NERETLJANI ZABORAVLJENO SRPSKO PLEME Pagani na moru Istorija ranog srednjeg veka srpskih plemena nije dovoljno poznata, pogotovo vreme njihovog doseljavanja na Balkan, formiranja drave i pokrtavanja

NERETLJANI ZABORAVLJENO SRPSKO PLEME Pagani na moru Istorija ranog srednjeg veka srpskih plemena nije dovoljno poznata, pogotovo vreme njihovog doseljavanja na Balkan, formiranja drave i pokrtavanja. Epoha kada je na zapadu stvarano carstvo Karla Velikog, kada su Vikinzi plovili severnim morima, a Sloveni stvarali svoje prve drave na Balkanu i Alpima, u Rusiji, obalama Baltika i Moravskoj, u domaoj istoriografiji prekrivena je maglom zaborava i nedostatka podataka. Ba ovakvu sudbinu doiveli su i Neretljani, pleme pomoraca i gusara koji su zahvaljujui svom temperamentu i geografskom poloaju meu prvim naim sunarodnicima izali iz tiine srednjeg veka. Pleme Neretljana ivelo je na obali Jadrana, na uskom pojasu od ua Neretve u Jadran na istoku do Splita na zapadu. Ovu teritoriju, dugaku oko 75 i iroku 10-20 km, oni su naselili, kako belee ranosrednjevekovni hroniari, u ono vreme kada su i ostali Srbi sa severa doli na teritoriju antike provincije Dalmacije, u prvoj polovini VII veka. Ubrzo zatim, osvojili su i velika srednjejadranska ostrva: Bra, Hvar, Korulu i Mljet. U svom naletu slovenski moreplovci su pokuali da nasele ak i susednu, italijansku obalu. O slovenskom napadu na beneventanski grad Sipont u zalivu poluostrva Monte Gargano, sauvan je podatak iz 642. godine, a veina naunika ovaj pokuaj invazije vezuje upravo za Neretljane. Svoje ime duguju reci Neretvi, iji su naziv preuzeli od romanizovanih starosedelaca koje su tu zatekli (lat. Narenta). Obiaj da pleme dobije ime po reci ije obale naseljava poznat je kod Slovena: na primer, Vislani u Poljskoj, Strumiani u Grkoj, Moravci u ekoj, Buani po reci Bug u zapadnoj Ukrajini, a kod Srba oblast, a kasnije i drava Bosna - po istoimenoj reci iji naziv je takoe predslovenskog porekla. Osim ovog, Neretljani su nosili i imena Marjani (Primorci) i Pagani, a njihova zemlja zvala se Paganija, Meranija i Krajina. Ovaj poslednji naziv je i najei u domaim izvorima jer su Neretljani naseljavali krajnji severozapad onog dela dalmatinske obale koga su kasnije kontrolisali Srbi, isto kao to se oblast na jugoistoku, blizu reke Bojane na granici sa Vizantijom, takoe zvao Krajina. Teritorijalna podela balkanskog poluostrva sredinom X veka (po opisu Konstantina Porfirogenita). Narod sa ostrva Neretve Prve istorijske podatke o Neretljanima zabeleile su drevne mletake hronike, iz prve polovine IX veka. Oko 829. godine "poslanik Slovena sa ostrva Neretve" pridoao je u Veneciju da sa dudom sklopi mir i da se pokrsti. Razloge ove posete hroniar ne navodi, ali oni postaju jasniji iz dogaaja koji slede. Nedugo zatim, Neretljani kre primirje i pljakaju mletake trgovce dok su se ovi vraali iz june Italije. Novi dud, Petar Tradenik, poveo je 839. godine flotu na dalmatinske Slovene koji su gusarili po Jadranu. Tada je ugovorio mir sa hrvatskim knezom Mislavom i neretljanskim knezom Druakom (Drosaico, Marianorum judice). I dok se hrvatski gusari jedno vreme ne pominju na Jadranu, dud je primoran da ve sledee, 840. godine, vodi novi pohod protiv Neretljana u kome je izgubio vie od stotinu ljudi, a "on se vratio bez slavlja". U Veneciji je 