nedim ve levni figürlerindeki sevgili figürleri

8/3/2019 Nedim ve Levni Figrlerindeki Sevgili Figrleri

1/110

Master Tezi

YENLKLERLE DOLU YZYILDAN K YEN SM:

NEDM-LEVN VE ESERLERNDEK

SEVGL FGRLER

HLYA BULUT

TRK EDEBYATI BLMBilkent niversitesi, Ankara

Haziran 2001


2/110

Bilkent niversitesiEkonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

YENLKLERLE DOLU YZYILDAN K YEN SM:

NEDM -LEVN VE ESERLERNDEK

SEVGL FGRLER

HLYA BULUT

Trk Edebiyat Disiplininde Master Derecesi KazanmaYkmllklerinin Parasdr

TRK EDEBYATI BLMBilkent niversitesi, Ankara

Haziran 2001


3/110

Btn haklar sakldr

Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir.

Hlya Bulut


4/110

Abim Kadir Buluta


5/110

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Masterderecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim.

Do. Dr. Victoria Holbrook

Tez Danman


Prof. Talt Halman

Tez Jrisi yesi


Do. Dr. Mehmet Kalpakl

Tez Jrisi yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay

Prof. Dr. Krat Aydoan

Enstit Mdr


6/110

iii

ZET

18. yzyl Osmanliirinin ve minyatr sanatnn yeni geliim ve atlmlara ak olduu birdnemdir. Siyas hayattaki baarszlklar sonucunda devletin bu baarszlklarn sebebiniaratrmak iin Batya ynelmesi ve Batda karlalan yeni dnya sanatta da yenilemenin

balamasna yol aar. Yenilik arzusunun temelinde (zellikle de Lle Devrinde) dnyevzevkleri tatma duygusu egemendir. Bu balamda, yzyln ilk yarsnda eserlerini veren air

Nedim ve nakka Levn kendi sanat dallar iinde yaanan deiikliklerin en nemlitemsilcileridir. Toplumun elit kesiminin yapsyla ilikili olarak beliren mahrem hayatn daalmas minyatr ve iir sanatn byk lde etkiler. Ve bu hayat iirin szel ifadesi veminyatrn grsellii iinde canlanr. Ve hem Levnnin minyatrlerinde hem de Nediminiirlerinde ortak tema olan gerekiliin ve bireyselliin aa kmasn salar. Levn

bireyselliini gerek hayattan ald figrleri ayrntl olarak resmetmesiyle ortaya koyarken,Nedim de yaad olaylar dier Divan airlerinden farkl olarak grd ve yaadekilde dilegetirerek bireysel slbunu kantlar. Bu zellikleriyle birlikte her iki sanatnn sevgili figrlerini

bu dnyadan semi olmalar da gerekiliklerini ifade etmesi asndan nemlidir. Ve Nedimin

gazellerinde sevgilisinden bahsederken dikkat ektii ka, sa, boyun, az, dudak gibi elerLevnnin minyatrlerinde hayat bulur. Bu alma ise, Levnnin ve Nedimin kendi sanatdallarna yaptklar katklar aratrrken, iki sanatnn ortak zelliklerini saptamay amaedinmitir.

anahtar szckler: Nedim, Levn, grsel, szel


7/110

iv

ABSTRACT

TWO NEW NAMES FROM A CENTURY FILLEDWITH NOVELTY: NEDM-LEVN AND

FIGURES OF THE BELOVED IN THEIR WORKS

The 18th century is a period open to new developments and advances in Ottoman poetry andminiature art. Due to failures in political life, the state turned to the West and encountered aNew World, thereby paving the way for a renewal in art. The principal reason for this longingfor novelty (especially in the Tulip Period) is a desire to experience worldly pleasures. In thiscontext, the poet Nedim and the miniaturist Levn, who produced their works in the first half ofthe century, are the most important representatives of changes occurring within their respectivefields of art. The increasing visibility of private life, as it was expressed in the structure ofsocietys elite, significantly influenced poetry and miniature art. Private life comes to life, so to

speak, visually within miniatures and verbally in poems, and it leads to the appearance of realismand individualism, themes common to both Levn and Nedim. Whereas Levn creates hisindividualism by painting detailed figures taken from real life, Nedim establishes his style byexpressing his experiences as he saw and lived them without embellishment, which is what madehim different from other Divan poets. In addition to these characteristics, it is important to note,from the perspective of realism, that figures of beloved in both artists were selected from real life.Furthermore, elements such as eyebrows, hair, nose, mouth, lips, which Nedim highlights whilespeaking of his beloved in hisgazels, find life in Levns miniatures. The purpose of this study isto determine characteristics common to both artists, while examining the contributions each artistmade to his respective field.

keywords: Nedim, Levn, visual, verbal


8/110


9/110

vi

NDEKLER

sayfa

Giri. . . . . . . . . . . . 1

Blm I: 18. Yzyl Siyas Ortamna Genel Bir Bak. . . . . 4

A. Lle Devri. . . . . . . . . 111. Fransa Sefaretnmesi ve Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi. . 152. brahim Mteferrika ve Matbaann Kuruluu. . . . 17

B. 18. Yzylda Osmanlda Grlen Deiimler. . . . . 201. Mimarlk. . . . . . . . . 20

a. Konut ve Bahe Mimarisi. . . . . 21C. 18. Yzylda Avrupa Dnyas. . . . . . . 22

1. Batda Sanat Nasld?. . . . . . . 23a. Turquerie: (Trkri). . . . . . 24


10/110


11/110

viii

Blm IV: Bir Minyatr Ustas: Levn. . . . . . . 60

A. Levnnin Yaam yks. . . . . . . 60B.Nakka Levn. . . . . . . . . 62C. Levn Minyatrlerinde Deien Konular. . . . . . 63

1. Levnde Kadn. . . . . . . . 652. Figrlerdeki Gerekilik. . . . . . . 66

D. Vehb Surnmesi ve Levnnin Mimari Eserlerdeki Tasvir Yetenei. . 68E. Padiah Portreleri. . . . . . . . . 70

Blm V: air Nedim ve Nakka Levnnin Eserleri Arasndaki Balantlar. . 72

A. Gerekilik. . . . . . . . . 721. Yaanan Olaylar Gzlemleme Gc. . . . . 732. Yaayan Kiileri Tasvir Gc. . . . . . 76

B. Levn ve Nedimde Sevgili. . . . . . . 78

Sonu. . . . . . . . . . . . 81

Ekler. . . . . . . . . . . . 83

Seilmi Bibliyografya. . . . . . . . . 89

zgemi. . . . . . . . . . . 96


12/110

ix

MNYATRLERN LSTES1

SAINI TOPLAYAN KADIN. . . . . . . 83

UYUYAN GEN KADIN. . . . . . . . 84

VEHB SURNMES (53b-54a). . . . . . . 85

SULTAN III. AHMED. . . . . . . . 86

VEHB SURNMES (44b-45a). . . . . . . 87

UZANMI GEN . . . . . . . . . 88

1

Minyatrler Gl repolununLevn: nak

iir renkadl

kitab

ndan al

nm

t

r.


13/110

x

YAZIMA VE BEYTLERE LKN BAZI SORUNLAR

Tkede Arapa ve Farsa kelimelerin yazmnda belli bir yol izlenmemektedir. Tezimizde

ska geen bu kelimelerin yazmnda, Trk Dil Kurumununmla Klavuzu ve Nijat znn

Byk Dil Klavuzunu esas alarak tutarl olmaya altk. Buna gre, Halvetlik, Mevlevlik,

Glenlikgibi tarikat isimlerinin sonundaki ye sesini her iki klavuza dayanarak uzun

gsterdik. zn tarih, siyas, mahall, edeb, dingibi kelimelerin son harflerinin hem uzun

hem de ksa yazlabileceini sylerken Trk Dil Kurumu bunlar uzun gstermitir. Biz de

ikisinin ortak noktas olarak sondaki ye sesini uzattk. Buna karn, her iki klavuzda da

belirtildii gibi divan, padiah, damat, kaside gibi dilimizde yaygn olarak kullanlan

kelimelerde uzatma iareti kullanmadk.

Yararlandmz Divanlarda ve kaynak kitaplarda baz beyitlerde vezin hatalarnn

olduunu grdk. Divanlarn orijinal metinlerine ulaamadmz iin bunlar alntladmz

metindeki gibi yazdk ancak dipnotta iaret ettik. Ayrca alnt yaptmz kitaplarda yer alan

hatal beyitlerin dorularn dipnotta gsterdik.


14/110

1

GR

Edebiyat dnyamzn zellikle 18. yzyl kapsayan devresi disiplinleraras

etkileimleri iinde barndrr. nk bu yzylda Osmanlmparatorluu kendi

iinde baz kprdanmalar yaamakta, Avrupayla kurulan ilikiler sonrasnda bir

eit kabuk deitirme dnemi iine girmektedir. Bu konu zellikle mimarlk,

minyatr, iir gibi sanat dallar arasnda daha belirgin olarak kendisini gsterir. Ve

bu dallarda Bat etkisi daha younlar. Dolaysyla 18. yzyl hakknda bir aratrma

yapmak edebiyatmz ve sanatmz asndan gemiimize k tutmas sebebiyle

yararl olacaktr.

Bu aratrmay yaparken temel olarak iki sanat zerinde younlatk: air

Nedim ve nakka Levn. Bu sanatlar sememizin sebebi hem ayn dnemde eser

vermi olmalar hem de bu yzylda kendi sanat dallar iinde grlen deiimleri en

iyi yanstan sanatlar olduklarna inanmamzd. almann k noktasn 18.

yzy

lda Osmanl

da grlen deiimler belirledi. Deiimlere bal

olarakiir veminyatr sanat arasndaki ortak noktalar inceleyip birtakm saptamalarda bulunmak

ise tezimizin konusunu oluturdu. Fakat her ne kadar bu tez iir ve minyatr

sanatlarn kapsasa da iki daln gelitii ortam bilmek iin siyas tarihe deinmek

yararl olacakt. Bu sebepten dolay ilk blm, 18. yzyl tarihsel ynyle tanmaya

ayrld. Deien bu yeni anlay tantrken Lle Devri gibi nemli bir dnemi gz

ard etmek olmazd. nk tezimizin konusunu oluturan nakka Levn ve air


15/110

2

Nedim adeta bu dnemde hayat bulmu ve en nemli yaptlarn yine bu dnem

iinde vermi sanatlardr. Dolaysyla almamzda Lle Devri ve bu devirde

Avrupayla kurulan ilikilere yer verdik. Ayrca 18. yzyl iinde Osmanlda, sanat

dallarnda ne gibi deiiklikler yaanyordu, bu noktalara aklk getirmeye altk.

Bu konulara deinirken Osmanlmparatorluunda yaanan geliimlerin ve

deiimlerin bir de kar cephesini gz nnde tutmak gerekmekteydi. Bizde gerek

Avrupann etkisiyle gerekse i yapdaki temel baz deiikliklerle Osmanl eliti

tarafndan yeni bir yaam tarz benimsenmeye balam ve sanat tarz olumuken

Avrupada, zellikle de Batllamann bizdeki temsilcisi olarak grlen Fransada

nasl bir hayat srlyordu? Avrupann sanattan anlad neydi? Avrupada Trk

modas deyince akla ne geliyordu? Bu konulara yeterince aklk getirmeye altk.

kinci blm 18. Yzyln iir ve minyatr sanatn incelemeye ayrdk. Ve

ilk olarak bu dnemde iir sanatnda Nedim dnda yetien nemli airlere (Sbit,

Osmanzde Taib, Seyyid Vehb, elebi-zde sm, Enderunlu Fzl) tezimizde yer

vermeyi uygun grdk. Ardndan 18. yzyl minyatr sanat hakknda aklamalar

yaptk. Ve yzyln Levn dndaki nl ismi Buhar hakknda bilgi vererek, bu sanat

dalnn iine ald ve deiime urayan konularn aratrdk.

nc blm ise air Nedime ayrdk. Nedimin yaam yks, girdii

tarikatlere deindikten sonra airin tezimize konu olmasn salayan zelliklerini

akladk. Ve bu zellikleri airin Nedimne yn bal altnda topladk. Bu

blmn son konusunu ise Nedimdeki sevgili figrleri oluturdu.

Drdnc blmde, karlatrmal olarak ele alacamz belirttiimiz

tezimizin minyatr kolunun temsilcisi olan nakka Levn yer ald. Nedim gibi onun

da yaam yksne deindikten sonra nakkan Trk sanatna katklarn, onunla

minyatr sanatnn konularnda grlen deiiklikleri inceledik.


16/110


17/110

4

BLM I

18. YZYIL SYAS ORTAMINA GENEL BR BAKI

Osmanlmparatorluu, 17. yzyln sonlarnda, Avrupa ularnda en geni

snrlarna dayanmtr. Fakat ilerleme siyasetini srdren devletin yeni fetih

giriimleri mparatorluun nemli toprak kayplarna uramasyla sonulanacaktr.

