کالبدي دار کارهایی نظیر تجهت استهالك مازاد اجتماعی است، گرچه وسیله اي نیز براي باالبردن کارآیی در تولید است.ولی هدف

اي اصلی باال بردن کارآیی تولید به وسیله طبقه غالب نیست.به عالوه اشکال کالبدي مختلف چنین کارآیی را ممکن می سازند.بنابراین عامل کلیدي،کنترل فرآیند تولید و مازادي است که حاصل می شود.از دیدگاه مارکسیستی این امر سیر تکامل شهر را در مراحل تجاري،صنعتی و سرمایه داري شرکتی تقویت کرده و

خصوصیت اصلی هر یک از این نوع شهرها را بیان می کند.حاصل تضادهاي تاریخی می داند،ایجاد مناطق حاشیه اي را،نظیر محله هایی که هنوز این نظریه که شهر را

کامالً تحت تسلط چنین تضادهایی قرار نگرفته اند،پیش بینی کرده و تقسیم طبقه حاکم را مثالً بین بورس بلندمدت بازان زمین و سرمایه داران صنعتی مورد تأکید قرار داده است.این نظریه شهر را حاصل توالی

تاریخی دانسته و بر این اساس خصوصیات مترادف و متضاد زیادي را که یا از گذشته به جا مانده و یا مربوط به تبلور اولیه شهر هستند می پذیرد.این نحوة بیان،ارزش هایی همچون برابري کنترل به وسیلۀ

).استفاده کننده،مطلوبیت کشمکش و تکامل اجتماعی را در خود دارد(هماندرواقع،مارکسیست ها نخست حاشیه نشینی را بیرون ماندن از بخش مدرن در یک اقتصاد دوگانه می دانستند،اما با تعریفی دوباره آن را به عنوان شرایط ایجاد شده در سایۀ مراکز سرمایه داري پیشرفته معرفی

).93:1375کردند و حاشیه نشینی را پدیده اي تحمیلی بر تهی دستان دانستند(ادل،در شهرهاي سوسیالیستی منطقه بندي شهر اصولی است و شهر ارگانیسم چند هسته اي در همین راستا،

اجتماعی و فرهنگی واقع شده اند و ،مبتنی بر سلسله مراتبی است. مرکز شهر سازمان هاي اداري،آموزشیه فعال قرار دارد که به وسیله دورتر از مرکز، مناطق صنعتی سازمان یافته و در کنار آن اماکن مسکونی طبق

محورهاي ارتباطی با منطقه صنعتی در ارتباط است و در عین حال با نوار سبزي از آن منطقه جدا می


). در ساختار شهرهاي سوسیالیستی، ساختمانهاي بزرگ تجاري و مالی به صورت پراکنده 1368شود(فرید،ر شکل گرفته اند. بخش تجاري مرکز شهر در نواحی بیرونی در حول جاده هاي حلقه بخش دوم شه

CBD به مفهوم آنچه که در شهرهاي غربی وجود دارد، در شهرهاي سوسیالیستی دیده نمی شود. با چنین ساختاري،شهرهاي سوسیالیستس بر دو گونه اند: برخی از شهرها از مراکز قدیمی صنایع و

شد شتابان صنایع بر پایۀ اقتصاد سوسیالیستی بازرگانی هستند یا نقش هاي گوناگون دارند که بر اثر ردگرگونی هایی ژرف پذیرفته اند.گروهی دیگر،شهرهاي نوپایی هستند که در نواحی روستایی پرجمعیت

براي صنایع شیمیایی از » وارپالتا«و » دوناژوراس«در راستاي تولید صنعتی پدید آمده اند.شهر فوالدسازي آن جمله اند(همان).

:ساختار فضایی شهرهاي سوسیالیستی را می توان به شرح زیر تقسیم نمود ،جمع بندي کلیدر یک اما،مرکز تاریخی، هسته میانی براي توسعه تجارت و خدمات قبل از جنگ سرمایه داري (جنگ جهانی -1

دوم)ت از هاي سوسیالیسی: مراکز خرید،تجمع ادارات،و قسم منطقه تحول،منطقه با تراکم پائین،ساختمان -2

ساخت با مسکن آپارتمانی ترکیب شده اند،منطقه اي با قطعات و بلوك هاي ساختمانی با فضاي توسعه نیافته که نتیجه فرآیندهاي طبیعی و -3