846. godine zabeleen jedan u nizu napada Slovena, za koga veina istraivaa smatra da su ga izveli upravo - Neretljani. Gusari na vidiku! Iako su naseljavali relativno malu oblast, Neretljani su posedovali jednu od najjaih flota na Jadranu! Na severoistoku sused im je bila druga, mnogo vea srpska kneevina, Zahumlje, a na severozapadu su se graniili sa Hrvatima. Granicu su najee delili i sa Splitom, koji je u ranom srednjem veku bio vizantijski grad. Najstariji opis ove kneevine dao je vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit polovinom X veka, u svom poznatom delu De administrando imperio (o upravljanju carevinom). Car ih naziva Pagani i Neretljani (Arentani), a njihovu zemlju Paganija. "Pagani se zovu to ne primie krst u ono vreme kad su se svi Srbi pokrstili". On navodi i tri upe u Paganiji - Rastoku, Mokro i Dalen, etiri grada - Mokro, Vrulja, Ostrog i Slavineca, kao i ostrva Korulu (na kome ima i grad), Mljet, Hvar i Bra. Osim to navodi da se upa Dalen ne nalazi na obali, car-pisac ne daje podatke o poloaju ovih lokaliteta. Za sada je jedino sigurna ubikacija grada Mokro, sredita istoimene upe, koji se nalazio kod dananje Makarske. Omi, koji se kasnije pominje kao najvee naselje u oblasti, ovde se ne navodi, to znai da polovinom X veka, kao i u vie navrata kasnije, nije bio u okviru Paganije. Srpski nadgrobni spomenik od kamena - mramor, okolina Makarske (XIII - XV vek). Osim plovidbom, Neretljani su se bavili i trgovinom, uzgajanjem maslina, smokava i vinove loze. Na obroncima Biokova i Mosora i na ostrvima gajili su stoku, a sigurno je da su obraivali i zemlju. Na osnovu sauvanih starijih toponima vidi se da je ova oblast u ranom srednjem veku obilovala umama i movarama, a obradivog zemljita je bilo malo. To se poklapa i sa opisom prolaska krstaa kroz ove krajeve, krajem XI veka. Iz kasnijih srednjevekovnih izvora znamo i to da su se u ove oblasti uvozile itarice, a izvozilo se vino, usoljena riba, suvo voe i dr. Ipak, najunosnija delatnost bila je gusarenje koje je stalno donosilo znaajne prihode. Nije iskljueno da se plen delio ba onako kako se i danas deli ulov ribe na ovom delu Jadrana: pola plena pripada onom ko je organizovao lov i iji su brodovi (knez ili upan), a drugu polovinu dele ravnopravno svi uesnici, lanovi posada. Tip broda koji su koristili Neretljani zvao se sagena. To je duguljast, relativno plitak brod vitkog trupa i otrog pramca koji se odlikovao velikom brzinom (lat. sagitta - strela). Brod je imao jarbol, a posadu je inilo 40 veslaa, koji su ujedno bili i borci. Slian tip broda bio je dobro poznat u Mediteranu, gradili su ga i drugi Sloveni, a bliski su im i vikinki drakari, na kojima su skadinavski ratnici poeli ee da pljakaju zapadnu Evropu upravo u ovo vreme, poetkom IX veka. Osim sagene, u upotrebi je bila i kondura, brod slinog tipa, ali dosta manji, sa posadom od 20 ljudi, kao i manji tipovi brodova i barki. Rekonstrukcija izgleda sagene, brzog ratnog broda sa posadom od 40 veslaa - boraca na kome su plovili Neretljani (X vek). Dok su Vikinzi pljakali obale Britanije, Franake i arapske panije, u Sredozemlju su najveu opasnost predstavljali arabljanski gusari. Vizantijske flote tada su bile najmonija pomorska sila na Mediteranu, ali je njena trgovina sa zapadnom Evropom bila ugroena od kada su Arabljani 30-ih i 40-ih