Yzyln sonlarnda gcnn doruuna ulat kabul edilen Osmanlmparatorluu

bundan sonra byk sarsntlara urayp, srekli toprak kaybetmeye balar.

1683 ylnda Avusturyayla yaplan sava Osmanlmparatorluunun

yenilgisiyle sonulanr. Viyana bozgunu olarak adlandrlan bu yenilginin ardndan

pepee gelen yenilgiler de devletin iyice ypranmasna sebep olmutur. Bu

yenilgilere nedense;

Osmanl yneticilerinin, Kprl Mehmet Paa dneminden beri

sregelen disiplinli ve dzenli gidiin Orta Avrupa cephesinde baar

getireceine inanmasdr. Osmanl Devleti eskiden olduu gibi

[asker] durumunu dzeltince nerede, hangi artlar altnda olursa olsun

dmanlarn yenebileceini san[maktadr]. (Kunt, 42 2000 )

Srekli savalar sonucunda seyrek olarak kazanlan zaferler devletin artk

yeni bir yaplanmaya gitmesi gerektiinin sinyallerini yneticilere vermeye balar.

Bu nedenle Viyanada alnan yenilgi de Osmanlnn Avrupada yaanan gelimeleri


18/110

5

daha yakndan izleme olanan salamas asndan nemli bir neden olarak

dnlebilir. Ayrca bu savalar sresince Avrupayla kurulan ilikiler asker alanda

devlete yeni bir yn verme zorunluluunu da kantlam olur.

Viyana bozgunu sonrasnda devletin olduka zor gnler geirmesinin en

nemli sebeplerinden birisi Osmanlya kar oluturulan Avrupa Hristiyan birlii

sonrasnda, son on be yl iinde teker teker Osmanl gcne yenilen Venedik,

Polonya ve Rusya da savaa girince Osmanl Devleti[nin] drt cephede birden

savamak zorunda kal[masdr] (Kunt, 43). Srekli olarak toprak kaybedilmesinden

komutanlarn ve padiah sorumlu tutan ordu, stanbula yryp IV. Mehmeti

tahttan indirir. Fakat bu da yararl sonular vermez. Padiah tahtndan indirme

yetkisini elinde tutacak kadar gl yaptrmlara sahip olan Osmanl ordusu, urad

kayplar gz ard ederek bara yanamaya raz olur. 1698-1699 knda Osmanl-

Avusturya lkeleri arasndaki atekes izgisi zerindeki Karlofada srdrlen

gelimeler bir genel bar szlemesiyle sonulanmtr. (Kunt, 45) Bu bar

antlamasyla beraber Osmanl devlet adamlar arasnda iki farkl gr ortaya kar.

Grlerden ilki bar salanp i durum dzeltildikten sonra ileride Avrupa

Devletleri ile teker teker savamaktr, nk Avrupa Devletlerinin oluturduklar

ittifak sonunda bu gl topluluu beraberken yenmenin imkansz olduu artk

anlalmtr. kinci grse barn reddedilmesi ynndedir. Bu gr savunan

devlet adamlar kaybedilen topraklarn savaarak geri alnabilecei dncesi

iindedirler. Fakat bu ikinci tutum kabul edilmez. Ve Karlofa Antlamas imzalanr.

Bu antlama nemlidir, nk; Karlofa Bar Balkanlarda ve Ukraynada geni

apta toprak kaybn belgeledii gibi, Avrupa snrlarnda yeni bir dzenin de

habercisi ol[mutur]. (Kunt, 46)


19/110


20/110

7

lehine sonulanan bir bara raz olmutur. Sonuta 1711 ylnda Rusyayla Prut

Bar imzalanr. Baltac Mehmet Paa olduka hafifartlar ne srerek anlamay

imzalamay kabul eder. Barn asl anlam, bu ada Osmanl devlet adamlarnn

siyasal askeri ekingenliini ortaya koymasdr. (Kunt, 55) Bu ekingenliin

sonunda imzalanan Prut Barnda sunulan artlarn hafifliini Karlofann

yaratt ezikliin ve sinikliin uzants olarak grmelidir. (Kunt, 56) ekingenlikle

birlikte Rusya karsnda kazanlan bu galibiyet Osmanly biraz olsun yreklendirir.

Fakat ardndan Avusturya karsnda ald yenilgiler 1718 ylnda Pasarofa

antlamasnn imzalanmasna yol aar. Bylece Osmanl d siyasetinde bar

tutum kesinlikle yer etmi ol[ur]. (Kunt, 57)

te yandan 1722de ranla balayan ve aralklarla srdrlen sava 24 yl

devam eder. Ve 1746da iki taraf 17. yzyldaki snrlarna ekilmeye raz olur.

1736-1739 yllar arasnda ise Avusturya ve Rusyayla savaan Osmanl ordusu

1739da imzalanan Belgrat antlamasyla Pasarofada kaybettii topraklar geri

alr. (Kunt, 63) Osmanlnn lehine sonulanan bu antlamadan sonra 1768 ylnda

Rusya ile yeni bir sava kncaya kadar Osmanl Devleti tarihinde ilk kez 30 yllk

bir bar dnemi yaar. Bu siyaset zaten 18. yzyl bandan beri Osmanl dnya

grne yer etmitir. Osmanl Devleti, artk diplomatik ilikiler kanalyla bar

salama yolunu tercih etmeye balar.

18. yzyln sonlarna doru gayr-i mslim reayada uyanan milliyetilik,

ayann ba kaldrmas, neredeyse imparatorluktan kopma derecesine varan egemen

valiler Osmanl lkesinin yeniden byk bir sarsnt geirmesine neden ol[ur].

(Kunt, 69) Bununla birlikte 1769-1770 yllar arasndaki Rus savalar da devletin

zor duruma dmesine sebep olmutur. Rus ilerlemesine kar kan Osmanl ordusu

Varna yaknlarnda bozulup dalnca Osmanl Devleti bu yenilgilerin Kk


21/110

8

Kaynarca Antlamasyla belgelenmesini kabul etti. (Kunt, 70) Bu antlama da

Osmanl iin olduka zorartlar iermekteydi. Rusyann Budan ve Eflak zerinde

hatt tm Osmanl Rum-Ortodoks halk hakknda koruyucu sfatyla sz sahibi

olmas kabul edildi. (Kunt, 70) Belgrad anlamasndan sonra kendine gvenen ve

diplomasi yoluyla bar koruyabileceini uman Osmanl Devletinin bu umudu

Kk Kaynarcada kesinlikle ortadan kalkmt. (Kunt, 70) nk bu antlamayla

Osmanl Devleti bir kez daha yenilgiye dm, byk zararlara uramtr.

Kazanlan bar sonunda Osmanl byk kayplar vermitir. Ardndan da 1787de

Rusyayla, 1792 de ise Avusturyayla tekrar savamak zorunda kalr. Bu srada

tahtta olan padiah III. Selimdir. Sultan, savalar sona ermeden slahatlarla

ilgilenmeye balar. 1791de Zitovinin ardndan, Ebubekir Ratif Efendiyi

Viyanaya eli gnder[di]. (Akin, 78). Viyanadan dnen eli, padiaha ayrntl bir

sefaretname yazarak Avrupann siyas ve sosyal yaps hakknda bilgi verir. Sultan

Selim ayrca yine 1791 ylnda kamu hayatnn eitli kesimlerinden 22 kiiden

Devletin zaaf nedenleri ve alnmas gereken slahat tedbirleri hakknda gr iste[r].

(Akin, 79). III. Selim de toplad bu bilgilernda Nizam- Cedit hareketlerine

giriir. Selimin yaptslahat iin kullanlan bu deyim ilham kaynan apak

ortaya koymaktadr. Fransa, ihtilalin getirdii dzene Yeni Dzen adn takmt.

Selimin kendi slahat iin ayn ad benimsemi olmas, ilham kaynan ve

cesaretini gstermesi bakmndan ilgintir. (Kunt, 79) lber Ortayl, slahat

kelimesinin zerinde srarla durarakunlar syler:

18. yzyln dnyasnda Osmanlmparatorluu, deien gelien toplumlarla

kavga etmek, direnmek zorunda olan bir toplumdur ve bunun iin

messeselerini slah etmek zorundadr. Bu ok nemlidir ve bunu anlamtr.


22/110


23/110

10

dersleri Trk hocalar tarafndan verildi. (Karal, 72) Ayrca bozulan ilmiye snfnda

da slahat hareketlerine giriildi. Bu sebeple, Padiah III. Selim, ilmiyede grd

geveklikleri ve yaplan hakszlklar ortadan kaldrmak iin almalarda bulundu.

Fakat ulema padiaha yardm etmeyi dnme[dii gibi], onu tahttan indirmek iin

bozguncu ve ykc kuvvetlerle elbirlii yapmaktan ekinmedi (Karal, 131). Ve bu

ykc kuvvetlerin olumsuz propagandalar sebebiyle de stanbul isyan patlak verdi.

III. Selim kan bu isyan srasnda ldrld. Fakat onun lmnden sonra da

garpllama devletin gndeminde [nemli] bir mesele olarak kald. Mahmut II ve

daha sonra Abdlmecid slahat yapmaa teebbs ettikleri zaman Nizam- Cedit

zihniyetine dayanmaktan baka birey yapm olmadlar. (Karal, 190)

Genel hatlaryla baklacak olduunda savalarla srdrlen bu yllarda artk

kkl bir yenilenme ihtiyac hissedildii grlr. Bu ihtiya aslnda yzyln

bandan beri eitli yollarla [zellikle savalarla] kendisini gstermi ve

karlanmaya allmtr.

Bu noktada konuya aklk getirmesi asndan Niyazi BerkesinBatclk,

Ulusuluk ve Toplumsal Devrimleradl kitabnda yer alan u szleri nemlidir:

Osmanl devletinin gerileme devrinde Bat demek kesin olarak frenk

kffardemek olmutur. Devletin manev ileri kfir dmanlarnn,

siyas ileri de frenk dmanlarnn yani Fenerlilerin elindedir. Bu iki

kavramn gerdii perde yznden onsekizinci yzyla kadar Bat ile

hemen hemen btn ilgiler kesilir. Orada olup biten din, teknolojik,

ekonomik, bilimsel gelimelere kar mutlak bir ilgisizlik vardr.

Batnn din rengi deimi, ticaret ve merkantalizm devletleri

kurulmu, siyas ve ekonomik messeselerle byk deiiklikler

olmu, Bat kendi dndaki dnyaya yaylmaa bile balamtr. (15)


24/110

11

Yenilgilerle sonulanan bu savalar sebebiyle devleti kurtarmak, tekrar eski

gcne geri dndrmek iin yaplan almalar Osmanl aydnlarnn siyasette baz

gerekleri grmelerini salamasndan dolay nemlidir. Osmanl Devletinin 18.

yzyla kadar baarlarla, zaferlerle dolu siyaset yaam sona erip yenilgiler

balaynca aydnlar devlet dzenine ve devlet yapsna daha gereki bir

perspektiften bakmaya balarlar. Osmanl artk dnyann en gl ve yenilmez

mparatorluu olmadn grmtr. Siyasette yaanan yzn gereklere dnme ve

Avrupay daha yakndan tanma politikas kendisini toplumun her alannda

hissettirir. Ve 18. yzylda sanat da bu deiimden payn alr. Bu yzylda hayat

bulan sanat yaptlar iinde Lle Devrinde grlen deiimler yzyla damgasn

vuracak nitelii tarlar.

A. Lle Devri

18. yzyl Osmanl sanat dnyasnda byk deiikliklerin ve atlmlarn

yaand bir dnem olarak dikkati eker. Bu sre, siyasette olduu gibi baarsz

sonular dourmamtr. Dolaysyla bu yzylda yeni bir sanat ortam, hayat ve

anlaynn yeermi olmas nemlidir. Asrn en gzde dnemi ise Lle Devridir.

18. yzyln ilk yarsnda hayat bulan Lle Devri, bu devirde Fransaya

gnderilen Yirmisekiz Mehmet elebi ile birlikte Batllama srecinin balangc

olarak kabul edilir. 1718-1730 yllar aras, Osmanlmparatorluunun bu bar

dneminde llenin en sevilen iek olmas ve lleye gsterilen ilginin dorua

trmanmas nedeniyle (repolu 17) dnem bu adla anlmaktadr. 18. yzylda ise,

Bu cmbl dnemin airi Nedime gre devrin ad, Devr-i Sultan Ahmed-i

Gziden bakas deildir. (Armaan, 9). 20. yzylda, Lle Devri ismi ilk olarak


25/110

12

Yahya Kemal tarafndan lleyi simgelemesi dolaysyla nerilmi, daha sonra Ahmet

Refik Altnay da bu dnemi konu alan yaptnaLle Devri adn vermitir.