فرسودگی ساختمانهاي آپارتمانی در پائین شهر است،مسکونی تفکیک منطقه حومه پیرامون با الگوي کاربري زمین تفریحی،صنعتی،کشاورزي که از کاربري -4

شده اند.خیابان هاي منظم،عریض و در تضاد با بافت مجاور خود و نقاط عطف دولت مدار که به نسبت درجۀ -5

اهمتشان در ساختار قدرت،رتبه باالتري از عطف بودن را در سیماي شهري اختیار کرده اند،الگوي عنوان مهمترین صحنه مبارزه براي ساماندهی منظر شهري در این شهرهاست که در این بین خیابان به

).41:1393اشغال فضا(گام اولیه و اساسی براي پیروزي) در نظر گرفته شده است(میناتورسجادي،در این بین؛به گونه فشرده،ویژگی هاي زیر را می توان براي شهرهاي سوسیالیستی برشمرد(حاتمی نژاد و

):203:1386عبدي، بزرگ زندگی می کنند. مردم در ساختمان ها و مجموعه هاي


محالت قدیمی به شرط داشتن ساختمان هاي تاریخی،به ویژه هندسی،مورد حفاظت قرار گرفته و

محلّه هاي قدیمی آسیب دیده در جنگ جهانی دوم،با احتیاط الزم و با همان طرح پیشین بازسازي شده است.

هر به سبب نبود بازار و بخش اداري و فرهنگی شهر گسترش یافته و بر عکس،بخش بازرگانی ش بازرگانی آزاد محدود مانده است.

ما آپارتمان ها بر حسب تقددر محلّه هاي مسکونی،هماهنگی اجتماعی به چشم نمی خورد؛ام درخواست کنندگان و با در نظر گرفتن کار افراد به آنان داده می شود.

خته شده و بدین سان از تراکم کوچه هاي نوسازي همراه فضاهاي وسیع با آینده نگري ویژه سا خوابگاهی در این محلّه ها کاسته شده است.

شبکه شهري،همخوان با فعالیت و تخصص شهرها که یکسره صنعتی هستند،شکل یافته و سعیشده است شهرها نافشرده سازمان یابند و بخش صنعتی شهر با فضاهاي خالی،که به طور کلّی

ته می شود،یکسره از بخش اقامتگاهی آن جدا باشد.براي گسترش فضاي سبز در نظر گرف در یک محدوده مشخصی از شهر،سطح اشغال شده توسط فعالیت هاي صنعتی باالست.

شهرهاي قابل گسترش در جهان سوسیالیستی،شهرهاي کشاورزي هستند که براي زندگیاداري از دیگر کشاورزان و عرضۀ خدمات به آنان ساخته شده اند.در این شهرها،ساختمان هاي

ساختمان ها جدا است. تراکم با فاصله گرفتن از مرکز شهر افزایش می یابد که سطوح صنعتی و مجتمع هاي مسکونی

اجتماعی براي کارگران را نیز در محورهاي بیرونی شهر جانمایی کرده اند.ز تشکیل شده و بر سرِ هم می توان گفت که در جامعۀ مارکسیستی،شهرها از دو بخش قدیمی و نوسا

بازرگانی،به ویژه بازرگانی خصوصی رونق چندانی نداشت.محلّه هاي شهري تفاوت چندانی با هم نداشتند و یکنواختی خاصی در آن ها به چشم می خورد که به مقتضاي نقش شهر برنامه ریزي شده بود.گرچه در

بت در زمینۀ بازرگانی و تبلیغات برخی از این شهرها رشد مسکن هماهنگ با رشد جمعیت نبود،اما رقاکاهش یافته و بر تجهیزات عمومی و منابع مصرفی جمعیت شهري افزوده شده بود(تقوایی و

).173:1384تبریزي،


به طور کلی،از نظر تاریخی،سیاست خانه سازي در کشورهاي سوسیالیستی و از جمله شوروي سابق در و تضمین کند و تفاوت هاي اندازه و کیفیت خانه ها را پی آن بوده است که عدالت و برابري را تأمین

براي گروه هاي مختلف اجتماعی به حداقل برساند.اما از سوي دیگر، مسکن و نیز خدمات شهري پدیده هاي جنبی بودند که ارزش و اهمیت توجه زیاد را نداشتند،زیرا که نوشته هاي اولیۀ ماکسیستی بر روي