godina IX veka redom zauzeli bogate gradove Sicilije (Palermo, Mesina) i june Italije (Brindizi, Tarent, Bari). U takvim okolnostima, pomorski put uz razuenu dalmatinsku obalu bio je najbezbedniji. Pored Venecije, preko koje se odvijao i najvei deo trgovine sa zapadom, Vizantija je drala i luke Kotor, Dubrovnik, Split, Trogir, Zadar, Rab i Osor. Naravno, nije trebalo mnogo vremena da i oni postanu meta saracenskih gusara. Prvi njihov zalet dublje u Jadran desio se 841. godine, kada je flota od 36 brodova opljakala i zapalila redom Osor, Ankonu (u papskoj dravi), zatim Budvu, Rose, kotorski donji grad i svetomiholjsku Prevlaku u Boki Kotorskoj. U odsustvu veih vizantijskih snaga u Jadranu, venecijanska i dalmatinska flota su trpele ozbiljne poraze. Arapski napadi na Jadranu kulminirali su petnaestomesenom opsadom Dubrovnika, koja je otpoela 866. godine. Dubrovaki poslanici koji su otili da mole pomo od svog vladara, zatekli su na dvoru u Konstantinopolju novog cara, Vasilija I Makedonca (867-886). elei da ojaa vizantijsku politiku na zapadu, ovaj vladar je poslao stotinu ratnih brodova pod zapovednitvom drungarija flote Nikite Orifa u pomo opsaenom gradu. Na samu pojavu carske flote u blizini gradske luke, Saraceni su povukli opsadu, a Nikita Orif je preduzeo kontraofanzivu protiv njih u junoj Italiji. Tokom borbi oko Barija 869-871. godine, u hrianskom savezu sa 400 laa je i kralj Italije Ludvig II, ali i Srbi i Hrvati. Meu Srbima, koje su Dubrovani kao vizantijske saveznike prevezli na svojim brodovima, pominju se Zahumljani, Travunjani i Konavljani, ali ne i Neretljani. Zato? Pa, oni su u to vreme zabavljeni drugim stvarima. Bave se izgleda onim to najbolje znaju da rade, te sredinom marta 870. godine njihov plen postaju papini poslanici, koji su se upravo vraali sa crkvenog sabora u Carigradu. To je bio razlog da Vasilije I poalje flotu koja upokorava dalmatinske Slovene. Pokrtavanje je bilo jedan od kljunih uslova mirovnog sporazuma. Papini poslanici su osloboeni i stigli su u Rim krajem godine, gde su ubrzo saekali radosnu vest o oslobaanju Barija 2. februara 871. godine. Manji brod sa posadom od 8 do 10 ljudi otkriven ispred ulaza u ninsku luku (Hrvatska) - druga polovina XI veka. Gusarski napadi arapskih moreplovaca nisu zaobili ni neretljanske obale, o emu svedoi njihovo pljakanje ostrva Braa 872. godine. Meutim, Vasilije I je ubrzo proterao Arape iz Tarenta i svih ostalih kopnenih tvrava, pa je tako zalaganjem vizantijske politike saracensko prisustvo u Italiji i na Jadranu bilo na zalasku. Sa druge strane, kada je carska flota napustila vode Jadrana, Pagani nisu dugo odolevali iskuenjima, pa ih ponovo zatiemo 887. godine u estokim sukobima sa Venecijom. Te godine dud Petar Kandijan doao je sa 12 brodova u neretljanske vode i u luci Mokro unitio pet brodova Neretljana. Meutim, u bici na kopnu Mleani su doiveli poraz, a sam dud je bio i najvei gubitnik - izgubio je ivot... U ime oca i sina i... svetoga plena Poetkom X veka istono od Srbije raste mo Bugarske. Kan Simeon (893-927) nastojao je da pokori svoje balkanske susede i stekne titulu cara. Zbog toga je vizantijski poslanik, draki protospatar Lav Rabduh otiao u Srbiju gde se, na obalama Paganije sastao sa srpskim vladarem Petrom Gojnikoviem (892-917) radi saveza protiv zajednikog neprijatelja. Ovaj