(Armaan,9)

Llenin gemiiyle ilgili olarak Osmanlmparatorluundan nceki

dnemlere baklacak olursa, Roma ve Bizansn lleyle hemen hi ilgilenmedikleri

grlr. Trk ssleme sanatnda ise 13. yzyldan itibaren stilize iek motifleri

Seluklu abidelerinde ve kitaplarda grlmeye balar. iirde lle kelimesi ise 14.

yzyldan itibaren kullanlmaya balanm, 15. yzylda ise iyice yaygnlamtr.

Lle renginden dolay, kan, mum, arap, yanak, yara gibi unsurlarn, eklinden

dolay da genellikle kadehin benzetilenidir. (Ayvazolu, 109)

Fakat llenin asl hayat bulduu dnem, 18. yzyln balarna adn verdii

Lle Devri olmutur.

15 Nisan 1719 ylnda brahim Paann III. Ahmede Kathanede verdii

ziyafet balanan yeni dnemin iareti olarak kabul edilir. Ertesi yl ikinci ilkbahar

ziyafeti 26 Nisan 1720de, brahim Paann Beiktataki saraynda dzenlenir. Bu

ise dnemin lle elenceleri ya da llezar seyran kabul edilmitir. (Sakaolu, 17)

airlerden Nedim, Seyyid Vehb, Neyl, Rahif, Rahim, tarihilerden, Rid, Sam,

kir elebizde sm, Osmanzde Taib, bu lenlerin davetlileri arasnda yer

almaktayd. (Sakaolu, 19).

Bu safalar devlet yneticileriyle birlikte stanbul halkn da evden karmaya,

tatil gnlerinde Kathaneye gitmeye heveslendirmiti.

Bu dnemde erkekler lle yetitirmeye zen ve dknlk gsterdiler.

Yabani lle trlerinden seme ve melezleme yoluyla stanbulda elde edilen, lle

eitlerinin miktar toplam olarak 2.000 civarndadr. (Baytop, 9). Kadnlar ise

gzellie, giyime ve sslenmeye kar daha duyarl olmulardr. Ve gzelliklerini


26/110

13

sergileyecek olan kyafetleri tercih etmeye balarlar. Bu ilgiyle birlikte ar bir lks

dknl ve tketim lgnl da Osmanly sarmtr. Dolaysyla da bu arlk

baz yasaklamalar beraberinde getirir. Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa

israfa varan harcamalara ve kadnlarn arya kaan giyimlerine baz snrlamalar

getirme yoluna gider.

brahim Paa, bu zevk ve elence masraflarna mni olmak iin; her

zmreye mahsus kyafetler tayin ettirdi. Sadrzam tarafndan konulan

usl gereince, herhangi bir kimse ve esnaf, yksek tabakaya mahsus

kakum krkler giymiyeceklerdi. brahim Paann en ziyade dikkatini

eken, kadnlarn kyafeti idi. Bu sebeple; hanmlarn kyafetini

snrlandrmak istedi. Hanmlar, bundan sonra, uzun yakal ferace

giymeyecekler, deirmiden fazla yemeni, msaade edilenden fazla

ende kordele balamayacaklard. (Altnay, 77)

Yasaklamalar, snrlandrmalar getirilmiti belki ama bylesi lks ve

elencenin sonunun ktye gitmesi engellenememiti. nk gnn gn eden saray

yetkilileri, Osmanl eliti ve bir ksm halkn yannda, gidiattan ve israftan hi de

memnun olmayan fakir bir halk bulunmaktayd. Bu honutsuzluk 1730 ylnda

Patrona Halil syannn patlak vermesine yol at. syann kmas iin en nemli

sebeplerin banda Lle Devrinden nceki dnemlerde kent halknn saray

duvarlarnn iinde ne olup bittiini tam olarak bilmemesine karn bu dnemde

hemen her trl elencenin halkn ortasnda, gzlerinin nnde icra ediliyor olmas

gelmektedir. Ayrca bu dnemin siyas olaylarna baklacak olursa, 1725te Rusyaya

verilen dnler, yine bu yllarda ran askeri karsndaki gerilemenin sonucu olarak

Tebrizin dmesi, padiahn ve vezirin seferlere kmaktaki isteksizlik ve

kararszlklar Lle Devrinin msriflikle sulanan yneticilerine kar olduka sert


27/110

14

tavrlarn taknlmasna, ksacas bir ksm halkn nefretine yol at. Sarayn bu

duruma gelmesinin en byk sulusu olarak Sadrazam Nevehirli Damat brahim

Paa gsterilmitir. Dolaysyla veziri hedef alan bu isyan hareketi onun idamndan

sonra da yatmaz. III. Ahmet tahttan indirilerek yerine yeeni ehzade Mahmut

tahta karlr. Padiahn deitirilmesi de halkn nefretini bastramam olsa gerek,

saraylar ve konaklarla donatlm Sdbd da yerle bir edilir. I. Mahmutun tahta

kmasndan bir sre sonra isyan ksmen de olsa bastrlmtr. Ayaklanmann

elebalar yakalanarak idam ettirilir. Bylece Patrona Halil syan da sona erdirilmi

olur fakat Osmanl saray geirdii oniki elence dolu yln faturasn ar der.

Yukarda bahsedilen tm bu elencelerin yaanmas, lkse verilen nem,

gnn gn eden bir kesimin yaamn tadn karmaya balamas ve dnyev

zevklerin farkna varlm olmas Osmanl elitinin bu yzyla kadar kapal tuttuklar

deerlerinin almas olarak yorumlanabilir. 18. yzyla kadar elence tutkularn

kapal ortamlar arkasna saklayan Osmanl eliti halka gstermedii mahrem, zel

hayatn bu yzylda amtr. Ayrca gerekletirilen elenceler, katlan kiilerin

birer birey olarak boy gsterip varlklarn kantlamak, gzlerini bu dnyaya

evirmek arzularn da gsterir. Artk teki dnyayla birlikte belki de daha fazla bu

dnyann gzellikleriyle ilgilenilmeye balanmtr.

Byle bir hayatn olumas, dnyev zevklere ynelme ve halka ak olarak

yaamak iin toplumda birtakm deiimlerin yaanmasna hangi olay ya da olaylar

sebep olmutur? Siyas baarszlklar srerken neden Osmanl elitinin halka kar

kapal duran kaplar almtr? Bu sorularn cevaplar alnan yenilgilerin

sorgulanmas ve savalarn galibi Avrupann yaam tarz hakknda fikir edinebilmek

iin Fransaya gnderilen Yirmisekiz elebi Mehmetin Bat hakknda edindii

bilgilerde aranabilir.


28/110

15

1. Fransa Sefaretnmesi ve Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi

Karlofa ve Pasarofa Antlamalaryla Osmanlmparatorluunda Batda

neler olduuna dair bir ilgi ve merak belirmitir. Bunu renebilmek, ayrca

Osmanlya politik bir ittifak bulabilmek iin padiah III. Ahmet ve Sadrazam

tarafndan Fransaya eli gnderilir. Dier lkelerin dikkatini ekmemek amacyla da

Osmanlnn Kudsteki bir kilisenin tamirine izin verme belgesini Parise iletme

bahanesi bulunmutur.

Mehmet elebi, beraberinde Divan Ktibi olu Mehmet Sait Efendi

ve kalabalk bir maiyetle 1720 yl ekiminde Fransz elisinin

salad bir kalyonla stanbuldan kar. Hareket tarihinden ancak

krkalt gn sonra Fransann Akdenizdeki nemli limanlarndan biri

olan Tulona ularlar. (Uman, 11)

Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi, Fatma Mge Gcek tarafndan

Osmanlnn Batya alan ilk penceresi olarak kabul edilir. Fransz ve Osmanl

halklar arasndaki sosyal hayat farkll, Fransz teknolojisi ve ehir planlamas,

elinin dikkatini eken en nemli noktalar oluturur. rnein Fransada gece

dzenlenen davetler, yats ezanndan sonra uyuyan Osmanlya farkl grnmektedir.

ehir planlamasnda da Osmanl yaplaryla Bat karlatrlr. Osmanlda evler

ounlukla tek katl olarak ve cami evresinde dzenlenirken Batda grd ok

katl ve grkemli binalar sefirin dikkatini eker. Bunlarn yannda Yirmisekiz elebi

Mehmet Efendi, baz teknolojik gelimeleri de Osmanlya getirmeye alr. rnein

tekstil ve saat endstrisini lkeye sokup bu alanlarda ilerleme salamak niyetindedir.


29/110

16

Fakat bu istei gereklemez nk Osmanl artk Batnn seri retimiyle ba edecek

gce sahip deildir.

Bu arada Franszlar da Osmanly, Osmanlnn i dnyasn merak etmeye

balarlar. Bu da ileride deineceimiz Trkri modasnn balamasna sebep olur.

Fakat bu moda Batnn Osmanlya etkileriyle kyaslandnda, Avrupa Dnyasnda

ok kk soluklu olarak kald grlr. Osmanl heyetinin Pariste bulunduu

srada Ramazan olur, oru tutar, teravih namaz klarlar. Osmanl heyetinin iftar

yemei yemeleri, cemaatle tesbih ekip namaz klmalar Parisli kadnlarn ilgisini

eker, srarla izin alr, gelir saatlerce seyrederler. (Uman, 13) Bu arada Pariste

yaayan kadnlarn serbestlii ve rahatl elimizin de dikkatini byk lde eker.

Fransa memleketlerinde kadnlarn itibar erkeklerden stn olmala istedikleri ne

ise ilerler ve murad ettikleri yere giderler. En l beyzde, en dknne haddinden

ziyade riayet ve hrmet ederler; ol vilayetlerde hkmleri cridir. (Rado, 25)

Yirmisekiz elebi Mehmet, stanbula dnnde ok nemli politik ve

asker bilgilerle dolu deildir. Fakat Fransa daha dorusu Bat yaamn ve tarzn

renmesi asndan bu seyahatin yararl olduu sylenebilir. Yirmisekiz

elebiden nce, Bat kltr ve medeniyetine hayranl, hibir Osmanl onun gibi

duymam ve ifade etmemitir. (nalck, 427) Bu nokta ok nemlidir. nk

Osmanl, elebi Mehmet Efendiden nce de Arupaya eli gndermitir. rnein

1655 ylnda Kara Mehmet Paa Viyanaya, 1719 ylnda ise Defterdarbrahim Paa

yine Viyanaya gitmekle grevlendirilir. Fakat bu seyahatlerin iinde en ok dikkat

ekeni elebi Mehmetin sefretidir. nk nalckn da belirttii gibi, o byk bir

hayranlkla lkesine dner. Ve sefirin dnyle birlikte, Bat, 18 yzylda

beenilen, taklid edilen bir prestige-culture haline gel[ir]. (nalck, 427)


30/110

17

te bu beeni ve taklit de, gnn yaama ve kiisel zevklerin ortaya

kmasna neden olur. Osmanlda snrl bir kesim de olsa artk bireysel inanlar ve

zevkler peinde komaya balar. lerleyen blmlerde Nedim ve Levnden

bahsederken bu blmde yer alan bireysellik konusu daha detayl olarak ele

alnacaktr.

Yeni zevkler ve yeni detler iinde Yirmisekiz elebi Mehmetin Fransadan

getirdii saray ve bahe dizaynlar ve basm evi teknikleri olduka nemsenmitir.

Bununla birlikte elebi Mehmetin Osmanlda bir Trk basm evinin kurulmasna

byk katklarda bulunan olu Sait Efendi de Osmanlda kendisini tamamyla

Batya ynlendirmeye ve anlamaya daha dorusu Baty kavramaya alan ilk kii

olmas asndan nem tamaktadr.

Baty kavramada Sait Efendinin temel ald noktalardan birisi bir Trk

matbaasnn kurulmasnda katkda bulunmu olmasdr. Robert Mantran da bu

konuyla ilgili olarakyle der: En arpc olanlarndan biri bu yeniliklerin,

stanbulda Arap harflerine dayanan bir basmevinin kurulmasdr. (Mantran, 334)

Fakat bu yeniliin Osmanlda ne derecede nemli ve ilevsel olduu konusuna

ilerleyen blmlerde ayrntl olarak deinilecektir.

2. brahim Mteferrika ve Matbaann Kuruluu

Hristiyanlk karsndaki kutsal zafer ve buna bal olarak cennet

dl beklentisiyle geen drt yzyln ardndan Trkler, yeni bir

aray anlaynda el yordamyla ilerlemeye baladlar. Deiimleri

gerekletirmeden nce yeni bir bilgi biiminin edinilmesi

gerekiyordu. Bu yzden dnemin nl karakteristiklerinden biri, bilgi


31/110

18

birikimi ve o bilginin eviri ve matbaa yoluyla yaylmasdr. (Evin,

47)

Matbaa Osmanlda 18. yzylda zaten bilinmektedir. Osmanl

mparatorluunda ilk matbaa, 15. yzylda Musevler tarafndan kurulmutur. Fakat

bir Trk matbaasnn kuruluu, nemli mevkii ile ie katlan Sait elebi ve

matbaann kurucusu olarak adn Sait elebiden daha ok duyurmu olan brahim

Mteferrika sayesinde gerekleir. Adnan Advar, Osmanl Trklerindelim adl

kitabnda brahim Mteferrikann hizmetinin yalnz matbaay kurmasyla snrl

kalmadn syler ve belki bizim iin pek yeni saylacak ilimlerin temel bilgilerini

verecek eserler, ekler yazm ve bu sretle memleketimize Avrupa Rnesansndan

ilk haberleri vermitir. (174) diyerek Mteferrikann neminden bahseder.

