17 Ağustos 1999 Depremi’nde, Gölcük-Donanma’da yitirdiğim kardeşim Bülent Girgin’in

anısına; kızı, yeğenim Bedra’ya sevgilerim ve en iyi dileklerimle.

Prof. Dr. Atilla Girgin

Göztepe, Ocak 2009

İÇİNDEKİLER

1. Basımevi ve Gazete.................................................................. 1.1. İlk Basımevleri.............................................................................. 1.2. Avrupa’da Basımevi.................................................................... 1.3. Avrupa’da Gazete ........................................................................

* Sömürge Gazeteleri................................................................... 2. Osmanlı’da Batılılaşma.......................................................

2.1. Osmanlı’da Basımevi .................................................................

2.2. Padişah 3. Ahmet.......................................................................... * Pasarofça Antlaşması...............................................................

2.3. Lale Devri....................................................................................... 2.4. Mehmet Çelebi’nin Raporu.........................................................

* Yirmisekiz Mehmet Çelebi......................................................... 2.5. İbrahim Müteferrika..................................................................... 2.6. Yirmisekiz Çelebizade Sait Efendi............................................. 2.7. Vesiletü’t-tıbaa.............................................................................. 2.8. Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire (Basmahane).................................... 2.9. Kitab-ı Lügat-ı Vankulu.............................................................. 2.10. Basılan Öteki Kitaplar............................................................... 2.11. Matbaa-i Amire........................................................................... 2.12. Bulak Basımevi..........................................................................

* Kavalalı Mehmet Ali Paşa..................................................... * Cezayir’de Fransız İşgali....................................................... * Kütahya Antlaşması (Mayıs 1833)....................................... * Hünkar İskelesi Antlaşması (Temmuz 1833)....................... * Nizip Yenilgisi (1839)............................................................. * Sultan Abdülmecit’in Fermanı (1841)................................

3. Osmanlı’da Basın......................................................................... 3.1. Osmanlı’da Fransızca Yayımlanan İlk Gazeteler..................

3.1.1. Bulletins Des Nouvelles (1795)............................................. 3.1.2. Gazette Française de Constantinople (1796).................... 3.1.3. Le Spectateur Oriental (1821).............................................. 3.1.4. Le Smyrnéen (1824).............................................................. 3.1.5. Le Courrier de Smyrne (1828)............................................. 3.1.6. Le Moniteur Ottoman (1831).............................................. 3.1.7. Courrier de Constantinople (1846)..................................... 3.1.8. Fransızca Yayımlanan Öteki Gazeteler............................ 3.1.9. Stamboul ................................................................................

3. 2. Osmanlı’da Öteki Dillerde Yayımlanan Gazeteler................ 3.2.1. Rumca..................................................................................... 3.2.2. Ermenice.................................................................................. 3.2.3. Arapça..................................................................................... 3.2.4. Bulgarca.................................................................................. 3.2.5. Farsça....................................................................................... 3.2.6. İngilizce.................................................................................... 3.2.7. Ladino Dili............................................................................... 3.2.8. Öteki Diller...............................................................................

3.3. Osmanlı’da Türkçe Yayımlanan İlk Gazeteler (1828-1840)..... 3.3.1. Vakayi-i Mısriye (1828)........................................................ 3.3.2. Takvim-i Vakayi (1831).......................................................

* Edirne Antlaşması (14 Eylül 1829)................................. 3.3.3. Ceride-i Havadis (1840)........................................................ 3.3.4. İlk Dergiler...............................................................................

3.4. Resmi Basının İşlevleri................................................................

3.4.1. Değişme Gereği (Islahatı =Tanzimat’ı Savunma)............ 3.4.2. Laikleşme Yolunda İlk Adımlar.......................................... 3.4.3. Merkeziyetçiliğin Pekiştirilmesi............................................ 3.4.4. Avrupa Merkezli Dünya Görüşü.......................................... 3.4.5. Avrupa Kaynaklarına Bağımlılık....................................... 3.4.6. Dinamik Kamuoyuna Doğru İlk Adım.............................. 3.4.7. Dilde Sadeleşme...................................................................... 3.4.8. Dilde Batı Sözcüklerinin Artması........................................ 3.4.9. Dile Bağlı Ulusçuluk............................................................... 3.4.10. Haberin Eğitim Aracı Sayılması.......................................

4. Osmanlı’da Tanzimat Dönemi Basını........................... 4.1. Gülhane Hatt-ı Hümayun’u (Tanzimat Fermanı) .................

4.1.1. Yenilikler.................................................................................. 4.1.2. Yasal Düzenlemeler...............................................................

4.2. Islahat Fermanı (1856)................................................................ 4.3. Tercüman-ı Ahval (1860)............................................................

* Boğazlar Sorunu ve 1841 Londra Sözleşmesi...................... 4.3.1. Özellikleri................................................................................. 4.3.2. Şinasi’nin Rolü....................................................................... 4.3.3. Türk Basınında İlk Rekabet, İlk Tartışma....................... 4.3.4. İlk Gazete Kapatılması........................................................ 4.3.5. İlk Profesyonel Gazeteci: Agah Efendi..............................

* Agah Efendi’nin Paris Yılları…...................................... 4. 4. Tasvir-i Efkar (1862)...................................................................

4.4.1. Özellikleri................................................................................ 4.4.2. Edebi Tartışmalar................................................................. 4.4.3. Şinasi’ye Göre Gazete.......................................................... 4.4.4. Namık Kemal Yönetimi....................................................... 4.4.5. İbrahim Şinasi........................................................................

4.5. Ruzname-i Ceride-i Havadis (1864).......................................... 4.6. Tanzimat Dönemi Basınının Özellikleri...................................

* Ariza............................................................................................. 5. Osmanlı’da Taşra Basını .......................................................

5.1. Vilayet Nizamnamesi.................................................................. 5.2. Taşrada Resmi Basın: Vilayet Gazeteleri................................. 5.3. Vilayet Gazetelerinin Adları, Kuruluş Tarihleri, Yayın Dilleri 5.4. Vilayet Gazetelerinin İçerikleri.................................................... 5.5. Vilayet Gazetelerinin Özellikleri..................................................

* “Hak Söz Acıdır”....................................................................... 6. Meşrutiyet Öncesinin Öteki Gazeteleri...............

6.1. Muhbir (1866)................................................................................ * Filip Efendi.................................................................................

6.1.1. Ali Suavi’nin Gençliği ve İlk Gazeteciliği........................... 6.1.2. Ali Suavi’nin Kaçışı ve Yurt Dışı Gazeteciliği................... 6.1.3. Ali Suavi’nin Dönüşü ve İstanbul’daki Gazeteciliği........

6.2. Basiret (1869)

6.3. İbret (1870)................................................................................... 6.4. Namık Kemal’in “Basın” Konusunda Görüşleri.................... 6.5. Öteki Gazeteler..............................................................................

* Sultan Aziz Devri....................................................................... 7. Avrupa’da Türkçe Yayımlanan Gazeteler...........

7.1. Muhbir (1867)................................................................................ 7.2. Hürriyet (1868).............................................................................. 7.3. Ulum (1869)................................................................................... 7.4. Yurt Dışında Yayımlanan Öteki Gazeteler..............................

* Meşveret...................................................................................... 8. Basına Yönelik Sınırlama ve YasaklaR....................

8.1. Matbaalar Nizamnamesi (Basım Tüzüğü) (1857) ............... 8.2. Ceza Kanunu (1858).................................................................... 8.3. Matbuat Nizamnamesi (1864)................................................... 8.4. Pul Resmi (1864)...........................................................................

* Türk Basınında İlk Grev........................................................... 8.5. Ali Kararname (1867).................................................................. 8.6. Sansür Hakkında Ali Kararname (1876).................................

9. Birinci Meşrutiyet (1876) ..................................................... 9.1. Tersane Konferansı (1876)......................................................... 9.2. Seçim Hazırlıkları......................................................................... 9.3. Anayasa Kavramı........................................................................

* Sened-i İttifak (29 Eylül 1808)................................................ 9.4. İlk Anayasanın Hazırlanışı........................................................

* Kanun-u Esasi Belçika Kökenli Değil................................... 9.5. Kanun-u Esasi (Anayasa) (1876)............................................... 9.6. Çift Meclisli Parlamento.............................................................. 9.7. 1877 Seçimleri’nin Özellikleri...................................................... 9.8. Anayasa ve Basın......................................................................... 9.9. Matbuat (Basın) Kanun Tasarısı (1877).................................. 9.10. 1877 İkinci Seçimleri..................................................................

10. İkinci Abdülhamit Dönemi (1876-1909)........................ * Ermeni Olayları............................................................................... * Berlin Antlaşması (1878)............................................................... 10.1. İkinci Abdülhamit’in Basın Politikası.................................. 10.2. “İslami Basın”.......................................................................... 10.3. Sıkıyönetim Nizamnamesi (1877)........................................

* Ahmed Şefik Mithat Paşa ........................................................ 10.4. Tercüman-ı Hakikat (1878)................................................... 10.5. Matbuat-ı Hariciye Umum Müdürlüğü (1878)................... 10.6. Encümen-i Teftiş ve Muayene (1881).................................. 10.7. Kitapçılar Nizamnamesi (1894)............................................ 10.8. Nizamnameler (1888), (1895)................................................ 10.9. İradeler (1898), (1900), (1901).............................................. 10.10. Denetim, Sansür ve Baskı Yöntemleri...............................

10.11. Sabah (1875), (1882)............................................................ 10.12. İkdam (1896).......................................................................... 10.13. Servet-i Fünun Dergisi (1891)............................................... 10.14. Jön Türk Gazeteleri................................................................

11. İkinci Meşrutiyet (1908)....................................................... 11.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti....................................................

* Tek Parti Rejimi..................................................................... 11.2. İkinci Meşrutiyet Öncesi Basın.............................................. 11.3. İttihat ve Terakki Bildirisi....................................................... 11.4. Sansürün Kaldırılışı (24 Temmuz 1908)............................. 11.5. Yeni Seçimler (1908)................................................................ 11.6. İkinci Meşrutiyet Gazeteleri ................................................... 11.7. 31 Mart Olayı............................................................................ 11.8. 1909 Basın Yasası...................................................................

11. 8. 1. Temel Hükümler............................................................ 11. 8. 2. Değişiklikler.....................................................................

11.9. Matbaalar Kanunu.................................................................. 11.10. Basın Kanunu’ndan Sonraki Gelişmeler........................... 11.11. Yeni Sansür Uygulamaları................................................... 11.12. Öldürülen Gazeteciler............................................................ 11.13. Yeni Osmanlılar (Jön Türkler) ile İttihat ve Terakki’nin Katkıları

* Türk Milliyetçiliği.............................................................. * Osmanlı Matbuat Cemiyeti (1908).................................. * Tiyatro Sansürü..................................................................

12. Osmanlı’da Haber Ajansları .......................................... 12.1. Osmanlı Telgraf Ajansı (1911-1914)................................... 12.2. Osmanlı Milli Telgraf Ajansı (1914-1918).......................... 12.3. Türkiye-Havas-Reuter Ajansı (1920-1922)........................

* Florence Nightingale........................................................... 13- Öncesi ve Cumhuriyet’in İlk Yılları Basını ......

* Bizim İmparatorluk........................................................................ 13.1. Mütareke ve Kurtuluş Savaşı Döneminde Basın..............

* Mondros Mütarekesi........................................................... 13.1.1. İrade-i Milliye..................................................................

* Gazeteci Atatürk.......................................................... 13.1.2. Hakimiyet-i Milliye........................................................

* Hakimiyet-i Milliye ile İlgili Bir Anı....................... * Minber...........................................................................

13.1.3. Hukuk-u Beşer................................................................ 13.1.4. Öğüt................................................................................... 13.1.5. Yeni Gün.......................................................................... 13.1.6. Anadolu Ajansı...............................................................

13.1.6.1. Anadolu Ajansı’nın Kurucuları......................... 13.1.6.2. Anadolu Ajansı’nın İlk Haber Bültenleri ........

13.1.7. Matbuat Umum Müdürlüğü........................................ 13.1.8. İki Cepheli Basın ve Ankara Sansürü........................

13.1.8.1. İstanbul Basını’nın tutumu............................... * Toplattırılacak Gazeteler................................

13.1.8.2. Anadolu Basını’nın Tutumu............................. 13.1.8.2.1. Milli Mücadele’ye Öncülük Eden Gazeteler

* Yeni Dünya ............................................. 13.1.8.2.2. Milli Mücadeleyi Destekleyen Gazeteler

* “Söz Sarayın Değil…”......................... 13.1.8.2.3. Milli Mücadele Karşıtı Gazeteler............

* Ferda........................................................ 13.1.9. Tek Dilli, Tek Sesli Basın............................................. 13.1.10. Yerel Gazeteler (1919-1938)..................................... 13.1.11. İzmit Basın Toplantısı (1923).................................. 13.1.12. Cumhuriyet (29 Ekim 1923).....................................

* İlk Cumhuriyet Hükümeti....................................... 13.1.13. Basın ve İstiklal Mahkemeleri................................. 13.1.14. İzmir Basın Toplantısı (1924).................................

14. Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (1921)..................................

14.1. 1923 Seçimleri.......................................................................... 14.2. 1924 Anayasası....................................................................... 14.3. Takrir-i Sükun Kanunu (1925) .............................................

* Recep Peker’in Sözleri......................................................... * Takrir-i Sükun’un 1. Maddesi............................................

14.4. Basın Rejimi (1923-1945)..................................................... 14.5. Harf Devrimi (1928)................................................................

* Atatürk İlke ve İnkılapları................................................... 14.6. Tek Parti Döneminde Basın...................................................

*** Halk Fırkası - Cumhuriyet Halk Fırkası….................. * Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası.................................... ** Serbest Cumhuriyet Fırkası.............................................

14.6.1. Matbuat Kanunu (1931).............................................. 14.6.2. Birinci Basın Kongresi (1935).......................................

14.7. Ceza Kanunu’nda Değişiklik (1936).................................... * 9. Şube....................................................................................

14.8. Matbuat Kanunu’nda Değişiklik (1938)............................. 14.9. Basın Birliği Kanunu (1938)..................................................

* Gazete Yayın Politikaları................................................... 14.10. Matbuat Kanunu’na Eklenen İki Madde (1940)............ 14.11. Sıkıyönetim Dönemi (1940-1947)..................................... 14.12. Matbuat Umum Müdürlüğü Kanunu (1940)................... 14.13. Anadolu Ajansı’nın Yeni Statüsü (1942)......................... 14.14. Basın-Yayın Umum Müdürlüğü (1943).......................... 14.15. Matbuat Kanunu’nda 1946 Değişikliği.............................

14.16. Çok Partili Dönemde Basın................................................. 14.16.1. Basın Kanunu (1950)................................................. 14.16.2. Basın İş Kanunu (1952).............................................

15. Basının İşlevi............................................................................. 15.1. Basının Görevleri..................................................................... 15.2. Basının Sorumluluğu.............................................................. 15.3. Kamuoyunun Oluşmasına Katkı......................................... 15.4. Okurun Sorumluluğu............................................................... 15.5. Ulusal Basın.............................................................................. 15.6. Türk Gazeteciliğinde 5 Önemli Gelişme...............................

15.6.1. Latin Harflerinin Kabulü............................................... 15.6.2. Dizgi Makinelerinin Kullanılması................................ 15.6.3. Gazetelerin İçeriğinde Değişiklik..................................

Hürriyet............................................................................ * Sedat Simavi ve Fotoğraf..........................................

15.6.4. Ofsete Geçiş.................................................................... Günaydın........................................................................ * Haldun Simavi Yöntemi............................................

15.6.5. Bilgisayar Teknolojisi.................................................. 15. 7. Gazetelerde Basın Dışı Sermayenin Tarihçesi..............

15.7.1. Yeni Sabah................................................................. 15.7.2. Yeni İstanbul............................................................. 15.7.3. Akşam......................................................................... 15.7.4. Milliyet........................................................................ 15.7.5. Tercüman................................................................... 15.7.6. Günaydın-Tan........................................................... 15.7.7. Güneş.......................................................................... 15.7.8. Dünya.........................................................................

16. Yerel Basın................................................................................... 16.1. Yerel Basının İşlevi.................................................................. 16.2. Yerel Basının Temel Özelliği................................................... 16.3. Yerel Basının Öteki Özellikleri................................................

16.3.1. Ulusal Özellik.................................................................... 16.3.2. Yapısal Özellik................................................................. 16.3.3. Siyasal Özellik..................................................................

16.4. “Yerel”e Yöneliş....................................................................... 16.5. Yerel Basını Teşvik Eden Etkenler.......................................

16.5.1. Coğrafya........................................................................... 16.5.2. Ekonomi............................................................................ 16.5.3. Siyaset............................................................................... 16.5.4. Bölgecilik........................................................................... 16.5.5. Kültürel Farklılık.............................................................. 16.5.6. Etnik Farklılık.................................................................. 16.5.7. Okuma Alışkanlığı.......................................................... 16.5.8. Teknolojik Gelişme.........................................................

16.6. Yerel Basının Temel Sorunları..............................................

16.6.1. İlgi Yetersizliği.................................................................. 16.6.2. İstanbul Gazetelerinin Bölge Sayfaları....................... 16.6.3. Aksaklıklar...................................................................... 16.6.4. Naylon Kadrolar............................................................. 16.6.5. Yetersiz Altyapı............................................................... 16.6.6. Resmi İlan Pastası.......................................................... 16.6.7. Eski Makine Parkı.......................................................... 16.6.8. Teknoloji Yetersizliği..................................................... 16.6.9. Profesyonel Kadro ve Eğitim Eksikliği.......................

* Güçsüz Sermaye Yapısı.............................................. 16.7. Temel Öneriler..........................................................................

16.7.1. “Sayısal Sınırlamadan Kaçınılmalıdır”.................... 16.7.2. “Öze Dönülmelidir”........................................................ 16.7.3. “Nitelikli Gazeteciler Çalıştırılmalıdır”....................... 16.7.4. “Haber Türü ve İçerikleri Değiştirilmelidir”................ 16.7.5. “Ulusal Basınla Rekabete Girilmemelidir”................ ............ Butik Gazete.................................................................... 16.7.6. “Basının da Ticari İşletme Olduğu Unutulmamalıdır”

16.8. Anadolu’da Gazeteci.............................................................. 16.9. Yerel Gazetelerin Görünümü.................................................

* Türkiye’de Yerel Basının Önemi........................................ 17. Gazete ve Dergiler...............................................................

17.1. BİK Şubesi Bulunan Kentlerde Yayımlanan Gazete ve Dergiler 17.1.1. Gazeteler........................................................................... 17.1.2. Dergiler..............................................................................

17.2. BİK Şubesi Bulunmayan Yerlerde Yayımlanan Gazete ve Dergiler 17.2.1. Gazete Sayıları................................................................ 17.2.2. Gazetelerin Yüzölçümlerine Göre Dağılımı................ 17.2.3. Gazetelerin Yayın Zamanına Göre Dağılımı ...........