ز بود؛ بنابراین نابرابري هاي موجود در این بخش ها نیز می توانست با در تولیدات کارخانه اي متمرکدست گرفتن تولید به وسیلۀ کارگران به سهولت رفع شود.لذا اهمیت سرمایه و نیروي کار بومی و مسائلی که به کنترل آنها مربوط می شد پیوسته مورد بی اعتنایی قرار می گرفت.از این رو احداث خانه هاي شهريو آپارتمان هاي باغچه دار و منازل تک خانواري در اکثر شهرهاي بزرگ مجاز نبود و به جاي آن ساختمان هاي مرتفع و پرتراکم ساخته شد.این سیاست تأثیر جدي بر تراکم،پراکندگی و ترکیب شهرها

).1391گذاشت(پاپلی یزدي و سناجردي، هاي سوسیالیستی را شکل می دهنددر حقیقت دو عامل مهم و کلیدي ساختار فضایی شهر

مالکیت همگانی و غیر منقول بودن فضاهاي شهري از جنبه اقتصادي،یعنی دولت به آن مفهوم که در -1 نقل آلت دست سرمایه دار باشد، وجود ندارد و دولت تسلط کامل بر بازار دارد.

).1388(شواي،نفی خصوصی سازي و اشتراکی ثروت در فضاهاي شهري از جنبه اجتماعی -2 اقتدارگرایی حکومت مرکزي -3

در کشورهاي سوسیالیستی و حتی در سال هاي پس از انقالب در همین راستا و در اثر تأثر از این نگرش،هاي کمونیستی،پروژه هاي توسعه شهري و منطقه اي،طراحی شهري،حمل و نقل و...توسط دولت برنامه

،چرا که این برنامه ها از نظر سران این کشورها داراي اهمیت ریزي،اجرا و شدیداً بر آن نظارت می شدسیاسی و اجتماعی بود و هم می توانست نشان دهنده قدرت و صالبت این دستگاه ها باشد(عسکرزاده و

).بنابراین،قلمروي عمومی نقطه تصادف و تعارض عرصه حکومتی و عرصه شهروندي 68:1389خادمی،مت گران براي اشغال آن تالش می کنند،مردم نیز تلقی و خواست هاي است.یعنی همان اندازه که حکو

).41:1393خود را در این قلمرو پیگیري می کنند(میناتورسجادي، اما از مهمترین انتقادهایی که بر شهرهاي سوسیالیستی وارد می گردد،می توان به موارد زیر اشاره نمود:

عنوان جریان در حال حرکت و پویا با ایجاد نگرش مکانیکی به حیات و نادیده گرفتن آن به خدماتی بر اساس ایده برابري-فضاهاي مسکونی


یکی کردن سبک زندگی و به تبع آن نادیده گرفتن و نفی تاریخ و معنویت منجر به از دست رفتن

کیفیت هاي بسیاري در زندگی انسان هاي شهرهاي سوسیالیستی شد که هویت از جمله آنهاست. ي سوسیالیستی نظم خشک و دستوري،تنوع اجتماعی پدیدآورنده شهرها را از آنها در شهرها

گرفته است.به گونه اي که همه این شهرها به توده هاي مشابه و یکنواخت از بناها و عناصر نمادین حکومتی تبدیل شده اند.

،44،1393عدم پیوستگی با گذشته یا تاریخ گریزي(میناتورسجادي( برنامه ریزي و پس از آن، مجالی براي بررسی بازخورد هاي انسانی و نتایج اصوالٌ در هنگام

.حاصل از برنامه ریزي، نظیر کاربري، تغییر کاربري، تراکم و مسائلی از این دست نبوده است

ویژگی شهرهاي اتحاد جماهیر شوروي(سابق)ي به سرعت به صنعتی شدن روي اتحاد جماهیر شورو 1929به ویژه از اواخر دهۀ 1917بعد از انقالب

آورد و روابط انسان و طبیعت و تفکرات حاکم بر فضاي اجتماعی و اقتصادي شوروي بازتابی از نگرش انسان محوري از جهان بود و جغرافیدانان و دانشمندان شوروي معتقد بودند که مسائل محیطی را می توان

).2:1388می نژاد و همکاران،با کمک دولت و تکنولوژي به طرز مؤثري حل کرد(حاتبر همین اساس،ابداع و بکارگیري برنامه ریزي متمرکز در راستاي حل مسائل و مشکالت شهري و ایجاد تحوالت در توسعه و عمران شهرها و در کل اقتصاد یک سرزمین در نظام سوسیالیستی در شوروي انجام