sastanak bio je povod Simeonu da napadne srpske teritorije i, posle vie vojnih pohoda, ali i unutranjih sukoba, konano ih osvoji 924. godine. Samo tri godine kasnije, nakon njegove smrti, srpski knez aslav Klonimirovi (927 - sredina X veka) bei iz bugarskog zarobljenitva i uz pomo Vizantije obnavlja zemlju u ranijim granicama. Opis srpskih zemalja za vreme njegove vladavine zabeleio je carpisac Konstantin VII Porfirogenit u svom delu, a u okviru njega se nalazi i pomenuti opis Paganije. Deavanja na istoku osetila su se i na zapadnim granicama srpskih kneevina. Pritisnuta od strane Bugarske, Vizantija je traila politiki oslonac na zapadu, pa je dalmatinske episkopije prepustila jurisdikciji pape. Zbog toga se u Splitu, uz prisustvo papinih legata i dalmatinskih episkopa, odravaju dva crkvena sabora 925. i 928. godine na kojima su redefinisana crkvena pitanja u ovoj vizantijskoj provinciji. Na prvom saboru odlueno je da splitska episkopija bude podignuta na rang arhiepiskopije i postane crkvena metropola Dalmacije. Ovo se smatra najznaajnijim dogaajem u istoriji grada Sv. Dujma, koji je od malog naselja u okviru zidina Dioklecijanove palate ubrzo izrastao u jedan od vodeih istonojadranskih gradova. Na saboru je pokrenuta i borba protiv slube na slovenskom jeziku i upotrebe glagoljice kojom se tada pisalo u naim zemljama. Saboru su prisustvovali i predstavnici hrvatskog kralja Tomislava i zahumskog kneza Mihajla Vievia, ali se meu srpskim velikaima ne pominju i predstavnici Paganije. O mletako-neretljanskim sukobima imamo vesti i za vreme aslava Klonimirovia. Venecija alje 948. godine flotu od 33 lae protiv Neretljana i to u dva navrata, ali ipak ne uspeva da suzbije njihovu prevlast na Jadranu. Dva bakarna lema (VI vek) pronaena uz ruevine bedema kasnoantikog grada Narone koji je stradao tokom slovenskog naseljavanja doline Neretve. Povod za novi sukob bio je zarobljavanje etrdesetorice zadarskih graana od strane Neretljana. Budui da je ovaj dalmatinski grad tada bio pod vlau Venecije, dud Petar II Orseolo preduzeo je vojni pohod i uz snanu flotu, 1000. godine, isplovio iz luke na ostrvu Olivolo. Plovei uz istarsku obalu i Kvarner flota je stigla u Zadar. Formalno zastupajui prava Vizantije iju je vlast Venecija jo uvek priznavala, dud je u Zadru primio poslanike dalmatinskih gradova koji su mu se pokorili, dok je hrvatske poslanike odbio. I dok je u gradu planirao napad na Hrvate, doznao je da se 40 neretljanskih prvaka vraa iz Apulije na brodovima natovarenim robom iz Italije. Zbog toga je poslao deset brodova koji su kod ostrva Lastovo iznenadili i zarobili Pagane i sproveli ih do Trogira, u koji je ubrzo uplovio i dud sa glavninom flote. Po imenu nepoznati neretljanski vladar sastao se lino sa dudom i, kako belei mletaki hroniar, pristao na mir. Zarobljenici su osloboeni, osim estorice Neretljana koji su zadrani kao taoci. Ipak, pre povratka u Veneciju Petar II je, posle estoke borbe, zauzeo ostrva Korulu i Lastovo. Dve godine ranije, kroz ove krajeve proao je car Samuilo na svom pohodu do Zadra, a tom prilikom pokorio je i srpske zemlje. Kada je car Vasilije II unitio makedonsku dravu 1018. godine, Vizantija je obnovila vlast na Balkanu, ali se ovi dogaaji nisu dugotrajnije odrazili na sudbinu Neretljana. Crkva Sv. Petra u Priku kod Omia (druga polovina XI