17.3. İlan ve Reklam Bedelleri........................................................ 17.3.1. Resmi İlanlar................................................................... 17.3.2. Kurum Aracılığından Geçirilmesi Zorunlu Reklamlar 17.3.3. Hususi İlan ve Reklamlar ............................................. 17.3.4. Resmi İlanların Aylara Göre Dağılımı........................ 17.3.5. Resmi İlanların Şubelere Göre Dağılımı..................... 17.3.6. İstanbul’daki Gazetelere Dağıtılan Resmi İlanlar.... 17.3.7. İst. Büyükşehir Sınırları İçindeki İlçelerde Dağıtılan Resmi İlanlar

18. Gazetelerin Baskı Sayıları ........................................... 18.1. İstanbul Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)............... 18.2. Ankara Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)................ 18.3. İzmir Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008).................... 18.4. Adana Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008).................. 18.5. Bursa Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)................... 18.6. Konya Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008).................. 18.7. Gaziantep Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)........... 18.8. Kayseri Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)................

18.9. Antalya Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)............... 18.10. Trabzon Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)............ 18.11. Eskişehir Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)............ 18.12. Kocaeli Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008).............. 18.13. BİK Şubesi Bulunan İllerin İlçelerinde Yayımlanan ve Resmi İlan Alan

Gazetelerin Baskı Sayıları (Aralık 2008)........................................................................................

18.13.1. İstanbul İli...................................................................... 18.13.1.1. Büyükçekmece İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008) 18.13.1.2. Silivri İlçesi Gazeteleri Baskı

Sayıları (Aralık 2008) 18.13.2. İzmir İli ..........................................................................

18.13.2.1. Aliağa İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008) 18.13.2.2. Menemen İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008) 18.13.2.3. Torbalı İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)

18.13.3. Kocaeli İli....................................................................... 18.13.3.1. Derince İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008) 18.13.3.2. Gebze İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)

18.13.3.3. Gölcük İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008) 18.13.3.4. Karamürsel İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008) 18.13.3.5. Körfez İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)

19- Reklam Verilebilecek Süreli Yayınlar............. 19.1. Günlük....................................................................................... 19.2. Haftalık..................................................................................... 19.3. Onbeş Günlük........................................................................... 19.4. Aylık........................................................................................... 19.5. İki Aylık..................................................................................... 19.6. Üç Aylık..................................................................................... 19.7. Dört Aylık..................................................................................

YARARLANILAN KAYNAKLAR

GİRİŞ

“Türkiye’de Yerel Gazetecilik” olgusu incelenirken ele alınan ilk konu “Osmanlı Basını” olmuştur. Buçerçevede, Osmanlı’da ilk gazetelerin ortaya çıkışı ve gelişmesi konuları üzerinde durulmuş; daha sonra dayerel basının, (Anadolu basını, taşra basını, mahalli basın) öncüleri “vilayet gazeteleri” incelenmiştir.

Tarihi süreç içinde Devlet’in amaçlarına uygun bir araç olarak çıkartılan ve “resmi basın” özelliğinitaşıyan ilk Osmanlı gazetelerinden sonra bu kez bazı kişiler, doğrudan ya da dolaylı desteklenerek “yarıresmi basın” yayımlattırılmıştır.

Bir sonraki aşamada “bağımsız!” gazeteler görülünce, “hakim-i mutlak”, önce iradelerle, sonranizamnamelerle, daha sonra kararnamelerle en sonunda da kanunnamelerle, basına sınırlamalar ve yasaklargetirmiştir.

Önceleri İstanbul basınına uygulanan bu yöntem, 1876 yılındaki, “Sansür Hakkında Ali Kararname” ileAnadolu basını için de geçerli sayılmıştır. 1889 yılında da bir genelge yayımlanarak, “Vilayet gazetelerinde,

İstanbul gazetelerinde yer alan haberlerin içeriğinin dışına çıkılmaması” istenmiştir.

Özetle yöneticiler, ister ulusal, ister yaygın, ister yöresel, ister yerel olsun daima “resmi basın”, “uysalbasın”, “sorun yaratmayan basın” hatta “yandaş basın” arayışı içinde olmuşlardır. Dolayısıyla Osmanlı veTürk Basın Tarihi, özgür yayın girişimleriyle bunu engellemek için konulan sınırlamalar ve yasaklarmanzumesidir.

Bu gerçek, “Meşrutiyet”, “Mütareke”, “Kurtuluş Savaşı”, “Cumhuriyet’in İlk Yılları”, “Tek PartiliDönem”, “Çok Partili Dönem” ve sonraları için de değişmemiştir.

Yerel gazetecilik çoğu ülkede, yaygın basından daha etkin bir konuma ve işleve sahiptir. Türkiye’de iseyerel basın, onca yıllık mazisine, 1961 yılından bu yana Devlet tarafından resmi bir biçimde, maddendesteklenmesine rağmen gerekli etkinliğe kavuşamamıştır. Ülke yetkili ve etkililerinin yanı sıra halkın dayerel basının yararlarını hala farkına varamamış bulunması, sorunun bir başka boyutudur.

Türkiye’de 2008 yılı sonunda, Basın İlan Kurumu’ndan ilan ve reklam alan “resmi tescilli” gazete sayısı1500’e yaklaşmıştır. Bu gazetelerin 1000’e yakın bölümünün, her türlü gazetecilik kaygısından uzak birbiçimde, yalnızca 100 milyar YTL’ye ulaşmış bulunan resmi ilan pastasından pay almak için yayımlanıyorolması, Avrupa Birliği yolundaki bir ülke için üzücü bir gerçektir.

Prof. Dr. Atilla Girgin

İstanbul, Ocak 2009

1. BASIMEVİ ve GAZETE İletişim, kişinin en önemli toplumsal etkinliklerinden biridir. Yaşamsal süreçte, bireyin bireyle, bireyin

toplumla ve sonuçta bir toplumun öteki toplumlarla ilişki kurmasındaki en önemli eylem “iletişimetkinliği”dir.

İnsanoğlu, tarih öncesi çağlardan başlayarak günümüze kadar, çevresiyle doğrudan iletişim kurmaçabalarını hep sürdürmüştür.

Bunun en canlı göstergesi, ilkel insanların mağaraların duvarlarına çizdikleri duvar resimleridir. Buresimleri yalnızca bir sanatsal yapıt olarak değerlendirmek konuyu yanlış olmasa da eksik bırakacak biryaklaşım biçimi olacaktır.[1]

Aslında mağara duvarlarına resim yapan insanın çabası, çevresine ve kendinden sonra gelen kuşaklara

varlığını kanıtlamak, belki de tarihe bir iz bırakarak ölümsüzlüğe ulaşmaktır.

Bu çerçevede, basımevinin icadı, kitap basımı ve sonraları gazetecilik, insanoğlunun iletişim çabalarınıntemelinde yatan “var olmak” içgüdüsünün en belirgin örnekleridir.

1.1. İlk Basımevleri

Boya ya da mürekkep sürülmüş bir kalıbın, kağıt, kumaş gibi bir maddeye bastırılması yoluyla yazı veresimlerin çoğaltılmasına “basım” (tab-matbaa) denilmektedir

Basımın en ilkel örneği sayılabilecek uygulama, günümüzden 2.800 yıl kadar önce Sümerler’de veMezopotamya kentlerinde görülmüştür. Söz konusu toplumların bireyleri, silindir biçimindeki bir kalıbıbalmumu ya da kil üzerinde yuvarlayarak, kalıptaki yazı ya da biçimin örneğini çıkarmayı başarmışlardır.[2]

Matbaanın ilk kez kullanılması Uzakdoğu’da başlamıştır. Modern baskı tekniğine en yakın, bilinen ilkbaskı, 8. Yüzyıl’da Japonya’da yapılmıştır. İmparatoriçe Shotoko Budizm’in kutsal metinlerini Sanskritdilinde Çin alfabesiyle bastırmıştır.

İlk kez, “ayrı ayrı harfler dökerek basma” yapmayı, 1041’de Pi Sheng adlı bir Çinli denemiştir. PiSheng porselenden harfler kullanarak, matbaanın gelişimine hız kazandırmıştır.

Matbaa Çinliler’den Uygurlar’a geçmiştir. Uygurlar’ın 9. Yüzyıl’dan itibaren baskı yaptığıbilinmektedir. (Tun-Huang mağarasındaki buluntular)

Buna karşın tipografi Doğu’da yaygın uygulamaya dönüşememiştir. Uygulama açısından tipografiyibenimseyen kişiler, basım işini gerçekleştirirken en azından 5 bin farklı Çin harfiyle uğraşmak zorundakalıyorlardı ki bu güçlük, tipografinin Doğu’da yaygınlaşmasını önleyen etkenlerin kaynağıydı.[3]

1.2. Avrupa’da Basımevi

Avrupa’da matbaacılık özellikle 15. Yüzyıl’da gelişme göstermiştir. Söz konusu kıtada matbaacılığınüssü Hollanda olmuştur. Buradaki ilk basım uygulamaları tahta kalıplarla yapılmıştır. Hattatlarca yazılantahta kalıplar, “hakkaklar” tarafından kazınarak basılacak hale getirilmiştir.

Harlem kentinde ilk kez tek tek harflerle baskı denemelerini 1430 yılında Lourens Janszoon Coster’inyaptığı sanılmaktadır.

Bugünkü anlamıyla, oynar maden harflerle dizginin yapılması ve baskı makinesinin icadı onuru,1400’de basım sanatının merkezi olarak kabul edilen Almanya’nın Mainz kentinde doğan ve modern basımıntemelini atmış Alman Johann Gutenberg’e aittir.[4]

Her harf için ayrı metal kalıp hazırlayan Gutenberg, bu kalıplara sıcak sıvı maden dolduruyor veharflerin madeni örneklerini çıkartıyordu. Böylece basımcı harfleri istediği gibi dizebiliyor; basımdan sonrasaklayarak yeniden kullanabiliyordu.

Gutenberg’in matbaacılığa yaptığı özgün katkılar ise basıma uygun olmaları için yüzeyleri prizmaşekline getirilen harfler, üzüm cenderesinden esinli baskı makinesi ve ressamların kullandığı yağlıboyadangeliştirerek yağ esaslı matbaa mürekkebini kullanması olmuştur.[5]

Bu yöntemler uygulanarak ilk kitap 1444’de basılmış; 1455’te ise “Gutenberg Kutsal Kitabı”, “Kırk İkiSatırlı Kutsal Kitap” ya da “Mazarin Kutsal Kitabı” diye üç değişik adla anılan, İncil’in ilk matbaa basımıgerçekleştirilmiştir.[6]

1500’lü yılların başında matbaalar Avrupa’da 250’den fazla yerde kurulmuştur. (İtalya’da 80,Almanya’da 52, Fransa’da 43) Bu matbaalar yaklaşık 27.000 kitap üretmişlerdir. Her bir baskının yaklaşık500 olduğu düşünülürse 13 milyon dolayında kitap, Avrupa’daki 100 milyon kişiye ulaştırılmıştır. Bukitapların 2 milyonu yalnızca Venedik’te üretilmiştir.[7]

Kitap basma ve okuma alanlarındaki gelişmeler öylesine hızlı ve köklü olmuştur ki, ünlü Fransız yazarFrançois Rabelais şunları söylemekten kendini alamamıştır:

“Artık okumayan kalmadı. Hırsızlar, cellatlar, meyhaneciler, seyisler ve halkın aşağı tabakası bileeskinin doktor ve alimlerinden daha bilgili. Kadınlar ve çocuklar bile okuyor.”[8]

Kitabın yaygınlaşması, bilimsel çalışmaların artmasına ve bilginin daha geniş kesimlere ulaşmasınayardımcı olmuştur. Bu nedenle Gutenberg’in bulduğu basım yöntemi (tipo baskı), bilimlerin gelişmesinietkileyen ve “Reform”u hazırlayan önemli aşamalardan biri olarak kabul edilmektedir.

1.3. Avrupa’da Gazete

Fransa’da, 30 Mayıs 1631’de, asıl mesleği doktorluk olan Théophraste Renaudot tarafından, ilk gazetesayılan “La Gazette” yayımlanmıştır. Düzenli bir biçimde haftada bir yayımlanan La Gazette, önceleri 4sayfa, daha sonra 8 sayfa olarak çıkmıştır.[9]

Cumartesi günleri yayımlanan gazetenin ilk 5 sayısına, sıra numarası yerine A’dan E’ye kadar harflerkonulmuştur. Bu gazetenin 6. sayısı, 4 Temmuz 1631’de basılmıştır.

Gazetenin ilk bölümünde dış, ikinci bölümünde ise iç haberler yer almıştır. Renaudot gazetesiniyayımlarken, “gerçeğin aranmasında kimseye baş eğmemeyi”, temel ilke olarak benimsediğini duyurmuştur.

Güney’de, Floransa 1636’da, Roma 1640’ta, Madrid 1661’de ilk haftalık gazetelerine kavuşmuşlardır.Büyük Petro, 1703’te St. Petersburg’da kendi gazetesini çıkarmıştır.[10]

Bilinen en eski dergi ise 1665 yılının başında, Paris’te çıkarılan “Journal des Savants”dır.

Bu dergiyi, yine aynı yıl Londra’da yayımlanan “Philosophical Transactions” (Acta Philosophica) izlemiştir.

Bu iki öncü dergiden sonra 1668 yılında, Roma’da “Giornale di Letterati” ve 1682 yılında “ActaEruditorum” yayımlanmıştır.

Amerika’da* ise Avrupa’dan 100 yıllık bir gecikmeyle 1741’de, “American Magazine” ve “GeneralMagazine” adlı iki dergi çıkmıştır.[11]

Yazılı kültürde temel özellik, aktarılan fikir ya da bilgilerin sağlıklı korunması, istendiğindedoğruluklarının kolaylıkla araştırılmasıdır. Bu çerçevede basımevi ve basın ilk 300 yılında, etkilediği Avrupatoplumlarında birçok değişime yol açmış; bazı dinamikleri harekete geçirmiş; günümüzde de aşılamamışolan modern (Rönesans) insanı ortaya çıkarmıştır. Bu değişim ve dinamikler şöyle özetlenebilir:

“Kendi düşünüp değerlendiren insanın oluşması: akılcılığın ve hümanizmanın yerleşmesi. Her şeyibilen yerine uzmanlığın pekiştirilmesi. Bilgi akımında süreklilik ve kesinlik sağlama. Bilginin kolay ve ucuzyayılıp hızlı aktarılması. Soylu ve din sınıfı sultasını kırıp burjuva aracılığıyla kitleye açılma. Dildesadeleşme ve dile dayalı ulusçuluğu pekiştirme. Uluslar üstü burjuva kültürünü yaygınlaştırma. Laiklikeğilimini güçlendirme. Kamuoyu oluşturmada yeni bir forum. Açık toplum için savaşım. İktidar sırlarınınortadan kalkması. Tüketim eğilimini kitleye yaymak. Yeni mesleki iş alanları açmak. Özgürce yazma isteği.Güdümleme çabaları. Çıkarcı eğilimler. Sansür ve kısıtlama girişimleri. Baskılara karşı özgürlüksavaşı.”[12]

* “Sömürge Gazeteleri”

Amerikan sömürge gazeteciliğinin kökeninde, Britanya basınının biçim ve içeriği yatmaktadır. Matbaa,Avrupa’dan yaklaşık yirmi yıl sonra, İngiltere’de 1476 yılında William Caxton tarafından kullanılmayabaşlanmıştır.

İngiliz kralları her ne kadar basının erken gelişimini destekleseler de o dönemlerde matbaacıların özelizin almaları gerekmekteydi. 15. Yüzyıl Avrupa’sında “entelektüel yaşam” yeni teknolojik icatlarla köklü birdeğişikliğe uğramıştır. Özellikle İngiliz hanedanlarından Tüdorlar ve Stuartlar’ın, maceraperest ruhlumatbaacılar ve yazarlara karşı uyguladıkları ön sansür ve yayım sonrası ağır cezalar, 16. Yüzyıl başlarındaadeta bir alışkanlık haline gelmiştir.

Bu yüzden, ilk günlerce, Amsterdam’daki matbaacılar, İngiltere’de güvenli olarak basılamayan,İngilizce dilinde bazı broşür ve kitapların basımını gerçekleştirdiler. Bu kaçak yayımların başını, 1620yılının Aralık ayının başlarında, İngilizce haberlerden oluşan “Coranto” adlı bir yayın çekiyordu.

Coranto’nun yerel uyarlaması sayılabilecek ilk günlük haber broşürü, 1641 yılında Parlamento’dakigörüşmeleri içermekteydi. Tek sayfalık Coranto formatının bir yıl içinde, haber broşürlerine ve kitaplara yervermesini, 1665 yılında haftada iki kez çıkan Oxford ve daha sonra London Gazette adlı ilk olgunlaşmışgazetelerin sahneye çıkışı izlemiştir.[13]

2. OSMANLI’DA BATILILAŞMAOsmanlı İmparatorluğu, “Batı Uygarlığı” adı verilen kültür bütünüyle hiçbir zaman ilişkisini

kesmemiştir. Ne var ki İmparatorluğun yükselme döneminde, Osmanlılar kendi uygarlıklarını“Batı”nınkinden üstün saymışlar; Batı’nın model alınıp izlenmesi bir sorun olarak ortaya çıkmamıştır.

İmparatorluğun gerilemeye başlamasıyla, niçin gerilediği sorusu, önce devlet yönetiminin bozulduğuileri sürülerek, daha sonra belki de yüzeyleşen bir tutumla, Batı’nın askeri üstünlüğü gösterilerekcevaplandırılmıştır. Böylece daha 18. Yüzyıl başlarında, Batı’nın askeri kurumlarının ve silah gücününülkeye nasıl getirilebileceği önemli bir devlet sorunu olmuştur.[14]

Başka bir deyişle Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma, temelde savaşçı bir toplumun, karşısındakiasker rakiplerinin teknik üstünlüğünün bilincine varmasının bir sonucudur. Bu bakış açısı, sorunu daraltarakele almayı zorunlu kılmış; askeri alandaki teknik üstünlüğün, ekonomik, politik ve kültürel nedenleri, uzunsüre Osmanlı düşüncesini zorlamamıştır. İstenen yalnızca, Batı ile aynı teknik düzeye yükselerek, askeriüstünlüğü yeniden ele almaktır.[15]

Bu nedenle Osmanlı İmparatorluğu’nda Batı’ya yönelme, 18. Yüzyıl’da, orduların yenilgilereuğramasıyla başlamıştır. Buna karşın askeri kaygıların ağır bastığı bu dönemden önce de Batı, bir yaşambiçimi olarak, toplumun belirli bir kesimini etkilemekteydi.

Osmanlı Batılılaşmaya pragmatik bir yaklaşımla girmiştir. Osmanlı’nın Batılı olmaya teorik plandahazırlanamayışının en önemli kanıtı, tarih, felsefe ve edebiyat alanlarındaki yavaş değişmedir.

Fransız idare hukuku sistemini uygulamakta tereddüt etmeyen, pratik gerekçelerle Fransız MedeniKanunu’nu bile adapte etmeyi düşünenlerin, çağdaş Fransız tarih metoduna, Avrupa felsefesine aynı yoğunilgi ve yaklaşımı göstermedikleri görülmüştür.

