nefİs mertebelerİnİn psİkolojİdekİ karŞiliklari Üzerİne

NEFİS MERTEBELERİNİN PSİKOLOJİDEKİ KARŞILIKLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME:

ROBERT FRAGER ÖRNEĞİ

Mehmet Şirin AYİŞ*

Özet1

Tasavvuf düşüncesinde nefis, aslında bir tanedir. Ancak içinde bulunduğu durum göz önünde bulundurularak, emmâre, levvâme, mülhime, mutmainne, raziye, marziyye ve kâmile olarak yedi mertebede ele alınmıştır. Tasavvufun, insan nefsi ile alakalı olarak ortaya koyduğu bu yaklaşım, insanın tutum ve davranışlarını inceleyen modern psikolo-jinin de ilgi alanına girmiştir. Bu yüzden günümüzde Batıda psikoloji alanında yapılan çalışmaların bir kısmında, tasavvuftaki nefis mertebeleri konusunun, psikolojinin bazı konularıyla birlikte ele alındığını görmekteyiz. Ancak İslam tasavvuf düşüncesinin nefis ilmine bakış açısı ile Batı psikolojisinin bakış açısı faklı olmuştur. Tasavvuf düşüncesinde insan, sürekli değişen ve gelişen dikey bir varlık olarak ele alınırken Batı psikolojisinde insan, ruhsal ve manevi yükseliş hedefi olmayan, değişim ve dönüşüme kapalı, statik ve yatay bir varlık olarak ele alınır. İslam tasavvufunun, insan nefsini ele alıştaki bu değişen, gelişen, dinamik ve dikey bakış açısı Batı’da bu ilim ile uğraşanları farklı arayışlar içeri-sine sokmuş ve bunun sonucunda birçok Batılı Psikolog ve araştırmacının yolu tasavvuf ile kesişmiştir. Bu çalışmamızda, Amerika’da, Transpersonel Psikoloji alanında Profesör olan Robert Frager’in Kalp, Nefs ve Ruh (Sûfî Psikolojisinde Gelişim, Denge ve Uyum) adlı kitabında, tasavvuf düşüncesindeki nefis mertebeleri konusunun, modern psikolojinin verileri ile birlikte nasıl ele alındığı hususları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Nefis Mertebeleri, Tasavvuf, Psikoloji, Robert Frager.

Gönderilme Tarihi: 24.10.2019 Kabul Tarihi: 24.11.2019

* BingölÜniversitesi,İlahiyatFakültesi,TasavvufA.B.D.Bingöl,/TÜRKİYE.TEL:05324573438.([email protected])ORCID:0000-0002-7040-4110.

Sosyal Bilimler Enstitüsü DergisiJournal Of Social Sciences Institute

SUSBID2019: 547 - 567SAYI: 14ISSN: 2147-8406

Research Article / Araştırma Makalesi

AN EVALUATION ON THE PSYCHOLOGICAL EQUIVALENTS OF THE STAGES OF NAFS:

ROBERT FRAGER CASE

Abstract

In the Sufi thought, the nafs, in essence, is just a grain. However, in view of its current si-tuation, it has been discussed in seven stages as al-ammarah (the inciting), al-luwwamah (the self-accusing), al-mulhamah (the inspired), al-mutma’innah (at peace), ar-radiyyah (the pleased), al-mardiyyah (the pleasing) and al-kamilah. This approach, which Sufism put forward in relation to human nafs, has also been of interest in modern psychology, which examines human attitudes and behaviors. For this very reason, it can be seen in some of the studies conducted on psychology the West that the subject of the stages of the nafs in Sufism is discussed in cooperation with the subjects of psychology. However, the perspective of Islamic Sufi thought towards the science of the self has been quite different from the perspective of Western psychology. While, in Sufi thought, the human being is considered as a vertical entity changing and evolving on a continuous basis, in Western psychology, the human being is discussed as a static and horizontal entity with no such aims of any spiritual and moral ascensions. This changing, developing, dynamic and vertical perspective of Islamic Sufism while dealing with the human nafs has put those who are engaged in this science in the West in different searches. Thus a good many of Western psychologists and researchers have crossed paths with Sufism. This study dwells on how the subject of the stages of the human nafs in Sufism is discussed along with the knowledge and information from modern psychology in the book called “Heart, Self and Soul” (Development, Balance and Harmony in Sufi Psychology) by Robert Frager who is a Professor of Transpersonal Psychology in the United States.

Keywords: The Levels of the Nafs, Sufism, Psychology, Robert Frager

Nefis Mertebelerinin Psikolojideki Karşılıkları Üzerine Bir Değerlendirme: Robert Frager Örneği

Mehmet Şirin AYİŞ

548

Giriş

Tasavvuf düşüncesinde, nefis mertebeleri ile ilgili ilk sınıflandırmayıCüneyd-i Bağdâdî’nin yaptığı söylenir. Bağdâdî, nefis mertebelerini emmâre,akile,hassa,şakirevemutmainneşeklindebeşkısmaayırmıştır.HakîmTirmizîveEşrefoğluRûmîgibisufiler,emmâre,levvâme,mülhime,mutmainneşeklindedörtlü, İmam-ıGazâlî, İbnAtâullah İskenderî, Râgıb el-Isfahânî,Necmeddin-iKübrâveŞihâbüddinSühreverdîgibimutasavvıflariseemmâre,levvâme,mut-mainneşeklindeüçlütasnifetabitutmuşlardır.Osmanlımutasavvıflarıisegenel-likleyedilitasnifibenimsemişlerdir.(Muslu,2012:340)

Tasavvufehli,insannefsininterbiyeedilerekruhanîleşmesiveRahmanîduy-gularıntecelliedeceğiyerhalinegetirilmesiiçinbirkısımterbiyemetotlarıortayakoymuşlardır.Bumetot,yadausûlveesaslarınfarklılıkdurumlarınagöretarikat-larrûhanîvenefsânîolmaküzereikigurubaayrılırlar.Rûhânîtarikatlarda,ruh,saflaştırılıp,“elestbezmi”ndekimisakabağlıkalmasıiçingerekliterbiyemetot-larıuygulanırvebuşekildenefis,ruhunemrinegirmişolur.Nefsânîtarikatlardanefis,emmâre,levvâme,mülhime,mutmainne,raziye,marziyyevekâmileolarakyedimertebede ele alınır ve her birmertebede, “esma-i seb’a”danbir isim ileterbiyeedilir.(Yılmaz,2007:259-264)

Tasavvufun insannefsi ile alakalıolarakortayakoyduğubuyaklaşım, in-sanıntutumvedavranışlarınıinceleyenmodernpsikolojinindeilgialanınagir-miştir.BuyüzdengünümüzdehemülkemizdehemdeBatıdapsikolojialanındayapılançalışmalarınbirkısmında,tasavvuftakinefismertebelerikonusunun,psi-kolojidekibazıkonularlabirlikteelealındığınıgörmekteyiz.

Aslında insannefsivebenliği ile ilgiliçalışmalar,Felsefe ilmi ileberabersosyalbilimleryadadavranışbilimleriadıaltındaçokdahaeskitarihleredayanır.Zira insan öteden beri kendi tutumve davranışlarından etkilenmiş ve bunlarlailgilibirçokdinivefelsefigörüşortayakoymuştur.Milattanönce4.ve5.yüzyıl-lardaPlaton,AristovediğerYunandüşünürleri,günümüzpsikologlarınınilgilen-diğipekçoksorunlauğraşmıştır.Bellek,öğrenme,motivasyon,algı,rüyalarveirrasyoneldavranışlargibiinsandoğasıhakkındabugünsorulansorular,yüzyıllaröncesorulansorularlahemenhemenaynıtürdendir. (Schultzvd.,2016:24-26)

İslamdünyasındada,dahailkdönemlerdenitibarenKur’an-ıKerim’indik-katçektiğiinsanınnefsi,benliği,tutumvedavranışlarıgibipekçokkonuileilgiliçalışmalaryapılmıştır.Muhasibî,HakîmTirmizî,İbnSina,İbnRüşt,Gazzalî,İbnArabîveMevlanagibipekçokdüşünürvesufi,insanınolumluyadaolumsuz


Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi | Journal of Social Sciences Institute | Year - Yıl 2019 | Number - Sayı 14

549

pekçokdavranışıüzerindedurarak,sağlıklıbirkişilikvebenlikyapısınıngelişimikonusundaçalışmalaryapmışlardır.(Işıtan,2014:15)