همه جانبۀ دولت استوار گردیده بود.این پذیرفت که بر اساس کلیت عمومی عوامل تولید و مداخله به 1928ساله در سال 5).نخستین برنامه 1تدارکات در قالب برنامه هاي توسعه به اجرا گذاشته شد(همان،

به مرحله اجرا درآمد.برنامه سوم به دلیل وقوع جنگ جهانی 1932اجرا گذاشته شد.برنامه دوم در سال ساله 5ن گرفتن جنگ،نظام برنامه ریزي متمرکز در قالب برنامه هاي دوم معوق ماند،ولی به مجرد پایا

).125:1363همچنان ادامه پیدا کرد(منصور،بنابراین،در شوروي سابق،هدف هاي اسکان در سطح ملی بر سیستم یکپارچه و متمرکز،با برنامه ریزي بلند

ی کارخانه سازي را انجام می دادند و مدت و جامع اقتصادي،اجتماعی و کالبدي استوار بود.نهادهاي دولت ).59:1382کنترل می کردند(زیاري،» پروپیسکا«جمعیت را با صدور مجوز


در همین چارچوب،اصل نزدیکی مناطق مسکونی به بخش صنعت براي بهره برداري کامل از این بخش،در رقی،اصلی غالب و ساخت و مکان یابی واحدهاي مسکونی،در اتحاد جماهیر شوروي و نیز اروپاي ش

).174:1384کارکردي بود(تقوایی و تبریزي،معماران و اقتصاد دانان شوروي به موازات اجراي طرح هاي جدید صنعتی پشتیبان ساختن محورهاي استقرار به جاي احداث شهرهاي جدید بودند که می بایست در طول جاده ها کشیده شوند و مردم را در

هیالت الزم تجهیز شده و در نزدیکی کارخانه ها و مزارع قرار داشته باشند.مناطقی جاي دهند که با تس

: طراحی استاندارد مسکن براي کارگران صنعتی در شهرهاي اتحاد جماهیر شوروي1شکل

توزیع جمعیت به این روش،به اعتقاد آن ها، نه تنها از تشکیل مجتمع هاي شهري بزرگ جلوگیري می کرد بلکه در عین حال سبب می شد تا تفاوت هاي شهر و روستا از میان برداشته شود.در همین راستا،اینان با

د بودند اما با این تمرکزهاي جدید شهري مخالف و خواستار از میان برداشتن مجتمع هاي بزرگ موجوتفاوت که موجودیت شهر را به عنوان یکی از انواع استقرار پذیرفته بودند البته ساکنان آن از حدود چند ده

).با این وجود،و با وجود بهبود 5:1388هزار نفر نباید تجاوز می کرد(حاتمی نژاد و همکاران،وچک و مناطق حاشیه اي شهري نسبت به شرایط،وضعیت مراکز خرید و ارائه سایر خدمات در شهرهاي ک


شهرها و نواحی بزرگ،کیفیت به مراتب پایین تر داشته اند،گرایشی قوي به مهاجرت به شهرهاي بزرگ

).52:1370وجود داشته است؛و در این شهرها مطلوبیت نقطه،ناحیه مرکزي آن است(مهدوي،)،شهرهاي این کشور،که با شهرهاي اروپاي 1384تبریزي(در اتحاد جماهیر شوروي،به نقل از تقوایی و

شرقی داراي اشتراکات فراوان است؛ بر سازمان تولید،توزیع و تجهیزات اجتماعی استوار بود.منطقه بندي شهرها اصولی بوده و هر شهر را می توان یک ارگانیسم چند هسته اي مبتنی بر سلسله مراتب

نه اند،برخی از مراکز قدیمی صنایع و بازرگانی هستند یا نقش هاي دانست.شهرهاي این کشور بر دو گوگوناگون دارند که بر اثر رشد سریع صنایع مبتنی بر اقتصاد سوسیالیستی،دگرگونی ژرف یافته اند،شماري دیگر،شهرهاي نوسازي هستند که در نواحی روستایی پرجمعیت براي تولیدات صنعتی ساخته شده

و مرکز آنها بیشتر دربرگیرندة سازمان هاي اداري،آموزشی،اجتماعی و فرهنگی بزرگ ) 541:1368اند(فرید،است.در بخش مرکزي بیشتر شهرهاي شوروي به مانند اروپاي شرقی،یک میدان عمومی با یک کاخ فرهنگی که یادگار تاریخ گذشته است،وجود دارد؛مانند میدان سرخ مسکو.ساختمان هاي حزبی و دولتی