Matbaann yan sra dnemin tercme faaliyetlerinin de kamusal eitime

duyulan ve gittike artan ilginin bir paras olmas nemlidir. Kitaplar halkn da

okumasn salamak;

askeri bozgunlarla ve drt nala koan enflasyonla birlikte huzuru

kaan, ama cehaleti yznden bu hastalklarn nedenlerini ve geni

apl reform zorunluluunu anlamaktan uzak halk tabakasn eitmeye

ynelik ilk teebbst. Halk devlet ilerinden ve deiim ihtiyacndan

haberdar ederek halk ayaklanmalar tehlikesi olmakszn yeniliklerin

gerekletirilebilmesini salayabilirdi. (Evin, 53)

Lle Devrinde eviri ve matbuatn iki temel amac vard:

1) Devletin ve imparatorluun ihtiyalarn tanmlamaya yardmc olmak2) Bu konularda halk eitmek. (Evin, 52)Evinin szleriyle ilgili olarak 2. maddeyi irdelemek gerekmektedir. Deiim

ihtiyac konusunda halk eitmek ya da eitmeye almak fikri ne kadar dorudur?


32/110

19

Halk gerekten de renmeye istekli midir? En nemlisi de bu eitim fikri ne kadar

baarl olmutur? Sorulara aklk getirme noktasnda lber Ortaylnn u szleri

ok nemlidir:

Yobazlar istemedi de matbaa gelmedi deniyor.Evet, belki baz

yobazlarn baz laflar vardr ama mekanizmay bu fazla izah etmez.

Efendim, hattatlar kar geldi. Hayr hattatlar kar geldii iin de

durmaz. nk iki bin tane kii kitap okuyacak olsa stanbulda, iki

bin tane nsha istenecekse bir eserden hattatlar o ie kolay kolay

yetiemezler zaten. Patlar arz-talep mekanizmas. (Armaan, 72)

Dolaysyla matbaa yoluyla halk bilgilendirme almalar ok da olumlu

sonular dourmamtr.

Aslnda 18 yzylda Osmanl aydnnn matbaay kullanarak halk eitmeye

almas, onlar okumaya ynlendirmesi halkn tek tek bireyler olarak ortaya

kmasn salamak iindir denebilir. Yani matbaa yoluyla baslan kitaplarla halkn

yaam grme seenekleri arttrlmaya allmtr. ok kitap baslacak, ok

okunacak dolaysyla da halk bir birey olarak fikir sahibi olacaktr. Ama Ortaylnn

da belirttii gibi bu gereklemez. nk halktan okumaya, renmeye ynelik bir

talep gelmemitir. Buradan da Sait elebi-brahim Mteferrika ve halk arasnda

gr farklllarnn olduu anlalmaktadr. Dolaysyla kitap okuyarak ufkunu

geniletme ve dier insanlardan farkl dnerek birey olma fikri Osmanlda sadece

belli bir kesimi yani Osmanl saray evresini ve Osmanl elitini etkisi altna almtr.

Halk yeni fikirlere ve birey olmaya ak deildir. Bunu kitap okuma fikrine itirak

etmeyerek aka gstermitir. Patrona Halil isyan srasnda da Sdbd yerle bir

eden ve yeniliklere kar gelen yine ayn halktr. Bundan dolay kendi dnyasndan

baka dnyalar tanyp gerekleri grme ve bireysellik, Osmanlda sadece saray


33/110


34/110

21

a. Konut ve Bahe Mimarisi

Da almaya balayan Osmanl toplumunda, konut mimarisi de Lle

Devriyle birlikte hz kazanr. na ettirilen saray, kasr ve kkler ie kapal Osmanl

yaantsnn da almasn salar. Kthane dnda, III. Ahmet Dnemi konut

rnei olarak Beikta Sahilsaray, Defterdar burnunda Neatbd Saray ve

emsipaa-Harem arasnda erefbd Saray (dekan, 424) rnek olarak

gsterilebilir.

Kentsel yaplarda ilk olarak gze arpan zelliklerden birisi, bahe ve d

cephe dzenlemelerine arlk verilmesiyle birlikte artk da alan bir yaantnn

yerlemeye balamasdr. Bunun yannda asker klalar da antsal klliyelerin

yannda yer alm ve kentin siletini deitirmeye balamtr.

18. yzylda yeni batan rgtlenme istei de yeni ilevleri karlayacak yap

trlerini zorunlu klar. mparatorluun k ekonomiden ok asker eksikliklerden

dolay olarak yorumlandndan asker alanda reformlar ngrlm ve top

dkmhanesi; kla, asker hastane, asker ynetim yaplar gibi birok kurulularn

yapmna balanmtr. (dekan, 431) Bu zellikleriyle birlikte, 18 yzyl

meknsal dzenleme ve ktle plastii ynnden bir aray dnemi (dekan, 401)

olarak kabul edilebilir.

Mimarlk alannda alan kiilerin arasnda yabanc mimarlar ve aznlklar da

etkin olarak grev almlardr. rnein Nuruosmaniye Camiinde Simon Kalfa

almtr. II. Mahmut Dneminde sarayda yapm ve onarm ilerini Kirkor Kalfa

ve kardei Senekirim Amira yrtmektedir. (dekan, 435). Yabanc ve Trk

mimarlarn katklaryla oluturulan bu yaplarda yapm teknikleri ve mekn

yorumuyla gelenekselden uzaklalmam olmas da nemlidir. Batdan etkilenme en


35/110

22

ok kendisini mimari bezemelerde gstermitir. Bylece zellikle camiler adeta bir

saray yaps grnm kazanmlardr.

Bu noktalardan hareketle, 18. yzyl Osmanlnn toplumsal her alanda

deiiklikler yaad bir yzyl olarak dikkatleri eker. lk deiiklikler siyas alanda

alnan yenilgiler sonucu devletin artk gl olmad gereini kabul etmesiyle

balar. Daha sonra da gerekletirilen Batya yaklama ve Baty tanma fikirleri

yeni dnyaya ayak uydurma abalarn da beraberinde getirir. Aydnlarn gerekleri

grme ve Avrupay tanma dnceleri bireysel kimlik kazanma ve dncelerini

tek tek ifade edebilme ynnde ok etkili olmutur. Bu yzyln yetitirdii ve

almamzn temel noktasn oluturan Levn ve Nedim de bireysellik asndan

Osmanl sanatna ok nemli katklarda bulunmu sanatlardr. Bu konuya III. ve

IV. Blmlerde ayrntl olarak deinilecektir.

C. 18. Yzylda Avrupa Dnyas

u na kadar 18. yzylda gerek siyas gerekse sanat alanlarnda Avrupann

Osmanlya olan etkilerinden bahsettik. Bu yzylda Avrupada neler

yaanmaktayd? Avrupa 18. yzyl nasl tanmlyordu? Karlatrmal olarak

inceleme yapmaya altmz tezimizde bu konuya bir gz atmak da yerinde

olacaktr.

Avrupa Dnyas, Rnesanstan beri gelien dnce akmlarnn ve ksmen de

olsa yeni keifler yoluyla dnyann dier toplumlar ile olan ilikilerinin sonucunda,

ok daha bilinli olarak insanln btnln anlayp kavramaya almtr. Bu

alma Aydnlanma a olarak da bilinmektedir. Bu noktada Avrupallarn amac

evrensel denebilecek toplumsal ve siyasal kurallar saptayabilmek[ti] (Kunt, 58)


36/110

23

18. yzylda Fransa tm Avrupada, edebiyat, sanat, modas, incelii ve

eprisiyle bir model oluturmutu (Germaner, 12). Bu modelin tutulup yaylmasnda

burjuva snfnn da etkisi byk olmutur.

Fransada, 14. Louis, isizlii soylular iin zorunlu klarak, alan

burjuvaziye brakmt. Bundan yararlanan burjuva kesimi, renerek,

grerek, alarak ve devlet katnda ykselerek kendini kabul

ettirmitir. Parlamentoya, maliyeye, orduya, ticaret yaamna karan

bu kesim, her yerde halka zg gcn yaymtr. Yeni kuaklar

gl, iyi eitilmi ve tm glkleri yenmeye hazr

yetitirilmilerdir. Bu nedenlerle, bu kuak Devrimin sarsntlarn

atlatabilmi ve sonucu kendi karna dntrebilmitir. (Germaner,

31)

Bu yzylda gemi yaantya kar da bir ilgi balar. Duygu ile usun i ie

bulunduu, kimi zaman da elitii bu ada, Antikiteye yeniden dn ve gemiin

yardmyla gnn aray abalar sezilir. (Germaner, 18) Yani Avrupa bu yzylda

bir aray ve gemiine dn eilimleri yaamaktadr.

1. Batda Sanat Nasld?

18. yzyl Avrupasnda sanata duyulan ilgi, Antikiteye sarlan merak

sonucu daha da artar. Bunun yannda sanatlar zellikle de ressamlar aldklar eitli

siparilerin yan sra bireyselliklerini ortaya karacak olan anlatm yollar iine de

girmilerdir. Bu yzylda yetien nemli ressamlar arasnda Watteau, Hogarth ve

Goyann sanat anlaylar yaanan bireysellie verilebilecek rnekler arasndadr. Bu


37/110

24

yaptlar daha gereki, toplumda yaanan bir ok olumsuzluu ironik bir dille

eletiren eserlerdir.

Bu yzylda gemie kar duyulan ilginin, sanatlarda oluan bireyselliin

yan sra Asya lkelerine kar uyanan merak da Bat dnyasnn yeni sanat modelleri

yaratmalarna sebep olur. te aslnda Avrupann ilerlemesinin ve yeni uygarlklar

tanyp etkileime girmesinin en nemli sebebi de (Fransa Sefaretnmesi ve

Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi blmnde deinildii gibi) bu merak unsuru

olmutur.

a. Turquerie: (Trkri) Kltr yaantmzn Batya yneldii bu

dnemde, Avrupa da egzotizm merakyla Osmanl Trkiyesiyle ilgilenmitir.

(Germaner, Giri) Trk modas olarak da adlandrlabilecek bu akm 18. yzylda

Avrupada, Osmanly tanmaya balayan Avrupallar arasnda yaylmtr. Trk

mimarl ve figrleri daha 1714lerde Magouletin resimleri arasnda yer

almaktayd. Louis Phlypeauxnun ei, 1708lde Trkleri anlatan 22 adet estamp

(oymabask resim) tabloyu elinde bulundurur. (Germaner, 31). Bu arada Trk

elilerinin Fransay ziyaretleri nedeniyle gerekletirilen resimler ayr bir yer tutar

ve Turquerie modasnn yaygnlamasnn nedenlerinden biri olarak grlebilir.

(Germaner, 60) Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin olu Sait Efendi de saray

ressam Aved tarafndan resmedilmitir. Trk portresi, egzotizm modasnn dier bir

tandr. svireli ressam Jean-Etienne Liotard 1738 ylnda stanbul ve zmirde

bulunmu, zellikle Trk kadnlarnn resimlerini yapm ve bundan tr de

Avrupada Peintre Turc (Trk ressam) nvann almtr. (Germaner, 59)


38/110

25

Turquerie (trkri) modas daha sonra giysi alannda da yaygnlar.

Fransada verilen davetlere kadn ve erkeklerin Osmanl kyafetleriyle katldklar da

belirlenmitir. Ksacas bu akm Batnn Osmanly etkiledii kadar olmasa bile bir

sre iin Batda bir Osmanl modasnn yaanmasna neden olmutur. Bu da Batnn

Asya lkelerine kar olan meraknn bir kant niteliindedir.

Bu modann Avrupada tutunabilmesinin en byk sebebi 18. yzylda

olduka glenen burjuva snfdr. Ticaretle uraan bu zengin kesimin bireysel

zevkleri ve merak Trkri modasn yaratan en nemli etmen olmutur. Burjuvalar

birikimlerini bu moday oluturan objelere harcayarak Trkrinin Avrupada

yaylmasn salamlardr. Ve ksa sreli de olsa Avrupa, Osmanlnn kyafetini,

mimari eserlerini vs. ile ilgilenir. Fakat bu ilgi Batnn Osmanly etkiledii lde

olmamtr. Bir moda olarak yaygnlap yerini ksa srede dier araylara ve

modalara brakmtr.

Burada burjuvazinin seim hakkn kullanyor olmas ok nemlidir. stedii

objeyi bireysel haklarn kullanarak tercih etmektedir. Osmanlda ise burjuva snf

yoktur. Bununla birlikte orta snf halk da Avrupada burjuvann kulland bu seim

hakkyla ilgilenmemi ya da kullanmaya almamtr. Matbaa rneinde de

grld gibi kendisine sunulan bireysellik teklifini reddeder. Bundan dolay da

Osmanl aydnlanmas sadece belli bir kesim tarafndan benimsenmitir. Halkn bu

aydnlanmayla ilikisinin ya da katlmnn olduunu sylemek zordur.