Bütünbuçabavegayretlerleberaber,tasavvufunnefismertebelerinebakışıilemodernpsikolojininbakışıbirbirindenfarklıolmuştur.İslamtasavvufundakinefisilmininbizleresağladığıenbüyükavantaj,insanısüreklideğişenvegelişendikeybirvarlıkolarakele almasıveherdurumdabirüst katınvarlığınıhabervermesidir.OysaBatıpsikolojisibukatlarasistematikolarakvakıfolmadığıgibi,üstkatlaraçıkanasansörünvarlığındandahabersizdir.Eğerbirüstkataçıkmakmümkünolmazsaiçindebulunulankatmükemmeldöşenmişolsa,şartlardaidealgörünse yine de huzur giderek kaybolur.Gizli bir çağrı senin yerin burası de-ğildir der. İşteBatı psikolojisinde, İslam tasavvufundaki dikey gelişim imkânıolmadığından,dikeygelişimteşvikedileceğiyerde,içindeyaşanılankattakidai-reyisüslemeyolunagidilmektedir.Budurumsonucundaoradayaşayanaltkişilikazdırılarakahlakibirrelativizim(izafi,görece)ilehedonizm(hazcılık),narsizm(kendinibeğenmişlik-özseverlik)veegoizmdesteklenmişolmaktadır.Budurumdainsanlarahuzurvermeyerinebireyivetoplumudahaçokhuzursuzhalegetir-mektedir.(Merter,2008:185-186)

Hâlbukiİslamtasavvufdüşüncesindeİnsan,sadeceşehevanîvehayvanîne-fistenmüteşekkilbirvarlıkolmayıp,sonsuzadoğrugelişmepotansiyeliolan,çokkatlıilahîbiryapınıntemsilcisidir.Buyüzdenaşağıdanyukarıyadoğruinsannef-sininherbirmertebesininCenab-ıHakk’ınismişerifleriilebirirtibatıvardır.Do-layısıyla,sonsuzluğadoğrutekâmüledennefisyolculuğununhermertebesinde,birüstvaroluşkonumunageçmekiçinbazıisimleranahtargörevinigörürler.Bunlar,biranlamdagaybınanahtarlarıdır.Buisimler,altnefismertebelerindebasınçha-lindedirlervevarolmayıtalepederler.Tıpkınefesinitutmuşinsangibibiranönceserbestkalmayıarzuederler.Dolayısıylainsanıngerçekhürriyeti,nefsiemmâreninesaretindenkurtulup,nefismertebeleriniaşıp,manevîveruhanîyükselişiniger-çekleştirmesiilemümkündür.Zirainsan,ancakbuşekildebiryükselmeneticesin-destatikyanidurağanbirvaroluştandinamikyanideğişenvegelişenbirvaroluşageçervehayatdaancakbuşekildebiranlamkazanır.(Merter,2008:171-172)

İslamtasavvufunun,insannefsinielealıştakibudeğişen,gelişen,dinamikvedikeybakışaçısıkarşısında,Batıpsikolojisinin,ruhsalvemaneviyükselişhedefiolmayan,değişimvedönüşümekapalı, statikveyataybakışı açısı, bu ilim ileuğraşanları farklı arayışlar içerisine sokmuşve bunun sonucundabirçokBatılıPsikolog ve araştırmacının yolu tasavvuf ile kesişmiştir.Günümüzde, hem ül-kemizdehemdeBatı’daözelliklepsikolojialanındayapılanbazıçalışmalarda,



550

tasavvuftakinefismertebelerinin,modernpsikolojininverileriilebirlikteelealın-dığıgörülmektedir.

Bualanlailgilimakalevekitapdüzeyindeyapılanbazıçalışmalarşunlardır:HüseyinPeker,“TasavvufPsikolojisi”, (Peker,1993:35-52).AliKuşat,“NefisMertebelerinePsikolojikBirYaklaşım”,(Kuşat,2002:119-128).SüleymanDe-rin, “Mevlana’nın Mesnevi’sinde Psikolojik Yaklaşımlar”, (Derin, 2010: 345-358). İbrahim Işıtan, “SadreddinKonevi’yeGöreSûfiPsikolojisi:KonevîDü-şüncesindeSûfiKişilikYapısınınTemelDayanakları”,(Işıtan,2012a:163-178).İbrahimIşıtan,“SeyrüSülûk/MânevîYolculukPsikolojikBirTerapiOlabilirmi?Erzurumlu İbrahimHakkıÖrneği”, Bütün Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hak-kı Hazretleri Sempozyumu,”,(Işıtan,2012b:189-207).İbrahimIşıtan,“KuşadalıİbrahimHalvetî’yeGöreMânevîŞahsiyetGelişimi”,(Işıtan,2016:1698-1715).İbrahim Işıtan,Sufi Psikolojisi: Sülemi’ye Göre Sufi Benlik Dönüşümü, (Işıtan,2014).KemalSayar,Sufi Psikolojisi,(Sayar,2000).AliRızaBayzan,Sufi İle Te-rapist,(Bayzan,2013).MustafaMerter,Dokuz yüz Katlı İnsan,(Merter;2007).MustafaMerter,Nefs Psikolojisi ve Rüyaların Dili,(Merter,2014).LynnWilcox,Sufizm ve Psikoloji, (Wilcox,2001).MichaelaMihribanÖzelsel,Halvette Kırk Gün.(Özelsel;2013).

Buçalışmamızda,Amerika’da,KaliforniyaÜniversitesiPaloAltoEnstitü-sündeTranspersonelPsikolojialanındaProfesörolanRobertFrager’inKalp, Nefs ve Ruh (Sûfî Psikolojisinde Gelişim, Denge ve Uyum) adlı kitabında, tasavvufdüşüncesindekinefismertebelerikonusunun,modernpsikolojininverileriilebir-liktenasılelealındığıhususlarıüzerindedurulacaktır.ÇalışmadaevvelakısacanefsintarifivemertebelerihakkındabilgiverilecekdahasonraiseFrager’innefismertebeleriileilgiliyaklaşımlarıüzerindedurulacaktır.Amacımız,insanınmane-vieğitimveterbiyesiileilgilitemelkonularındankabuledilennefismertebele-riveherbirmertebedenefsiniçindebulunduğufarklıaşamaların,psikolojidekikarşılıklarıüzerindedurmakvebualandayapılacakyeniçalışmalarabirnebzedeolsakatkısağlamakolacaktır.

1. Nefsin Tarifi ve Mertebeleri

Nefis,sözlükte“ruh,can,hayat,hevâ,heves,bedenvebedendenkaynakla-nansüflîarzular”gibianlamlaragelir.(İsfahânî,2007:1472)

Tasavvufıstılahındaise,şervegünahınkaynağıolan,“kötühuyvesüflîar-zularıntamamı”anlamınagelenvekötülüğüemredennefisanlaşılır.Buyüzdentasavvuf,nefsin,cisimveyacevher,kadîmveyahâdis,evvelveyasonradanyara-



551

tılışıgibihususlarındanziyade,manevîhastalıklarıvebunlarıtedavietmeninyol-larıilebunlardankorunmanınçarelerigibikonularüzerindedurmuştur.(Uludağ,2006:526-529)

Mutasavvıflaragöre,insanınnefsinibilmesi,gazap,haset,kibir,kin,şehvet,riya,gaflet,dünyasevgisi,ahiret sevgisigibinefsin tabiatveheveslerindennekadarkınanmışahlakvarsa,bunlarıntamamınıbırakarakkendinitemizlemesivebunlarınyerineİslam’ınemrettiğiveuygungördüğügüzelahlaklarileahlaklan-masıdır.(Kuşeyrî,1981:181)

Nefis,aslındabirtanedir.Ancakiçindebulunduğudurumagörefarklıisim-lerleifadeedilmektedir.Tasavvufehli,Kur’an-ıKerimdefarklıayetlerdekiisim-lendirmelerdenhareketlenefsiyedimertebeyeayırmışlardır. (Muslu,2007:44-46;Ayiş,2014:499-500)

1-Nefs-iEmmare:Kötüvegünaholanişlerinyapılmasınıemredenhayvanînefisolup,insanıçirkinşeylere,dünyevîzevkleresevkedentabiîkuvvetyerinekullanılanbirterimdir.Sâlikbusafhadatamamıylahayvanîveşehvânîarzularınınetkisialtındadır.Bunefsinsıfatı,hepkötüişleriistemektir.Bununtedavisi,sami-mi tövbeve terbiyedir.Kuran-ıKerimde“Hiçşüphesiznefisdevamlıkötülüğüemreder” (Yusuf, 12/53) ayeti bu sıfattaki nefsi tanıtmaktadır. (Gündüz, 1984:210-215;Türer,1995:135;Hani,2008:125-138)

2-Nefs-iLevvame:Kendinikınayan,kötüleyen,azarlayannefisdemektir.Emmareliğitamamıylazailolmamaklaberaber,arasırapişmanlıkduyan,sahibiniyasaklarayöneltmektenayıplayan,bazendehayırlıamellerilhamederekgüzel-liklerifısıldayannefisdemektir.Busafhadasâlikinruhundakötülüklerdeniyilik-leredönüşarzusudoğarveöncekikötüfiillerindendolayıkendikendinikınama-yabaşlar.Kuran-ıKerimde:“Kendinikınayannefseyeminederimki”(Kıyame,75/1-2)ayetibusıfattakinefseişarettir.(Gündüz,1984:215;Türer,1995:136;Hani,2008:139-162)