İmparatorluğun yönetiminde, belediye ve zabıta kanununa kadar Avrupa taklit edilmiş; ancakparlamentarizm için aynı eğilimde olunmamıştır. Bu nedenlerle Osmanlı Batılılaşması, Batı’yı hayranlıklatercihin değil, zorunluluğun sonucudur.[16]

Aslında Batılılaşma hareketinin asıl itici gücünü, Osmanlı egemen güçleriyle, Batı kapitalizmininkendisi oluşturmuştur. Başta sivil-asker bürokrasi, artık üründen aldıkları paylarla biriktirilen servetlerini vecanlarını güven altına almak istemişlerdir. Batılaşmanın ilk ve en ateşli savunucuları bunlar olmuştur.

İkinci aşamada, temel üretim aracı olan toprağın yeni sahipleri, eşraf, ayan ve derebeyleri, fiilen elkoydukları toprağın, hukuksal olarak da mülkiyetini istemişlerdir. Batı’nın özel mülkiyete ilişkin hukukkuralları, kendilerine bunu sağlayacaktır.

Üçüncü olarak, ticaret ve finans kesimlerine egemen işbirlikçi azınlıklarla (levantenler), yabancıuyruklu tacirler, toplumda, liberal ekonominin tüm gereklerinin yerine getirilmesini istemekte veBatılılaşmadan bunu anlamaktaydılar.

Batılılaşmanın diğer bir büyük desteği de Batı’nın kendisi olmuştur. Çünkü o yıllarda sanayikapitalizmini bütün temelleriyle kurmuş Batı, bir yandan sınai ürünlerini satabilecek, öte yandan da sınaiüretim için ucuz hammadde sağlayacak dış pazarlara gereksinim duymaktadır.

Bu nedenle gümrük duvarlarının kaldırılması, ticaret ve mülkiyet haklarının yabancı uyruklulara datanınması ve yabancıların can ve mala ilişkin haklarının güvence altına alınmasında, Batı’nın çıkarlarıbulunmaktadır.

Böylece Osmanlı toplumunda, artık üretimi ele geçiren kesimle, Batı’nın istekleri bu dönemde birbirineuygun düşmüştür. Öyle olunca da tam bir “liberal uygulama”ya geçilmiş ve Batı kurumlarını toplumaaktarmalar, “reform” adı altında halka sunulmuştur.[17]

2.1. Osmanlı’da Basımevi

Gutenberg’in olağanüstü buluşu baskı makinesi, Sekizinci Padişah Sultan II. Bayezid (22 Mayıs 1481 –24 Nisan 1512) döneminde Osmanlı ülkesine girmiştir. Çeşitli kaynaklarda belirtildiğine göre, Museviler1491 yılında, İspanya’dan uzaklaştırıldıktan sonra Türkiye’ye gelirken getirdikleri basımevini, 1493 yılındaİstanbul’da kurmuşlardır.

Bazı kaynaklarda İstanbul’da ilk kitabın, 1488 yılında basılmış “Leçons des Enfants” (Çocuk Dersleri)adlı İbranice bir sözlük olduğu bildirilmektedir.[18]

Başka kaynaklara göre de Basımcı David ve Samuel Nahmes adlı Musevi kardeşler, Hazreti Musa’nın“Beş Kitap” adlı kutsal kitabını, 1494 yılında İstanbul’da basmışlardır.

Aynı kaynaklarda, 1496 yılında Museviler tarafından Selanik’te de bir matbaa kurulduğu veİstanbul’daki Musevi basımevlerinin sayısının 3’e çıktığı kaydedilmektedir.

1511 yılında Venedik’te başlayan Ermeni matbaacılığı, 1564-1567 yılları arasında, Osmanlı topraklarınagöçenler tarafından İstanbul’a taşınmıştır. İlk Ermeni matbaası, Tokatlı Abgar Tıbir tarafından Surp NigoğosKilisesi’nde kurulmuştur.

Osmanlı topraklarında ilk Rum basımevi ise Rahip Nicodimus Metaxes tarafından 1627’de İstanbul’dakurulmuştur. Bu matbaada basılan ilk kitap, “Court Traité Contre Les Juifs”dir (Museviler Aleyhine BirRisale).[19]

1494-1729 yılları arasında, azınlıklar ve yabancı misyonluklarca Osmanlı topraklarında kurulanbasımevleri sayısının 37’yi bulduğu sanılmaktadır. Ancak bu dönemde, hiçbir basımevinde Türkçe baskıyapılmamıştır.

İslam dünyasında matbaaya direnç, erken modern dönem boyunca güçlü kalmıştır. Gerçekten deMüslüman ülkeler, matbaanın Çin’den Batı’ya geçişinde bir engel görevi görmüştür.

16. Yüzyıl’ın ortasında, İstanbul’daki bir Osmanlı yetkilisine göre, Türkler dinsel kitaplarınbasılmasının günah olduğunu düşünmüşler; matbaanın ve Batılı düşüncenin İslam düşüncesine zararverebileceğinden kaygı duymuşlardır.[20]

Osmanlılar’a göre, kitap, halı gibi elle üretilmesi gereken “lüks” bir eşya sayılıyordu. Ancak varlıklıinsanlar ona sahip olabilirlerdi. Kitabın, matbaada basılıp herkesin ulaşabileceği sıradan bir şey olması arzuedilmiyordu; böyle bir talep yoktu. Eğitim büyük ölçüde kitapsız yürütülüyordu.[21]

Bunların yanı sıra Türkçe kitap basımını engelleyen en önemli etkenin, Osmanlı ülkesinde yaşamını“yazıcılık”la kazanan 10 binlerce kişinin direnişi olduğu öne sürülür. Yazıcılar dinî metinler de yazmaktaolduklarından, şeyhülislâmlık makamı ve medreselerce korunmaktaydılar.

Öte yandan, basım hakkında ilk düşüncelere, Peçevî Tarihi’nde rastlanmaktadır. Tarihçi Peçevî İbrahimEfendi eserinde, basımın yararlarına ve Osmanlı ülkesinde uygulanması konularına değinmiştir (1574-1649).

2.2. Padişah 3. Ahmet

Osmanlı’da matbaa, 3. Ahmet’in (31 Aralık 1673-1 Temmuz 1736) Padişahlığı sırasında (1703-1730),Lale Devri’nde (1718-1730) kurulmuştur. 3. Ahmet, yaklaşık yarım yüzyıl Edirne’de süregelen saray vesaltanat düzenini İstanbul’a taşıyan (Eylül 1703) Padişah’tır.[22]

Sultan 3. Ahmet’in 27 yıllık saltanatının ilk evresinde önemli bir başarıdan söz edilemez. Buna karşılık1718’i izleyen 12 yıl, özellikle İstanbul için bir “aydınlanma ve açılış dönemi” olarak adlandırılmıştır.

Bu süreçte, kentin geniş çapta imarı gerçekleştirilmiş; Haliç ile Boğaziçi kıyı ve sırtları iskanaaçılmıştır. Bu dönemde ayrıca, bir tercüme heyeti kurulmuş; biri Topkapı Sarayı içinde olmak üzere, üçkütüphane ve bir “Nakkaşhane” açılmış; Levni gibi usta bir ressam, Seyid Vehbi ve Nedim gibi iki büyükşair yetişmiş; yabancı ülkelerle ilişkilere girişilmiştir.

Bir barış adamı olan 3. Ahmet, Pasarofça Antlaşması’ndan* sonra başlayan uzun barış döneminde,Batılılaşma ve reform yönünde ciddi girişimlerde bulunma olanağına kavuşmuştur.

Hoşgörülü, Batı ile Doğu’nun uygarlıklarının birleştirilmesini bilen, gelişen modern dünyayı anlayan,“uygar bir monark” olan 3. Ahmet zamanında lale, dönemin edebiyatının, öteki güzel sanatların veBatılılaşma hareketlerinin simgesi durumuna gelmiştir. Daha sonra “Lale Devri” diye anılan yıllar, yeni birdünyevilik, yeni bir aydınlanma, akılcı araştırma duygusu ve liberal reform dönemini de açmıştır.

Bu dönemde, İslamcı Doğu’nun geleneksel dinsel değerlerine laik bir karşıt ağırlık sağlamak üzere, yenibilimsel gelişmeleri, ekonomik refahı ve askeri gücüyle esin kaynağı olarak Batı’ya bakılmıştır. Dolayısıylalale, Batı uygarlığının etkisi altında yeni doğmaya başlayan Osmanlı Rönesansı’nın simgesi olarakdeğerlendirilmelidir.[23]

Aynı zamanda bir su tutkunu olan 3. Ahmet, su bentleri, çeşme, sebil ve park çağlayanları yaptırmıştır.Döneminin ünlü hattatlarından olan 3. Ahmet, celi sülüs ve ta’lik yazılarda üstattı.

Bazı levha ve kitabeleri günümüze ulaşmıştır. Üsküdar Yeni Cami’deki levhalarıyla Topkapı SarayıHırka-i Saadet Dairesi kapısındaki “Besmele”si bunlardandır.

Topkapı Sarayı Bab-ı Hümayun’u önünde ve Üsküdar İskele Meydanı’nda yaptırdığı iki anıt çeşmeninceli sülüs kitabeleri de 3. Ahmet’in eseridir. Aynı zamanda yazar ve şair de olan 3. Ahmet, şiirlerinde“Necib” ve “Ahmed Han” mahlaslarını kullanmıştır.

3. Ahmet sanatkarları korumuş; Neo-Klasik Osmanlı Sanatı’nın doğup gelişmesine hizmet etmiştir.Osmanoğulları’nın son dört kuşağındaki 13 Padişah’tan 11’inin atasıdır.

* Pasarofça Antlaşması

Pasarofça Antlaşması, Osmanlı-Avusturya-Venedik Harbi’ne son veren, yukarı Sırbistan, Belgrad veBanat yaylasının Avusturya’ya; Dalmaçya, Bosna ve Arnavutluk kıyılarının Venedik’e verilmesi, MoraYarımadası’nın Osmanlılar’da kalması gibi maddeleri içeren 21 Temmuz 1718’de imzalanan antlaşmadır.

2.3. Lale Devri

Lale Devri (1718-1730) denilen dönemde, 17. Yüzyıl Avrupası’nda baş gösteren aşırı lale sevgisi, yüzyılsonra ülkeyi sarmıştır. Bu tutum, Batı gibi yaşamaya özenme, yani Batılı’nın dış dünyasına öykünmeolduğundan, sağlam bir içerikten yoksundur.[24]

Buna rağmen Osmanlı Devleti, 18. Yüzyıl’ın başından itibaren duyduğu yenileşme gereksinimini, LaleDevri’nden başlayarak çeşitli reformlarla karşılamaya çalışmıştır.

Ancak bu reform hareketleri, 1730’da Patrona Halil İsyanı, 1807’de Kabakçı Mustafa Ayaklanması gibiolaylarla engellenmeye çalışılmıştır.[25]

Öte yandan, Batı Devletleri’nin büyüyen gücü ve artan baskıları, sürüp giden askeri yenilgiler, çözümbulunamayan iç düzensizlikler, Devlet’in geleneksel yapısındaki eskime, toprak düzenindeki bozulma,üretim ve ticaretteki gerileme gibi nedenler, yenilik arayışlarının planlı ve köklü olarak gerçekleştirilmesineuzun süre olanak vermemiştir.

Çünkü bu arayışlar, bireysel, yukarıdan aşağıya, kısmi ve “ikici” olmuşlardır. Çoğu zaman bunlar, Padişah ya da devletin ileri gelenlerinin, kişisel güçlerine dayanarak yaptıkları, uzmanlaşmış kadrolardanyoksun, reformcunun yaşamı boyunca devam etmiş; sonra da yozlaşmış girişimlerdir.

Reformlar için kitle tabanı bulunamamış; bunları anlayan ve destekleyen bir kamuoyuoluşturulamamıştır. Bu durumda da yenilik girişimleri, Padişah’ın (sarayın) mutlak iktidarıyla, “tutucu birkitleye karşı giriştiği hareketler” olarak değerlendirilmiştir.

Böylece her yenilik, merkeziyetçi bir nitelik taşımış; Osmanlı halkı, kendi isteğiyle bireysel haklarsağlayamamıştır.[26]

2.4. Mehmet Çelebi’nin* Raporu

Ekim 1720’de Osmanlı hükümeti, 15. Louis’nin sarayına Yirmisekiz Mehmet Çelebi adında özel bir elçigöndermiştir. Çelebi’nin resmi görevi Fransa ile yakınlaşma sağlamak, ilk diplomatik ilişkileri başlatmaktır.

Ancak Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından, Çelebi’den, Fransız fabrikalarını, kalelerinive öteki gelişmeleri görüp, bir rapor biçiminde İstanbul’a sunması da istenmiştir.

Paris’te ilk Osmanlı elçiliğini kurarak kurumsallaştıran Mehmet Çelebi, “Fransa Sefaretnamesi” adlıraporu sunuş yazısında “Müslümanlar’ın basiretsizlik uykusundan uyandırılmaları gerektiğini” belirterekşunları söylemektedir:

“Geçmişte, Müslümanlar ile karşılaştırıldığında o kadar zayıf olan Hıristiyanlar, şimdi neden bu kadarçok ülkeyi ellerine geçirmişlerdir ve hatta bir zamanların muzaffer Osmanlı ordularını yenmektedirler?”

“Müslümanlar düşmanlarının durumları hakkında bilgi sahibi olmalıdırlar. İleri görüşlü davranmalılarve yeni Avrupa yöntemleri, örgütleri, stratejileri, taktikleri ve savaş sanatı konularıyla yakındanilgilenmelidirler.”

Mehmet Çelebi sonuç olarak, Türkler’in hukuk ve yeni düzeni kabul etme konusunda öteki halklarıgeride bıraktıklarını kaydederek; yeni askeri bilim ve teknikleri öğrenip uyguladıkları takdirde, OsmanlıDevleti’ne karşı kimsenin duramayacağını söylemektedir. Askeri konulara verdiği ağırlıktan dolayı MehmetÇelebi’nin raporu, eksik de olsa, Lale Devri’nde sağlanan uyanışı yansıtması ve 19. Yüzyıl’da Osmanlıyöneticilerinin askeri alanda gerçekleştirmeye çalıştıkları reformlara yol gösterici niteliğiyle gerçekten,gelecek yeniliklerin çıkış noktasıdır.[27]

Bu raporun etkisiyle, Şeyhülislam’dan Kuran ve öteki kutsal kitaplar dışındaki bilimsel yapıtlarınbastırılması fetvası da alınmıştır.

* Yirmisekiz Mehmet Çelebi

Yirmisekiz Mehmet Çelebi, Patrona Halil İsyanı (28-30 Eylül 1730) sırasında canını zor kurtarır. AncakSaray’ın ve Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın “has adam”ı olduğu gerekçesiyle Kıbrıs’asürgüne gönderilir.

Osmanlı tarihinin bu ünlü ve bilge diplomatı Mehmet Çelebi, yaşamının son iki yılını çilelerleboğuşarak geçirmek üzere, kendini Kıbrıs’taki Osmanlı otoritesine emanet eder.

2.5. İbrahim Müteferrika

Basım sanatının Osmanlı ülkesinde uygulanması onuru İbrahim Müteferrika’ya aittir (1674-1745).Aslen Macar ve Kalvinist olan (bazı kaynaklara göre Unitarist) ve papaz yetiştirilmek üzere, anayurduMacaristan’da, Protestan papazlar tarafından eğitilen İbrahim, 18 yaşındayken Osmanlı akıncılarının elineesir düşmüş ve İstanbul’a getirilerek esir pazarında satılmıştır (1692). İbrahim, Müslüman olarak esirliktenkurtulmuş; çağının İslâm bilgilerini ve Türkçe’yi öğrenerek devlet hizmetine girmiştir.[28]

İbrahim Ağa, Müslüman dinini övmek için 1711’de, “Risale-i İslamiye” adlı bir broşür (risale) yazmışve bu sayede Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın ilgisini çekerek yakını olmuştur.

Hayatını kazanmak için klişeciliği kendisine sanat olarak seçen İbrahim Ağa, şimşir ağacından klişeleryapmaya başlamıştır. İbrahim Ağa, ileride bir basımevi kurma düşüncesiyle, 1719’da şimşir üzerine oyma birMarmara haritası klişesi hazırlamıştır.

Sadrazam İbrahim Paşa’ya sunulmak üzere hazırlanan ve halen İstanbul’daki Millî Eğitim BakanlığıBasımevi’nde saklanan bu klişenin üzerinde, “Benim devletlü efendim, eğer fermanınız olursa dahabüyükleri yapılır. Sene 1132 (1719)” ibaresi yazılıdır. Bu sanatından dolayı, o dönemlerde kendisine“Basmacı İbrahim Ağa” denilmiştir.[29]

2.6. Yirmisekiz Çelebizade Sait Efendi

Basımevi konusunda İbrahim Ağa’yı destekleyen aydın kişi, Yirmisekiz Çelebizade Sait Efendi’dir. SaitEfendi, Osmanlı tarihinde Paris elçiliği ile ün yapmış Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin oğludur.

1720’de babasının, Fransa Kralı 15. Louis nezdinde elçi atanması üzerine, Sait Efendi de “divanefendisi” sıfatıyla Paris’e gitmiş; Batı medeniyetinin ilerleyişini ve bu arada basımın yararlarını, yerindegörmek ve incelemek olanağını bulmuştur.

Sait Efendi Fransa’da kaldığı dört yıl içinde, ülkenin siyasal düzeni ve toplumsal yaşamını, bilimsel,teknik ve kültürel kuruluşlarını incelemiş; ayrıca kitap yayımcılığının tekniğiyle yakından ilgilenmiştir.

Sait Efendi, 1724’te İstanbul’a dönünce, basımevi kurmak için girişimde bulunmuş ve daha öncedentanıdığı, baskıcılık sanatındaki yeteneğini bildiği, Dergah-ı Ali müteferrikalarından tercüman İbrahimEfendi’yi kendine ortak ve yardımcı seçmiştir.[30]

2.7. Vesiletü’t-tıbaa

İbrahim Müteferrika, İstanbul’da Türkçe eserler basımı için bir matbaa kurulmasıyla ilgili düşüncelerini“Vesiletü’t-tıbaa” adlı bir risalede toplamış ve bu risaleyi, 1726’da Sait Efendi aracılığıyla Sadrazam Nev-şehirli Damat İbrahim Paşa’ya sunmuştur.

Risalede, basılmış eserin önemi, gereği, yararları ayrıntılı bir biçimde anlatılmakta, basım sanat vetekniği 10 maddede özetlenerek, Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Kelam gibi İslâm diniyle ilgili konular dışında kalansözlük, tarih, tıp, astronomi ve öteki bilimlerle ilgili kitapların, Osmanlı ülkesinde basılması içinsadrazamdan izin istenmektedir.

Risaleye ayrıca, basılması düşünülen Vankulu Sözlüğü’nün birkaç sayfasına ait dizgi provası örnekolarak eklenmiş ve bu kitabın çok aranan bir eser olduğu belirtilerek, öncelikle 500 nüsha basılmasıönerilmiştir.