مرکزي شهر قرار داشتند.همچنین برخی انجمن ها،مانند انجمن جغرافیایی،دوستداران نیز در بخش ).168:1369طبیعت،هنرمندان در این بخش قرار داشت(شکوئی،

:میدان سرخ مسکو 2شکل


دورتر از مرکز،مناطق صنعتی سازمان یافته بود که در کنار ساختمان هاي مسکونی طبقۀ فعال قرار داشت حورهاي ارتباطی به منطقۀ صنعتی پیوسته و در عین حال با نواري سبز از آن منطقه جدا می که با م

).اما ،فضاي سبز در مجتمع هاي مسکونی شوروي حتی در مدرن ترین آنها غالباً 541:1368شد(فرید، ).52:1370ناکافی بود(مهدوي،

د که از خدمات اشتراکی الزم بهره در این شهرها،واحدهاي مسکونی گوناگون را چنان طرّاحی کرده بودن مند باشند.ساختمان ها آفتابگیر و موقعیت آن ها به گونه اي بود که از بادهاي مزاحم در امان باشند.

: طرحی از بلوك هاي ساختمانی در اتحاد جماهیر شوروي 3شکل

ونۀ مستقل طراحی شده شبکۀ خیابان ها در محلّه ها از جهت خیابان هاي اصلی پیروي نمی کرد و به گ).بیشتر بلوك 139:1371بود.بیشتر ساختمان ها را نیز در ردیف هاي موازي ساخته بودند(اوستروفسکی،

خوابه بود و در هر یک از اتاق ها به گونۀ 2طبقه و بیشتر آپارتمان ها 16طبقه تا 12هاي آپارتمانی ).171:1369نفر زندگی می کردند(شکوئی، 6/1میانگین


: طرحی از یک شهر سوسیالیستی در اتحاد جماهیر شوروي 4شکل

: طرحی از یک منطقه در شهر اتحاد جماهیر شوروي 5شکل

در اتحاد جماهیر شوروي زمین(شهري و روستایی) به طور کامل متعلق به دولت و به طور رسمی متعلق

ت هاي آن مرتبط نبود و اغلب چنین بود.با این حال وضعیت رسمی فضاي مشترك با قابلی» به همگان«استفاده اي از آن می شد: میادین مرکزي و خیابان ها براي تجمعاتی در نظر گرفته شده بود که با قدرت دولت آغاز و طراحی می شد.در این مفهوم؛مکان هاي عمومی محلی براي فعالیت مشترکی بود که به


ل مردم در فضاهاي باز مرکزي نامطلوب بودند،و وسیلۀ مقامات کنترل می شد.تجمعات غیرقابل کنترتعامالت اجتماعی روزمزة شهروندان شهرستان به حوزه هاي خصوصی محدود می شدند.در نتیجه فضاي

تبدیل شد،به این دلیل که » هیچ کس«باشد به فضایی براي » همه«باز شهري به جاي آن که فضایی براي بهره گیري نمایند.با این حال،فضاي شهر بازتاب دهندة تصویري شهروندان نمی توانستند از آن آزادانه

نمادین از هویت محلی شد.مرکز تاریخی منحصر بفرد لنینگراد که در سال هاي محاصره در طول جنگ جهانی دوم یادآور مقاومت قهرمانانه است،نمادي بسیار قدرتمند نه تنها براي ساکنان سن پترزبورگ بلکه

اهیر شوروي است.مرکز تاریخی سن پترزبورگ نماینده میراث بزرگ تاریخی و براي کل اتحاد جمفرهنگی کشور و قهرمانانه در طول جنگ جهانی دوم است.در حالی که زندگی و تعامل ساکنان در بلوك و

آپارتمان ها پنهان شده بود،فضاي باز شهرستان به یک عکس،یک کارت پستال و یک نماد،تبدیل شد.خیابان به «یک استعاره فضایی براي این دوگانگی ارائه داده است:» اف.اس.نیلسن«نروژيانسان شناس

عنوان محلی که نشان دهنده تمدن است،وضعیت مناسبی دارد و به خوبی مراقبت می شود،و حیاط خلوت محلی است که مردم در آن زندگی می کنند و در تعامل هستند؛حیاط خلوت فضایی باز نیست،مکانی است