39/110


40/110

27

sebebi, airlerin kendi dnemleri iinde rnek alabilecekleri ran airleriyle ayn

mkemmeliyette eserler verebilecek durumda olmalardr.

Klasikiirlerin Trke yazlmas klasik gelenee kar kmay

sembolize ediyordu ama ayn zamanda iirde farkllk araylarn ve

Arapada ve Farsada var olandan fakl model araylarn da

sembolize ediyordu. Bu denemelerin en nemlisi daha sonra Trki-i

Basit olarak adlandrlacak olan 15. yzyl sonlar ile 16. yzyl balar

arasnda var olan Trkedeki yabanc kelimelerin arlna kar olan

ve nclnn Edirneli Nazmi ve Tataval Mahremi tarafndan

yapld entelektel hareketti. (Slay, 14)

Mahremi ve Nazmiden sonra klasikiirleri Trke yazmak iin ayn

derecede bilinli ve organize bir dnem olmad. Ama hemen hemen btn

yzyllarda Trk dilinin Arapa ve Farsann igali altnda olduunu syleyen

airler kmt. 17. yzyl airi Nbi gibi. (Slay, 19) Ve daha sofistike iirler

yazmak iin iirlerini Arapa ve Farsa kelimelerle dolduran adalarn

eletirmitir. (Slay, 19) Bu konuda Slayn yukardaki bilinli ve organize

szlerine tamamyla katlmak zordur. nk son yllarda yaplan aratrmalar1

Edirneli Nazmi ve Tataval Mahreminin birbirlerini hi grmemi olma

ihtimallerinin yksekliinden bahsediyor. Ayrca bu iki airinDivanlar bir btn

olarak incelendiinde olduka az saydaki iirlerinin sade bir dille ya da halk

deyimleriyle yazld biliniyor. Dolaysyla her dnemde slbu adalarndan

farklairlerin olduunu kabul edip bu farkll bir akma balamamak daha doru

gzkyor. Fakat yine de airlerin baz yenilikler getirmek istemelerini gz ard

1 Avar, Ziya. Edirneli Nazm Hayat Edebi Kiilii Eserleri Trki- Basit ve Gazeller DndakiNazm ekli ve Trleri Ankara: 1998, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Ensrits Doktora Tezi.


41/110

28

etmemek gerekir. 18. yzylda da mahallleme yolunda eser veren ve birbirlerinden

etkilenme olaslklar olan airlerin okluu dikkat ekici bir zelliktir.

17. asrn sonunda air Sbitin ortal kaplayan ran tufannn nne

geerek, Trk fikrinin hakiki bir tercman yapmak iin sarf ettii

gayrettir. Bu hareket ilerleyerek devam eder. Ve 18. yzyln ikinci

yarsnda elli sene kadar Osmanliirinde hakim olan unsur olacak

kadar kudret kespetti. Burada ranllamaya kar duyulan isyan vard.

Fakat ok da baarl olunamad. nk bir taraftan onlar eletirilirken

dier taraftan da kullanld. (Gibb, 120)

airler kendilerine rakip olarak alabilecekleri yeni bir modelle

karlamadklarndan olsa gerek gemie bakmaya, gemie dnmeye karar vererek

iirlerini kendi benliklerinden rneklerle yaratma yoluna gitmilerdir. Bu

mahallleme fikriyle birlikte onsekizinci yzylda yaayan ve eser veren airlerin

says olduka kabarktr. (Cengiz, 579)

Kortantamere gre ise 18. yzyl Trk Edebiyatnn tkeniinin balad bir

zaman dilimi olarak kabul edilebilir . Deien dnya ile birlikte kanlamayan sona

doru gidiin iyice hzland bir yzyldr. (337)

Bu yzylda Lle Devrinin neesini, enliini, elencelerini yanstmak

istercesine ark da popler nazm biimlerinden birisi olmutur. ark aslnda

edebiyatmzda ilk olarak 15. yzylda grlmeye balar. Bu yzylda ise glenen

mahallleme fikriyle devrin zevk ve elence hayat birleerek bu trn olduka sk

kullanlmasna yol amtr. arknn anlam olduka ak ve belirgindir. Sade szler

kullanlarak yazlr, nk daha sonra sylenmek ve dinlenmek amac

gdlmektedir. Konu, hemen her zaman aktr.


42/110


43/110

30

2. Osmanzde Taib: 1660 ylnda doduu kabul edilmektedir. 18. yzyln

ilk yarsnda reis-i iran olarak tannmtr. Bu sfat kendisine devrin padiah III.

Ahmet tarafndan verilir. uara tezkirelerinde ve dier hl tercmelerinde

ltifeciliine, nkte-perdazlna, heccavlna, huysuzluuna, ar me ile sme

arasnda trl deiiklikler gsteren mizacna dair fkralar, rivyetler ve iretler az

deildir. (Karahan, 454) adalar hakknda ok ar hicivler syledii

bilinmektedir. Triz ve hcmlarna hedef olanlar arasnda ir Nbi, Sekban-ba

Neme Hasan, Sivasl Kad, Mderris Ahmed, air Skb ve daha birok kimse

mevcttur. (Karahan, 454) Dilini tutmad, nne geleni hicvettii ve huysuz bir

kimse olduu iin ok dman kazanm, birka defa mderrislikten atlm, rtbesi

aa indirilmitir. Msr kads iken H. 1136/M. 1724 ylnda zehirlenerek lmtr.

(Cengiz, 582)

3. Seyyid Vehb: 1674 ylnda doduu tahmin edilen Vehb, 1736 ylnda

lmtr.

18. yzyln tannmairlerinden birisi olan Seyyid Vehbnin en nemli

eseri daha sonra da Levnyle ilgili olarak bahsedeceimiz, Surnmesidir. Bu eseri

o gnlerdeki stanbulun mahall hussiyetlerini, rf ve detleri bakmndan tarihi

bir vesika deerinde olan yaptdr. Surnme, bir mnacat ile balar, onu nat, III.

Ahmete, sadrazam brahim Paaya medhiye gibi kaside eklindeki iirler izler.

Dnn baz ksmlarnn tasvirini iine alan mesnev eklinde uzunca bir para da

vardr. (Karahan, 545)

Osmanzde Taib, III. Ahmet tarafndan reis-i iran sfatn kazandnda

bir teekkrnme yazar. Bu manzumede devrinin pek okairinden bahsetmi


44/110


45/110

32

o devrin hayatna, det ve telkkilerine k tutmas bakmndan deerli ise de

olduka ak sak eserlerdir. (Cengiz, 587) 1810 ylnda stanbulda lmtr.

Yukarda aklamalar yaplan bu airler 18. yzyl iinde nemli eserler

vermi olanlardr. Daha nce de belirtildii gibi bu yzylda airlerin says olduka

fazladr. Burada ise Nedim ve mahalllemeyle ilgili olan airler arlkl olarak

incelenmitir.

B. Minyatr:

17. yzylda stanbul saray nakkahanesine ilginin azald grlr. Buna

sebepse ava merakl IV. Mehmetin saltanat srasnda Edirnede yaamay

yelemesidir. Bu yzylda sanatlarn bir blm Edirne Sarayna yerletiinden

stanbuldaki nakkalarn says da azalr. Ve 18. yzyln ilk yarsna kadar da

Edirne Saray etkinliini srdrr. 1878 Rus saldrs srasnda Edirne Saraynn

havaya uurulmasyla birlikte bu eserler yok olmutur. Bu sebepten dolay bu

dnemde yaplan eserler hakknda bir bilgimiz yoktur. Fakat minyatr sanatnn

devam ettii de Edirnede Edirnekri iiliinin baaryla gelimesi sanat

etkinliinin bu merkezde de youn olduunu gsteren bir kant saylma[ktadr].

Ayrca, 18. yzyln ilk yarsnda Edirneden stanbula gelmi olan Levn gibi bir

ustann retkenlii, minyatr geleneinin kesintisiz srdn gsteren ikinci

kanttr. (dekan, 445)

I.Abdlhamit zamannda (1771-1789) Avrupal rneklerden

esinlenilerek dzenlenen giysi albmleri resim sanatnn gelimesi

ynnden nemlidir. Guva, suluboya, tempera, yal boya, renk

kartrma gibi deiik Bat tekniklerinin uyguland bu albmlerde


46/110

33

Konstantin, Rafael, strati gibi aznlk sanatlarnn da adlarna

rastlanmaktadr. Giysi albmleri iinde Fazl Enderuninin deiik

lkelerin erkek ve kadn giysileri hakkndaki kitabHubannme ve

Zenannmenin eitli kopyalarndaki betimlemeler manzara nnde

ya da i meknda yer alan figrleriyle nemli bir grup oluturur.

(dekan, 448)

18. yzyln sonlarna doru ise artk, eitli Bat teknikleri denenmektedir.

Guvaj ve suluboyann yannda tempera tekniinde yaplm, hatta yalboya

izlenimini veren resimler de bulunmaktadr. (Renda, 45). Minyatrn en belirgin

zelliklerinden olan yaldz hemen hi kullanlmamtr. (Renda, 45)

Bu yzylda minyatr alannda, Levn dnda gsterilebilecek en iyi rnek

nakka Buhardir.

1. Buhar

Levn dnda, I. Mahmut dnemi saray evresinin tannm nakka olan

Abdullah Buhar de giyimli kadn boy portreleriyle tannmaktadr. Tek figr

almalar, Levnninkilerden farkl olarak, belli bir modele baklarak yapld

kansn uyandrr. (Renda, 41)

Abdullah Buhar, doa ayrntlarna yumuak fra vurularyla

salanan renk tonlamalarn mimari elerdeki boyutlu grnmleri

kitap kapaklarndaki manzara kompozisyonlarna uygular. Bunlar

konaklarn, saray odalarnn duvarlarnda yer alarak bir moda haline

gelecek olan manzara resimlerinin el yazmalarndaki denemeleridir.

(Tannd, 61)


47/110

34

C. Minyatrlerde Yer Alan Konular

Minyatr sanat;

sadece Osmanl elitinin gzlerini doyurmad, ayn zamanda

okuyucularn metni daha rahat takip etmelerini salad. Ancak bu iki

boyutlu resimlerslam resim yasaklamalarndan dolay snrl bir

ekilde kendilerini ifade edebiliyorlard. Pembe evler, mor kayalar ve

altn rengi bir gkyz gibi eler vard bu minyatrlerin iinde. nsan

figrleri de kendini saran evreden izole edilmilerdi. Ve iki boyutlu

izime mahkum edilmilerdi. Osmanl minyatrleri dierslam

dnyasndaki minyatrlerden ok daha gereki olmalarna ramen

17. yzyln sonlarna doru dramatik bir deiiklie uradlar ve 18.

yzyln sonlarnda eski Osmanl minyatr anlay tamamen

kayboldu. (Slay, 76)

18. yzylda bir ok minyatr sanats gerek hayatn gzelliklerini

resmetmeye balamlard. Ayrca minyatrlerde Avrupa tarz bir etkilenmeden ve

manzara resimlerinden sz etmek de mmkndr. (Slay, 78). Cinselliin

betimlenmesi de bu dnemde yer alan konulardan birisidir. Gen kzlarn ve

erkeklerin minyatrlerinin yaplmas, insanlarn iftler halinde resmedilmeleri ve

erotik temalarn minyatre youn birekilde girmeye balamas (Slay, 78) 18.

yzylda minyatrde ska grlen zellikler arasnda yer almaktadr. Peki bu

temalar minyatr sanatna nasl girmiti? Tlay Artan Osmanlmparatorluunda

17. yzyl sonlarna doru gzlemlenen deiim srecini ok farkl ve ilgin bir

ekilde yorumlayarakyle der:

O zamana dek tanmlanagelen toplum yaps, artk mahrem olann

da szsel [iir] ve grsel [minyatr]ifade araylarn iermekte;


48/110

35

Osmanl minyatrnde zel hayatlarn ya da hayatn zel anlarnn

gereki betimlemelerinin yansra Osmanl toplumunda ilk kez ehir

yaantsnn, ehirlilerin amme-i halkn betimlenmesi anlamnda

gndelik hayata dair minyatrlerin tanklk ettii bir toplumsal

gereklik, resm olann dndaki bir kamunun olumas

yaanmaktadr. (Artan, 92).