3-Nefs-iMülhime:İlham,feyizvekeşfemazharolan,neyiniyi,neyinkötüvegünaholduğunuilhamîbirsezgiilebilenvedavranışlarınıonagöreayarlayan,şehvetveşeytanîhislerekarşıdirenebilen,ruh-isultanî’ninsesiniduyanvedin-leyen insan iradesiyerinekullanılır.Nefs-iLevvâmemertebesindedünyayaaitzevklerdenvazgeçensâlik,bumertebedeuhrevîmükâfatlardandavazgeçervesadeceAllahsevgisiilemeşgulolur.Kur’ân-ıKerim’de:“Nefseveonudüzenle-yeneandolsunki,nefsinitemizleyenkurtulmuş,onukirleteniseziyanauğramış-tır”(Şems,91/7-10)ayetindebunefseişaretedilmektedir.(Gündüz,1984:220;Türer,1995:137;Hani,2008:163-184)



552

4-Nefs-iMutmainne:Kalpnuruiletenevvürütamamlanmış,kötüveçirkinsıfatlardankurtulup, ahlak-ıhasene ilehem-halolmuşnefsedenilir.Mutmainenefsininenönemliözelliği,davranışlarındandolayıRabbininhuzurundakesin-liklehesapvereceğineinanmasıdır.Buyüzdenyaptığıamellerinilahîrızayauy-gunolupolmadığınaazamîhassasiyetgösterir.Bumertebedesâlikin,kalbindeilahîaşkyerleşmiş,dünyavedünyayaaitherşeyikalbindençıkarmış,herşey-deHakk’ınfillerinintecellilerinimüşahedeederhalegelmiştir.Buyüzdenkalbiitminan içerisindevehuzurdoludur.BumertebedeartıkbütüneşyadaHakk’ıntecellilerinimüşahedeetmeyebaşlarvebirtakımkeşifvekerametlerenailolur.Kur’ân-ıKerim’de:“EymutmainolmuşAllahilehuzurvesukunaulaşmışnefis”(Fecr,89/27)ayetiyleanlatılannefis,Allahaşkıvezikriilemutmainolmuşnefis-tir.(Gündüz,1984:222;Türer,1995:137;Hani,2008:185-192)

5- Nefs-i Râziyye: Gerek kendisi, gerekse de başkaları için tecelli eden,hakkındaki ilahîhükümlere tamamen rızagösteren,keşke şu şöyleolsaydı, budaböyle olsaydı diye itiraza kalkışmayannefis demektir.Bumakamda sâliktebeşerîsıfatlaryokolup,sâlik,“beka”yaistidatkazanmayabaşlar.Allah’tangelenherşeyetambirrızagösterdiğindenbumertebeyeRâziyyedenmiştir.Kur’ân-ıKerim’de:“SenO’ndanrazı,OdasendenrazıolarakRabbinedön.GirSâlihkul-larımınarasına;gircennetime”(Fecr,89/27)ayetiyleanlatılannefis,bunefistir.(Gündüz,1984:225;Türer,1995:138;Hani,2008:193-196)

6- Nefs-i Marzıyye: Allah ile kul arasında karşılıklı rızanın bulunduğu,Allah’ın razı, kulun da razı olunmuş olduğu bir durumdur.Allah’ın kendisin-denrazıolduğunefisbumertebedetecelli-ief’âldenkurtulup,tecelli-iesmâ’yı,Hakk’tanbircezbeileayne’l-yakînmüşahedeedennefsintavrıdemektir.Bumer-tebede sâlik,Allah’tan razı olduğu gibi, artıkAllah da ondan razıdır.Kur’ân-ıKerim’de:“SenO’ndanrazı,OdasendenrazıolarakRabbinedön.GirSalihkul-larımınarasına;gircennetime”(Fecr,89/27)ayetiyleanlatılannefis,bunefistir.(Gündüz,1984:227;Türer,1995:138;Hani,2008:197-202)

7-Nefs-iKâmile:bumertebedesâlikHakk’tanbircezbeilebütünkemâlvemarifetsıfatlarınıkazanarak,insanlarıirşatmevkiineyükselir.BumakamHakkvergisiolup,buraya riyâzetvemücâhede ilegelinmez.Bumenzildemücadelevemücâhedebiter.Bumertebedeartıksâlikenyücemakamaulaşmış,“kâmil”sıfatınıkazanmış,bütüngüzelsıfatlarıkendindetoplamışveadetacisimleşmişbirmelekhalinegelmiştir.Bumakamdakikişininhareketlerivedavranışlarıhasenatveibadettenibarettir.Sözlerihikmettir.Bumakamdakikişibütünbuözellikleriy-le“mürşid-ikâmil”sıfatıylainsanlarıirşadetmeyetkisinielinealmıştır.(Gündüz,1984:229;Türer,1995:139;Hani,2008:203-206)



553

İnsan,mahiyetitibariilebirfizikyanibeden,birdemetafizikyanimanevîyönüvardır.İnsanınmaddiyönüağız,gözkulakgibideğişikmaddiuzuvlardanmeydana geldiği gibi, insanınmanevî yönü de kalb, ruh ve nefis gibimanevîduyulardanmeydanagelir.Nefis, insanınmanevî yönü ile alakalı bir duyudur.Ancakbuduyu,geneldeinsandabulunanolumsuzvekötüduygulariçinkullanılırvebudahaçoknefs-iemmâreileifadeedilir.BuyüzdenTasavvufehli,Kur’an-ıKerimdeki“Hiçşüphesiznefisdevamlıkötülüğüemreder”(Yusuf,12/53)aye-tindenhareketleinsandabulunanbütünkötüduyguları,nefs-iemmâreileifadeetmişlerdir.Dolayısıylanefisdenilincedahaçokemmârekastedilir.Ancak,kötüduygularınkaynağıolanbunefis,manevibirtakımeğitimlerdengeçtiktenson-ra,kendisindebulunankötüduygularıterkederekiyivefaydalıhasletleredinir.Nefis,iyiyedoğrugeliştikçe,kendisindebulunaniyilikduygularıdabunabağlıolarakgelişir.

İşte nefis mertebeleri dediğimiz husus, insanın manevi eğitim sonucundaduygularındameydanageleniyivegüzelhasletlerinherbirisininfaklıbirisimileisimlendirilmesidir.İnsanınduygularındameydanagelendeğişikliklerdavranışı-nadayansıdığıiçin,insanıntutumvedavranışalrınıinceleyenPsikolojiilmidebukonuyameraksarmışvezamanlabuilimleuğraşanpekçokinsanınyolutasav-vufilekesişmiştir.Buinsanlar,yapmışolduklarıaraştırmalarveçalışmalarsonu-cundatasavvufilmindekiduygularınterbiyeedilerekdeğişmesivebudeğişimindavranışlaradaolumluolarakyansımasıolayınıninsaneğitimiiçinaslındaçokönemlibirhususolduğunugörmüşlerdir.Bununbirsonucuolarakbunlardanbirkısmı,Müslümanolmuşveçalışmalarınıyinebuistikametteamabuseferİslamdinininsanıhemmaddi,hemdemaneviolarakelealanyönlerinidegözönündebulundurarakyapmışlardır.Çalışmamızınbukısmında,aynızamandaönemlibirPsikologolanRobertFrager’in,Tasavvufdüşüncesininnefiskonusunayaklaşımı-nı,modernpsikolojininverileriileberaberdeğerlendirmesihususuelealınacaktır.

2. Robert Frager ve Nefis Mertebelerinin Psikolojideki Karşılıkları

RobertFrager,hempsikolog,hemdeyazardır.TranspersonelPsikoloji‘ninöncülerindenolanFragerAssociationforTranspersonalPsychology‘ninbaşkan-lığıveInstituteofTranspersonalPsychology‘ninkurucusudur.Kendisininbaşın-dabulunduğudergâhCaliforniaRedwoodCity‘debulunmaktadır.ReedCollege,Portland, Oregon, United States, 1957-1961, B.A. Psikoloji eğitimi, ardındanHarvardUniversity,Cambridge,Massachusetts,UnitedStates,1961-1967,Ph.D.gibi okullarda Sosyal Psikoloji eğitimi aldı. Frager, Kaliforniya ÜniversitesiPaloAltoEnstitüsündeTranspersonelPsikoloji(insanzihnininaşkınveyaruhsal



554

yönleriüzerindearaştırmalaryapanpsikoloji)okulununbaşındabulunmaktadır.https://www.kimpsikoloji.com/uzmanlarimiz/psikoloji-egitimi-veren-hoca-ve-egitmenlerimiz/prof-dr-robert-frager/.ErişimTarihi:20.10.2019.