).44:1395پنهان از دنیاي بیرون و یک حوزه خارج از کنترل است(ژلنیا،اما،در شهرهاي جدید شوروي واحد مسکونی پایه براي طرح ریزي شهري قطاعی به صورت بلوك هاي

هزار نفر جمعیت را در خود جاي داده 12تا 6بزرگ بود و نسبت به اندازه شهر،هر قطاع شهري بین هزار نفر جمعیت قرار گرفته 80تا 25د بزرگ،چند محله به صورت خوشه اي با بود.در شهرهاي جدی

بودند محالت و نواحی شهري هر کدام مراکز خدمات جداگانه اي داشتند.قطاع ها گرد مدرسه یا مرکز خرید شکل می گرفتند،صنایع با حفاظی از بخش مسکونی جدا می شدند و کنترل آلودگی با روش هاي

نجام می گرفت.در این شهرها گروه هاي نژادي،قومی،اقتصادي و اجتماعی از یکدیگر تا رقیق سازي احدودي جدا نشده بودند؛از این رو تشخیص تفاوت بین مسکن افراد نخبه و کارگر دشوار بود.و همین عامل،یعنی فقدان توجه به تنوع در خانه سازي در شهرهاي جدید شوروي،موجب یکنواختی مالل انگیزي

).همچنین،در این کشور،علیرغم تولید انبوه مسکن،همواره 10:1388ه است(حاتمی نژاد و همکاران،شدمتر مربع دست یابند.استانداردهاي 12کوشش می شد تا به حداقل فضاي سرانه مسکونی یعنی حدود

ی نیز با واحد سرانه مسکن شوروي سابق نصف استانداردهاي بریتانیاست اگرچه حانه هاي ییالقی و ویالی


باغ هایشان در حومه ها وجود داشتند؛این نوع مساکن در رأس تولید قرار نداشت و در شهرهایی که اندازه

).62:1378متعادل داشتند،احداث نمی شدند(زیاري،بود که تا اندازه اي با واحد » میکرو رایون«واحد انتخابی در برنامه ریزي واحدهاي مسکونی در شهرهاي

پدید 1930در شهرك هاي جدید انگلستان برابري می کند.فکر ایجاد این بخش ها در دهۀ خودیار محلّه).اهداف ایجاد میکروراریون 170:1369به بعد در دست اجرا قرار گرفت(شکوئی، 1958آمد و از سال

):8:1388عبارتنداز(حاتم نژاد و همکاران،هر در یک سطح محدود تا توسعه شهري با ) همراهی میان بخش هاي سکونتی و سازمان هاي خدماتی ش1

اصول منطقی صورت بگیرد.) از نظر ایدئولوژي شوروي،میکرورایون ها،مطلوب ترین جامعه محلی به شمار می روند که در آن 2

ها،خانواده ها روابط صمیمانه اي با هم برقرار می سازند

عکس هوایی از یک میکرورایون : 6شکل

این بخش ها به این شرح است:برخی از ویژگی هاي

171:1369هکتار ساخته می شدند(شکوئی، 50تا 30زمینی به وسعت.(


بلوك هاي آپارتمانی را که از نظر ارتفاع یکسان نبودند،در پیرامون یک مرکز کوچک میساختند.این مرکز در برگیرندة مدارس،درمانگاه،مغازه ها،فضاي باز و مراکز خدمات براي

ه نیازهاي روزانۀ ساکنان بود و میانگین فاصلۀ این تأسیسات خدماتی از آپارتمان ها پاسخگویی ب متر بود. 200-150

هر میکرورایون از شبکۀ اصلی ترافیک جدا شده و پیرامون بیشتر آن ها را فضاي سبز گرفته بود.البتّه میکروراریون ها با چند وسیلۀ حمل و نقل عمومی به هم مربوط می شد.