Artann mahremiyetle ilgili grleri olduka nemlidir. Artk kabuunu

krmaya balayan Osmanldaki bu al dneminin rneklerine Levnyle ilgili

blmde ska deinilecektir. Ayrca, yine bu alntda yer alan mahrem olann szel

ve grsel ifade araylarn iermesi de bu tezin temel k noktasn oluturmas

nedeniyle dikkatle incelenmelidir. Bu noktalardan hareketle, tezimizde yer alan air

Nedim bu mahrem alann szel ynn ifade ederken, nakka Levn de grsel

ynn oluturur. Her iki sanatda da bireysellikten ve gerekilikten doan bir

tarzla mahremiyetin dier yzyllara oranla daha rahat birekilde ifade edilmesine

rastlanr. Tezimizin nc ve drdnc blmnde de yukarda deindiimiz bu

noktalar aydnla kavuturulacaktr.

17. yzyln sonlarna doru, Osmanl minyatrleri daha ok albmlerde

toplanmaya balamtr. Bu albmlerde en ok tercih edilen konular arasnda tek

figrler, kyafetler ve iek resimleri yer alr. (Artan, 91) 18. yzyl minyatrleri

incelendiinde ise, deien toplum yapsnn deien ihtiyalaryla birlikte iki iip

dans eden, hamamdan eve en mahrem meknlarda elenen dekolte kyafetli

kadnlarn, erkeklerin ve erotik ak sahnelerinin ilendii gze arpar.(Artan, 92)

Alan ve mahrem hayatn gzler nne sermekten artk ekinmeyen

toplumun sanatnda da bu tr deiikliklerin yaanmas doaldr. Artk gndelik

hayatta srekli grlen ve herkes tarafndan bilinen olaylar saklanmak yerine aka


49/110

36

ifade edilmeye balanr. Minyatr de bu ifade ekillerinin en gzellerinden birisidir.

Blme balarken incelediimiz iirde de Enderunlu Fzl rneinde olduu gibi

halk yaayndan olduka mahrem sahneler aktarlmtr. Dolaysyla bu yzylda

hem minyatr hem de iir alannda halkn yeni zevklerinin konu olarak seildii

grlmektedir.


50/110

37

BLM III

YZYILIN RENKL SMASI: NEDM

A. Nedimin Yaam yks ve Girdii Tarikatlere Bir Bak

Lle Devri, sanata kar ilginin olduka youn olduu bir dnemdir.

Bugnden bakldnda devrin iir kolundaki temsilcisinin Nedim olduunu

sylemek yanl olmayacaktr.

Kaynaklarda airin asl adnn Ahmet olduu belirtilmektedir. Nedimin 17.

yzyln sonlarna doru doduu airle ilgili yaplan almalarda genel doru

olarak kabul edilir. Fakat tam tarih hakknda kesin bir bilgi yoktur. Hasibe Mazolu,

Ebziyya Tevfik,Nmne-i Edebiyt- Osmniyyede Nedimin 1092 (1681)de

doduunu yazmsa da bu tarihi nereden aldn bildirmedii iin Nedimin

1681de domu olduunu kesin olarak syleyemiyoruz. (11) der.

Nedimin soyu, tarihi Ahmet Refikin kard birecereye gre, Fatih

Sultan Mehmet dneminde yaam bir aileye kadar uzanmaktadr. (zkrml, 7)

Bu aile Mevlev bir tarikate mensuptur. (Tansel, 69). Nedim kkenlerinin uzand

ailesini III. Ahmete yazd bir kasidesinde u dizeleriyle dile getirerek bu bilgiyi

dorular:


51/110

38

Fahr iken ecddma ol stnn hizmeti

Hazret-i Sultan Ebl-Fethin zamanndan beri

Pdhn- seleften bunca ihsanlar grp

Her biri olmuken ol bb- refin keri (Macit, 26)

Nedimin sanatnn ilk yllarehit Ali Paann sadrazamlna rastlar.

Paaya yazd adet kasidesi bulunmaktadr. Bu eserlerairin kaleme ald ilk

iirler arasnda yer alr . Nedim, bu kasidelerden ilk ikisini Ali Paann sadrazam

oluu zerine yazmtr. Nedim, Ali Paaya sunduu nc kasidesini onun

1715te Venedike yapt savata btn Mora ktasn ele geirerek kazand zafer

zerine [kaleme alr]. (Mazolu, 14) ehit Ali Paann lmnden sonra ksa bir

sre Halil Paa sadrazam olur. Daha sonra da Nedimin asl koruyucusu olarak

bilinen Nevehirli Damat brahim Paa sadrazamla getirilir. nceleri ehid Ali

Paaya kasideler sunduysa da bekledii karl gremeyen air, asl hak ettii

ilgiyi Nevehirli Damat brahim Paadan grd. (entrk, 597) Sadrazam ehit

Ali Paa zamannda Nedim gibi zevke dkn bir adamn, diledii bir hayata

kavumas mmkn deildi. (Glpnarl, 9) Ali Paadan ne kadar az ilgi grmtr,

sadrazam Nedimin iirleriyle gerekten de hi mi ilgilenmemitir ya da airin

beklentilerine ne lde cevap verilmitir bilinmez ama Nedim, Lle Devrinin nl

sadrazambrahim Paay sevdii ve onun himayesinden olduka memnun olduunu

kasidelerinde sk sk dile getirmitir.

Yani hem-nm-eref-z-yi Hall brhm

Ki cihn buldu onun ltfu ile ziynet-i tm

smn-pye hm-sye vezir-i azm

Shib-i seyf- kalem mlik-i nakz-u ibrm (Glpnarl, 46)


52/110

39

Nedim, 1723 ylndan itibaren Sadrazam brahim Paann huzurunda

ramazanlarda verilen tefsir derslerine balar. 1725te Mahmut Paa mahkemesine

naip tayin edilmi, 1727de Molla Krm medresesi mderrisliine nail olmutur.

(Glpnarl, 9). Vefat tarihi olan 30 Eyll 1730 ylnda ise Sekban Ali medresesinde

grev almaktadr. Nedim aslnda kendi sanatna uygun bir i semitir. nk

Mustafa senin belirttiine gre kadlktan sonra airlerin en ok tercih ettii meslek

dal mderrisliktir. Ve mderrislik de kadlk meslei gibi yksek renim gerektiren

meslekler arasnda yer almaktadr. (sen, 312)

Nedimin ilkiiri 1702de kaleme ald ve Glen tarikatine girdiini

gsteren bir tarihidir.

Zih kne-i nev-mehbat-i esrr-i rhan

Verir shib- diln- aka feyz-i kasr- irfn

Ho ferhunde cy-i feyz-bah-yi dil-i k

Dernunda olur tahsl-i istidd- Rabbn

Gd-y rh ederler bunda by- gonce-i zikri

Cenb- Glennin andelibn- glistn

...

Rec-yi feyz ile ben de Nedm intisb etdim

Grnce mecma- ehl-i marif n bu eyvn

Sudr etti lisn- mrid-i ilhmdan trh:

Bu cy-i pkde krklar makaam buldu unvn.(Macit, 118)

16. yzylda, Halvetiyye Tarikatinin bir kolu olarak doan Glenlik bir

yanyla Mevlevlie dayanan, bu tarikatle eitli benzerlikleri, ilikileri bulunan bir

tarikattir. Halvetiyye zellikle Trkler arasnda byk ilgi grmtr. Kurucusu

brahim Glennin Osmanl hanedanyla olan temas da Yavuz Sultan Selimin


53/110

40

Msr fethiyle balar. Glpnarl, Glenliin Halvetlikle Mevlevlii birletiren

bir yol olduunu belirtmektedir. (206) brahim Glen, bn Arab ve Mevlnann

grlerinden byk lde etkilenmitir. Dolaysyla Mevlevlie atfedilen bir ok

zellii Glenlikte de bulmak mmkndr. Her ikisinde de ocak kutsaldr. Sema

yinleri nemli ve deerlidir. Dervi her iki tarikatte de yl eitli hizmetlerde

bulunarak ile karr. almann kutsallna her iki tarikat de inanmaktadr.

Latifi Tezkiresinde(1546), brahim Glennin tekkesinde eitli gruplardan

zndklarn ve hereyi mbah gren insanlarn bulunduundan bahsedilir. brahim

Glen, eriatn yasakladeylere izin vermi ve tarikat yolunun sapmasna gz

yummutur. (sen, 60)

Nedimin ilk olarak bu tarikate girmesi ilgintir. GlenlerLatifi

Tezkiresinden de anlalaca gibi toplum tarafndan biraz hor grlmekte ve

inanlarndan tr dlanmaktadrlar. Nedimse, sema ayinlerinin dzenlendii,

almann kutsallnn kabul edildii bu tarikate girerek bir ihtimalle biraz da hayat

grn yanstr. Sanatnn oluumunda, zellikle gazellerinde ve arklarnda bu

tarikati benimsemi olmasnn etkisi olabilir. Fakat Nedimin, daha sonraki yllarda

bu tarikatten km olma olasl yksektir. nk Glpnarlnn belirttiine gre,

airin mezar ta Hamzavlere aittir. Hamzavler, tarikat erbabnn ve bilhassa

Mevlevlerin bildikleri vehile bi ser- p denen ve ba kesik, kollar ve ayaklar

krk bir eit taekli kabul etmiler ve bu suretle hem Tanrya teslim olduklarn,

hem de pek okehit verdiklerini ima eylemilerdir (Glpnarl, 12)

Glpnarl, Tasavvufadl kitabnda Nedimde tasavvufa dair baz ip ular

bulunduuna iaret ederek sonradan girdiini belirttii bu tarikat hakknda bilgi verir.

Zamanndaki ak fikirlilere bir snak haline gelmi olan, hele devrinde ileri ve

insani gr temsil eden Hamzavlie girmi, [bu tarikat] tarafndan kutb tannan


54/110

41

ehid Ali Paay verken inancn izhr etmitir. (240) Bu cmlelerden Nedimde

tasavvuf inancnn bulunduu karmak zordur fakat girdii iki tarikatin de zamann

ileri grl kiileri tarafndan tercih edildiini bildirmesi nemlidir. Yani Nedim,

mrnn her dneminde ilerici ve yeni atlmlarn airi olduunu baland

tarikatlerle de gstermitir denebilir.

B. airin Nedimne Yn

18. yzyln ilk yarsna iirleriyle damgasn vurduunu syleyebileceimiz

Nedimle ilgili kaynaklarda onun hep yeniliki, dierlerinden farkl birair

olduuna dikkat ekilir. Buradaki yenilik ve farkllk onun hangi zelliklerinden

kaynaklanmaktadr, bu zellikleri u balklar altnda toplamak mmkndr.

1)Bireysellik

2)Ak ve ehvet

3)Mimari ve doa tasvirlerindeki ustalk

4)iirlerindeki duru Trke

5)Gerekilik

1. Bireysellik: Yukarda saydmz be maddenin de temelinde ite bu

zellik yatmaktadr. Nedim kendine has birair olarak deerlendirilebilir.

Kprlzde Mehmet Fuat, Nedim hakknda yle der: sanatnn unsurlarn

nereden alm olursa olsun, onlar kendi ruhu ile meczetmitir. (524). Bu cmle

zerinde younlalmas gereken bir noktay akla kavuturmaktadr. Kendisinden

birokey katarakiirlerini yourmu ve younlatrmtr. Bir gazelinde yle der:


55/110

42

Sky hum alan zemzeme-i eng midir

Yoksa destindeki peymne-i gl-reng midir

Namene tr-i nigeh p-rev olmakta meer

Mutrb ebrda kemnnla hem-heng midir

Lal-i handn m yahud ke-i verd-i tende

Dest-i trc- sabdan zlen deng midir

Bir nihnce tebessm de mi smaz cn

Syle billh dehenin t o kadar teng midir

Lezzetinden nice b olmadn ol lal-i terin

Meded ey sgar- ykuut dilin seng midir

Ne bu nev nak- trzende Nedm syle

std- kalemin hme-i Erjeng midir (Glpnarl 266)

Son beyitte aka grld gibi kendisi de bu deiikliin, iir alannda

yapt yeni katlmlarn farkndadr. Aslnda hemen her Divan airi iirlerinde

getirdii yeniliklerden bahseder fakat onlarn yapt yeni bir kelime oyunu ya da az

kullanlan bir kelimenin iire sokulmasdr. Nedimse, kendisini, beenilerini iire

sokarak gerek bir yenilik getirmitir. Dolaysyla hi de alak gnll

davranmayarak yeni atlmlarda bulunduunu dile getirir.

Nedim, ayrca iirde, karsnda bulunduunu varsayd gzele adeta

seslenmekte, onunla konumaktadr da. Duygularn samimi ve yapmacksz

yanstarak, burada iiri yazan birey olarak, Nedim olarak varln okuyucuya,

dinleyiciye kantlamaktadr.

Nedim, bir baka gazelinde yle der:

Am oldum snesin bir kerre rm- skn

Sneden bilmem ne hlettir girzn oldu hep


56/110

43

Bu beyitte bir birey olarak duygularn yapmacksz dile getirmektedir.

Klielemi kelimeleri kullanmayarak kendi istedii szcklere yer veriyor olmas da

dikkat ekicidir.

Hl kfir zlf kfir em kfir el-amn

Ser-be-ser iklm-i hsnn kfiristn oldu hep (Macit, 277)

Burada ise klielemi kelimeler kullanlm olmasna ramen (kfir-

kfiristan) aktan doan bir bireysel sevgiye de iaret etmektedir.