İbrahim Müteferrika, bu risalenin basılışından sonra 1726’da, ayrı bir dilekçeyle sadrazamabaşvurmuştur. Müteferrika, o dönemin uyanık ve ileri fikirli bilginlerine, “Vesiletü’t-Tıbaa” adlı risaleye,basımevi kurulması için önsözler de yazdırmıştır.[31]

2.8. Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire (Basmahane)

Sadrazamın olumlu karşılaması ve Sait Efendi’nin çabaları sonucu, zamanın Şeyhülislam’ı MevlanaAbdullah Efendi, “Basımevi kurulmasında din açısından sakınca bulunmadığı” yolunda fetva vermiştir. Bufetva üzerine, Padişah 3. Ahmet de 1726 Temmuz ayında, din kitapları basmamak koşuluyla izin verdiğinibelirten fermanını çıkartmıştır.

Resmi adı “Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire” olan, fakat halk tarafından “Basmahane” diye adlandırılan ilkTürk Basımevi, İbrahim Müteferrika’nın Sultan Selim semtindeki evinin alt katında kurulmuştur. (14-16Aralık 1727)

Öte yandan, basımevinde yayımlanacak eserlerin fermana uygun olduğunu denetlemek üzere, bazıatamalar da yapılmıştır. Basımevinin düzeltmenliğine, İstanbul eski kadısı İshak Efendi, Selanik eski kadısıPirizade Sahip Efendi, Galata eski kadısı Yanyalı Esat Efendi, Kasımpaşa Şeyhi Musa Efendi getirilmişler;İbrahim Efendi’nin unvanı da “Dergâh-ı Mualla Müteferrikası” olarak belirlenmiştir.[32]

İlk kitap dizgisine, 16 Aralık 1727 tarihinde başlanmış, iki yıllık bir çalışmadan sonra Sait Efendi ile

İbrahim Müteferrika, ilk kitaplarını basıp yayınlamayı başarmışlardır. (31 Ocak 1729). Bu kitabın baş ta-rafına, Padişah’ın fermanı ile Şeyhülislam’ın fetvasının yanı sıra İstanbul’un ünlü bilginlerinin, basımı övenyazıları da eklenmiştir.

İbrahim Müteferrika, basımevini kurarken nasıl sabırla ve dikkatle davranmışsa, basacağı eserleriseçerken de benzer titizliği göstermiştir. Ayrıca işi, bilim bakımından da ciddi tutmuş; basılacak eserlerinyanlışsız olması için, zamanın bilginlerinin de basımevinde çalışmalarını sağlamıştır.

O zamanlar İstanbul’un en usta baskıcısı sayılan İona Eskenazi Usta basımevinde görevlendirilmiş;ayrıca Hollanda’dan, Viyana’dan, Almanya’dan harf kalıpları getirilmiş ve harf dökümü İstanbul’dayapılmıştır. İlk Osmanlı harfleri, 16 puntodan biraz daha kalınca, 18 puntoya yakın bir ölçüde hazırlanmıştır.[33]

2.9. Kitab-ı Lügat-ı Vankulu

İlk Türk Basımevi “Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire”de, ilk olarak “Kitab-ı Lügat-ı Vankulu” (VankuluSözlüğü), 31 Ocak 1729 tarihinde basılmıştır. Bu eser, 1002 yılında ölen İmam Ebu Nasr İsmail Cevheri’nin,“Sihah-ül Arabiyye” adlı kitabının çevirisidir. Arapça’dan Türkçe’ye çeviri yapmaya yarayan bir sözlük olanSihah ül-Arabiyye, “Vankulu” lakabıyla tanınan Mehmet Efendi tarafından derlenmiştir. Bin nüsha olarak 2yılda basılabilen bu eserin ilk cildi 666, ikinci cildi 756 sayfadır.

Sait Efendi ile İbrahim Müteferrika’nın başvurusu üzerine İstanbul kadısına yazılan hatt-ı hümayunda“adı geçen lugatın çoğaltılmasından asıl maksat talebe-i ulumun (medrese öğrencilerinin) bu kitabı ucuzfiyatla satın alması olduğundan 35 kuruşa alınıp satılması iki tarafın da zararına yol açmayacağı…”denilmiştir.[34]

2.10. Basılan Öteki Kitaplar

İbrahim Müteferrika yaşamı boyunca, Vankulu Sözlüğü’nün yanı sıra 16 kitap daha basmıştır. “Dar’ütTıba’at-Ül-Amire”de basılan öteki kitaplar şunlardır:

Tuhfe’tül Kibar fi Esfar ül-Bihar (1729). (Katip Çelebi’nin [Deniz Savaşları Hakkında BüyüklereArmağan] adlı, içinde 5 harita bulunan kitabı.)

Tarih-i Seyyah (1730). (Polonyalı papaz Judas Thaddeus Krusinsky tarafından Latince yazılan, İbrahimMüteferrika tarafından Türkçe’ye çevrilmiş, [Afgan-İran Savaşları] konulu kitap.)

Kitab-ı İklim-i Cedid (Tarih-i Hind-i Garbi) (1730). (Mehmed bin Emir Hasan el-Suudi’nin yenikeşfedilen Amerika kıtasını anlatan kitabı. İbrahim Müteferrika bu kitaba resimler, haritalar eklediğinden, bukitap [Resimli İlk Türkçe Kitap] sayılmaktadır.)[35]

Tarih-i Timur Gürgan (1730). (Muhammed İbni Arapşah tarafından yazılan, Nazmizade HüseyinMurteza tarafından Türkçe’ye çevrilen, [Timurlenk’in Hayatı] konulu kitap.)

Tarih-i Misr al-Kadim ve Misr al-Cadid (1730). (Mısır divan katiplerinden Süheyli tarafındançevrilerek hazırlanan ve o tarihe kadar Mısır’a gönderilen yöneticilerin adlarını içeren kitap.)

Grammaire Turque (1730). (Rahip Holderman tarafından yazılmış, [Türkçe-Fransızca Dilbilgisi veKonuşma Kitabı] Kitabın baş tarafına, [Cardinal de Fleury]ye ithaf edildiği yazılmıştır. O dönemlerde, Doğuülkeleriyle kumaş ticareti yapan Fransız tüccarların, Türkçe öğrenmeleri için yazılan 220 sayfalık kitap, 1000adet basılmıştır. Basımda kullanılan Latin harflerin Paris’ten getirildiği kitaba, Türkçe kelimelerin vecümlelerin, Latin harfleriyle okunuşları da eklenmiştir.)

Gülşen-i Hulefa (1731). (Nazmizade Hüseyin Murteza Efendi tarafından yazılan ve 8.-18. Yüzyıllararasında, özellikle İslam ülkelerinde gelişen olayları konu alan kitap.)

Usul ül-Hikem fi Nizam il-Ümem (1732). (İbrahim Müteferrika’nın, okuduğu Latince kitaplardakiilginç bilgilerden derlediği kitap. İbrahim Müteferrika bu kitapta, Osmanlı ülkesinin Batı ülkelerinden gerikalma nedenlerini incelerken, söz konusu ülkelerin kısa tarihçesi, askeri teşkilatları, savaş yöntemleri, devletdüzenleri konularında bilgiler vermiştir.)[36]

Füyuzat-ı Miknatisiye (1732). (İbrahim Müteferrika’nın Latince’den Türkçe’ye çevirdiği, [MıknatısınÖzellikleri] kitabı.)

Kitab-ı Cihan Nüma (1732). (Katip Çelebi tarafından 1648 yılında hazırlanan coğrafya kitabı. İbrahimMüteferrika, Kitab-ı Cihan Nüma’nın, Orta Anadolu, İzmir, İzmit, Üsküdar ve Boğaziçi’ni anlatan 698sayfalık ilk bölümünü yayımlamış; İstanbul ve çevresini konu alan ikinci bölümü, hazırladığı haldebasamamıştır. Basılan ilk bölümde 27 harita bulunmaktadır.)

Takvim-üt Tevarih (1734). (Katip Çelebi’nin ünlü tarih kitabı. Kitapta, tarihin başlangıcından 1734yılına kadar meydana gelen olaylara yer verilmiştir. Ancak 1648 yılına kadarki olaylar, Katip Çelebitarafından yazılmış; bu tarihten sonrası Emir Buhari Şeyhi Mehmet Efendi’nin eserinden aktarılmış; son ikiyılın olayları da İbrahim Müteferrika tarafından eklenmiştir.)

Tarih-i Naima (1735). (Vak’a-nüvis Mustafa Naima’nın, 1592-1659 yıllarını kapsayan, 2 ciltlik[Osmanlı Tarihi Kitabı]. Bu kitap halen, Osmanlı tarihinin anılan bölümleri için başvurulan ana kaynaktır.)

Tarih-i Raşit (1740). (Vak’a Nüvis Mehmet Raşit Efendi’nin, 1661-1722 yıllarını kapsayan, 3 ciltlik[Osmanlı Tarihi] kitabı. Sait Efendi’nin babası Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin ünlü “Seyahatnamesi”de bu kitabın içinde yayımlanmıştır.)

Asım Tarihi (1741). (Tarih-i Çelebizade denilen bu eserin yazarı Çelebizade İsmail Asım Efendi’dir. İlkTürk basımevinin açılışı hakkında ayrıntılı bilgilerin de bulunduğu kitap, Naima üslubunda yazılmış veolayların sıralanışı açısından [Raşit Tarihi]ne benzetilmiştir.)

Ahval-i Gazevat-ı Diyar-ı Bosna (1741). (Türkler’in Bosna topraklarında, 1736-1739 yılları arasında,Avusturyalılar’a karşı giriştikleri savaşlar ile iç isyanların anlatıldığı kitap, Salta’da kadılık yapmış olanBosnalı Ömer Efendi tarafından yazılmıştır.)

Ferheng-i Şuuri (Neval ül-Fudala ve Lisan ül-Acem) (1742). (Halepli Hasan Şuuri Efendi tarafındanyazılan 2 ciltlik, 22.500 kelimelik Farsça-Türkçe sözlük. Kitabın 1. cildi 454, 2. cildi 451 çift sayfadanoluşmaktadır.)[37]

İbrahim Müteferrika, 1727-1745 yılları arasındaki 17 yıllık sürede, 23 baskıda 12.500 adet kitapyayımlamıştır.[38]

2.11. Matbaa-i Amire

İkinci basımevi, 1796 yılında, 3. Selim’in emriyle kurulmuştur. Bu basımevi Hasköy’de,“Mühendishane-i Berri-i Hümayun” ile “Mühendishane-i Bahri-i Hümayun”un bulunduğu yeni binada, çağınbilginlerinden geometri öğretmeni Abdurrahman Efendi’nin gözetimi altında çalışmaya başlamıştır.

Bu basımevinin en büyük özelliği, kitaplarda resim ve şekillere yer verilmesi olmuştur. Öğrencilerinders kitaplarını basmak üzere kurulan bu matbaanın adı, basılan kitaplarda, “Dar’üt Tıba’at-Ül-Mamuretü’s-Sultaniye” ya da “Dar’üt Tıba’at-Ül-Mamure” olarak geçmiştir.

1797 yılında, bu basımevinde basılan ilk eser, Ayıntabi Ahmet Asım’ın çevirdiği “Burhan-ı Katı” adlıFarsça-Türkçe sözlüktür. Bu eser, ilk kez iki renkli olarak basılmıştır.[39]

Mühendishane basımevinde çalışmalar sürdürülürken, 1802’de, devlet tarafından Üsküdar’da birbasımevi daha kurulmuş; bunun başına da Müderris Abdurrahman Efendi getirilmiştir.

1831 yılına kadar Üsküdar’da çalışan basımevi, 2. Mahmut’un emriyle, Beyazıt’ta TakvimhaneCaddesi’nde Kaptan İbrahim Paşa Hamamı’na taşınmıştır.

Buranın bitişiğindeki bir konakta da ilk gazete Takvim-i Vakayi’i basmak üzere, “Takvimhane-i Amire”adıyla dördüncü basımevi kurulmuştur.

1864’te bu iki basımevi birleştirilerek “Matbaa-i Amire” adını almıştır. Vakanüvis Lutfi’nin yenimatbaanın hizmete girişi dolayısıyla yazdığı tarih dörtlüğü şöyledir:

“Huda tahtında daim eylesin Abdülaziz Han’ıBu darü’t-tab’ı ol hakan-ı Zişan eyledi te’sisO şahın himmeti neşr-i uluma olmada masrufUlum ü san’ata kıldı ahali sınıfın te’sis”[40]

Cumhuriyet döneminde basımevinin adı, “Milli Matbaa”ya dönüştürülmüş; 1939’da da “Milli EğitimBakanlığı Basımevi” haline getirilmiştir.

2.12. Bulak Basımevi

İbrahim Müteferrika Basımevi’nden sonra açılan ilk basımevleri arasında, 1822’de Mısır’da KavalalıMehmet Ali Paşa* tarafından, hem Vakayi-i Mısriye adlı gazeteyi çıkarmak hem de bilimsel yayınlar yapmaküzere kurulmuş bulunan “Bulak Basımevi”ni de özellikle belirtmek gerekir. Bulak Basımevi, İstanbul’dangiden Aziz Efendi yönetiminde, tarihi ve edebi eserleri “talik” harflerle basarak, Osmanlı kültürüne hizmetyolunda uzun yıllar, Matbaa-ı Amire ile yarışmıştır.

1822-1842 yılları arasında, Bulak Basımevi’nde 125’i Türkçe, 112’si Arapça, 6’sı da Farsça olmak üzere243 kitap basılmış; bunların 56’sı 1830 yılına kadar yayımlanmıştır.[41]

* Kavalalı Mehmet Ali Paşa

Padişah II. Mahmut, Yanya Ayanı Tepedelenli Ali Paşa’nın isyanını bastırmaya uğraşırken, 1821yılında Mora Rumlar’ı ayaklanıp bağımsızlık mücadelesine başladılar.

Mora’daki Müslüman halk isyancılar tarafından kılıçtan geçirilirken Padişah II. Mahmut, Ali Paşa’yakarşı mücadeleden vazgeçmedi.

Yanya düştükten sonra Osmanlı ordusu güneye yöneldiğinde, hem Mora hem de Atina gibi yerlerihtilalcilerin eline geçmiş bulunuyordu. Yeniçeriler 3 yıl boyunca ne Atina’ya ne de Mora’ya girebildiler.

Bunun üzerine II. Mahmut Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’dan yardım istedi (1824). Paşa, oğlu İbrahimkomutasında bir ordu gönderdi ve kısa zamanda ihtilal bastırıldı.

İngiltere, Fransa ve Rusya donanma göndererek Osmanlı-Mısır Donanması’nı Navarin’de yaktıklarıiçin bu başarı bir işe yaramadı.

1828’de çıkan Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonunda imzalanan Edirne Antlaşması (14 Eylül 1829) ileYunanistan, Sırbistan ve Memleketeyn’in (Romanya) özerkliği kabul ettirildi. 1830’da Yunanistan’ınbağımsızlığı ilan edildi.[42]

Bu gelişmeler Yeniçeri Ocağı’nın sonunu getirdi. Yeni bir talimli ordu kurma girişimi başlatıldı.Yeniçeriler tekrar isyan edince buna hazırlıklı olan hükümet, öteki askerlerin ve halkın katıldığı kanlı birharekatla Yeniçeri Ocağı’nı ortadan kaldırdı (Vaka-i Hayriye-16 Haziran 1826) yerine “Asakir-i Mansure-iMuhammediye” adlı talimli bir ordu kuruldu.

Vaka-i Hayriye ile Osmanlı’da yeni bir ıslahat dönemi başlatılmış oldu. Bu konuda Mısır’daki ıslahatuygulamaları örnek alındı.[43]

* Cezayir’de Fransız İşgali

Cezayir, Kanuni Sultan Süleyman döneminde, büyük Türk denizcisi Barbaros Hayrettin Paşa tarafındanİspanyollar’dan alınmış ve Osmanlı sınırları içine katılmıştı Trablusgarp’ın ele geçirilmesinden sonra kuzeyAfrika’daki bu ülkelere “Garp Ocakları” adı verilmişti.

1529 yılından beri Osmanlı egemenliği altında bulunan Cezayir, 300 yıllık bir süreden sonra Fransatarafından işgal edildi.

Fransa’da uyguladığı ekonomik politikanın başarısızlığını örtmek, baskı yönetimine karşıayaklanmalardan dikkati dışarıya çekmek ve Batı Akdeniz’de, Fransa’nın üstünlüğünü sağlamak isteyenKral 10. Charles, Cezayir’deki Osmanlı Valileri’nin (dayı) Akdeniz’de korsanlık yapmalarını bahane ederek1830 yılında ülkeyi işgal etti.

Navarin’de donanmasını yitiren ve böylece eli kolu bağlı bulunan Osmanlı Devleti de olayı protestoetmekten başka bir şey yapamadı.[44]

* Kütahya Antlaşması (Mayıs 1833)

Mora olayları sırasında Mehmet Ali Paşa’dan istenen yardıma karşılık Girit ve Suriye valilikleri sözüverilmişti. Paşa’nın isyan tam bastırılmadan askerlerini geri çekmesine kızan Padişah II. Mahmut, MehmetAli Paşa’ya yalnızca Girit Valiliği’ni vermiştir.[45]

Bunun üzerine Mehmet Ali Paşa da 1831 sonlarında oğlu İbrahim Paşa’yı Suriye üzerine göndererekyöreyi kısa sürede ele geçirmiştir.

Mısır Ordusu üzerine gönderilen Osmanlı askerleri, önce Antakya ile İskenderun arasındaki Belek’te,(Temmuz 1832) sonra da Konya’da (Aralık 1832) iki kez yenildiler.

Bu gelişmeler çerçevesinde, önüne İstanbul yolu açılan Mehmet Ali Paşa karşısında her kimden olursa

olsun yardım arayan Osmanlı İmparatorluğu’na Rusya yardım eli uzatmıştır.

Rusya önce Büyükdere önüne dokuz parçalık bir filo göndermiş; daha sonra da 15 bin kişilik bir askerigücü Boğaz’ın Anadolu yakasına yerleştirmiştir (Nisan 1833).

Bu olay İngiltere’yi hatta Mısır başarılarını memnunlukla izleyen Fransa’yı bile çok korkutmuştur. Sözkonusu iki devlet, Metternich Avusturyası’nın da katılımıyla iki tarafı barışa zorlamışlardır.

Bunun üzerine 1833 Mayısı’nda Babıali ile Mısır Valisi arasında Kütahya Antlaşması imzalanmıştır. Bubarışa göre, Mehmet Ali Paşa’ya Mısır ve Girit Valilikleri’ne ek olarak Şam, oğlu İbrahim Paşa’ya da Ciddeve Adana Valilikleri verilmiştir.

* Hünkar İskelesi Antlaşması (Temmuz 1833)

Ancak bu barış Babıali ile Mehmet Ali Paşa arasındaki ilişkileri düzeltmedi. Babıali Mehmet AliPaşa’ya verilen tavizleri ilk fırsatta geri almak, Mehmet Ali Paşa ise Suriye’nin geri kalan bölümlerini kendiyönetimi içine katmak niyetindeydiler.