RobertFrager,1975yılındabirguruparkadaşı ileberaberTheInstituteofTranspersonal Pyschology’i kurar. Dünyanın değişik yerlerinden farklı dinleremensubinsanlarıdavetederekenstitüdekendilerinekonuşmafırsatıverir.1980yılındaTürkiye’denHalveti-CerrahitarikatınınpostnişiniMuzafferOzaklıEfen-diyi davet eder. (Ozaklı’nın hayatı hakkında geniş bilgi için bkz. Topuzoğlu,2007:16-17)Frager,ilkdefaŞeyhEfendiileoradatanışır.Ancakilkgördüğündekendisindençoketkilenmiştir.DahasonraEnstitüyegelenAmerikalıbirbayanınMüslümanolmasındanetkilenerekŞeyhEfendivasıtasıylaMüslümanolur.So-nundaenstitüdenonikikişitasavvufyolunagirerler.Buonikikişilikgurup,aynızamandaKaliforniya’dakitasavvufmerkezinikurarakoradatasavvuffaaliyetle-riniyürütürler.(Frager,2003:16-20)

Bu çalışmamız, Frager’in, Sûfî Psikolojisinde Gelişim, Denge ve Uyum, Kalp, Nefs ve Ruhadlıkitabındanefismertebelerini,psikolojininverileriilebir-likteelealmasıileilgiliyaptığıdeğerlendirmelerhakkındaolacaktır.Frager,ki-tabındaöncekalp,nefisveruhunpsikolojisinielealır,dahasonraBatılıpsikologvefilozoflarınnefisileilgiliyanlışlıklarınıortayakoyar,ardındanİnsandakinefismertebelerivebunlarınpsikolojiktahlillerüzerindedurur.

Frager’egöresûfîpsikolojisindebenlikyadanefis,psişemizin(ruh,zihin,bilinçaltıyadabilinçdışıtümduyguvedavranışlarıiçerir)enkötühasmıolarakbaşlayanancakpahabiçilmezbir aletedönüştürülebilecekbirunsurdur.Budanefsinenaltdüzeyizalimnefisolarakdaadlandırılan(nefs-iemmâre)dir.Bunefisdüzeyi,bizimanevîyoldanayırmayaçalışan,içimizdekinegatifgüçlerinhepsininkoleksiyonundanibarettir.İşteiçimizdekibukötügüçlerkalbimizveruhumuz-damuazzamacıve ıstıraplaranedenolurvebizi sevdiklerimize zararverecekdereceyekadargötürür.Çünküiçimizdekibuolumsuztemayül,arzuveistekleryaşamımıza tıpkıbir zâlim-imutlakgibi egemenolmaktadırlar.Bunlarınkökügenelliklederinbilinçaltındayeralanegoistgüdülerdir.Halabüyükölçüdebuza-limnefsinetkisialtındabulunanbirçokBatılıpsikolog,filozofvediğeruzmanlarnefsinbuhalininormalgörmektedirler.Hâlbukisûfîpsikolojisinegöredüşüncevekavrayışınenağırsapıklıklarınıntemelindebuzâlimnefisyatar.Buyüzdenbuzâlimnefishemkendimizhemdebaşkalarıiçinenbüyüktehlikekaynağıdır.İşteİslamtasavvufubuzalimnefsinanlaşılmasıvedönüşümüiçingüçlüveetkiliolanaraçlarsağlar.(Frager,2003:29)



555

Frager,BatıPsikolojisiileSûfîpsikolojisiarasındabazıkarşılaştırmavede-ğerlendirmelerdeyapar.Frager’in,dokuzbaşlıkaltındaelealdığıbudeğerlendir-melerşuşekildedir:

1.Batıpsikolojisi,evrenintamamenmaddiolduğunuvehiçbiranlamyadamaksadıbulunmadığınıvarsaymaktadır.Sûfîpsikolojisinegöreiseevreninilahîiradeyleyaratılmışvehuzûruilâhî/ilâhîvarolmaevrenenüfuzetmiştir.

2.Batıpsikolojisi,insanınfizikibedenvefizikisinirsistemindengelişenbirakıldanibaretolduğunuvarsaymaktadır.Sûfîpsikolojisiisebatınîsezginin,idra-kınveirfanınmekânıolanmanevîkalpönemlibiryertutmaktadır.

3.Batıpsikolojisinde,insanındoğasınıntanımları,temeldeinsanınsınırlarıvenevrotikeğilimleriyadainsanınkalıtsaliyiliğiveözcepozitifdoğamızüzerineodaklanmaktadır.Sufipsikolojisinegöre,insanoğlumeleklerlehayvanlararasın-dabiryerdedir.Herikisinindedoğasınıpaylaşırız.Buyüzdenhemmeleklerdendahayükseğe,hemdehayvanlardandahaaşağıyadüşmepotansiyelinesahibiz.

4.Batıpsikolojisindeenyüksekbilinçdüzeyimiz,rasyoneluyanıkhalimiz-dir.Sufidüşüncede aslındabudurum,bir çeşit uykudanuyanmaahalidir.Zirainsanlardoğalarıgereğiçoğuzamangafildirler.Buyüzdendeetraflarındameyda-nagelenhadiselerekarşıduyarlıdeğildirler.Buyüzdensufidüşüncederasyonelhayat,gaflettenuyandıktansonraoluşanbilinçhalidir.

5.Batılıpsikologlar,özsaygıvegüçlübiregokimliğiduygusununönemliolduğunu,kimlikkaybınınpatolojikolduğugörüşünübenimserler.Sufidüşünce-de,ayrıkimlikhissi,bizimleAllaharasındahakikatisaptıranvebizigerçekilahîdoğamızıöğrenmektenalıkoyanperdelerdenbirisidir.Buyüzdensufidüşüncedehedef,egomuzudönüştürmekveayrıkimlikhissimiziyoketmektir.Nezamanhiçbirşeyolmadığımızıanlarsak,yanifenamertebesineçıkarsak, işteozamanebediolanilebirliğimizimükemmelhalegetirmişoluruz.

6.Batıpsikolojisi,kişiliğinoldukçabirleşik,bütüncülbiryapıyasahipoldu-ğunuvarsayar.Sûfîpsikolojisindeiseinsan,birçoğufarklıevrimselgelişimaşa-malarıilebağlantılıvebirbirindenfarklıözellikveeğilimlerinkoleksiyonuolarakgörülür.Buçeşitlilikinsanınbenliğiningereğidir.İnsanbenliğindensıyrılıncabirvetekolanilebütünleşir.

7.Batıpsikolojisi,muhakemeyi,enyüksekinsanikabiliyetilebilgivehik-metegidenyololarakgörür.Sufipsikolojisindeisesoyutvemantıksalzekâ,altidrakolarakadlandırılır.Eğeridrak,egonunbiraracıolarakhizmetederse,büyü-mevegelişmenindüşmanıhalinegelir.Zirasoyutidrak,kalbinışıkvehikmetinemuhtaçtır.



556

8.Batıpsikolojisi,neredeysebütünönemlibilgilerinmantıksalolarakorga-nizeedilmişnesir ileaktarılabileceğine inanmaktadır.Sufidüşüncede ise,nesiryetersiz ve sınırlıdır. Ziramanevî gelişimin en üst aşamaları rasyonel tanımınilerisindedir.Dolayısıylamanevîgelişimingerçekleşmesi,egonunterkedilmesiilealakalıdır.

9.Batıpsikolojisiiçiniman,gerçekolmayanşeylereyadasağlamkanıtlarıbulunmayanfikirlereinanmaktır,Sûfîpsikolojisindeiseiman,maddimevcudatındeğişengörüntülerininardındakihakikateinanmaktır.Ziraiman,insana,evrenvekutsalolaniledoğrubirilişkikurmasınısağlar.(Frager,2003:30-36)

Frager,insandakinefsinmertebelerivedönüşümüileilgiliolarakşöyleder:Ruh bedene girdiğinde soyut kökeninden kopar ve nefis şekillenmeye başlar.Böyleceruhmaddivarlıktahapsolurvebedeninözelliklerinialmayabaşlar.Nef-sinkökü,hembeden,hemderuhtaolduğuiçinnefis,hemmaddihemdemanevîeğilimleresahiptir.Başlangıçtanefistemaddiyathâkimdir.Çünkünefis,buma-kamdadünyevizevkveödülleredüşkündür.Maddiolanşeyidoğalolarakmaddidünyacezbeder.AncaknefisdönüştükçeAllah’adahaçokyaklaşırvedünyayabağlılığıazalır.(Frager,2003:70-71)

Frager’e göre nefsin her birmertebesi ilahî isimlerden birisiyle ilişkilidir.Allah’ınbütünisimlerigüzeldirvebuisimlerarasındadoksandokuzmeşhurisimvardır.Buisimlerintekrarıveanlamlarıüzerindetefekküredilmesi,herbiristas-yondanefsinhastalıklarınıntedavisiiçinetkilibirilaçolabilir.Frager’inbahset-tiğinefsinbumertebelerindekiismişerifler,Laİlaheİllallah,Allah,Hû,Hakk,Hayy,KayyumveKahharisimleridir.(Yılmaz,2007:201-202)