هزار نفر می رسید.در صورت 20هزار نفر و گاهی به 12میکرو میکروراریون ها به جمعیتنفري آپارتمان هاي مسکونی قرار می گرفت و همۀ 500وسعت برنامه ریزي،خدمات در

).171خریدهاي روزانه در محدوده میکروراریون ها با پیاده روي انجام می شد(همان،

: تصویري از بلوك هاي ساختمانی در یک میکروراریون 7شکل

از نارسائی هاي این گونه تقسیم بندي (میکروراریون ها)،می توان به موارد زیر اشاره نمود،که عوارضی را

بر شهرهاي شوروي سابق وارد نمود: ) ساخت جمعیتی و اجتماعی آن ها،تنها نزدیکی به محل کار تعیین می کرد؛1


امکان برقراري روابط صمیمانه میان همسایه ها وجود نداشت؛) 2 ) در طرّاحی آن ها براي خانواده هاي دارندة اتومبیل چندان فکري نشده بود؛3 ) تراکم جمعیت در ساختمان هاي بلندمرتبه زیاد بود؛4 ).174:1384) فضاي سرانه در آپارتمان ها محدود بود(تقوایی و تبریزي،5

ي اروپاي شرقیویژگی شهرهاشهرهاي اروپاي شرقی شامل:آلبانی،چکسلواکی،جمهوري دمکراتیک آلمان،مجارستان،لهستان،رومانی و یوگسالوي،در وضعیتی میانه بین شهرهاي توسعه یافته اروپاي غربی،آمریکاي شمالی و ژاپن از یک سو و

شهرهاي جوامع در حال توسعه از سوي دیگر قرار داشته اند.

موقعیت کشورهاي اروپاي شرقی(رنگی) در قاره اروپا: 8شکل

بسیاري از شهرهاي اروپاي شرقی بخشی از شهرهاي باشکوه سنتی دوره رنسانس،باروك و امپراتوري

دو شهر از مراکز هاپسبورگ اتریش و از نظر پیشرفت و شکوه با هر یک » پراگ«و » بوداپست«اروپا بودند.


به عنوان اعضاي » ریگا«و » دانزیگ«توانستند رقابت کنند.دیگر شهرها مانند از پایتخت هاي اروپا می به اوج شکوفایی رسیدند.» جامعه تجاري شهرهاي مستقل آلمان«اصلی

در عین حال اروپاي شرقی از اروپاي غربی در توسعه اقتصادي و شهرنشینی عقب افتاد.سال ها پس از یان رسیده بود،هنوز این تفکر به شدت در شرق رواج داشت.در اینکه فئودالیسم در اروپاي غربی به پا

اواخر قرن بیستم،شکاف عمیقی از نظر ثروت بین شمال غربی اروپاي صنعتی شده و اروپاي شرقی عقب مانده وجود داشت. عالوه بر این،بیشتر توسعه شهري در شرق تحت تأثیر جنگ و امپریالیسم قرار

وري ترك عثمانی و سرزمین هایی که عثمانی ها تالش می کردند تا آن ها گرفت.جنگ هایی که بین امپراترا به تصرف درآورند،تلفات زیان بار و سنگینی به بسیاري از شهرها و شهرك هایی تحمیل کرد که در مسیرشان بود.زمانی که عثمانی ها سرانجام بر شبه جزیره بالکان تسلط یافتند،این پیروزي رشد بسیاري از

شرقی بسیاري -و شهرك ها را کاهش داد.امپراتوري هاپسبورگ اتریش با تسلط بر اروپاي مرکزي شهرهااز منابع این منطقه را به نفع نواحی دور غرب به جیب زد.در آلمان در قسمت شمال شرایط اقتصادي کمی

ادامه داشت.تا صنعتی شده بودند.رشد شهري 1870بهتر بود،بسیاري از شهرها در این ناحیه بعد از سال درصد از لهستان و بخش شرقی آلمان شهرنشین شده بودند. 50جنگ جهانی اول،تقریباً

جنگ جهانی دوم بسیار مخرب تر و ویرانگرتر از جنگ جهانی اول بود.تکرار بمباران بسیاري از شهرهاي گسست و تغییر مرزها اروپاي شرقی را به پاره سنگ و آجر تبدیل کرد و نسل کشی،پیوندهاي اجتماعی را

بعد از جنگ سبب شد که بسیاري از مردم از مکان هایی که قبالً در آن زندگی می کردند،دور شوند.در سال هاي بعد از جنگ جهانی دوم شهرهاي واقع در هر دو طرف پرده آهنین مجبور بودند به انبوه

دند محل سکونت شان را تغییر دهند.میلیون نفر مجبور ش 31مهاجران آواره راضی باشند. شاید در حدود کشورهایی که تحت سیطرة شوروي قرار گرفتند کامالً از ایدئولوژي کمونیستی پیروي می کردند و فرآیند شهرنشینی بار دیگر تغییر کرد.باید اذعان کرد که بسیاري از دولت هاي جدید کمک کردند تا فعالیت هاي