Bu bakımdan iki taraf arasında yeni bir çatışma kaçınılmaz görünüyordu. İşte bu yeni çatışmadaarkasında bir yabancı desteği bulabilmek amacıyla, II. Mahmut, 1833 Temmuzu’nda Ruslarla Hünkarİskelesi Antlaşması’nı imzaladı.

Sekiz yıllık bir süre için imzalanan bu antlaşma, bir savaşa tutuştukları takdirde, Rusya ve OsmanlıDevleti’nin birbirlerine karadan ve denizden yardım etmesini öngörüyordu.

Anlaşmaya eklenen gizli bir madde gereğince, Osmanlı Devleti Rusya’ya bu yardımı yapacakolanaklardan yoksun bulunduğu için, Boğazları yabancı devletlerin savaş gemilerine kapatmaklayetinecekti.

Osmanlı Devleti ile Rusya arasında bir anlaşma imzalandığı duyulunca, İngiltere ve Fransakuşkulandılar. Bu anlaşmanın Türk Boğazları’nı Rus gemilerine açtığını sandılar. Gerçekten, Rus savaşgemilerinin o zamana kadar kendilerine kapalı olan Boğazlar’dan geçerek Akdeniz’e inmesi Fransa’nınOrtadoğu’da kurmak istediği üstünlüğe, İngiltere’nin de Hint yolunun güvenliğine vurulacak büyük birdarbe olacaktı.

Üstelik bu antlaşma, Osmanlı Devleti’ni Rusya’nın himayesi altına koyuyordu. Onun için, bu iki devlet,imzalandığı günden başlayarak Hünkar İskelesi Antlaşması’nı ortadan kaldırmak için fırsat kolladılar. [46]

* Nizip Yenilgisi (1839)

Bu fırsat, Mehmet Ali Paşa ile Osmanlı Devleti 1839 yılında yeniden savaşa tutuşunca belirmiştir.Osmanlı Devleti ile Mısır Valisi arasındaki bu yeni savaş, Mehmet Ali Paşa’nın İstanbul’a vergi yollamaktankaçınması ve bağımsızlığını ilan ederek Suriye’nin geri kalan bölümlerini de kendi yönetimi altına almakiçin harekete geçmesiyle çıkmıştır.

Mehmet Ali Paşa’nın bu davranışı üzerine Babıali güneye yeniden ordu göndermiş; ancak bu ordu daNizip’te Mısır kuvvetlerine bir kez daha yenilmiştir. Böylece İstanbul yolu Mehmet Ali Paşa’ya yedi yıl içindeikinci kez açılmıştır.

Osmanlı Devleti ile Mehmet Ali Paşa arasındaki çatışma yeniden alevleninceye kadar, Fransa Hünkarİskelesi Antlaşması’nı değiştirmek için fırsat kollayan İngiltere ile ortak davranıyordu. Fakat Mehmet AliPaşa ikinci kez ayaklanınca, Mısır bağımsızlığını desteklemeyi Ortadoğu’ya yerleşmek için en elverişli yololarak görmeye başlamış ve İngiltere’den ayrılmıştır. İngiltere, buna rağmen, Fransa ile karşı karşıyagelmek pahasına da olsa Osmanlı Devleti’nin yanında yer almış ve Mehmet Ali Paşayı durdurmak amacıylaLübnan’a asker çıkarmıştır.

Öte yandan, Mehmet Ali Paşa’nın İstanbul’a yerleşmesini istemeyen Rusya ile statükocu Avusturya daİngiltere’nin tarafını tuttular. İngiltere ile Fransa arasında savaş çıkması bir an sorunu gibi görünmeyebaşladı. Fakat Fransa kendini büyük bir yalnızlık içinde gördü ve savaşı göze alamayıp geriledi.

* Sultan Abdülmecit’in Fermanı (1841)

Bunun üzerine Mehmet Ali Paşa da geri adım atmak zorunda kaldı ve Osmanlı İmparatorluğu ileuzlaşmaya gitti. Nizip yenilgisini duymadan ölen II. Mahmut’un yerine geçen I. Abdülmecit, 1841 Şubatı’ndayayımladığı bir fermanla, Mısır Valiliği’ni veraset yoluyla babadan büyük oğula geçecek biçimde MehmetAli ailesine bıraktı.[47]

Aynı ferman gereği Mısır ordusu 18 bin kişiden fazla olmayacak; albay ve daha küçük rütbeli subaylarıMısır Valisi atayacak; Mısır’da vergiler Padişah adına toplanıp bunların her yıl dörtte biri Osmanlı

hazinesine gönderilecek ve para Padişah adına bastırılacaktı.

Mısır isyanının böyle sonuçlanmasıyla İngiltere’nin Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü korumakiçin yaptığı ilk girişim başarıya ulaşmış; Fransa’nın Ortadoğu’ya yerleşmek için gerçekleştirdiği yenideneme de başarısızlığa uğramıştır.[48]

3. OSMANLI’DA BASINAvrupa’daki basımevlerinden 300 yıl sonra kurulan Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire’nin (Basmahane)

ürünlerini vermeye başladığı 1730’lu ve 1740’lı yıllara gelinceye kadar, Batı’da 1.5 milyon kitaptan 1.4milyar nüsha baskı yapılmıştır.

Londra’da 1711’de, günde ortalama 6.500 olan gazete tirajı ise 1753 yılında 20 bine ulaşmıştır. 1820yılında ise bir katilin itiraflarını konu alan kitapçık, İngiltere’de 1.1 milyon adet basılarak rekor kırmıştır.

Daha ciddi sayılan, Cobbett’in “politik” nitelikli kitabı da 200 bin satmıştır. O dönemde, iyi satacağıdüşünülen bir kitabın ilk baskısı 10 bin adet yapılmaktadır.

1836 yılında ise Paris’te çıkan 59 gazetenin, yıllık toplam tirajı 42 milyon, Londra’daki 42 gazeteninki39 milyon, Prusya’dakilerin ise 15 milyondur.

Günlük siyaset ve yüzeysel kültür haberlerini yansıtan bu yayınlar çoğalırken, kitap yayınlarının daartması, Batı’nın özelliğini oluşturmuştur.[49]

3.1. Osmanlı’da Fransızca Yayımlanan İlk Gazeteler

İslam dışı gruplarla Balkanlar’daki Slav gruplarının açtıkları basımevlerinden, ancak uzun yıllar sonraİstanbul’da ilk Türk basımevinin kurulması, ülkede Türk gazete yayıncılığının başlatılmasına yeterliolmamıştır.

Avrupa’daki gelişmelere rağmen, Osmanlı ülkesinde egemen olan aşırı taassup nedeniyle, Türkçegazetelerin ortaya çıkması gecikince, ilk gazeteler, kitaplarda olduğu gibi, yabancı dilde ve genellikleFransızca olarak yayımlanmıştır. Osmanlı, daha sonra da İngilizce ve azınlık dillerinde yayımlanangazetelerle tanışmıştır.

3.1.1. Bulletins Des Nouvelles (1795)

Osmanlı sınırları içinde ilk gazete olan “Bulletins Des Nouvelles” (Haberler Bülteni), İstanbul’daFransız Elçiliği basımevinde, Ağustos 1795’te, Fransızca olarak basılmıştır.

Bu gazetenin yayımlanması için Louis Allier de Hauteroche adlı bir kişi müdür atanarak, yanında 3basın işçisiyle Paris’ten İstanbul’a gönderilmiştir.

Matbaa makineleriyle gerekli araç, gereç ve hurufat da Marsilya’dan deniz yoluyla getirilmiştir.

Gazete müdürüne, Fransız Dışişleri Bakanlığı’ndan ulaştırılan bir mektupta şöyle denilmiştir:

“Vatandaş, bu basımevini Cumhuriyet’in çıkarlarına en uygun biçimde kullanacağına inanıyoruz.Konvansiyon bültenini ve yasalarımızı basarak, Doğu’daki ajanlarımıza tanıtacaksınız.”[50]

Çıkış tarihinden de anlaşılacağı üzere, söz konusu gazete, Büyük Fransız Devrimi’nin heyecanınıyansıtarak, devrime destek sağlamak amacıyla yayımlanmıştır. 15 günde bir 6-8 sayfa çıkan bu gazetenin, nekadar süreyle yayımlandığı kesinlikle bilinmemektedir.

Bu arada, İstanbul’a atanan Fransız Elçisi Verninac, Paris’ten gönderilen harflerin Türkçe basıma uygunolmadığını görerek basımevi müdüründen, Türkçe baskı yapmak için gerekli önlemleri almasını istemiştir.

Basımevi Müdürü de hazırladığı 22 Mart 1796 tarihli raporda, gerekli hurufatın derhal ısmarlanacağınıbildirmiştir. Bu girişimler olumlu sonuç vermeyince, Türkçe baskıdan vazgeçilmiştir. Bu gazetenin yayımı,dönemin Fransız Elçisi Verninac’ın, ülkesine çağrıldığı 7 Mart 1796 tarihine kadar sürmüştür.[51]

3.1.2. Gazette Française de Constantinople (1796)

İstanbul’a yeni atanan elçi General Aubert Dubayet, Fransız Elçiliği’nde kurulmuş basımevinde bu kez,Ekim 1796’da, “Gazette Française de Constantinople” (Konstantinopl’un Fransız Gazetesi) adlı, dört sayfalıkve aylık bir gazete yayımlatmaya başlamıştır.

Bazı önemli günlerde dört sayfanın arasına, iki sayfalık bir ek konulan bu gazetenin bütün haberleri,genellikle Fransa ve dış dünyayla ilgilidir.

1798 Eylülü’nde, Fransızlar Mısır’ı işgal etmek amacıyla bir çıkartma yapmaya kalkışınca,İstanbul’daki elçilik kapatılmış ve elçiliğin bütün memurları Yedikule Zindanı’nda gözaltına alınmışlardır.

Bu arada, anılan gazetenin basımında kullanılan araç-gereç, hurufat ve baskı makinelerine de elkonulmuştur.

Bir süre sonra barış antlaşması yapıldığından, elçilik personeli görevlerine dönmüş ve baskımakinelerini de geri almışlardır. Ancak, Gazette Française de Constantinople bir daha yayımlanmamıştır.[52]

3.1.3. Le Spectateur Oriental (1821)

Üçüncü Fransızca gazete “Le Spectateur Oriental” (Doğulu Seyirci), 24 Mart l821 tarihinde, AlexandreBlacque adlı bir Fransız tarafından, İzmir’de yayımlanmaya başlamıştır.

Alexandre Blacque, Fransız devrimi sırasında 16. Louis’yi savunan avukatlardan Edvard Blacque’ınoğludur. Devrim sonrasındaki kargaşa döneminde (1793), Fransa’dan kaçarak Türkiye’ye sığınmış veİzmir’e yerleşmiştir.

Gazete, dış ticaretle uğraşan İzmirli “levanten” grupların çıkarlarını savunmuş; Osmanlıegemenliğindeki Ege Adaları’nda başlatılan Yunan bağımsızlık hareketi yanlısı büyük devletleri eleştirenyazılar yayımlamıştır.

Dış haberler ağırlıklı bu gazetenin yayın politikası, Fransız çıkarlarıyla ters düştüğü için, FransızKonsolosluğu’nun girişimleri sonucu, 27 Mart 1824 günü gazete kapatılmıştır.

Söz konusu gazete, Vigoureux ve Didier adlı kişiler tarafından, 1 Ekim 1824’te değişik bir biçimdeyeniden yayımlanmıştır.

Yunanistan’ın bağımsızlığını sağlamak amacıyla Ege adalarında eylemlere girişen Yunan ihtilalcileri,Ruslar ve İngilizler tarafından desteklendiklerinden gazetede, Osmanlı hükümeti lehinde ve söz konusuülkeler aleyhinde yazılar sürdürülmüştür.

Bu yayın politikası nedeniyle uyarılan gazetenin başına tekrar Alexandre Blacque getirilmiş; onunyönetimindeki yayınların da bazı ülkeleri rahatsız etmesi üzerine, yapılan baskı sonucu gazete bir kez dahakapatılmıştır.

Bu arada Fransız Başkonsolosu’nun, bir yazıdan ötürü kızarak gazetenin matbaa makinelerine elkoyması, Türk basın tarihinde ilk “gazete baskını” olayıdır.

Bu zorbalığa hükümet ses çıkaramamış ve gazete 31 Aralık 1827’de yayın hayatına son vermiştir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun çıkarlarını her şeyin üstünde tutan, gerektiğinde bu nedenle büyük dünyadevletlerine çatan bu gazetenin, özellikle siyasal alanda yaptığı yayınlar, Türk basın tarihinde önemli biraşama sayılmıştır.[53]

3.1.4. Le Smyrnéen (1824)

3 Temmuz 1824 tarihinde, yine İzmir’de, Charles Tricon tarafından “Le Smyrnéen” (İzmirli) adlı,Fransızca aylık bir gazete yayımlanmaya başlanmıştır.

Bir süre sonra Roux adında bir Fransız tüccar tarafından satın alınan bu aylık gazete, 11 sayıyayımlandıktan sonra “Osmanlı Hükümeti’nin yararlarına uymayan yayın yaptığı” gerekçesiyle, 18 Eylül1824’te kapatılmıştır.

3.1.5. Le Courrier de Smyrne (1828)

Le Spectateur Oriental kapandıktan sonra, Alexandre Blacque İzmir’de, 1828 yılında, hükümetin dedesteğiyle “Le Courrier De Smyrne” (İzmir’in Habercisi) adlı bir gazete çıkararak, Osmanlı haklarınıyabancı devletlere karşı savunmayı sürdürmüştür.

Bu yayın politikası, özellikle Ruslar’ı ve Fransızlar’ı tedirgin ettiğinden, bu iki ülkenin temsilcileri,gazetenin kapatılması için Osmanlı Hükümeti’ne baskı uygulamaya başlamışlardır.

Bu baskılar sonucu, Alexandre Blacque hakkında birkaç kez kovuşturma yapılmıştır. Türk BasınTarihi’nde hakkında soruşturma açılan ilk gazeteci Alexandre Blacque’tır.

Blacque da, Padişah 2. Mahmut’un, yeni bir gazete çıkarması önerisi üzerine, 1831 yılında gazetesinisatarak İstanbul’a gitmiştir. Gazetenin adı, yeni sahibi tarafından “Journal de Smyrne” olarak değiştirilmiştir.[54]

3.1.6. Le Moniteur Ottoman (1831)

“Le Moniteur Ottoman” (Osmanlı Öğretici), Osmanlı Hükümdarı 2. Mahmut’un isteği üzerine, 1831yılında İstanbul’da, devlet tarafından Fransızca olarak yayımlanan yarı resmi bir gazetedir.

2. Mahmut, bir yandan “Takvim-i Vakayi” adıyla Türkçe yayımlanacak gazetenin hazırlıklarınısürdürtürken, Babıali’nin politikasını yansıtacak bir gazete çıkartmayı düşünmüştür.

Bu amaçla İzmir’den çağrılan Alexandre Blacque, Le Moniteur Ottoman’ı, “Moniteur Officiel de laFrance” adlı Fransız resmi gazetesinden esinlenerek yayımlamaya başlamıştır.

Söz konusu gazete, öyle olmamasına rağmen, basın tarihçileri tarafından geniş anlamda, Takvim-iVakayi’nin Fransızca çevirisi gibi kabul edilmektedir.

Alexandre Blacque, 1836 yılında Fransa’ya giderken Malta’da aniden ölünce (ya da zehirlenereköldürülünce), gazetenin yayımını bir süre yardımcıları Hüseyin Mazhar ve Françeski Bey sürdürmüşlerdir.[55]

3.1.7. Courrier de Constantinople (1846)

2. Mahmut tarafından, Fransa’da, Saint Barbe Okulu’nda okutulan Alexandre Blacque’ın oğlu EdvardBlacque (1824-1895), öğrenimini tamamlayarak İstanbul’a dönünce gazeteciliğe başlamıştır. Blacque, 2.Mahmut’un ölümü üzerine, yerine geçen oğlu Sultan Abdülmecit tarafından 1846 yılında, yarı resmi olarakkurulan “Courrier De Constantinople” (Konstantinopl’un Habercisi) gazetesinin başyazarlığına getirilmiştir.Edvard Blacque, bu görevde 7 yıl kalmıştır.[56]

1852 yılında Osmanlı Devleti’nin Paris Elçiliği’ne başkatip atanan, yedi yıl bu görevi, beş yıl da NapoliKonsolosluğu görevini yürüten Edvard Blacque, daha sonra Blak Paşa unvanı ile Washington Elçiliği’negetirilmiştir. Yedi yıla yakın bir süre Amerika’da, Osmanlı Devleti’ni temsil eden Blak Paşa, daha sonraBeyoğlu Altıncı Daire Belediye Başkanı görevini de 12 yıl başarıyla sürdürmüştür.[57]

Blak Paşa, bu arada 1876 yılında, V. Murat zamanında Basın Genel Müdürlüğü de yapmıştır. Bir süreBükreş Elçiliği’nde de bulunan ve ikinci kez getirildiği Belediye Başkanlığı’nda üç yıl daha çalışan BlakPaşa, 19 Haziran 1895’te ölmüştür.

3.1.8. Fransızca Yayımlanan Öteki Gazeteler

Osmanlı Devleti’nde, yabancı dildeki basının en önemli bölümü Fransızca gazetelerdir. Bunlardanİzmir’de yayımlananların büyük bölümü, milliyet ayrımı olmadan Avrupa ile ticaret yapanlarınhizmetindedir.

Bu arada, öteki azınlıkların yayımladıkları Fransızca gazeteler de bulunmaktadır. Bu gazetelerdenönemlilerinin adları ve yayım tarihleri şöyledir:

“Journal De Smyrne” (İzmir’in Gazetesi 1832-1842), “Echo de L’Orient” (Doğu’nun Yankısı 1838-1846), “Impartial” (Tarafsız 1841-1915), “Journal De Constantinople” (Konstantinopl Gazetesi 1846-1866),“Presse d’Orient” (Doğu Basını 1849-1854), “Courrier d’Orient” (Doğu Postacısı 1854), “Gazette Médicaled’Orient” (Doğu’nun Tıp Gazetesi 1857), “La Turquie” (Türkiye 1866), “La Réforme” (Reform 1868-1922),

“Le Phare Du Bosphore” (Boğaziçi Feneri 1868-1898), “Revue d’Orient” (Doğu Dergisi 1871), “LeMoniteur d’Orient” (Doğu’nun Öğreticisi 1871), “Stamboul” (İstanbul 1875-1964), “Indépendant”(Bağımsız 1918), Le Levant (Doğu 1919), La Liberté (Özgürlük 1919), Echo de la France (Fransa’nınYankısı 1919)[58]

3.1.9. Stamboul

İstanbul’da, 1567’de kurulmuş olan “Levant Times and Shipping Gazette” adlı İngilizce gazeteyiyayımlayan Laffan ve Henry Hanly kardeşler, Ağustos 1875’te, bu gazeteye yeni bir biçim ve yön vermişler;gazetenin adı da Stamboul’a çevrilmiştir.