Nefsin her bir mertebesinde ilahî isim veya sıfatlardan birisiyle zikretmeolayınıntarihigelişimideşuşekildedir:Hz.PeygamberEfendimizdenCüneyd-iBağdâdî’ye kadar olan zamanda şeyhlermüritlerine yalnızcaTevhid kelimesi-niyani“Laİlaheİllallah”şereflisözünütelkinederlerdi.Tâlipvesâlikleriyanitasavvufmesleğine girenleri terbiye için bu kadarını yeterli görürlerdi.AncakCüneyd-i Bağdâdî’den sonra bu isimlere büyük evliyanın içtihat ve ittifakıylagitgideüçkelimedahaeklendivebukelimelerledezikrebaşlandı.Buüçgüzelkelimeninbiri“Allah”,diğeri“Huve”,üçüncüsüise“Hakk”kelimesidir.Böylecetevhidkelimesiyleberaberdörttürlüzikrebaşlandı.DahasonraHalvetiyyetari-katınınikincipiriSeyyidYahyaŞirvanîbudörtisme“Hayy,Kayyum,Kahhar”isimleriniilaveetti.Busuretleyediisimlezikrebaşlandı.(Aynî,1991:225)

Frager,İlahîisimlerlenefismertebeleriarasındailişkikurarak,herbirnefismertebesinibirism-işerifileşuşekildeizaheder:



557

Nefs-iEmmare, “La İlahe İllallah” ismi:La İlahe İllallah’ın derin anlam-larıtasavvufunenincehakikatlerinioluşturur.ZiraNefs-iEmmare’nindertleri-ninmerkezindedünyevîzevkleredüşkünlükveimanınyokluğuyeralmaktadır.İşte bu durumun çarelerinden birisiAllah’ın varlığının kavranması, hayatın veyaşamanınsadecebudünyadanveonunzevklerindenibaretolmadığınınidraki-nevarılmasıdır.Frager’egöre,Batıtoplumlarındabireyselözgürlüklerönplandaolduğuiçin,birçokinsankendibenliğiniTanrıgibigörmeye,heristediğiniyerinegetirmeye çalışır.Hâlbuki tasavvuf düşüncesinde insanın görevi, benliğin arzuveistekleriniyerinegetirmekdeğil,onlarıterbiyeetmektir.İşte“Allah’tanbaşkailahyoktur”ismi,bütünbenlikleriortadankaldırarak,insanıgerçekvetekolanAllah’aulaştırır.

İbn.Ataullahİskenderânî,“Laİlaheİllallah”zikrinin fazileti ile ilgiliola-rakşöyleder:Busözen faziletli zikirolduğundandostdadüşmandasıkıntılıanındaonasarılmıştır.MeselaHz.Yunuskaranlıklariçindeşöylededi:“Sen’den başka İlah yok”:(Enbiya,21/87)YineFiravunboğulmaküzereykenşöylededi:“İsrailoğulları’nın iman ettiğinden başka hiçbir ilah olmadığına inandım, ben de Müslümanlardanım dedi”:(Yunus,10/90)“Laİlaheİllallah”zikrininfaziletiveKur’an-ıKerim’dedeğişikanlamlarıileilgiligenişbilgiiçinbkz.(İskenderi,2008:159-184)

2.Nefs-iLevvame,“Allah”ismi:Allahismi,enyüceisimolarakbilinirvediğerisimlerinifadeettiğibütünilahîsıfatlarıiçerir.Allahkelimesininbiranlamıdaibadetelayıkolandır.Nefs-iLevvame’ninanahastalığıolanikiyüzlülüğünila-cı,Allah’aibadetetmekvekendiegolarımızıbeslemekyerine,Allah’ınrızasıiçinkâinatahizmetetmektir.

3.Nefs-iMülhime,“Hû”ismi:Hû,sıfatlarındanarîolarakbizzatAllah’ıifa-deeder.Hû,Allah’a,çokyakınbir tarzdahitapetmeyoludur.Allahilebuçokyakıntemaskalptebulunur.Nefs-iMülhimebumakamdadereceolarakküçükvezayıftırvedahasonrakiheraşamadagittikçebüyür.BuyüzdenHûismişerif-iileCenab-ıHakk’latemaskurmaNefs-iMülhime’ninilhamkaynağıdır.

4. Nefs-i Mutmainne, “Hakk” ismi: Hakk, hakikat anlamına gelir veAllah’ındeğişmeyenhakikatidir.ÇünküAllah’ındışındakiherşeydeğişir.Nefs-iMutmainne’ninhuzuru,dünyanınfanivesüreklideğişeneşyasıyerineBakîveEbedî olanAllah için çabalamaktan gelir.Nefs-iMutmainne derecesi hakikatianlamayabaşladığımızaşamadır.

5.Nefs-iRaziye,“Hayy”ismi:Hayy,dirivedevamlıhayatsahibianlamınagelir.Varolanherşeybuilahîsıfatıpaylaşır.ÇünküAllah,bütüneşyadakiya-



558

şamınvevaroluşunkaynağıdır.Kâinattakiherşeyinatomlarıbuisimiletitreşir.Allah’ı,ilmi,kudreti,isim,sıfatvefiillerinintecellisiileherşeydeHayyolarakgörenkimse,Nefs-iRaziyemakamınayükselmişdemektir.

6.Nefs-iMarziye,Kayyumismi:Kayyum,ezeldenebedekadarkaim,daimvevarolananlamınagelir.Allah’ınmevcudiyetikendisindenbaşkahiçbirşeyebağlıdeğildir.Kâinatta,Allah’ındışındakiherşeybaşkabirisineveyabirşeyemuhtaçtır.YalnızcaAllah ezelî ve ebedîdir ve hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. İştekâinatAllah’ındışındahiçbirşeyolarakdeğil,yalnızcaAllaholarakgörülmeyebaşlandığındabireyNefs-iMarziyemakamınaulaşmışdemektir.

7.Nefs-iKâmile,Kahharismi:Kahhar,herşeyekadirveyaherankahret-meyemuktediranlamınagelirveAllah’ıhertürlüengelitamamenyokedebilen,direnilemezlikvedurdurulamazlıksıfatınaişareteder.HiçbirşeyAllah’tankaça-maz.SayısızevrenlerveiçindekilerO’nunönündeboyuneğer.Nefs-iKamile’yeulaşabilmekiçinayrıbir“Ben”edairbütünduygularınyokedilmesigerekir.Bunihaimakama,ancakAllah’ınsınırsızgücüyleulaşılabilir.(Frager,2003:71-73)

Nefismertebelerini,Cenab-ıHakk’ınismişerifleriilebuşekildeizahedenFrager,dahasonranefsinyedimertebesinivebunlarıninsaniçinneanlamifadeettiğini,bunefislerinherbirmertebesindekitehlikelerivebunefislerdenözellikledenefs-i emaredenkurtulmayollarınıgenişbir şekilde izaheder.Bu izahlarınyaparken ÜsküdarAlacaMinare Tekkesi Şeyhi, Sadık Efendi’ye ait risaledennakilleryapar.Risalenin tammetni içinbkz.https://docplayer.biz.tr/28423969-Seyh-sadik-efendi-risalesi.html.Erişimtarihi:14.10.2019.Risale’deherbirnefismertebesibirşehrebenzetilir.Seyrusülukyapanbirkişininuğradığıbuşehir-lerdeherbirşehir,kişininiçindebulunduğunefismertebesinindurumunutasvireder.(Frager,2003:73)

Frager, yukarıda bahsettiğimiz nefismertebelerini önce tasavvuf düşünce-sindekiyaklaşımlarlaelealır.Dahasonrabunlarımodernpsikolojininverilerinikullanarakizaheder.Farger’egöresûfînefis/benlikdönüşümümodeliileörtüşenbirPsişediyagramıbulunmaktadır.Frager,budiyagramıbenliğinyediderecesimodelineadapteederek,bunlarıdayüksekbilinçaltı,ortabilinçaltıvealtbilinçal-tıolaraküçkısmaayırır.Frager’egöre,yüksekbilinçaltı,psişeninmanevî,aşkınyadakişilikötesikısımlarınıtemsileder.Ortabilinçaltı,uyanıklıkhaliniyadapsişeninhalenuyanıkolankısmınıiçerir.Altbilinçaltıise,bastırılmıştravmatikhatıralarvegüçlüsıklıklakabuledilemezdürtülerledoludur.Onagöre,günlükbilinçilegeçmiştravmatiktecrübeleryadaderinacıdoluhatıralararasındabirayırımısağlayangüçlübirbaskıvardır.(Frager,2003:85)



559

Frager,evvelabunefislerindurumuhakkındabilgiverir,sonradadiyagramüzerindendeğerlendirmeleryapar.Frager,bahsettiğibudiyagramdakiherbirne-fismertebesininiçindebulunduğudurumuvediyagramışuşekildeizaheder:

1.Nefs-iEmmârediyagramı:Bumertebedebulunannefis,kibirlivekötü-lüğüteşvikedenbirkonumdadır.Bizeegemenolmaya,düşüncelerimiziveey-lemlerimizikontroletmeyeçalışırvemaalesefgenellikledegalipgelir.Buaşa-mada bulunan birçok kişi zevkinin esiri olmuştur.Örneğin cinselmutluluk içineredeyseherşeyiyaparlar.Budüzeydekontroledilemezbirbağımlılıkiçindebulunanbirey,bununbirsorunolduğunudahikabuletmez.Dolayısıyladahiçbirdeğişimumudu taşımaz.Budüzeyinenkötüözelliklerindenbirisi,belkideenkötüsü,övülmevedalkavukluğabağımlılıktır.Budüzeydenefis,herkesindik-katiniçekmeyiveherkesinkendihakkındaiyişeylerdüşünmesiniister.Birisininkendisinisevmesini,seviyorsaitaatetmesini,itaatediyorsatapmasınıister.Nefsiemmârenin bu yönü, kendisini öne çıkarmak için insanın diğer bütün yönleri-niyokeder.Bu türbirhastalık,psikolojinindemustaripolduğubirdurumdur.Doğrusu,çoğumuzböylebirhastalığaduçarolduğumuziçin,nekendimizin,nedebaşkalarınıniçindebulunduğudurumufarkedemiyoruz.Bunefis,genelliklebilinçdışındaişler.Buyüzdenbizimsesimizlekonuşuyormuşveeniçtengelenarzularımızıifadeediyormuşgibigörünür.Nefsiemârenininsanüzerindekietkisihiçbirzamanbitmez.Buyüzdenengüzelyöntem,onukontroletmek,kötühuyvealışkanlıklarımız,iyiolanlarladeğiştirmektir.(Frager,2003:73-83)

Frager’egörenefsiemmâreaşamasındaüstbilinçaltıilebilincibirbirindenayırangüçlübirbariyervardır.Psişeninmanevîkısımlarıbüyükorandakopuk-tur.Ortaveyüksekbilinçaltıarasındakisınırkalındırveneredeysehiçbirgeçişeizinvermez.Yaşamilhamsız,anlamsız,sevgivemutlulukduygusundankopuk-tur.“Ben”güçlüdürvehatalıolarakkendisininpsişeninmerkezinioluşturduğunudüşünür.Bumertebedeego,gaflethalindeolsabileruh,Allahiledoğrudaniliş-kilidir.Çünküruh,derinhikmetkaynağıvekılavuzdur.Buyüzdenbilinçlikişi-liğinuyanıkkontrolünündışındafaaliyetgösterebilir.ZirasufidüşüncenintemelprensiplerindenbirisideinsanruhununAllahiletemasınınherzamanveherkestemevcutolduğuvebunedenleherbireyinsaygıveşefkatlemuameleedilmeyihakettiğidir.(Frager,2003:85-86)

2.Nefs-iLevvamediyagramı:Bumakamdabulunannefsinengüçlüeğilimi,ikiyüzlülük sıfatıdır.Zira bir taraftan tamolarak emmârelikten kurtulmamıştır,diğer taraftan da iyi bir durumda olduğunu kabul eder. Bununla beraber nefsiemmâreninutanmazhalinekarşıt,buaşamadakibireybaşarılıolmasada iyiyedoğrumeyleder.Bununlaberaberbirşeylerbaşarmışiyikişilergibidavranmaya



560

çalışır.Nefis,buaşamadadoğruyolun(sırat-ımüstakim)neolduğukonusundakısmenbilgisivardır.Ancakeskialışkanlıklarındandabir türlükurtulamamak-tadır.Buyüzdenbuaşamadabireysıksıkbaşarısızolur.İnsannefsibuaşamadamaneviyatıbütünkalbiilesevdiğinisöyleyen,ancakhalabaşkaihtimallerigözönündebulunduransahteâşıkgibidir.Gözüheranbirbaşkasınakayabilir.(Fra-ger,2003:88)

Frager’egörebumertebede,psişeninmanevîyönleriniayıranbariyerincelir.Yüksekbilinçaltınınışığıbilincimizegirdikçe,kimolduğumuzuvehatalarımızınnelerolduğunudahaiyigörmeyebaşlarız.Artıkmutlulukdolucehaletvetoptaninkârhalindedahafazlakalamayız.Bunedenlealtbenliğindürtüleridahafazlafarkedilirvebufarkındalıkonlarıngücünüazaltır.Ancakbubilinçaltıdürtülerihalagüçlüdürveartanbatınîuyanışakarşınegonunkibri,halapekeldeğmemişhaldedir.(Frager,2003:88)

3.Nefs-iMülhimediyagramı:Birey,bumertebede, tefekkürden, ibadettenvediğermanevî faaliyetlerden zevk almayabaşlar.O zamanakadar işittiği yadaokuduğudinîvemanevihakikatleribizzattecrübeetmeyebaşlar.İçindenya-ratanaveyaratılanakarşıgerçekbirsevgihissetmeyebaşlar.Budurumaynıza-mandagerçektasavvufuygulamasınındabaşlangıcısayılır.Buaşamanınhâkimi,hikmet,hükümdarıisesevgidir.Bumertebeninbarizvasıfları,cömertlik,kanaat,teslimiyet,tevazuvetevbedir.(Frager,2003:89)

Frager’egörebumertebedeyüksekaltbilinçtenilhamveenerjigelmesidahaçokgörülür.Kişininpsişesindekihemyüksekhemdealçakaltbilincingüçlerikonusundadahafazlauyanıkolmasınedeniyleortabilinçaltıgenişlemiştir.Ancak“Ben”halapsişeninmerkezindeymişgibihareketedervealçakaltbilincindürtü-lerihalagüçlüdür.Buyüzdenyüksekaltbilinçtengelendürtülersaptırılabilirvemanevîgelişmeveolgunlaşmayerineegonunhizmetindekullanılabilir.(Frager,2003:92)

Frager’innefs-imülhimeileilgilibahsettiğibutehlikelidurumaSemennûdîdedikkatçekmiştir.Semennûdî’yegöreAllahTeâlabunefsegünahlarınıdatak-vasınıdailhametmiştir.Sâlikbumakamdaykenhalizayıftır.Dolayısıylacelalilecemalarasındakidurumubilmez.Kezamelektengelenilhamlarlaşeytandangele-cekvesveselerinarasınıdatefriketmezvebilmez.Çünküsâlikbumakamdabeşerîkişilik,mizaçvetabiatındantamamenkurtulamamış,beşerolmanınmuktezasınıngerektirdiğişeylerdekendisinitamamenterketmemiştir. Dolayısıylabumakamdasâlikinnefsininhevasınauyuptekrarnefishapishanesineveesfel-isafilinedüşme-sindenkorkulur.Böylebirdurumdadasâlik,tekrarçokyemeye,çokiçmeye,çok



561

uyumayavehalkınarasınakarışmayabaşlar.Hattaböyledurumlardabazenitikadıbozulur,ibadetvetaatıterkeder.Günahişlemeyebaşlar.Kendisinemuvahhit,eş-yanınhakikatinikeşfedenmuhakkikehlindenbirisiolarakgörür.Kendindenbaşkaibadetvetaatileuğraşanlarıdabutürşuhudîhallerdenmahrumkimselerolarakgörür. Şayetböylebirdurumadüşerveitikadıbozulursa,helakolanlarlaberaberkendisidehelakolurvemüşrikolankâfirlereiltihaketmişolur.(Semennûdî,Sü-leymaniyeKütüphanesi,HacıMahmutEfendi,Nu:002460,vr,81a)

4.Nefs-iMutmainnediyagramı:Bumertebeninenönemlivasıfları,Allah’agüvenmek,sâlihameller,manevîzevk,ibadet,şükürverızagibihasletlerdir.Kişi,bumertebeyeulaştığızaman,negatifegonunbellibaşlıçarpıklıklarıkarşısındagüvendeolur.Ziranegatifego,hembumertebede,hemdesonrakiaşamalarda,anlıkbileolsakişiyietkileyebilir.Bumertebede,öncekimertebelerdebulunanbirkısımmücadelelersonaermiştir.Kişiartıkgaflettenkurtulmuştur.Nefsiemâreninsıfatlarıartıkçokçirkinveiğrençgörünmektedir.Artıkkalpteonlarakarşıbirarzuveistekuyanmaz.Bumertebeninbirdiğerözelliği ise,kalbinaçılmasıdır.Zirakalptengelennur, nefsin alt derecelerindenegatif ve aldatıcı eğilimlerle çatış-maktaydı.Buaşamadagerekduyulanbatınigayret,Allahilearamızdakigayrılıkduygusunuazaltmavegeliştirdiğimizçeşitlieğilimlervekimlikleribirleştirerektevhidedoğruyolalmaktır.(Frager,2003:93-95)