veka), ispred koje se neretljanski vladar Slavac sudio oko 1090. godine sa hrvatskim tepijom Ljubomirom. Istorijski izvori prve polovine XI veka ute o Neretljanima, da bi iz druge polovine ovog stolea do nas stigli i najstariji domai izvori o ovom srpskom plemenu. Svetenik Ivan, rodom Splianin, 1050. godine je sastavio ispravu u kojoj svoju zadubinu, crkvu Sv. Silvestra na ostrvu Bievu, jugozapadno od Visa, poklanja manastiru na ostrvu Tremiti. Kao to je to bio obiaj u srednjem veku, on to ini pred svojim advokatom, vladarem na ijoj zemlji se nalazi crkva, Berigojem, knezom Primoraca (judice Marianorum). Pored Berigoja, na ispravi su se potpisala i njegova tri upana, Radovan, Bodidrag i Sedrag i satnik Tihan. Iz ovog dokumenta saznajemo da je tada ostrvo Vis i jo udaljenije Bievo bilo pod vlau Neretljana. Bogati splianin Petar Crni sagradio je 1080. godine u Selu (dananje Jesenice u Poljikom primorju, izmeu Splita i Cetine), na neretljanskoj teritoriji najpre crkvu, a zatim i manastir Sv. Petra. Iz manastirskog kartulara saznajemo i podatke o tri neretljanska vladara. Jakov, knez Neretljana, u pratnji svojih vitezova i rizniara Zavide, doao je u Poljiko primorje da presudi u sporu oko kupovine manastirskog zemljita. Iz slinog razloga pominje se neto kasnije i Slavac, kralj Primoraca. On je oko 1090. g. ili neto kasnije doao na granicu svoje zemlje gde se u crkvi Sv. Petra u Priku kod Omia sastao sa hrvatskim banom Petrom radi nekog spora koji je Slavac imao sa hrvatskim tepijom Ljubomirom. Petar Crni je iskoristio prisustvo vladara na ijoj zemlji je podigao svoju zadubinu da presudi u nekom sporu, opet oko vlasnitva nad zemljitem. Naalost, kartular nas ne obavetava o detaljima spora koji se vodio nedaleko od manastira, ispred crkve Sv. Petra u Priku, izmeu Slavca i Ljubomira. Ipak, iz njega saznajemo da su Slavac i njegov brat i prethodnik na prestolu Rusin, kao i neto kasnije njegova po imenu nepoznata udovica, bili donatori manastira Sv. Petra u Selu. Ostaci crkvice Sv. Petra u Selu (fotografija iz 1910. god., pre ruenja crkvice 1918. godine), koju je podigao splitski graanin Petar Crni oko 1080. godine. Ovi podaci pokazuju da su Neretljani najkasnije u XI veku, ako ne i ranije, poeli da pomau crkvu i podizanje hramova u svojoj oblasti. Sigurno je da je na to uticala i neposredna blizina dalmatinske crkvene metropole, Splita. Iako je Dalmacija podpadala pod jurisdikciju Rima, posledice crkvenog raskola iz 1054. godine nisu se otro odraavale na naem tlu. Kroz itav srednji vek verska tolerancija izmeu pravoslavne i katolike crkve bila je podravana od strane srpskih vladara. Slino je bilo i u samom Splitu i drugim dalmatinskim episkopijama gde su se svetenici (i oni najvii) i dalje enili i nosili brade i dugu kosu, to je jo od ranije bio obiaj samo istone crkve. Crkvena sluba u dalmatinskim episkopijama drala se na latinskom, grkom i slovenskom jeziku. Ovakvo preplitanje uticaja iz Carigrada i Rima slino je onom u susednoj junoj Italiji, to se odslikava i u umetnosti tog doba. Crkva Sv. Petra u Priku (pred kojom se Slavac sudio sa Ljubomirom) podignuta je u drugoj polovini XI veka i predstavlja jednu od najstarijih ouvanih graevina u oblasti Neretljana. Ona pokazuje preplitanje uticaja vizantijske i preromanike arhitekture, kao i petnaestak drugih crkava istog