Hanly kardeşlerin ölümünden sonra gazete 1895’te, Chester adlı bir kişiye satılmıştır. Gazeteninyönetimi de Figaro’nun İstanbul muhabiri, Fransız Edebiyatı öğretmeni Regis Delbeuf’e verilmiştir.

1911’e kadar gazeteyi yöneten Regis Delbeuf’ün döneminde, Stamboul gazetesi en başarılı yıllarınıyaşamıştır. Bu gazetecinin ölümünden sonra, Stamboul’un yönetimiyle Galatasaray Lisesi öğretmenlerindenPierre Le Goff görevlendirilmiş ve 1946’ya kadar gazeteyi bu kişi yönetmiştir.

Gazete, Birinci Dünya Savaşı sırasında, (1914-1918) çıkmamıştır.

Le Goff’tan sonra gazetenin başına René Houille getirilmiş ve 1955’e kadar Stamboul gazetesi onunyönetiminde kalmıştır. Yeni teknik gelişmelere ve Türkiye’de basının ve toplumun koşullarına ayakuyduramayan Stamboul gazetesi, bir süre Fransız Elçiliği’nin yardımıyla yaşamış, bu yardımın kesilmesiylede 1964’te gazete kapatılmıştır.[59]

3.2. Osmanlı’da Öteki Dillerde Yayımlanan Gazeteler

Fransızca yayımlanan gazetelerin yanı sıra Osmanlı topraklarında, başta Rumca Ermenice, Arapça,Bulgarca, Farsça ve Ladino dili vb. olmak üzere azınlık dillerinde çeşitli gazeteler de yayımlanmıştır.

3.2.1. Rumca

Rumlar tarafından, İzmir’de “Filos Ton Neon” (Gençlerin Arkadaşı 1831), “Astir en ti Anatoli”(Anadolu Yıldızı 1832), Mnimosini (1833), “Ionikos Paratiritis” (İyonyalı Gözlemci 1837), “Amalthia”(Bolluk Boynuzu 1838), “Anatolikos Minitor” (1945), “I Efimeris tir Zmirnis” (İzmir’in Gazetesi 1849), “IProodos” (Gelişme 1871), “Ionia” (İyonya 1874), “Zmirni” (İzmir 1876), “Nea Zmirni” (Yeni İzmir 1876);İstanbul’da ise “Othomanikos Minitor” (1835), “Bizantis” (1850-1888), “Telegraphos tou Bosphorou”(Boğaziçi Telgrafı 1850), “Anatolikos Astir” (Anadolu Yıldızı 1861), “Neologos” (1863), “EklisiastikiAliteia” (1881-1922), gazeteleri yayımlanmıştır.[60]

3.2.2. Ermenice

Osmanlı’da, Ermeni Basın Tarihi, Takvim-i Vakayi’den birkaç ay sonra başlamıştır.

O tarihten bu yana İstanbul’da 350, İzmir’de 38, 20’ye yakın il ve ilçede de 70 kadar Ermenice gazeteve dergi yayımlanmıştır.

Türkiye’de yayımlanmaya başlanan ilk Ermenice gazete, Takvim-i Vakayi’nin, “Lrokir” (Gazete) adıylaçıkmaya başlayan Ermenice sayısıdır. Ermeni harfleriyle Ermenice olarak İzmir’de “İştemeran BidaniKidelyats” (1839), “Arşalus Araradyan” (Ararad Şafağı 1840), “Masis” (1852), İstanbul’da, “AstararPüzantyan” (Bizans Gazetesi 1840), “Jamanak” (1863), “Hayrenik” (1870) gazeteleri yayımlanmıştır.

Ermeni harfleriyle Türkçe yayımlanmış gazetelerin sayısı ise 20’yi aşmaktadır. Bunlardan en etkinleri,“Manzume-i Efkar” (1866-1896), “Envar-ı Şarkiyye” (1867), Avedaper (1870), “Ceride-i Şarkiyye” (1885-1913) olmuştur.

Ermeni basını, Ortodoks, Katolik, Protestan kiliselerine mensup olanlar, laikler ve daha sonra dadevrimci ve anarşist akımları izleyenlere uygun olarak çok çeşitlilik göstermiş; Ermeni haklarını savunmanındışında tek bir cephe oluşturamamıştır.[61]

3.2.3. Arapça

1850-1877 döneminde, Beyrut’ta 21, İstanbul’da 3, Cebeli Lübnan’da 1, Şam’da 1, Halep’te 3,Bağdat’ta 1, Kudüs’de 2, Trablusgarp’ta 1 Arapça gazete yayımlanmıştır.

1874’den itibaren, Osmanlı basın rejimi serleştikçe, Beyrutlu ve Suriyeli gazeteciler Mısır’a yerleşmeyebaşlamışlardır. Mısır İngiliz denetimine girdikten sonra da (1882) Arapça basın tümüyle bu ülkeyetaşınmıştır.

3.2.4. Bulgarca

Osmanlı topraklarında Bulgarca basının tarihi, 1842 yılında İzmir’de yayımlanan aylık “Ljuboslowije”gazetesiyle başlamaktadır.

1848-1861 yılları arasında Galata Köprüsü’nün yanındaki bir handa yayımlanan ve dönemin en öndegelen Bulgar eğitimci ve yazarlarının katkıda bulundukları “Tsarigradski Vestnik” (Çar Şehri Habercisi) adlıBulgar gazetesi, İstanbul’daki Bulgarlar’ın eğitim ve kültür hayatında son derece önemli rol oynamıştır.[62]

Bulgaristan’ın özerkliğini aldığı 1878 tarihine kadar, Osmanlı topraklarının içinde ve dışında, Bulgarca105 milliyetçi radikal yayının bulunduğu belirlenmiştir.

3.2.5. Farsça

İran’da basın hayatı başlamadan önce, İstanbul’da yayımlanan Takvim-i Vakayi’nin Farsça nüshası,Bağdat, Erzurum, Kars, Van, Beyazıt gibi Doğu Anadolu eyaletlerinde dağıtılmıştır.

İstanbul’da yayımlanan ikinci Farsça gazete “Ahter” (1875-1896), İran’ın ilk sürgün ve ihtilalcigazetesidir. Aksamadan yayımlanan bu gazete, bazı radikal eylemlerin düzenlenmesinde esin kaynağıolmuştur.

3.2.6. İngilizce

Osmanlı’da İngilizce yayımlanan gazeteler arasında en önemlileri olarak “Levant Herald” (1856-1914)ile “Presse Times and Shipping”i (1868-1874) saymak mümkündür. Levant Herald, The Times gazetesininTürkiye muhabirliğini yapan Edgar Wittaker tarafından İstanbul’da Fransızca ve İngilizce olarakyayımlanmıştır.

3.2.7. Ladino Dili

Türkiye’ye ilk kez matbaayı getiren Museviler’in, İbranice’den başka İspanyolca, Latince ve Rumcakitaplar ve bir İbranice-Türkçe sözlük bastıkları bilinmektedir. Musevi matbaaların sayısı, sonraki yıllardaİstanbul’da 19’a, Selanik, Halep, Edirne, Şam ve İzmir’de 30’a yükselmiştir.[63]

Museviler, kurdukları matbaalarda, İspanyolca ve Ladino dillerinde 102 gazete de çıkartmışlardır.Bunların 86’sı Osmanlı döneminde, 16’sı ise 1923’ten sonra yayımlanmıştır.

Yahudi dillerinde ilk gazete, 1842 yılında İzmir’de yayımlanmıştır. İspanyol Yahudicesi olan Ladinodilinde çıkan “La Buena Esperenca”nın yayını, 1874-1914 yılları arasında sürmüştür.

İstanbul’da yayımlanan “El Tiempo” (1871-1930) ile Selanik’te çıkan “La Epoca” (1875-1912) adlıgazeteler, Abdülhamit döneminde etkili olmuşlardır.

Selanik Vilayet Gazetesi’nin bir bölümü de Ladino dilinde yayımlanmıştır.

1862 yılında, Kudüs’de yayımlanan “Torat Zion” gazetesi ise okuyucu azlığı nedeniyle kısa süredekapanmıştır.[64]

3.2.8. Öteki Diller

Osmanlı topraklarında, bunların dışında, Sırpça, Arnavutça, Ulahça, Kürtçe, Romence, İtalyanca veAlmanca dillerinde, sınırlı etkinliklere sahip bazı gazeteler de yayımlanmıştır.

1850 yılında, İstanbul ve İzmir’de 2 Türkçe gazeteye karşılık, 4’ü Fransızca, ötekiler ise, Rumca,Ermenice, Bulgarca, İtalyanca, Yahudice olmak üzere, 16 Türkçe olmayan yayın bulunmaktadır.

1873 yılında, yalnız İstanbul’da, 13’ü Türkçe olan 43 gazete yayımlanmaktadır. Bunların 19’ugünlüktür. 1876’da, İstanbul’da yayımlanan 47 gazetenin 13’ü Türkçe, 1’i Arapça, 9’u Rumca, 9’u Ermenice,3’ü Bulgarca, 2’si İbranice, 7’si Fransızca, 2’si İngilizce ve 1’i Almanca’dır.

Bütün bu bilgiler ortaya çıkarmaktadır ki, 1876 yılından çok önceleri Osmanlı Devleti, Fransızca,Rumca, Ermenice, Bulgarca, Farsça ve Yahudi dillerindeki basının merkezi olmuştur. Bu merkezin en etkinkenti de İzmir’in geçici ve çok kısa süren liderliğinden sonra İstanbul’dur.[65]

3.3. Osmanlı’da Türkçe Yayımlanan İlk Gazeteler (1828-1840)

Osmanlı ve Türkiye Basın-Yayın Tarihi incelendiğinde, Türkçe olarak yayımlanan ilk gazetenin“Takvim-i Vakayi” (1 Kasım 1831) olduğu kabul edilmektedir.

Oysa, Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa, 20 Kasım 1828 tarihinde, ilk Türkçe-Arapça gazete olan“Vakayi-i Mısriye”yi Kahire’de yayımlatmıştır.

Mehmet Ali Paşa ayrıca, 1830 yılında da Hanya’da, “Vakayi-i Giridiye”yi yayın hayatına sokmuştur.Mehmet Ali Paşa, Vakayi-i Giridiye’de Türkçe’nin yanında Yunanca’yı eşit oranda kullandırmıştır.[66]

3.3.1. Vakayi-i Mısriye (1828)

Vakayi-i Mısriye, resmi bildirileri, yasal uygulamaları ve Mehmet Ali Paşa’nın çalışmalarını yansıtmakamacına yönelik bir yayındır. Sol sütunu Arapça, sağ sütunu Türkçe olan 600 tirajlı haftalık gazete, Hıdivİsmail Paşa dönemine kadar (1863-1879) iki dilli yapısını korumuş; daha sonra yalnız Arapça olarakyayımlanmıştır.

Mehmet Ali Paşa bu arada, yine kendi görüşlerini özellikle yabancılara aktarmak amacıyla 1833 yılındaVakayi-i Mısriye’nin Fransızcası olan “Moniteur Egyptien”i yayımlatmıştır.

3.3.2. Takvim-i Vakayi (1831)

14 Eylül 1829 tarihinde, Ruslar’la Edirne Antlaşması* imzalanmış; Devlet’e yeni bir düzen vererek,yönetim alanında yapılan önemli reform hareketlerini yürütmek, gereken tüzük ve yönetmelikleri hazırlamakamacıyla, “Islahat Meclisleri”nin toplanmasına gerek görülmüştür.[67]

Hükümetçe bir gazete çıkarılması fikri, ilk kez bu meclis toplantılarında ortaya atılmış ve 2. Mahmuttarafından çok olumlu karşılanmıştır. Komisyon üyeleri tarafından, çıkarılacak gazete için birçok adyazılarak Padişah’a sunulmuş; ancak bunların hiç biri beğenilmediğinden, gazeteye “Takvim-i Vakayi” adı,bizzat Padişah 2. Mahmut tarafından konulmuştur.

Bu konuyla ilgili olarak yayımlanan fermanda da “Mülkçe pek çok yararları olacağı dahi herkestarafından kabul edilmiştir.” denilerek, çıkarılacak gazetenin ülkeye yarar sağlayacağı belirtilmiştir.

Takvim-i Vakayi’nin yayımlanma nedenleri, “Mukaddeme-i Takvim-i Vakayi” başlığı altında ve özel birsayıda şöyle özetlenmektedir:

“Eskiden, vak’anüvis denilen, resmi tarih yazarları vardı. Bunlar dönemlerinin önemli olaylarınıyazarlardı. Ancak yazılar yirmi, otuz yıl sonra bastırılabildiğinden, halk gerçekleri zamanında öğrenemiyor,çoğu kez olaylar yanlış yorumlanıyordu.

İşte bu sakıncaları önlemek, iç ve dış olayları halka zamanında duyurabilmek için Takvim-i Vakayiçıkmaktadır.”[68]

Yıllık abone ücreti 120 kuruş olan Takvim-i Vakayi, Süleymaniye Camii ile şimdiki üniversite bahçesiarasında bulunan ve adına “Takvimhane-i Amire” denilen, Kapucubaşı Musa Ağa’nın konağında çıkarılmayabaşlanmıştır.

Gazeteyi yönetmek ve yayımlamak üzere “Takvimhane Nezareti” kurulmuş; nazırlığa ise eskivak’anüvislerden, Mekke Kadılığı da yapmış olan Seyit Mehmet Esat Efendi getirilmiştir.[69]

2. Mahmut, bu gazeteye son derece önem vermiş ve oldukça büyük bir teşkilat kurmuştur. Gazetenindüzeltmenliği Müderris Karzizade Cemal Efendi’ye verilmiş; Takvimhane’ye ayrıca Seyit Nazif, NumanMahir, Atıf, Recai, Esat Saffet, Akifpaşazade Nail, Yesari İzzet, Sami, Sait, Lebip ve Kemal Efendi’leratanmıştır.

Esat Efendi’den başka gazetede, iç olaylarla ilgili haberler için Babıali kalemi katiplerinden SarimEfendi, askeri işlerle ilgili haberler için de Serasker maiyetinden Sait Bey görevlendirilmişlerdir. SarimEfendi ve Sait Bey, Türk basın tarihinin ilk gazete muhabirleri sayılmışlardır. Daha sonraları Serasker HüsrevPaşa, askeri olay ve haberlerle şahsen ilgilenmiş ve gazetede yazılar yazmıştır.[70]

Bu arada, Gülhane Hattı Hümayunu ilan edildiğinde, tamamı “Varaka-i Mahsusa” adı altında Takvim-Vakayi’de yayımlanmıştır.

Avrupa’dan 200 yıl sonra, İstanbul’da yayımlanan Türkçe ilk gazete Takvim-i Vakayi’nin birinci sayısı, 5.000 adet basılarak devlet büyüklerine, ulemaya, yüksek rütbeli memurlara, taşradaki eşrafa ve elçilikleregönderilmiştir.

Başlangıçta haftalık yayımlanan Takvim-i Vakayi’nin, 8 sayfa metin ve 2 sayfa önsözden oluşan birincisayısında, Umur-u Dahiliye (İç haberler), Umur-u Hariciye (Dış haberler), Mevad-ı Askeriye (Askeri işler),Fünun (Bilimler), Tevcihat-ı İlmiye (Din adamlarının tayinleri), Ticaret ve Es’ar (Ticaret ve fiyatlar)bölümleri yer almıştır.[71]

Gazetenin 8. sayısında ilk çeviri yayımlanmış; 11. sayıda da ilk ilan yer almıştır.

Ancak haftalık olarak yayımlanması kararlaştırılan Takvim-i Vakayi, muntazam haftalık niteliğini hiçbirzaman kazanamamış; düzensiz aralarla yayınını sürdürmüştür.

Çoğu kez yılda 15-20 sayı çıkmış; en düzenli ve sürekli çıkarıldığı zaman bile yıllık sayısı ancak 31’eulaşabilmiştir. Bu haliyle de gazete, taze haber verme özelliğini yitirmiştir.

O dönemde Meclis-i Vala Başkanı olan Rifat Paşa, gazetenin belirli sürelerle çıkarılamayışını, “Tarihipek yeni, gazete ise pek eski” diyerek değerlendirmiştir. Bu nedenle Takvim-i Vakayi’ye o dönemde “Tarihiyeni, kendisi eski gazete” unvanı verilmiştir.

Bir süre sonra Arapça, Farsça, Rumca (Otumonikos Monitor), Ermenice (Lirokir), Bulgarca veFransızca (Le Moniteur Ottoman) olarak da yayımlanan Takvim-i Vakayi, dinamik yapısı, nitelikli kadroları,dünyaya açıklığı, geleneksel yapıya göre liberal düzene geçişi savunuculuğuyla Tanzimat Dönemi yöneticive düşünür kadrolarının oluşmasında okul görevi yapmıştır.

Takvim-i Vakayi 1860 tarihinden itibaren, tamamen devletle ilgili belge ve tüzüklerin yayımlandığı“Resmi Gazete” niteliğine bürünerek gerçek gazete özelliğini kaybetmiştir.

1879 yılında gazete kapatılmış ve 12 yıl yayımlanmamıştır. Bu ilk kapanış, gazetedeki bir dizgiyanlışından kaynaklanmıştır.

Takvim-i Vakayi, 1891 yılında yeniden yayınlanmışsa da bir yıl sonra 1892’de, 283. sayıdaki dizgiyanlışı yüzünden tekrar kapatılmış ve bu ikinci kapanış 1908 Meşrutiyeti’ne kadar 16 yıl sürmüştür.[72]

Gazetenin kapanmasına neden olan dizgi yanlışı çok ilgi çekicidir. 12 yaşındaki Felemenk Kraliçesi’nebir nişan verildiğine ilişkin haberde, bir dizgi hatası olarak (ita) kelimesi yerine (hata) kelimesi yazılmıştır.

Bu yazıyı okuyan ve Padişah’a yaranmak isteyen Fuat Bey adında bir vali, durumu Abdülhamit’e jurnaletmiştir. Bu jurnalde “On iki yaşında bir çocuğa nişan ita edilmekle hata edilmiş” olduğunun, Takvim-i Vaka-yi’de yayımlandığı bildirilmiştir.

Bu jurnal üzerine, Müsteşar Reşit Bey azledilmiş; musahhihlerden (düzeltmen) Hayreddin Nedim Beyile Hıfzı Bey de cezalandırılmışlardır.

Gazetenin kapatılması da bizzat İkinci Abdülhamit’in emir ve iradesiyle olmuştur.

Büyük Millet Meclisi Hükümeti tarafından, 7 Ekim 1920 tarihinde yayımlanan “Ceride-i Resmiye”, birölçüde Takvim-i Vakayi’nin devamı niteliğindedir. 2 kasım 1922’de adı “Resmi Ceride” olmuş, böyleceTakvim-i Vakayı, 4 Kasım 1922’de yayımlanan 4609. sayısıyla tarihe karışmıştır.