Frager’egörebumertebedeyüksekbilinçaltınınenerjileriöncesinenazarandaha çok istifadeyehazırdır ve alçakbilinçaltınındürtüleriningücüve etkileriazalmıştır.Bilinçalanışimdihemyüksekbilinçaltınahemdealçakbilinçaltınakomşuolmuştur.Kişiartıkkendipsişesininderinliklerinindahaçokşuurundadır.İçsel(batınî)hoşnutlukvehuzurbuyeniidrakdüzeyindengelir.“Ben”-Ruhek-senigelişir.İlkmertebede,fanivegeçicikaygılarlaişgaledilmişolanben,şimdiartıkruhunebediveölümsüzperspektifiyleözdeşleşmiştir.Artıkruhunbatınireh-berliği“ben”inhizmetindedirve“ben”artıkpsişeninmerkeziolarakgörülmez.İçgüdüler zayıflamışve“ben”artıkdönüşmüştür. İlkkezkişi artık içgüdüleringücünekarşıoldukçagüvendedir.(Frager,2003:95-96)

5.Nefs-iRaziyediyagramı:Bumertebede,yalnızcahakkımızarazıolmaklakalmayız, yaşamınAllah’tangelengüçlükleri ve sınamalarınabile razı oluruz.Razı olmuş nefs aşaması, dünyaya genellikle baktığımız tarzdan çok farklıdır.Zirabumertebede sürekli olarakCenab-ıHakk’ın rahmetve inayetiyle çevriliolduğumuzufarkederiz.Allah’akarşışükranduygumuzvesevgimizsebebiyleO’nunverdiğienacışeylerbiletatlıgelmeyebaşladığındaartıknefsiraziyemer-tebesineulaşmışızdemektir.Bumertebeninbaşlıcavasıfları,istiğna,ihlas,tefek-kürvezikirdir.Bumertebeyeulaşanlarınsamimidualarınaicabetedilir.Örneğin



562

bumertebedebulunanbirçokvelininşifadualarınacevapverilir.Budünyadakihiçbirşeybumertebedebulunankişiyecazipgelmez,artıkyalnızcakendiiçdün-yasındakimanevîâlemeveRabbineodaklanır.(Frager,2003:96-97)

Frager’egörebumertebedeartıksürekliolarakhemyüksekhemdealçakaltbilincinçeşitliyönlerininfarkındayızdır.Yanisüreklibirzikirveidrakdüzeyineulaşmışızdır.“Ben”-Ruhekseniderinleşmişvebizşimdidahaöncebilinçaltıola-nıbilinçliolarakbiliyoruzdur.Allah’ıaslaunutmayanlariçin,budünyanınacılarıvesınamalarıtıpkıbirrüyagibidir.Budereceyikazananlar,Allah’ıhatırlarlarvekendilerineneolursaolsunherzamanveherşarttaAllah’amüteşekkirkalırlar.(Frager,2003:98)

6.Nefs-iMarziyediyagramı:Bumertebe,gerçekbirbatınîbirlikvebütünlü-ğüngerçekleştiğibiraşamadır.Kişi,bumertebededünyayıbütünvebirleşikola-rakgörürvegerçekinsanolmamertebesineulaşır.Buaşamada,bütünhareketgü-cümüzünAllah’tangeldiğinivekendibaşımızabirşeyyapamayacağımızıanlarız.Artıkhiçbirşeydenkorkmazvehiçbirşeyistemeyiz.Konuşmak,yadailetişimkurmakiçinhiçbiristekduymayız.Zahirimiz,yokedilmiş,ancakbatınımız,sara-yadönüşmüştür.Dolayısıylakalplerimizartıkvecdiçindedir.(Frager,2003:99)

Frager’e göre bumertebede nefis ve ruh birleşmiştir ve artıkpsişedebirikilemyadazıtlıkyoktur.Kişibirleşikhalegelincedünya-nın ilahîbirliğigörünürhalegelir.Budurum,kırıkbiraynanın,aynıgörüntününbirçokfarklıyansımalarınıyansıtmasıgibi,dünyadaçok-lukiçindegörünür,eğeraynadakikırıklartamiredilirveyenideneskihalinegelirse,ozamantekbirgörüntüyansır.(Frager,2003:100)

7.Nefs-iKâmilediyagramı:budereceyeulaşançokazkişibenliğinitama-menaşmıştır.Bumertebedehiçbirbenlikyadaegokalmaz.SadeceAllah’aka-vuşmavardır.Bumertebede,“ölmedenönceölünüz”sırrıgerçekleşir.Bumerte-beyeulaşmakiçin,kişideegonunizibileolmamalıdır.İnsan,kendinden“ben”iatmakzorundadır.İşteozamanyalnızcaHakkkalır.Budereceyeulaşanlar,sü-rekliibadethalindedirler.Bunedenleartıkcüz’îiradelerikalmamıştır.Budurum,tıpkımutlakhâkimvekadirolanbirhükümdarınhuzurundabulunmakgibidir.Buyüzdeneniyiseçenek,insanınkendinitamamenohükümdarateslimetmesivekendisiniO’nunhizmetineadamasıdır.İşteböylebirhikmetvekudretinvarlığın-dainsaniradesiyokolurvefenagerçekleşir.(Frager,2003:101)



563

Frager’egörebumertebedeartıkayrıbirbenlikyadaayrıbirkimlikvurgusuyoktur.BenlikileHakkarasındahiçbiraşikârsınıryoktur.Benliktıpkıokyanustaermiştuzgibiolmuştur.ArtıkvarolantekşeyAllah’tır.(Frager,2003:101)

Frager, nefis mertebelerini bu şekilde ele aldıktan sonra, insanın nefsiemâreninşerrindeneminolup,nefsikâmilemertebesineçıkmasıiçin,iyibireği-timsüreciveyolgöstericiyeihtiyacınınolduğunuifadeederekbufaslıbitirir.

Sonuç

Buçalışmamızdaşusonuçlaraulaşılmıştır:

Nefis, tasavvuf düşüncesinin önemli konularından bir tanesi olarak kabuledilir.Sufiler,Kur’anayetlerindenhareketlenefsi,emmâre,levvâme,mülhime,mutmainne,râziye,marziyyevekâmileolarakyedimertebedeelealmışlardır.

Tasavvufun,insannefsiilealakalıolarakortayakoyduğuhususlar,insanıntutumvedavranışlarını inceleyenmodernpsikolojininde ilgialanınagirmiştir.BuyüzdengünümüzdehemülkemizdehemdeBatı’dapsikolojialanındayapı-lançalışmalarınbirkısmında,tasavvuftakinefismertebelerikonusu,psikolojininverileriylebirlikteelealınmaktadır.BununlaberaberİslamtasavvufdüşüncesininnefisilminebakışaçısıileBatıpsikolojisininbakışaçısıfaklıolmuştur.Tasavvufdüşüncesindeinsan,süreklideğişenvegelişendikeybirvarlıkolarakelealınırkenBatıpsikolojisindeinsan,ruhsalvemanevîyükselişhedefiolmayan,değişimvedönüşümekapalı,statikveyataybirvarlıkolarakelealınır.İslamtasavvufunun,insannefsinielealıştakibudeğişen,gelişen,dinamikvedikeybakışaçısı,Batı’dabuilimileuğraşanlarıfarklıarayışlariçerisinesokmuşvebununsonucundabir-çokBatılıpsikologvearaştırmacınınyolutasavvufilekesişmiştir.

Günümüzde,hemülkemizdehemdeBatı’dayapılanbazıçalışmalarda,ta-savvuftakinefismertebelerikonusu,modernpsikolojininverileriilebirlikteelealınmıştır.Buçalışmalardanbir taneside,Amerika’da,TranspersonelPsikolojialanındaProfesörolanRobertFrager’inKalp, Nefs ve Ruh (Sûfî Psikolojisinde Gelişim, Denge ve Uyum)adlıkitabıdır.Fragerisekitabında,öncekalp,nefisveruhunpsikolojisinielealır,dahasonraBatılıpsikologvefilozoflarınnefisileilgiliyanlışlıklarınıortayakoyar,ardındanİnsandakinefismertebelerivebunlarınpsi-kolojiktahlillerüzerindedurur.

Frager’egöresûfîpsikolojisindebenlikyadanefis,psişemizin(ruh,bilinç,maneviyat)enkötühasmıolarakbaşlayanancakpahabiçilmezbiraletedönüş-türülebilecekbirunsurdur.Budanefsinenaltdüzeyiolanvezalimnefisolarakdaadlandırılannefs-iemmâredir.Bunefisdüzeyi,bizimaneviyoldanayırmaya



564

çalışan, içimizdekinegatifgüçlerinhepsininkoleksiyonundanibarettir. İşte içi-mizdekibukötügüçlerkalbimizveruhumuzdamuazzamacıveıstıraplaranedenolurvebizisevdiklerimizezararverecekdereceyekadargötürür.Çünküiçimiz-dekibuolumsuz temayül,arzuve istekleryaşamımıza tıpkıbirzâlim-imutlakgibiegemenolmaktadırlar.Bunlarınkökü,genelliklederinbilinçaltındayeralanegoistgüdülerdir.HalabüyükölçüdebuzâlimnefsinetkisialtındabulunanbirçokBatılıpsikolog,filozofvediğeruzmanlarnefsinbuhalininormalgörmektedir-ler.Hâlbukisûfîpsikolojisinegöredüşüncevekavrayışınenağırsapıklıklarınıntemelindebuzâlimnefisyatar.Buyüzdenbuzâlimnefishemkendimizhemdebaşkalarıiçinenbüyüktehlikekaynağıdır.İşteİslamtasavvufubuzalimnefsinanlaşılmasıvedönüşümüiçingüçlüveetkiliolanaraçlarsağlar.