Bir dier gazelinin son beytinde yle der:

Gzel sevmekte zhid mkilin vr ise bizden sor

Bizim ol fende ok tahkykmz itkaanmz vardr. (Glpnarl, 258)

Bu beyit de olduka nemlidir. nk burada sadece kendisini kastettii

halde birinci oul ahs kullanarak anlam ve etkiyi kuvvetlendirir. Bylece

dikkatleri de kendi zerinde toplamay baarmaktadr. Ve ak, gzellik konusunda

bilgili olduunu da seslendii kiiye aklamaktan ekinmez. te Nedimi Nedim

yapan, onun yzyl sonra bile tannmasn salayan da bu samimiyeti, yalnl ve

bunlar kendi iinde tutarl ve yerinde olarak, kendine has birekilde kullanm

olmasdr.

Zhirde eeri cmleden ednyz

Erbb- nazar yannda liyk alyz

Saymazsa hisba nola ahbb bizi

Biz zmre-i irnda mstesnyz (Glpnarl, 363) diyerek aslnda hemen

herairin yapt gibi kendisini dierairlerden ayr bir yere koyduunu aka belli

eder. Fakat o yukarda da belirtildii gibi yeni olduunu syleyen dierairden

ayrlr. yle ki;


57/110

44

iiri, iirin yaratlmas srasnda kendini seyrediyor, yazdklarn sorguluyor,

ve kendi hakknda yazyor. Byle birey daha nceden denenmemiti. (Slay, 76)

Gerekten de yukardaki rneklerde grld gibi ben kavram Nedimin

iirlerinde olduka fazla yer almaktadr. air, kendisine kardan bakabilmeyi ve bir

yabanc gzyle kendisini deerlendirmeyi baarmtr. Bu ok nemlidir.

Nedimin bireyselliini son madde olarak deineceimiz gerekiliinden

yola karak bulmak da mmkn olabilmektedir. Blmlemeye altmz

maddelerde de grlecei gibi bireyselliini yapt seimlerle ortaya koymutur.

Maddelediimiz her unsurda gerekilik esi byk yer tutmaktadr.

2. Ak ve ehvet

Nedimi dierairlerden ayran bir zelliin de ak olduu bilinir. Bu doru

bir ifade olmakla beraber ondaki akn ehvet duygularnn karmyla birlikte ortaya

kmasndan ve rahata ifade edilmesinden dolay dier Divan airlerinden

ayrldnn da altnn izilmesi gerekir. Yksek ve ilahi bir ak deil, y iret

lemlerinin levazmndan olan uh ve serbest alkalar, her gzele kar duyulan

apkn hisleri, bir kelime ile ehveti terennm etmitir (Mehmet Fuat, 522). Mehmet

Fuat Kprl bu cmlesiyle olduka nemli bir noktaya dikkatleri eker. nk

yukarda da belirtildii gibi Nedimin iirlerinin olduka byk bir blmnde gze

arpan en belirgin nokta ehvettir. Dolaysyla onun iirlerini, bir gzele kuru kuruya

duyulan beeni ya da ak anlatan iirler olarak nitelendirmek eksik olur. nk

Nedim beeninin tesine gitmitir.

Sk-u srn- gabgab- leb merebimcedir

Ser t be-py hsl hep merebimcedir


58/110

45

Bu beyitte dikkat ekilmesi gereken nokta, Nedimde ancak bireysellikle

gerekletirilebilecek olan mahremin olduka ak birekilde anlatlm olmasdr.

air, gereki olduu srece mahrem olan blgeleri daha rahat birekilde ifade

edecektir. Bu nokta da Nedimin ehvet kavramyla birlikte grdn ve hissettii

dile getirmesine iaret eder.

Bir cm bir de ll-i lebin sundu mu-bee

Pr-i mugaan olas aceb merebimcedir (Glpnarl 256) der.

Baka bir gazelinde de u beyitler yer alr:

Gd et dmemi prhenim a snemi yokla

Hele gr neylemitir bana emr-i nighn gel

Benimdir su ki vardm bezme verdim sana cn nakdin

Senin yoktur efendim bunda hi crm- gnhn gel

Tezerv-i hsun bir nz ile reftra gaaz et

Gl olsun nak- pyn glen olsun h-rhn gel (Glpnarl, 295)

Yukardaki rneklerde grld gibi Nedim aslnda olduka samimi ve

doru szlerle duygularn aklamtr. Bunlar ekinmeden ve ak szllkle ifade

etmesi onun apknlyla birlikte cesaretini de aklarekildedir. VeDivannda

geen olduka ok saydaki iirinde bu ehvet duygular youn olarak ilemitir. Bir

tr olarak gazelde ehvetten bahsedilmesi de nemlidir. Nedim bylece Divan

iirinde, gazelde konuyu da deitirmi olur. Genellikle skinmelerde,

ehrengizlerde, mesnevlerde ele alnan ehvet kavram Nedimle birlikte gazelin

iine de girmi olur.

Cinselliin daha ak betimlenmesi, sanal betimlemelerden doal

betimlemelere dnlmesi, mavi gzl sar sal sevgililerin divan


59/110

46

edebiyatna gemesi ve dier bir takm deiiklikler dini ve sanatsal

hayatta baz radikal deiiklikler olduunu gsteriyordu. (Slay, 80)

te yaanan bu deiimlerin en byk temsilcisi, Nedimdi.

Hurd penesin mi taknm cebnine

Ol zlf-i zedden1 dklen trler midir

beytinde sar sal bir gzelden,

Deil em-i kebd ol ebruvnn zr-i tknda

ki vre kumridir ki gelmi iyan tutmu

veya

Zlf klh verdi halel Marib Fese

em-i kebdu sald akn mlk-i erkese gibi beyitlerde gri mavi

gzl bir dilberden bahsetmitir. (Mazolu, 56) Bu alntda geen beyitler

Nedimin Divan iiri iin gerekletirdii yeniliklerin rneklerini vermesi

asndan nemlidir.

3. Mimari ve Doa Tasvirlerindeki Ustalk

Nedim kendisinden nceki airler gibi doay kalplam szlerle, klielerle

tasvir etmek yerine grdn anlatmay tercih etmitir. Bylece Nedim, okuyucuyu

gerek meknlara gtrr.Divan airlerinin ou mukallittir. Nedimse yaratcdr.

Esinlerini tabiattan ve hakikatten alr. Onun iirleri hayatnn ve devrinin birer

aynasdr. Lle Devri onun msralaryla anlalmakta, tekrar yaanmaktadr.

(Kahraman, 162) Yani Nedimin iirleri bir eit dneminin tankldr. Lle

Devrinde yazdiirleri stanbulun mimari tarihi gibidir. Geri yazdklar Fransz

1 Bu msrada yanllk vardr. Dorusu Ol zlf-i zerdden dklen trler midir (Glpnarl, 268)eklindedir.


60/110

47

stili konaklar, emeler, imparatorluk baheleridir, halkn kulland pazar yerleri,

evler deildir (Slay, 74) ama kendi evresinde grdklerini yanstmas asndan

nemlidir. Bir Divan airi olarak zaten yksek zmreden insanlarla birlikte

yaamaktadr. Elbette iirlerinde, yaad ve grd bu meknlardan tasvirler

olacaktr.

Ne mnsib yere durmu o tavanl kpr

Cmle gzden geirir seyre gelen hbn

Pek saf kesbedecek tekye hele Hayr-bd

Cmle zevk ehli ann zmre-i dervn

Grmeyen deme el-hak ne kadar vasfetsem

Nice tabir olunur alayann seyrn

Yok bu dnyda hele Kasr- Cinnn misli

Bilmezem var m cinn ire dahi akrn

eme-i Nr ise Nr ayetin eyler tefsr

Cedvel-i Sm ile bulsa nola ziyb- n

Gyiy zevk-u saf dahmesine oldu tlsm

h- mrn aceb ol cesed-i nran

Pek gzel mevkiine dt hele Kasr- Net

Geri kendi kk amm ki byktrn

Ye o cesrin ki ad kendi gibi Nev-peyd

bhesiz yoktur ana mlk-i cihanda sn

Ferkadandr ad stnde olan kasrlarn

Ki ederler ikisi leme nr-efn


61/110

48

Hurrem-bda karb olduin Cesr-i Srr

Etmede hurrem mesrr dil-i nln (Glpnarl, 76)

Nedim bu iiriyle hem yaad dnemde ina edilen kasrlar anlatr, hem de

adeta dneminin mimari eserlerini tantmada okuyucuya rehberlik yapar. Cevdet

Kudret de bu konuyla ilgili olarak stanbulun ayn zamanda bir bilim merkezi

olduunu anlamak, ehrin camileri, mescitleri, kandilleri, baheleri, kasrlar vb. ile

bakml bir yer olduu hakknda toplu bir bilgi edinmek olana vardr (365) der.

Cmilerinin her biri bir kh- tecelli

Ebr-y melek andaki mihrb- dudr. (Glpnarl, 85)

Ser-emeleri olmada insna revan-bah

Germbeleri cna safa cisme ifdr. (Glpnarl, 86)

Ayrca mimari eserlerin zerindeki bezemeler de dikkatinden kamamtr.

Onun iin, Kapudan Mustafa Paann Yalsnn kap ve duvarlarndaki naklarn

benzeri yoktur. (Kaplan, 242

Nigr nak bir resm zre kim bulmak deil mmkn

Safnn lle-i tasvrinin peymne-i cemde

Birer mensc- dil-kedir der dvr kim gy

Dokunmu her biri bir dest-gh- zevk- lemde (Glpnarl, 165)

Aada yer alan beyitlerde, tantt yaptn gzelliklerini anlatabilmek iin

eserin eitli ksmlarna seyircinin dikkatini srarla eker. (Kaplan, 241) Kendi

grdklerini seyircinin de grmesini salamak niyetindedir.

Ey lem-i mislin seyyh- h-yr

Hi kasr sretinde grdn m nev-bahr

Gel grmedinse seyret amma sakn galetten

Tbende gurre sanma ol cft-i zer-nigr


62/110

49

Bir yana lle-zr ket-i piyle-i cem

Bir yana gl-sitn knn hazne-dr

Bir yana eme-sr etmi beyna gz

Evsf- tab- sf- vassf- rzgr (Glpnarl, 114)

Nedim, bir sanat duyarllyla grd, fark ettii gzellikleri, deta

okuyan kiinin de fark edebilmesi iin rpnr. Bu konu, kendi zevkini ve ince

beenisini herkesle paylama isteine dayandrlabilir.

Tek tek yaplarn yan sra ehir [de], bilhassa Nedimin iinde doduu ve

byd stanbul [da], hereyden nce mimarisi ile dikkati eker. Nedim,

Divannda pek ok mimari tasvr yapar. Bunlardan stanbul kasidesi en

mehurudur. (Kaplan, 262). Gerekten de bu kaside Nedimle adeta btnlemi

gibidir.

Bir gevher-i yektdur iki bahr arasnda

Hurd-i cihn-tb ile tartlsa sezdur beytine ise Atilla entrkn getirdii

yorum dikkate deerdir.

stanbul ehri bu beyitte iki deniz arasnda bulunan ve benzeri

olmayan bir inciye benzetilmitir. air bu ifadesi ile corafi bir

gerei dile getirirken ayn zamanda ok ustaca bir de sz oyunu

gerekletirerek dnyada en gzel incilerin karld lke olan

Bahreyne de imda bulunmaktadr. (iham) nk Arapada bahr

deniz, bahreyn ise iki deniz yani iki bahr demektir. (entrk,

601)

Nedim hem corafi bir gerei iirine konu etmi, hem de bu gerei ssl,

iirsel ifadelerle anlatmay baarmtr.


63/110


64/110

51

5. Gerekilik

Nedimin en dikkat ekici zelliklerinden birisi gerekiliidir. airin

gerekiliinin temelinde de aslnda bireysellii yatmaktadr. nk bilindii gibi

ancak bir birey kimliine sahip olduktan sonra gerekilikten sz edilebilir.

Dndnden ok yaadn yazm olmas onun en nemli zelliidir.

(Eyubolu, 228) Dolaysyla o, yaad evre iinde grdklerini mmkn olduu

kadar grdne bal kalarak anlatan birairdir. Tanpnar da Nedimde fark ettii

gerekilik kavramna zellikle dikkat eker ve yle der: Onda kendisinden nce

gelenlerden hatt adalarndan ayrlan, realite ile hepsinden baka ve daha scak bir

ekilde kaynam bir tarafn da bulunduu grlr. (169) Bu szler de Nedimin

gerekilikten doan bireyselliini aka ifade etmektedir.