Söz konusu gazetenin adı, 2 Ocak 1928 tarihinde de “Resmi Gazete’ye dönüştürülmüştür. Bu ad altındahalen Ankara’da yayımlanmaktadır.[73]

* Edirne Antlaşması (14 Eylül 1829)

Sultan II. Mahmut’un Navarin’de Osmanlı donanmasının yakılmasından dolayı savaş tazminatı istemesiüzerine, Rusya Osmanlı Devleti’ne savaş açtı. Sultan II. Mahmut bu arada Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmış;yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adlı yeni bir askeri teşkilat kurmuştu. Örgütlenmesini henüztamamlayamamış olan bu ordu, Rus kuvvetleri karşısında önemli bir varlık gösteremedi. Eflak ve Boğdan’ıişgal eden Ruslar, Tuna’ya kadar indiler; batıda Edirne, doğuda ise Erzurum’a kadar ilerlediler.

Bu gelişmeler üzerine Osmanlı Devleti barış istedi. Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonraimzalanmış, şartları en ağır antlaşmalardan biri olan Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti, YunanistanDevleti’nin kurulmasını kabul etti. Antlaşmanın bazı önemli şartları şunlardı:

“Yunanistan bağımsız bir devlet olacaktı. Eflak, Boğdan ve Sırbistan’a imtiyazlar tanındı. Ruslar işgalettikleri yerleri geri verdiler. Rus ticaret gemilerine Boğazlar’dan geçiş hakkı tanındı. Osmanlı Devleti

Rusya’ya savaş tazminatı ödemeyi kabul etti.”

3.3.3. Ceride-i Havadis (1840)

“Ceride-i Havadis”, devlet tarafından desteklenmiş; özel çaba ve sermaye tarafından çıkarılan yarı resmiilk Türkçe gazete sayılmaktadır. 1 Ağustos 1840 tarihinde, William Churchill adlı bir İngiliz gazetecitarafından yayımlanmıştır.[74]

2. Mahmut ve Abdülmecit döneminde bazı yabancı uyruklu kişiler, özellikle İngiliz aileler, Kadıköyyakasında yerleşmeye başlamışlardır. Müslüman olmayanların Kadıköy’de yerleşmesini doğru bulmayanAnadolu yakası halkı, Üsküdar Muhafızı Firari Ahmet Paşa’ya başvurarak, bunun engellenmesini ve bukişilerin, önceden olduğu gibi Beyoğlu’na yerleştirilmelerinin sağlanmasını istemişler; Muhafız Paşa dahalkın bu arzusuna uyarak yabancıları Beyoğlu tarafına naklettirmiştir. (1836)

Ancak bunlar arasında bulunan ve “Morning Herald” adlı İngiliz gazetesinin muhabirliğini de yapmaktaolan William Churchill adında bir tüccar, avlanacağından söz ederek paşadan, üç ay süreyle Kadıköyyakasında kalma izni almıştır. Churchill, bir gün Kadıköy’de avlanırken, çayırda kuzusunu otlatmakta olanDefterhane katiplerinden Necati Efendi’nin oğlunun yaralanmasına neden olmuştur.

Bu üzücü olayı gören halk, William Churchill’i yakalayarak muhafız paşanın huzuruna çıkarmışlardır.Paşa, Üsküdar kadısından aldığı bir ilamla, suçluyu Babıali’ye göndermiş ve Churchill tutuklanaraktersanede hapsedilmiştir.[75]

Ancak o günlerde, mevcut kapitülasyonlar nedeniyle ülkedeki yabancılara geniş haklar vedokunulmazlıklar tanındığından, İngiliz Elçisi’nin müdahalesiyle Churchill hapisten kurtarılmıştır. Bu olaynedeniyle Dışişleri Bakanı Akif Paşa azledilmiştir.

Churchill’e de “pırlantalı bir nişan, 10 bin kantarlık zeytinyağı ihracı için bir ferman, (yaklaşık 350 binkuruş değerinde), bir de Türkçe gazete çıkarma izni.” verilmiştir.[76]

Sözü edilen olay, 1836 yılı Mayıs ayında olmuştur. William Churchill, bir kahraman gibi nişanı göğsünetakmış; zeytinyağı ihracıyla ilgili fermanı da 350 bin kuruşa “Rali” adlı bir Rus tüccara satmış; ancak gazeteçıkarma iznini kullanmakta acele etmemiştir. Çünkü Dışişleri Bakanlığı’ndan azledilen Akif Paşa, bu kezİçişleri Bakanlığı’na getirilmiştir. Bu nedenle Churchill, gazete çıkarma imtiyazını kullanmaya cesaretedememiştir.

Akif Paşa, bu ikinci görevinden de ayrılınca, Churchill gazeteyi çıkarmak için çalışmalara başlamış vebu amaçla Eminönü’nde, Hamidiye Türbesi karşısında, şimdiki Dördüncü Vakıf Han’ın bulunduğu yerde birbasımevi kurarak, 1 Ağustos 1840 tarihinde “Ceride-i Havadis” gazetesini yayımlamıştır.

Gazete 40x27 cm. boyutunda ve Takvim-i Vakayi biçiminde çıkarılmıştır. Gazetenin harfleriTakvimhane’de döktürülmüş; birkaç mürettip ile musahhih alınmış; Takvimhane’nin Arapça baş mütercimiolan ve nazır vekilliği yapan Şeyhzade Ahmet Nazif Efendi de bu gazetede görevlendirilmiştir.

Yalın bir haber gazetesi olan Ceride-i Havadis, yayımlandığı ilk günlerde hiç satılmamış; hatta ilk üçsayı bedava dağıtılmış; daha sonra 1843 yılında da ancak 150 kadar okuyucusu olmuştur. Nitekim Churchillbir yazısında, “Ceride-i Havadis’in, ilk üç yılda düşe kalka yayımlandığını ve ancak 150 kadar zevattarafından rağbet gördüğünü” özellikle belirtmiştir.

Bu durumda gazete kapanmak zorunda kalmıştır. Ancak William Churchill hükümete baskı yaparak,ayda 2.500 kuruşluk maddi yardım sağlamış ve tekrar yayımlanan gazetenin durumu bu kez iyi gitmeyebaşlamıştır. O tarihten sonra Ceride-i Havadis, yirmi yıl süreyle Devlet’in yarı resmi organı haline gelmiştir.

Ceride-i Havadis’in, çeşitli dış ülkelerde muhabirleri bulunduğu için, gazetede dış haberlere büyükönem verilmiş; Batı parlamenter sistemine ait haberlere ve edebi çevirilere geniş yer ayrılmıştır. Bu yönüylegazete aydın zümreye, daha doğrusu küçük bir azınlığa hitap etmiştir. Özellikle İskenderiye’den habergönderen bir gazeteci, basın tarihimizin ilk “gayrı resmi” dış muhabiri sayılmıştır. [77]

Ceride-i Havadis’de haberler iç ve dış olmak üzere 2 bölümde verilmiştir. Zamanla gazete ticari biranlayışla yönetilmeye başlanmış; iç ve dış ilanlara her sayıda, miktarı biraz daha artırılarak geniş yerayrılmıştır. 1852 yılından itibaren ilanlar, gazete sayfalarının üçte birini kaplamıştır. İlk ölüm ilanları da bugazetede yayımlanmıştır.[78]

1854 Kırım Savaşı, gazetenin gelişmesini sağlamıştır. Bazı İngiliz gazetelerinin savaş muhabiri olarakKırım’da görevlendirilen Churchill, gönderdiği haberlerle gazeteye ilgiyi artırmıştır. Bu dönemde ayrıca,önemli haberlere yer vermek amacıyla bir yapraklık ekler çıkarılarak, “Ruzname-i Ceride-i Havadis” adıyla

satılmıştır. Bu uygulamanın ilgi görmesi üzerine, “Ruzname”ye 2 sayfa daha eklenerek özel sayılaryayımlanmıştır.[79]

Kadrosu tamamen Türkler’den kurulan gazetenin en yetenekli yazarı Sadrazam Sait Paşa olmuştur. ŞairAli, Hafız Müşfik, Ahmet Zarifi, Mehmet Efendi, Emin Bey, Nüzhet Efendi, Siret Bey, Şair İsmet, EbuzziyaTevfik, Salih Efendi, Ahmet Rasim ve Süreyya Bey’in yazı kadrosunda bulunduğu bilinmekteyse de bukişilerden hiçbiri kendi imzasıyla yazmamıştır.[80]

Gazete önceleri haftada bir, daha sonra da 10 günde bir yayınlanmışsa da yayın düzeni ve sürekliliği sıksık aksamıştır. William Churchill 1864’te, ölümünden kısa bir süre önce gazetenin yönetimini oğlu AlfredChurchill’e bırakmıştır.

3.3.4. İlk Dergiler

İlk yayımlanan dergiler de resmi nitelikte olmuşlardır. İlk dergi Vakayi-i Tıbbiye, 1849’da Hekimbaşıtarafından çıkarılmıştır. Ceride-i Askeriye (1860) ve Takvim-i Ticaret (1865) kendi alanlarında ilk yayınolmuşlardır.

“Pozitif Bilimler”i aramayı hedefleyen Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin yayımladığı (1862) Mecmua-iFünun’un başında, daha sonra vezirlik ve sadrazamlık yapan Münif ve Ethem Paşalar bulunmuşlardır. Budergi, her şeyden önce eğitimi savunmasıyla ünlenmiştir.[81]

3.4. Resmi Basının İşlevleri

19. Yüzyıl Batı’da, yasama, yürütme ve yargı güçlerinin bağımsız hale getirilerek, bireyler için dahaadil ve özgürlükçü bir toplum düzeninin hedef alındığı dönemdir.

Artık Devlet, bu ilkelere dayalı olmadıkça modern sayılmamaktadır. Bunun gerçek amacı, Devlet’ibireyin üzerinde yer alan konumundan çıkararak, hizmetine sokmaktır.

Yasamanın meclis, yürütmenin hükümet, yargının adliye gibi araçları bulunduğundan, bireyin vebireylerin oluşturduğu kitlelerin de istemlerini yansıtacak bir araca gereksinim duyulmuştur.

Basın bu rolü üstlenmiş; bu nedenle de “dördüncü güç” olarak nitelendirilmiştir. Batı’daki gazetecilerinve yazarların Devlet mekanizmasının dışında kişiler olmaları da bu rolü güçlendirmiştir.

Mehmet Ali Paşa tarafından Kahire’de çıkarılan Vakayi-i Mısriye (Kasım 1828) ile Hanya’dayayımlanan Vakayi-i Giridiye (1830) ve üçüncü Türkçe gazete olan Osmanlı Devleti’nin resmi gazetesiTakvim-i Vakayi ve bir İngiliz’e verilen imtiyazla yarı resmi olarak çıkarılan Ceride-i Havadis (1840)yazarları, yani ilk gazeteciler aynı zamanda devlet memuruydular. Kısacası geçimleri, devletten aldıklarımaaşa bağlıydı. Bu nedenle onların, yönetimin çıkarlarına aykırı fikir üretmeleri mümkün olmamıştır.[82]

Gerçekte söz konusu yayınlar, yüksek yönetici kadrolar için çıkarılmıştır. Amaç, üst düzey yöneticilerinyeni düzenlemeleri öğrenmelerini sağlamak olmuştur.

Bu nedenle, Osmanlı’da yayımlanan ilk gazeteler, bireyi devlet karşısında desteklemek ve istemleriniyansıtmak yerine, devleti güçlendirmeye yönelik ve dördüncü güç olmak niteliğinden uzak bir yapıyasahiptiler.[83]

Anılan gazetelerde çalışanlar, zaman zaman değişik görevlere atanarak yerlerine başka memurlargetirilmiştir. Bir açıdan gazete kadroları, daha yüksek mevkilere atanmak isteyen memurlar için basamakolmuştur.

Söz konusu gazetelerde çalışanlar arasından daha sonraları elçiler, Şura-yı Devlet üyeleri, müsteşarlar,nazırlar hatta sadrazamlar çıkmıştır. Bu kadrolardan da anlaşıldığı gibi ilk Türk gazeteleri yani resmi basın,Avrupa basınının tam tersi bir görünümde ve işlevde olmuştur. Ancak, bütün bu olumsuz görünüme rağmen,ilk gazeteler toplumdaki bazı dinamikleri harekete geçirmişlerdir. Bunlar şöyle özetlenebilir:

3.4.1. Değişme Gereği (Islahatı =Tanzimat’ı Savunma)

Geleneksel yapıyı eleştirmeden, toplum yapısını değiştirmeye yönelik ıslahat girişimlerini desteklemek,ilk gazetelerin başta gelen görevleri olmuştur. Bu konuda Takvim-i Vakayi çok daha bilinçli bir davranışiçinde bulunmuş ve zaman zaman yeni yasaları halkın anlayacağı açıklamalarla sunmaya çalışmıştır.

3.4.2. Laikleşme Yolunda İlk Adımlar

Her fırsatta İslam’ın üstünlüğü ve “sultan/halife”ye bağlılığın gereği vurgulanmakla birlikte ötekidinlere karşı hiçbir “cihadcı” tutum içine girilmemiştir. Dini nitelikli hiçbir yazı gazete sütunlarında yeralmamıştır. Ne sömürgeleşen İslam topluluklarından söz edilmiştir ne de onların bağımsızlık savaşların-dan...

İslam artık, öteki dinlerle eşit koşullarda yaşaması istenmekle yetinilen bir inançtır. Böyleceelindekini korumaya yönelik, dost Hıristiyanlar ile uyuşmaya hazır, oldukça pasif bir İslam imajı ortayaçıkmıştır. Bu tutum bir yandan laikleşmenin, öte yandan da Pan-İslamcık hareketinin ilk tohumlarınıoluşturmuştur.

3.4.3. Merkeziyetçiliğin Pekiştirilmesi

Yerel yönetimlere belirli bir ölçüde özerklik tanıyan Osmanlı yönetimi, Tanzimat’la merkeze bağımlılığıartırmaya çalışmış ve bu çaba, basının sütunlarına da yansımıştır.

Vakayi-i Mısriye’de ise Mısır merkezli bir hava vardır. Bu da daha sonra “Mısır Mısırlılar’ındır.”sloganına temel oluşturacaktır.[84]

3.4.4. Avrupa Merkezli Dünya Görüşü

İlke olarak Avrupa örneği kabul edildiğinden, gazetelerde Avrupa’ya yönelik hiçbir eleştiriyerastlanmaz. Dış haberlerde ise öteki İslam ülkeleri ve Doğu’ya ilişkin haberler son derece sınırlıdır.

Haber ve yazılarda bütün ağırlık Avrupa’ya ve onun dünya üzerindeki sömürgelerine verilmiştir. Avrupaemperyalizmine eleştiri yoktur; üstelik dünyanın hiçbir sorununun, Avrupa’nın katkısı olmadançözümlenemeyeceği işlenmektedir.

İstanbul’un iki gazetesinde de ayrıntılarına girmeden Meclis-i Mebusan (danışma = meşveret)düzeninden çoklukla söz edilmiştir.

3.4.5. Avrupa Kaynaklarına Bağımlılık

Bu özellik, bir önceki yaklaşımın ve buna bağlı gelişmelerin doğal bir sonucudur. “Saray Basını” diyede adlandırılan ilk gazeteler arasında, özellikle Ceride-i Havadis, işlediği teknik konularla (balon, telgraf, tre-n...), yeni buluşlara yer vermesiyle ve siyaseti kurumsal olmaktan çok, olaylara dayanan anlatımıyla bueğilimi güçlendirmiştir.

3.4.6. Dinamik Kamuoyuna Doğru İlk Adım

Her soruna, bir fetvayla dini çerçevede çözüm bulmak yerine, dini dışarıda tutan açık tartışmalaragirişilmesi, geleneksel güdümlü kamuoyu yerine, dinamik kamuoyunun oluşması için ilk adım sayılmıştır.

Bu açıdan iki gazete arasında (Takvim-i Vakayi ile Vakayi-i Mısriye), Mısır Valisi’nin ayaklanması veordularıyla Anadolu’nun ortasına kadar ilerlemesi sırasında (1832-1833) sürdürülen, Türk ve İslamdünyasının ilk basın polemiği, özellikle büyük önem taşır.

Toplumun önünde açık suçlamaların yanı sıra özellikle Takvim-i Vakayi’de görülen özeleştiriler, yenibir anlayışın yerleştiğinin kanıtıdır. Bu nedenle dinamik kamuoyu Türkiye’de daha önce belirmiş; Mısır’daise çok daha geç başlamıştır.[85]

3.4.7. Dilde Sadeleşme

Daha önce yönetimlerin, yalnızca belirli makamlardaki sorumlulara yönelterek, anlamalarını istediklerimesajlarına karşılık, basındaki mesajların daha geniş kitlelere yansıtılarak anlaşılmasının beklenmesi, dildesadeleşme zorunluluğunu yaratmıştır.

Böylece Ceride-i Havadis sütunlarında, gazeteciliğe başladıktan sonra sadrazamlığa kadar yükselenKüçük Sait Paşa’nın deyimiyle “Gazeteci Lisanı” denilen bir yazı türü belirmiştir.[86]

3.4.8. Dilde Batı Sözcüklerinin Artması

Avrupa merkezli dünya görüşü ve Avrupa kaynaklarına bağımlılık, söz konusu kaynaklardan sözcük vekavram alınışını hızlandırmıştır. Avrupa’nın siyasal, sosyal ve ekonomik yapısının, modern teknolojisininkullandığı terimler, genellikle önce Türkçe’ye, Türkçe’den de Arapça ve Farsça’ya girmiştir.

1828-1867 yıllarındaki yayınlar üzerinde yapılan bir araştırmada, 331 yeni sözcük ve kavramınkullanılmaya başlandığı saptanmıştır. Bunların 210’u (yüzde 63) aynen alınanlar: Acente, banka, metro,balon, avukat, parlamento, posta vb. 27’si (yüzde 8) Türkçe ek ya da sözcüklerle tamamlananlar: Fabrikacı,gazeteci, makineci, vb. 94’ü (yüzde 29) eski sözcüklerden yeni bir anlamla kullanılanlardır: Asrı sanayi, asrıterakki, teceddüt usulü, hakk-ı tabii, meclis-i mebusan, vb.[87]

3.4.9. Dile Bağlı Ulusçuluk

Vakayi-i Mısriye, “kıyamet gününe kadar bütün insanlara hediye olacak bir icat” diyerek vesütunlarında Türkçe ile Arapça’yı yan yana kullanarak, 20. Yüzyıl’ın ilk yıllarında doruğa ulaşacak Türkçe-Arapça çekişmesini başlatmıştır.

O zamana kadar, Osmanlılar tarafından da yalnızca din ve ilim dili olarak kabul edilen Arapça, yönetimalanına da girmeye başlamıştır.

Mehmet Ali Paşa, Vakayi-i Giridiye’de de Türkçe’nin yanında Yunanca’yı eşit oranda kullanarak, budile de resmi nitelik kazandırmıştır.

Bu hoşgörülü uygulamayı, Babıali’nin resmi gazetesi Takvim-i Vakayi de biraz farklı biçimdebenimsemiştir. Takvim-i Vakayi’nin Yunanca, Ermenice, Arapça, Farsça sayıları çıkarılmış; hattaBulgarca’nın çıkarılması bile düşünülmüştür.