Frager’egöre sufiler,nefsi çeşitli şekillerde terbiyeetmeksuretiyleondangelecekolanzararlarıasgaridüzeyeindirmeyeçalışmışlardır.Bunlardanbirtane-sidenefismertebelerininherbirisininterbiyesininbirismişerifileyapılmasıdır.Frager,bunoktadanefsinherbirmertebesiniilahîisimlerdenbirisiyleilişkilen-direrekkonuyuelealmayaçalışır.Frager’egörebuisimlerintekrarıveanlamlarıüzerindetefekküredilmesi,herbiristasyondanefsinhastalıklarınıntedavisiiçinetkilibir ilaçolabilir.Frager,dahasonranefsinmertebelerini,hemtasavvufun,hemdepsikolojininverileriilebirlikteelealır.Frager,evvelabunefislerinduru-muhakkındabilgiverir,dahasonradiyagramüzerindendeğerlendirmeleryapar.Frager,nefismertebelerinibuşekildeelealdıktansonra,insanınnefsiemâreninşerrindeneminolup,nefsikâmilemertebesineçıkmasıiçin,iyibireğitimsüreciveyolgöstericiyeihtiyacınınolduğunuifadeederekbukonuyubitirir.

Farger’inortayakoyduğubuçalışmalardananlaşılıyorki,insannefsi,dahauzunsüreüzerindeçalışmalaryapılacakbirkonudur.Vebukonugünümüzdeartıksadecetasavvufundeğil,insanıanlamaçabasıolanbirçokbilimdalınınkonusuolmayabaşlamıştır. İnsanoğlununbilimdegeldiğinoktaneolursaolsun,günü-müzdeyapılançalışmalarortayakoymuşturkidünyadakontrolüenzorcanlıin-sandır.İnsanoğlubirtaraftanuzayıkontrolaltınaalmaya,diğertaraftanda,do-ğadakibirçokcanlıyıyakalayıpkafeslerdetutmayaçalışmaktadır.Ancakbirtürlükontrolaltınaalıpkafeste tutamadığıkendinefsidir.Zira terbiyeedilmemişbirnefisnedünyevîanlamdadoyumaulaşır,nedekontrolaltınaalınır.Bununyoluancakİslamdinininortayakoyduğutemelesaslarçerçevesindeinsanınsahipol-masıgerekengüçlübirmanevîeğitimdir.İnsanınkendindensüratleuzaklaştığıbudevirdebumümkünmü,bunudazamangösterecektir.



565

Kaynakça Ayiş,MehmetŞirin. (2014). “Semennudî’deNefisMertebeleri”,Dicle Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi,2,493-537.

Ayiş,MehmetŞirin. (2015).Tarikat Adabı (Muhammed b. Hasan es-Semennudi’nin Hayatı Eserleri ve Tarikat Adabı ile İlgili Görüşleri),İstanbul:RağbetYayınları.

Aynî,MehmetAli.(1991).Tasavvuf Tarihi,İstanbul:KitabeviYayınları.

Bayzan,AliRıza.(2013).Sufi İle Terapist,İstanbul:EtkileşimYayınları.

Derin,Süleyman.(2010)“Mevlana’nınMesnevi’sindePsikolojikYaklaşımlar”,İstanbul:Ulus-lararası Mevlana Sempozyumu Bildirileri,1,345-358.

Frager,Robert.(2003).Kalp, Nefs ve Ruh,İstanbul:GelenekYayıncılık.

Gündüz,İrfan.(1984).Gümüşhanevi Ahmed Ziyaüddin Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı ve Halidiyye Tarikatı,İstanbul:SehaNeşriyat.

Hanî,Kasımb.Selahaddin.(2008).es-Seyru ve’s-Süluku ila Maliki’l-Mülüki,Kahire:Mekte-betuSakafetu’d-Diniyye.

Işıtan,İbrahim.(2012a).“SadreddinKonevi’yeGöreSûfiPsikolojisi:KonevîDüşüncesindeSûfiKişilikYapısınınTemelDayanakları”,Tarih Kültür ve Sanat Arastırmaları Dergisi, 1(2),163-178.

Işıtan, İbrahim. (2012b). “Seyrü Sülûk/MânevîYolculuk PsikolojikBirTerapiOlabilirmi?ErzurumluİbrahimHakkıÖrneği”, Bütün Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Sempozyumu,189-207,EditörCengizGündoğdu,AtatürkÜniversitesiYayınlarıN:1008.

Işıtan,İbrahim.(2014).Sufî Psikolojisi (Sülemi’ye Göre Sufî Benlik Dönüşümü),İstanbul:Di-vanKitap.

Işıtan,İbrahim.(2016).“KuşadalıİbrahimHalvetî’yeGöreMânevîŞahsiyetGelişimi”,İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi,5(6),1698-1715.

İsfahânî,Râgıb.(2007).el-Müfredât, Kur’ân Kavramları Sözlüğü,İstanbul:PınarYayınları.

İskenderi,İbnAtaullah.(2008).Miftahü’l-felah ve Misbahü’l-ervah, Felaha Anahtar, Gönülle-rin Neşesi Zikir,İstanbul:ÜsküdarYayınları.

Kuşat,Ali.(2002).“NefisMertebelerinePsikolojikBirYaklaşım”,Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi,3(9),119-128.

Kuşeyrî,Abdülkerim.(1981).Kuşeyrî Risâlesi,İstanbul:DergâhYayınları.

Merter,Mustafa.(2008).Dokuz Yüz Katlı İnsan, Tasavvuf ve Benötesi Psikolojisi (Transperso-nal Psikoloji),İstanbul:KaknüsYayınları.

Muslu,Ramazan.(2007).“Halvetiyye’deAtvar-ıSeb’aGeleneğiveSofyalıBâlî’ninAtvar-ıSeb’aRisâlesi”,Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi,43-63.

Muslu,Ramazan.(2012).“SeyruSülûkMetodları”Tasavvuf El Kitabı,Ankara:GrafikerYa-yınları.



566

Ögke,Ahmet.(1997).Kur’an’da Nefs Kavramı,İstanbul:İnsanYayınları.

Özelsel,MichaelaMihriban.(2013).Halvette Kırk Gün,İstanbul:KaknüsYayınları.

Peker,Hüseyin.(1993)“TasavvufPsikolojisi”,On dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,7,35-52.

Sayar,Kemal.(2013).Sufi Psikolojisi,İstanbul:İnsanYayınları.

Schultz,DuaneP.Schultz,SydneyEllen.Modern Psikoloji Tarihi,(2016).İstanbul:KaknüsYayınları.

Semennûdî, Muhammed b. Hasan. el-Âdabu’s-Seniyye Limen Yurîdû Tarikate’s-Sâdâti’l-Halvetiyye,SüleymaniyeKütüphanesi,DüğümlüBaba,Nu:218.

Semennûdî, Muhammed b. Hasan. Tuhfetu’s-Sâlikîn ve Delâletu’s-Sâirîn li Minhâci’l-Mukarrabîn,SüleymaniyeKütüphanesi,HacıMahmutEfendi,Nu:002460.

Sülemî,EbuAbdurrahman.(2000).Nefsin Ayıpları,İstanbul:İlkeYayıncılık.

Topuzoğlu,TevfikRüştü.(2007)“OZAK,Muzaffer”,DİA,İstanbul:TDV.Yayınları.

Türer,Osman.(1995).Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihi,İstanbul:SehaNeşriyat.

Uludağ,Süleyman,(2006).“NEFİS”,DİA.İstanbul:TDV.Yayınları.

Uludağ,Süleyman.(2001).Tasavvuf Terimleri Sözlüğü,İstanbul:KabalcıYayınları.

Wilcox,Lynn.(2001):Sufizm ve Psikoloji,Çeviren:OrhanDüz,İstanbul:İnsanYayınları.

Yılmaz,HasanKamil.(2007).Aziz Mahmut Hüdayi, Hayatı, Eserleri, Tarikatı,İstanbul:Er-kamYayınları.

_________. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar,İstanbul,EnsarNeşriyat.

https://www.kimpsikoloji.com/uzmanlarimiz/psikoloji-egitimi-veren-hoca-ve-egitmenlerimiz/prof-dr-robert-frager/.ErişimTarihi:20.10.2019.

https://www.turkcebilgi.com/psi%C5%9Fik.ErişimTarihi:22.10.2019.



567

nefİs mertebelerİnİn psİkolojİdekİ karŞiliklari Üzerİne

Documents