Dierairlerde bulunmayan [az bulunan] itenlik Nedimde vardr.

arap hakknda yazan airin gerekten onu tadp tatmadn

bilemezsiniz nk geleneksel klielerle yazyorlardr ama Nedimin

iten ve samimi iirlerinde bu itenlikten phe etmezsiniz. iirin

konusu ve dili iirin gerek hayattan olduunu size anlatr. (Slay, 59)

Ne ekmiiz hele def--i humr edinceye dek

Bu gne tarh- gam- rzgr edinceye dek

Ne denl hidmetimiz geti stnesine

Fakyre pr-i mugan itibar edinceye dek

Hisb var m den hke dne-i ekin

Felekte murg- safyikr edinceye dek

Huzr-zzete yz yerde arz- hl etti

O serv-i dil-kei dil der-kenr edinceye dek


65/110

52

Neler eker ramazn ire iyde dek gresin

Nedm terk-i mey-i ho-gvr edinceye dek (Glpnarl, 287)

Nedim her ne kadar yaamnda iki tarikate balanmsa da dinle ilgisinin pek

bulunmad, en azndan iirlerinde dinle ilgili grlerini dile getirmedii

bilinmektedir. Yukardaki beyitlerde de hemen herair gibi ikiden bahseder ama

tamamyla kendi duygularn, belki de gerekten o anda yaadklarn aktarmtr.

Dolaysyla da iki itikten sonra geirdii zor dakikalar samimiyetle ifade eder.

Kendisi iin ikisiz olduka zor geen Ramazan ayn da hi bir yapmack ifade

tamadan dile getirmitir.

Yaad nlar samimiyetle ifade etmesinin yannda, bu nlarda hayat daha

da gzel grmesini salayan kiileri iirlerinde yanstmay da tercih etmitir. Hatt

bazen o gzellere iten sitemler bile ettii olur:

okdan ey sk gelip snemde mihmn olmadn

Derdime destindeki sgarla dermn olmadn

Mhsn mehden gzelsin belki amm neyleyim

h bireb burc- uuumda tbn olmadn

Geldi mlk-i hsnne hatt- siyeh mushaf-be dest

Sen dah ey kfer-i nahvet mselmn olmadn

Hayli demdir kim belin komaa kasdettike ben

Nz ile benden yine bana girzn olmadn

Kande buldun byle dil-ke nazm hayrnm Nedm

Cm- mey n etmedin hem-bezm-i cnn olmadn (Macit, 309)

Bu beyitler de Nedimin cesaretini, isteklerini yapmacksz, iten ifade ediini

gsterir. Aslnda gerekilik kavramn Nedimin tek tek beyitlerinde aramak yerine

iirlerinin tmn okuyup bu kavram bir btn halinde ele almak daha dorudur.


66/110

53

Yukarda verilen rnekler ise Nedimin gerekiliini hem eitli yazarlardan

alntlanan blmlerle aydnla kavuturmak hem de bu konu hakknda fikir vermek

iindir. Ayrca, sralanan maddeler bir btn halinde incelendiinde Nedimin

gerekilii gze arpan en nemli unsur olacaktr.

Bu noktada eklenmesi gereken bir konu daha vardr. Hasibe Mazolu

NediminDivan iirine Getirdii Yenilikadl kitabnda; onun, hafifmerep ve ak

seik birair olarak tannmasnn bir sebebi de divan edebiyat anlaynn baya

sayd kadn akna iirlerinde yer vermesidir (55) der. Oysa yukardaki rneklerde

de grld gibi burada anlatlmak istenen salt kadn ak deildir. Nedim, her iki

cinse zellikle de hemcinslerine kar duymu olduu beeniden sz eder. stelik

beyitlerin saf aktan fazla duygular ierdii, ak ve ehvet maddesiyle

aklanmtr. Bu szlerde dikkati eken ikinci nokta ise Nedimin hafifmerep

olarak nitelendirilmesidir. Walsh da bu noktada Mazoluna benzer olarakunlar

syler: Hazz n planda tutan Nedim gazele, Sabit ve Beliin zensizlii ve

uygunsuzluuna inmeden arpc bir hafifmerep hava getirdi. (Walsh, 157).

Nedimin iirleri iin hafifmerep kelimesini kullanmak ne kadar dorudur? Bu

kelimenin akllarda uyandrabilecei anlamlar arasnda bir miktar bayalk, vasatlk

da bulunmaktadr. Oysa Nedimin iirleri iin bu durum sz konusu deildir. O,

hibiriirinde basitlie dmemitir. Sadece hemen herkesin dnd,

dnebilecei fikirleri sze dkme cesaretini gstererek bireyselliini ortaya

koymutur.

Buraya kadar yaplan aklamalar Nedimin iir sanatnda yapt atlmlar

ayr ayr balklar halinde anlatmay hedeflemitir.


67/110

54

C. Nedimde Sevgili Figrleri

Nedimin deeri, devrini anlatan birair oluunda deil, herkesten ok

devrini yaatan birair oluundadr. Divan airlerinin keman kal, ok kirpikli, nokta

azl, ylan gibi uzun ve kvrk sal, kl denecek kadar ince belli tek ve muhayyel

sevgilisine karlk Nedim yeryznde yaayan gzelleri sevmiiirlerinde onlar

kendi hususiyetleriyle tesbite almtr. (Mazolu, 56) Gerekten de Nedimin

sevgilileri, onunla beraber soluk alp veren, grd, canl kiilerdir.

Rakks bu hlet senin oynunda mdr

klarnn gnah boynunda mdr

Doymam eb-i vaslna eb-i rze gibi

Ey sm-beden sabh koynunda mdr (Macit, 369)

Cevdet Kudret edebiyat kapsnda yle der: Nedim, grd ve yaad

hayat yanstmaya almtr ki, bu davran Divan iirinin yaps iinde nemli bir

yeniliktir. (364). Nedim yaarken ne grmtr? Onun bir eit gnl, belki de

an defteri olarak kabul edebileceimizDivannda airin en ok gzel insanlar

grdn, belki de grmek istediini anlarz. Yukardaki ruba de bu konuya aklk

getirmektedir. Divan iirinin selvi boylu, yay kal gzelleri, onun msralar arasnda

ete kemie brnerek yryen fetler, kzlar, kadnlar, cvanlar olarak karmza

karlar. (Pala, 82). Onun gerekilik ynne de gnderme yapan bu alntda

Nedimin insan tiplerini rahatlkla bulabiliriz. Lle Devrinin elenti yerlerini,

elence ekillerini, bir ksm halkn det, gelenek ve giyinilerini bu iirlerden

karmak olana vardr. (Kudret, 365) Hangi iirlerdir bunlar? Aslnda,Divan

dikkatli incelenecek olursa hemen her kasidesinde, gazelinde ya da arksnda

Nedimin bir gzele, bu gzelin giyiminden bir ayrntya gndermeler yapm

olduuna rastlanabilir.


68/110

55

Dili raks-ver eder sabredemem mhasali

Yreim oynad grdkte o eng gzeli

Al eteklik olal cy- murd zre habb

Ber-hev etti dili name-i der ten yeleli (Glpnarl, 330)

Bu beyitlerde Nedim holand, yreini oynatan kiinin bir engi gzeli

olduunu aka ifade etmitir. Hatt onun zerindeki krmz renkli eteklik de

engiye dikkat ekmesindeki nedenlerden birisidir.

Aadaki beyitlerde Nedim beendii gzellerin ya hakknda bilgi

vermektedir.

Henz on ikiden on gn eksik ya amma kim

Ayn on drdn yd ettirir bir mh-talat var (Glpnarl, 19)

On be yana girmi o meh-preyi grdm

Kim dedi ki lemde e- pen bulunmaz

Bu beyitte eitli oyunlar da oynayarake pencin gzelin yan ifade

ettiini ince bir dille anlatmaktadr. Gazel yle devam eder:

Limni htyide o pistna nigh et

Hi byle cel-aaa nrenc bulunmaz (Glpnarl, 19)

Tanpnar yukarda belirttiimiz unsurlar toplu birekilde u szlerle dile

getirir: Bu byk duygucu, duyduklarn olduu gibi vermei tercih eder. Gzn,

kulan, derinin verimlerini mcerretlemi bir ssleme motifi olarak kullanmaz.

Onlar yaar, grr, iitir, duyar. (169)

Nedim, sadece kendisi gzellerle, gzelliklerle ilgilenip onlar gereki bir

ekilde dile getirmekle de kalmaz. evresine olduka dikkatli bakmasn ve

ayrntlar yakalamasn da bilen birairdir. Bu zelliinden dolay aadaki beyitte

ayakkab satcsnn durumunu ok gzel aklamaktadr.


69/110


70/110

57

Aynaya bak, gzelin gururunu arttrr. air, gzelin kendini seyrettii

aynadr. (Kaplan, 245) Bu gzlem ok nemlidir. Nedim, tarif ettii bu gzellere

kendisini o kadar ok kaptrmtr ki adeta onlarla i ie olmu ve onlar tam

anlamyla yanstabilecek kadar iyi tasvir edebilecek seviyeye gelmitir. Aslnda

burada da onun gzlem gcne ve ayrntlar yakalayabilme yeteneine dikkat

ekmek yerinde olacaktr. Kaplann belirttii u beyitler, ayna ve gzeli-gzellii

seyretme konularna Nedimin verdii nemin aklanmas bakmndan yararl

olacaktr.

Edemez kesb-i saf yne-i endm-ve

Ol ki bir kez yri sertp der eylemez (Kaplan, 245)

Tem eyleyip yne ire aks-i ruhsrn

Kys ettim perdir sihr ile mnya girmitir (Kaplan, 245)

Safha-i yne ire hatt- ren-ve olur

Snenin esrr zhir dde-i itkaanna (Glpnarl, 84)

Burada aynann zerindeki nak ile sevgilinin yanandaki hat arasnda

mnasebet kuruluyor. O devirde altn ilemeli elbiseler zerine gm aynalar da

konmu olacak ki, Nedim byle olmayan elbiseyi beenmiyor. (Kaplan, 246)

inde bir gm yne cilve etmiyecek

Nedir safs Nedim kab-y zer-bfn (Glpnarl, 286)

III. Ahmet kumalarda gm sarfiyatn azaltmak iin gm iplik

kullanmn yasaklamtr. (Apak, 16) Geri yukarda bahsedilen gm aynalardr

fakat belki III. Ahmetin getirdii bu yasaklamadan sonra aynalar da bir ss eyas

olarak elbiselerin zerine konmamaya balamtr. Dolaysyla Nedim de bu tr

elbiseleri beenmemektedir.


71/110

58

Grmek, bakmak, seyir ve temaa kelimeleri Nedimin iirlerinde en ok

geen kelimelerdir. Bu, onun iirlerindeki objektiflii de izah eder, sanrz. Nedim,

iten ok da bakan, d tasvir eden birairdir. (Kaplan, 246) Dsal zelliklerle ne

kast edilir? Burada ilk akla gelen, Nedimin, inceledii kiilerin fiziksel elerine de

dikkat ekmeyi seven birair oluudur. Bu konuya Levn ve Nedimin eserleri

arasnda karlatrma yaptmz son blmde deinilecektir.

M-be-m dikkatler ettim kl kadar fark etmedim

Kalarn billh beim dundaki semmrdan (Glpnarl, 307)

Nedim, kyafeti gzel olup vcduna uyan gzelleri ise yle dile

getirir:

Ey eh-i hbnm eyle ol kad-i mevzna sen

Reng-i glden cme by-i ysemenden prehen (Glpnarl, 355)

Bydan ho rengden pkzedir nzk tenin

Beslemi koynunda gy kim gl-i ran seni

Gll db giydin amm korkarm zr eder

Nzennim sye-i hr- gl-i db seni (Glpnarl, 335)

Bir nezketle ap fes gesinden peremin

yle gstermi ki kim grdyse hayrn oldu hep (Glpnarl, 254)

Grmeyi bilen Nedimin kyafetlerin renklerinden etkilendii de bir ihtimal

olarak dnlebilir.

Yiit mi oldun a cnm nedir bu krmzal

Banda dn dahi balyd krmz enber (Macit, 55)

Bir baka beyitte ise yle der:

Llenin rek ile hn olduu ser-t-be kadem

O miyne sarlan krmzlindendir (Glpnarl, 260)


72/110

59

Kaplann Nedimin iirlerinde Mimari, Eya ve Kyafet adl makalesinde

belirtilen bu beyitlerde krmz rengin n plana km olduu grlmektedir.

Krmznn gz alc bir renk olmas Nedimin zellikle bu renge ilgi gstermesini

salam olabilir.

Kaplatp glpenbe li ferve-i emmruna

Ol siyeh zlf dkp ol sine-i billruna

Itr-hler srp ol gerden-i kfruna

yddir k nz ile seyrna kurbn olduum (Glpnarl, 353)

Tm bu zellikleri birletirdiimizde Mazolunun aadaki szleri birok

gerei ifade etmesi asndan nem tamaktadr: Vehbnin birdenbire parlayan

tze-zebn Nedimi takdir ve tanzir etmesi onun, hatta devrin birokairlerinin

arad yenilii N

nedim ve levni figürlerindeki sevgili figürleri

Documents