tipa podignutih u ovo vreme na podruju od Peljeca do Boke Kotorske. Ova oblast tada je pripadala srednjevekovnoj Zeti, a gradnja tog tipa crkava vezuje se za versku delatnost prvog krunisanog srpskog kralja, Mihajla Zetskog (oko 1055-1082). Iz isprave Petra Crnog saznajemo i kako je on kupovao zemljite i kmetove za svoju zadubinu u tri razliite politike oblasti: u poljikom primorju i na Brau, na teritoriji Neretljana, u Hrvatskoj (Solinsko polje) i u vizantijskom Splitu. Politike i etnike granice izmeu Srba i Hrvata u to vreme nisu bile otro povuene, a to se oslikava, kao i mnogo puta kasnije, kroz burna dogaanja iz prve polovine X veka kada se deo srpskih izbeglica i plemstva sklonio u Hrvatsku. Podaci iz kartulara pokazuju i da se socijalna diferencijacija sporo odvijala u ovim krakim predelima, a da je gustina naseljenosti bila relativno velika. Ljudi su dobrovoljno preporuivali sebe i lanove svojih porodica za kmetove svojim bogatim seniorima, ali ih to kasnije nije spreavalo da se sa njima (a i meusobno) sude oko vlasnitva nad zemljitem. Neumorna elja za suenjem preivela je sve istorijske mene, a ova osobina naih ljudi i danas nam nije strana. Pojasna kopa (zapon) od zlata, humskog kneza Petra iz 1225. godine, rad splitskih zlatara. Neretljanin te tui, morstik ti sudi Neretljanski vladari su sebe nazivali morstici ili sudije (judices), svoj narod Marjani ili Neretljani, a sastavljai crkvenih isprava ih nazivaju i kraljevima. Ilustrativan je primer Berigojeve isprave iz 1050. godine u kojoj ga svetenik Ivan, sastavlja isprave, naziva kraljem dok se Berigoj ispred svojih upana potpisuje: Ja Berigoj, svedok, sudija Marjana. Rusin sebe oslovljava: Ja Rusin koji sam i morstik. Titule plemstva iste su kao i u ostalim srpskim zemljama: upan, rizniar, satnik, vitez. Na istonoj obali Jadrana, opadanje Vizantije uspeno je iskoristio zetski knez Stefan Vojislav da se osamostali, a njegov sin, Mihajlo, krunisan je za kralja 1077. g. Godinu dana ranije, krunu iz Rima primio je i hrvatski kralj Zvonimir. Mihajlov sin i naslednik, kralj Bodin (1082-1101) ujedinio je Zetu, Travuniju, Zahumlje, Bosnu i Raku, gde je postavio svoje upane. Nema pouzdanih podataka da su tada i Neretljani priznavali njegovu vlast, ali okolnost da njihovi vladari nose skromne titule morstika i sudija mogla bi da ukazuje na to. Istorijski izvori prve polovine XII veka ute o Neretljanima, a izgleda da su upravo u ovo vreme osamostaljeni humski knezovi uspeli da pripoje svojoj teritoriji Paganiju. Sa druge strane, Venecija je izmeu 1135. i 1145. godine uz pristanak Vizantije osvojila Hvar i Bra. lan rake vladarske dinastije, Desa, pre nego to je i sam kratkotrajno bio veliki upan Rake, vladao je u primorskim oblastima i tada je, 1151. godine na Mljetu podigao benediktinski manastir Sv. Marije. Od XII veka u istorijskim izvorima vie se ne pominje Paganija, Meranija ili neretljanska oblast kao politiki samostalna celina, a ova imena Vrh gvozdenog koplja ustupaju mesto nazivu Krajina. U meuvremenu, najvei rival Neretljana na Jadranu, sluajno naen kod sela Venecija, izrasla je u trgovaku i vojnu imperiju. eevia, na zapadu neretljanske teritorije (prva polovina IX veka). Um za morem - smrt za vratom... Sa teritorije Paganije ne postoji nijedno arheoloki istraeno ranosrednjevekovno naselje ili