و مجدداً از سر گرفته شود.آثار و بقایاي جامعه فئودالی قدیمی از اقتصادي در اجتماعات ویران شده احیاء بین رفته بود،تولید صنعتی به طور قابل توجهی گسترش یافته و سطوح شهرنشینی به سرعت به وضع سابق برگشته بود.دولت هاي کمونیستی جدید به اجراي دوباره مدل هاي سرمایه داري توسعه شهري

آنها نوع ویژه اي از توسعه شهري را به اجرا گذاشتند که از مدل هاي اجرا شده عالقمند نبودند.در عوض


).بنابراین شاید بتوان گفت که با توجه به موارد 481:1391قبلی بسیار متفاوت بود(کاپالن و همکاران،

برشمرده شده، ویژگی هاي متمایز کننده شهرهاي اروپاي شرقی از اروپاي غربی عبارتنداز: ري و اقتصادي دیرهنگامنوسازي شه نظام سیاسی سوسیالیستی .تمامی زمین ها متعلق به دولت بود

شهرنشینی در اثر مورد اول،نقش زیاده از حدي براي صنعتی شدن قائل شده بودند و به کارکردهاي بخش سوم و سرمایه گذاري در زیرساخت ها بی توجهی شد(با توجیه غیر مولد بودن)

شرقی به جاي اینکه مرکز مصرف باشند،به مراکز تولید تبدیل شدند. اکثر شهرهاي اروپايتدام اهمیت بخش روستایی در فرآیند شهرنشینی.توضیح آن که،توسعه روستایی در اروپاي شرقی خصلت متناقضی داشته است؛از یک سو،با تغییرات ریشه اي در ساختار اجتماعی روبرو بوده است.از سوي

روستایی در شرایط زندگی وجود داشته است. بخشی از -نگی در شرایط شهريدیگر،هنوز هم یک دوگاجمعیت شهري همچنان برخی از ویژگی هاي روستایی را حفظ کرده بودند. انسجام اندکی در داخل شبکه

هاي شهري مشاهده می شد.بر اروپاي ساختار و کارکرد متفاوت با شهرهاي اروپاي غربی.حتی پیش از تسلط حکومت هاي کمونیستی

شرقی،شهرهاي این منطقه از ویژگی هاي خاصی برخوردار بودند؛طبقه متوسط بی نهایت محدود بود،نخبگان کار و کسب با نخبگان سیاسی و اشرافی آمیخته بودند و قشر بندي اجتماعی تا حدي بر اساس

راتب یا احترام،سازمان اصول غیر بازار،از جمله بر اساس پست و مقام،قدرت و نفوذ،موقعیت در سلسله میافته بود.اما در نظام هاي اجتماعی جدید(سوسیالیسمی) نخبگان جدیدي شکل گرفت که از جمله شامل رهبران حزب،مدیران اقتصادي دولتی و رهبران دستگاه اداري دولتی بودند.همچنین روند پرولتر شدن

نان دولت تبدیل می شدند.نظام هاي گسترده اي نیز وجود داشت که در نتیجه آن اغلب مردم به کارکاجتماعی محلی به عنوان سازمان هاي اجتماعی توده اي متالشی شدند و گروه هاي ذینفع از بین رفتند و جمعیت هاي سازمان یافته حرفه اي،فرهنگی و نظایر آنها که از مرکز کنترل می شدند،تنها جمعیت ها و

اري از اشکال فعالیت اجتماعی به محل هاي کار مربوط مجامعی بودند که اجازه فعالیت داشتند.بسی


بودند.از این رو آنها جاي سکونتگاه و اجتماع محلی شهري آن را به عنوان جایگاه سوسیالیستی کردن سیاسی می گرفتند.

در همین چارچوب،راهبردهایی در حکومت هاي سوسیالیستی اروپاي شرقی در نظر گرفته شد،که عبارتنداز:مهمترین آنها

) ملی کردن بنگاه ها1) از بین بردن فاصله اقتصادي میان کشورهاي اروپاي شرقی با غربی.براي این منظور کشاورزي و 2

جمعیت روستایی منابع الزم را فراهم می آوردند.به اولی مالیات سن

new ﻢﺴﯿﻟﺎﯿﺳﻮﺳ يژﻮﻟﻮﺋﺪﯾا ﺮﺑ ﯽﻨﺘﺒﻣ...

Documents