nekropola. Ono malo sluajnih nalaza ine nekoliko primeraka oruja i naunica sa tri jagode iz Makarske, Hvara i Braa, ije fotografije (naalost) nisu objavljene. Na podruju izmeu Cetine i Neretve nije bilo romanskih gradova, vizantijskih luka, kao to je to bio sluaj u ostalim delovima Dalmacije, to je Neretljanima omoguilo da slobodno razvijaju svoju plovidbu i mornaricu. Arheoloki nalazi iz ruevina antike metropole Narone, nedaleko od ua Neretve, pokazuju da ovaj grad nije preiveo napade Slovena u prvoj polovini VII veka. Njegovi stanovnici nisu uspeli da osnuju ni novo naselje nedaleko od starog, kao to je to polo za rukom iteljima antikog Epidaurusa - da osnuju Dubrovnik (ili Salone - Split). Preostali romanski starosedeoci su, pre nego to su se stopili sa Srbima, svoju tradiciju brodogradnje preneli Neretljanima, koji su je spojili sa opteslovenskim znanjem o plovidbi koje su doneli sa sobom. U novoj postojbini generacije pomoraca na obali Jadrana, gde se prepliu mirisi mora i mediteranskog rastinja, odrastale su gledajui kako luka oivi svaki put kada brodovi, posle duge plovidbe, mirno pristaju uz dokove. Neko je oekivao i strepeo za svog najdraeg ili se jedino interesovao za uspeh pohoda, a neko je nestrpljivo isekivao prie o dalekim predelima koji su se krili iza horizonta morske puine. Srebrne naunice, bronzani lani (IX - X vek), gvozdeno koplje i ma (poetak IX veka) sa lokaliteta Mogorjelo kod apljine na Neretvi, nekoliko kilometara severno od granice Neretljana, u Zahumlju. Oblast Krajine pripadala je srpskim kraljevima sve do vremena Stefana Deanskog. Nakon nemira u zemlji koji su nastali posle smrti njegovog oca, Uroa II Milutina (1321), Krajina se nala u okviru bosanske drave, odnosno Hercegovine, sve do dolaska Turaka. Titula srpskih vladara u srednjem veku, izmeu ostalih, sadravala je i Pomorske zemlje u koje je spadala Krajina, a istu titulu nosio je i Tvrtko I Kotromanji, od 1377. godine kralj Srbije i Bosne. Svoj vrhunac pleme Neretljana je dostiglo u ranom srednjem veku, ali od vremena kada imamo vie istorijskih podataka, ono je izgubilo svoju politiku samostalnost, zbog ega je njihova sudbina najveim delom ostala istorijski nepoznata. ivei kao krajinici, na samoj granici Istoka i Zapada, oni su traili svoj put na kome su se razliiti uticaji stalno preplitali. Pleme pomoraca koji su sebe nazivali Marjani nije uspelo da stvori osobena kulturna obeleja koja e kroz burne istorijske epohe stii i do nas, ve su se stopili sa veim junoslovenskim plemenima. Ono to ipak zasigurno znamo o njihovoj prirodi i to su uspeli da nam prenesu, to su specifian pogled na ekonomiju i svakako, ljubav prema moru... Marko Aleksi arheolog Beograd Preporuena literatura: Grupa autora, 1981. Istorija srpskog naroda, knjiga I (ur. S. irkovi). Beograd: Srpska knjievna zadruga. Grupa autora, 1959. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom II. Beograd: SANU. Foreti, V. 1940. Otok Korula u srednjem vijeku do g. 1420., Djela JAZU. 36, Zagreb. Jireek, K. i Radonji, J. 1952. Istorija Srba (knj. I). Beograd: Nauna knjiga. Klaji, N. 1971. Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku. Zagreb. Mii, S. 1996. Humska zemlja u srednjem veku, Beograd: Filozofski fakultet. Novak, G. 1924. Hvar. Beograd. Novak, V. i Skok, P. 1952. Supetarski kartular. Djela JAZU 43, Zagreb.