Vatandaşları oluşumlardan ve gelişmelerden, kendi dillerinde haberdar etme çabası, kuşkusuz takdirlekarşılanacak bir girişimdir. Ancak bu uygulamanın, aynı zamanda ulusçu eğilimlere katkıda bulunduğu daunutulmamalıdır.

3.4.10. Haberin Eğitim Aracı Sayılması

Vakayi-i Mısriye ile Takvim-i Vakayi’nin yalnızca yönetimin mesajlarını yansıtma -kısıtlı habercilikyapma- çabalarına karşılık, Ceride-i Havadis önceliği eğitime vermiştir. İlk sayının önsözünde, eğitimininsanlığın başlıca çabası olması gerektiği ve gazetenin de buna katkısının inkar edilemez olduğubelirtilmektedir.

Türkçe basının gerçek atası, ilk çıkışında 5.000 basılan, ancak hiçbir zaman muntazam şekilde piyasayasürülemeyen Takvim-i Vakayi’dir. Resmi nitelikli basının önemli bir bölümü de Fransızca olanlardır.

Bunların en ünlüsü, Takvim-i Vakayi’den beş gün sonra yayına başlayan ve onun Fransızca nüshası olanMoniteur Ottoman’dır. Moniteur Ottoman, o kadar etkili olmuştur ki, ayaklanması sırasında, Mehmet AliPaşa’nın karşı bir yayın olarak çıkarttığı Moniteur Egyptien, birkaç aydan fazla dayanamamıştır.

4. OSMANLI’DA TANZİMAT DÖNEMİ BASINI

Karlofça (1699) ve Pasarofça (1718) Antlaşmalarıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun, Avrupa’daki askeriüstünlüğü tamamen sona ermiştir. Osmanlı, Avrupa için askeri bir rakip olmaktan çıkmasının yanı sıraekonomik bir rakip olmaktan da çok uzaklaşmıştır.

Böylece Batı’nın, Osmanlı’ya karşı önyargıları da korku ve endişeden arınmıştır. Osmanlı’da da Batı’yakarşı bir gevşeme başlamış; Osmanlı insanı, Batılı’ya artık tepeden bakmaktan vazgeçmek zorunda kalmıştır.[88]

Çünkü 19. Yüzyıl’ın ortalarında Batı sermaye birikimi sonucu tefecilik aşamasındadır. Bankalar vebankerler, devlet yaşamına ve siyasal iktidarlara egemendirler; borç vermekte, devlet gücüyle alacaklarınıkorumaktadırlar.

Batı iki yönlü bir politika izlemektedir. Kendi içinde sosyal ve uygar, dışa karşı ise emperyalist ve anti-sosyaldir. Uygarlığı gelişmemiş ülkelere ve kıtalara yayma bahanesiyle buraları sömürgeleştirmekte; buülkelerin geri kalmışlıklarını sürdürecek önlemler almakta; kalkınmalarını önlemektedir. Bu ülkeleri bir-birine kırdırarak, kendi çıkarları doğrultusunda savaşa sokmakta; onlara silah satmakta ve içişlerinekarışmaktadır.

Batı-Osmanlı diyaloğu, bu koşulların baskısı altında gelişmiştir. İmparatorluğun, ülke bütünlüğünükoruma politikasını bırakan Batı, artık Osmanlı’nın tüm yaşam güçlerine ve kaynaklarına egemendir.

Batı’nın yavaş yavaş hazırlandığı rol, “Hasta Adam” Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması halinde,çıkarlarına uygun toprakları denetimi altına alabilmektir. Ancak Rusya’yı unutmadan ve kızdırmadan…

Batı’nın büyük devletleri, eski deyişle “Düvel-i Muazzama”, kendi aralarında anlaşamadıkları vekurdukları dengenin bozulmasını istemedikleri sürece, Osmanlı İmparatorluğu yaşamını sürdürebilmektedir.

Çünkü İmparatorluk, öz ve iç dinamiğiyle kendini kurtarma gücünden yoksundur. Üstelik çokulusluyapısında yer yer bağımsızlık ve ayrılma girişimleri vardır. Bu girişimler, Yunan ayrılmasından sonra (1829),özellikle Balkanlar’da “devrim” niteliği kazanmıştır.

Aynı yıl Ruslar’ın, Doğu’da Erzurum’u almaları, 19 Ağustos’ta Kırklareli, Lüleburgaz, Tekirdağ, İpsalave Enez’den sonra Edirne’ye girmeleri, önceleri büyük devletler tarafından çıkarları oranında destekle-nmiştir. Ancak bu devletler, Osmanlı İmparatorluğu’nun, kendi çıkarlarına uymayacak bir biçimdeparçalanması tehlikesi karşısında müdahaleci olmuşlardır.

3. Selim döneminde (1789-1807), başta askerlik olmak üzere (Nizam-ı Cedid), maliye, ekonomi veyönetim alanlarında yenilik girişimleri başlatılmıştır. Bu girişimler, isyan ve başarısızlıkla sonuçlanmasınarağmen, 2. Mahmut döneminde de (1808-1839) sürdürülmüştür.

4.1. Gülhane Hatt-ı Hümayun’u (Tanzimat Fermanı)

Gülhane Hatt-ı Hümayun’u (Tanzimat Fermanı), 2. Mahmut’un ölümünden sonra (1 Temmuz 1839)tahta geçen oğlu Abdülmecit döneminde, 3 Kasım 1839’da ilan edilmiştir.[89]

Padişah’tan gelen tek yanlı bir işlem olan Gülhane Hatt-ı Hümayun’u, o dönem bozukluklarınınnedenlerini sayarak söze başlamakta, bundan sonra da artık temel amacın “mülk (ülke) ve milleti ihyaetmek” olduğunu bildirmektedir.

Giriş metninden sonra hattın içeriği, kişi hakları ve güvenceleri ile yeni yönetim ilkeleri olarak ikibölüme ayrılmıştır.

Böylece “Tanzimat Fermanı” ile ilk kez Padişah’ın yetkileri sınırlandırılmış; yargının üstünlüğütanınmış; belli kurallar çerçevesinde yasa koyma hakkı paylaşılmıştır.

Tanzimat’ın önderleri, özellikle Mustafa Reşit, Fuat ve Ali Paşalar, modernleşmenin kahramanlarıolarak, çeşitli çevreler tarafından, kayıtsız şartsız alkışlanmışlarıdır.[90]

Ancak, Gülhane Hatt-ı Hümayun’un tanıdığı haklar, Avrupa ve Amerika’daki örneklerlekıyaslanmayacak kadar, gerçek güvenceden yoksundur. Hükümdarın bireylere, “ihsan-ı şahane” olarak

bağışladığı bu hakların, herhangi bir özgürlük kavramıyla ilişiği bulunmamaktadır.

4.1.1. Yenilikler

Ferman ayrıca, bütün uyruklara can, mal ve ırz güvenliği sağlanması, vergi toplama yöntemlerininadalete uygun biçimde düzeltilmesi, askerliğin belli bir süreyle yeniden düzenlenmesi, ceza davalarının açıkolarak görülmesi, yargılamadan ve yasal bir dayanak olmadan kimseye ceza verilmemesi, mal müsaderesininkaldırılması, yeni bir ceza yasası yapılması, devlet görevlilerine düzenli aylık bağlandığı için rüşvetalınmaması gibi o döneme göre, Osmanlı için önemli yenilikler öngörmüştür.[91]

Ancak yeniliklerle önerilen yeni düzen, Osmanlı devlet adamlarının ve aydınlarının, kendi toplumlarınıngerçeklerinden hareket ederek, özgürlük içinde ve karşılaştırmalı bir biçimde geliştirdikleri bir yöntemlerbütünü olmamıştır. Bunlar daha çok, önceki dönemlerden daha değişik güç dengeleri içindeki Batılıdevletlerin, Osmanlı’ya dayattığı önlemler bütünü olarak değerlendirilmelidir.[92]

4.1.2. Yasal Düzenlemeler

Tanzimat döneminde gerçekleştirilen yasal uygulamalar arasında, Ceza Yasası’nın çıkarılması ve yasadaek düzenlemeler yapılması (1840), (1851), (1858), Ticaret Mahkemesi kurulması (1840), Taşrada yerelmeclislerin kurulması (1840), Köle ticaretinin yasaklanması (1848), Ticaret Yasası (1850) ile Deniz TicaretYasası’nın çıkarılması (1863), Yasa taslaklarını hazırlamakla görevlendirilen Meclis-i Vala-yı Ahkam-ıAdliye yerine Meclis-i Ali Tanzimat’ın kurulması (1854), Arazi Kanunnamesi yayımlanması (1858), Merkezve taşra yönetiminin yeniden düzenlenmesi (1864), (1871), Belediye örgütlerinin kurulması (1854) vetaşrada yaygınlaştırılması (1870) gibi çok önemli reformlar bulunmaktadır.[93]

4.2. Islahat Fermanı (1856)

1853 yılında Kudüs’te kutsal yerler sorununu bahane eden Rusya, Osmanlı Devleti’ni Avrupa’nın ortakuydusu durumundan çıkararak, kendi uydusu yapmak istemiştir. Fransa ve İngiltere’den destek alan Osmanlıhükümeti buna direnince, Kırım Savaşı (1854-1856) çıkmıştır. (Bir yanda Rusya öte yanda Osmanlı Devleti,Fransa, İngiltere, Sardunya bulunmaktadır.) Rusya’nın yenilgisi üzerine, barış yapmak amacıyla ParisKongresi toplanmıştır. Paris Antlaşması’nda, Rusya’ya karşı sağlamlaştırmak için, Osmanlı Devleti’ninAvrupa Devletler Hukuku’ndan yararlanması (böylece “Avrupalılaşmış” oluyordu) ve toprak bütünlüğününgüvence altına alınması kararlaştırılmıştır. Buna karşılık Osmanlı Devleti de müttefiklerinin zorlamasıylaIslahat Fermanı’nı çıkarmıştır. (18 Şubat 1856).

Bu ferman, Tanzimat Fermanı’nı doğrulamanın yanı sıra Müslüman olmayanları Müslümanlar ile eşitkılacak (bedelli askerlik, ibadethane açmak vs.) ayrıntılı birçok somut hüküm içermektedir.[94]

4.3. Tercüman-ı Ahval (1860)

İlk resmi Türkçe gazete Takvim-i Vakayi’den 30 yıl, William Churchill’in yarı resmi gazetesi Ceride-iHavadis’ten 20 yıl sonra, 21 Ekim 1860’ta yayın hayatına başlayan Tercüman-ı Ahval, özel girişim tara -fından ve hazineden yardım almadan çıkarılan ilk Türk gazetesidir. Bu yönüyle Türk basın tarihinde birdönemin başlangıcı sayılmaktadır.[95]

Tercüman-ı Ahval’in yayınlandığı 1860 yılından yirmi yıl önce İngiltere’de basın, “İngiltere Bankası”,“İngiliz Donanması” ve “İngiliz Kömürü” kadar hatırı sayılır bir güç olduğunu kabul ettirmiştir.

Amerika’da, çağdaş basını oluşturan büyük gazetecilerin piri sayılan Tames Gardon Bennet, 1835’te,New York Herald’i kurmuş ve bu tarihten itibaren, Amerikan gazeteciliği, yeni liderlerin önderliğinde büyükgelişmeler göstermeye başlamıştır.

1668 yılında, bir Alman gazetesi yalnız 90 adet basarken, 1836’da Times’ın tirajı 17 bine yükselmiş;daha hızlı baskı makineleri kullanma gereksinimi artmıştır. 1814’te Koenig, buharla işleyen baskı makinesiyapmış; bunu ilk satın alan Times, saatte 1.100 adet basmaya başlamıştır.

1846’da Amerika’da Robert Hoe ilk rotatifi kullanıma sunmuş; bu sayede baskı işi daha da hızlanmıştır.Buharla işleyen baskı makinesinden 46, rotatifin icadından 14 yıl sonra yayımlanmaya başlayan Tercüman-ıAhval, henüz el tezgahında basılmaktaydı.

Daha ülkede bir dağıtım örgütü kurulmadığı için, gazete çok güç koşullar altında dağıtılmıştır. Gazeteyalnız tek bir yerde, basımevinin bulunduğu hanın altındaki tütün ve tömbekici Hasan Ağa’nın dükkanındasatılmıştır.[96]

Tercüman-ı Ahval’in yayımlanmasından önceki gazeteli dönemlerde, halk gazete okumaya pekalıştırılamamıştır. Ülkede fikir gazeteciliği ise henüz doğmamıştır. Türkiye’de okuma yazma bilenlerparmakla gösterilecek kadar azdır.

Ülkeyi yönetenlerin düşünce ve tutumu, özgür bir basının ortaya çıkmasına büyük bir engeloluşturmaktadır. Nitekim bir cilt hastalığı nedeniyle sakalını kesmek zorunda kalan Şinasi’nin, bu bahaneylememuriyet görevinden azledilmesi, yönetime egemen olan zihniyet hakkında fikir edinmeye yeterlidir.

Tercüman-ı Ahval, böyle bir ortamda, Sultan Abdülmecit’in ölümünden 8 ay önce yayımlanmıştır. Türkgazetecileri bu koşullar altında, ellerine kalemlerini almışlar ve yazmaya başlamışlardır.

2. Mahmut’un (1784-1839) basına karşı gösterdiği büyük ilgi, Abdülmecit döneminde hemen hemenyok olmuştur. Oysaki bu dönem, siyasal olaylar açısından çok yüklü ve hareketli bir dönem olduğundangazeteye büyük gereksinim duyulması doğaldır.

Örneğin, 1840 yılında Mısır Meselesi ile ilgili Londra Antlaşması’nın yapılması, 1848 yılındaAvrupa’da ulusal ve demokratik devrimlere girişilmesi, 1854’te Kırım Savaşı, aynı yıl ilk dış borçlanmasorunu, 1841 yılında Boğazlar Meselesi,* 1856 Paris Antlaşması, yabancı tebaya yeni haklar tanıyan 1856Islahat Fermanı’nın ilanı ve bu suretle Hıristiyan azınlıkların yeni haklara sahip olmaları gibi toplumsal vesiyasal olaylar, halk tarafından merak ve heyecanla izlendiği halde, mevcut basın, halkın haber almagereksinimini giderememiştir.[97]

* Boğazlar Sorunu ve 1841 Londra Sözleşmesi

“Boğazlar Sorunu” kısaca yabancı savaş gemilerinin barış zamanında ya da Türkiye’nin tarafsızkaldığı bir savaşta Türk Boğazları’ndan geçişidir. Osmanlı İmparatorluğu güçlü olduğu sürece Boğazlar’ıistediği devletin gemilerine açıp istemediğine kapatabilirdi; ancak genel kural Boğazlar’ın kapalıtutulmasıydı.

Osmanlı Devleti, Boğazlar üzerindeki egemenliğini ilk kez 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ilesınırlamış ve Rus ticaret gemilerine Boğazlar’dan serbestçe geçme hakkını tanımıştır. Kısa bir süre içinde,bu hak öteki devletlerin ticaret gemilerine de verilmiştir. Savaş gemileri konusunda ise Osmanlı Devletiegemenliğini koruyor ve Boğazlar’ı bütün yabancı savaş gemilerine kapalı tutuyordu (Kaide-i Kadime).[98]

Boğazlar üzerindeki Osmanlı egemenliğinden en çok yakınan Rusya olmuştur. Gerçi Osmanlıİmparatorluğu Boğazlar’ı kapalı tutup öteki yabancı savaş gemilerinin, özellikle İngiliz ve FransızDonanmaları’nın Karadeniz’e girmesini önleyerek Rusya’ya bir güvenlik sağlıyordu ama Rus savaşgemilerinin Karadeniz’den Akdeniz’e çıkmasına da engel oluyordu.

Oysa Rus yöneticileri, kendi ülkelerini de öteki Avrupa devletleriyle yarışabilecek duruma getirmek içinsıcak denizlere açılmayı kaçınılmaz görüyorlardı. Üstelik zayıflamaya başlayan Osmanlı Devleti’nin artıkBoğazlar’ın bekçiliğini yapamayacağını; Karadeniz’i yabancı devletlerin savaş gemilerine kapalıtutamayacağını düşünüyorlardı. Bu nedenlerle de gözlerini, Türk Boğazları ve İstanbul üzerine dikmişlerdi.

Mehmet Ali Paşa isyanı sırasında imzalanan Hünkar İskelesi Antlaşması, gerçi Boğazlar’ı Rusgemilerine açmadı; bir savaşta Boğazlar’ın Rusya yararına kapatılacağını saptamakla yetindi. Ancak bukonudaki bir anlaşmaya imza koydukları için Ruslar, Boğazlar üzerinde söz söyleyebilecek duruma geldiler.

“Boğazlar’ın Rus gemilerine açıldığı” yolundaki kuşkuların yersiz olduğunu anladıktan sonraİngiltere’nin hoşuna gitmeyen budur. Bu nedenle Mısır olaylarının kapanmasından sonra, Boğazlarsorununun kendisinin katılacağı bir uluslararası anlaşmaya bağlanmasını istemiştir.

İngiltere’nin bu isteği üzerine, 1841 Temmuzu’nda İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Prusya veOsmanlı İmparatorluğu arasında Londra Boğazlar Sözleşmesi imzalanmıştır.

Bu sözleşmede, Osmanlı Devleti, öteden beri olduğu gibi bundan sonra da barış zamanında TürkBoğazları’nı yabancı savaş gemilerine kapalı tutmayı, öteki devletler de bu karara saygı göstermeyikabullenmişlerdir. Böylece Osmanlı İmparatorluğu’nun Boğazlar üzerindeki mutlak egemenliği sona eriyorve Boğazlar’ın kapalılığı uluslararası güvenceye bağlanmış oluyordu.[99]

4.3.1. Özellikleri

40x55 cm. boyutunda haftalık bir gazete olan Tercüman-ı Ahval, pazar günleri yayımlanmıştır. 21 Ekim1860’ta yayın hayatına başlayan gazetenin sahibi, kurucusu ve yazarı 30 yaşındaki Çapanzade Agah Efendi’-dir. Yabancı dil bilen, içinde bulunduğu ortama göre yüksek kültür sahibi sayılan Agah Efendi, gazeteninyayımlanması için gereken sermayeyi şahsen sağlamıştır.[100]

Gazete önceleri haftada bir çıkarken, bir süre sonra haftada iki, 22 Ocak 1861’den itibaren haftada üç,dört, beş kez olmak üzere, 6 Ocak 1866’dan itibaren de Cuma hariç her gün yayımlanmıştır.

Şinasi’nin kaleme aldığı ve gazetenin ilk sayısında yer alan “Mukaddeme”de (önsöz) gazetede, iç ve dışolaylardan seçme haberlerle, eğitici yazılar yayımlanacağı ve bunların halkın kolayca anlayabileceği düzeydeolacağı belirtilmiştir.

Mukaddemede ayrıca, bireylerin düşünce ve kanaatlerini açığa vurma hakkına değinilerek “halkın,kendi vatanının çıkarları üzerine görüş belirtmesinin, kazanılmış haklarından sayılacağı” kaydedilmiştir.[101]

İçeriği ve genel düzeni bakımından, kendinden öncekilere göre çok gelişmiş durumda olan bu gazetede,haberler ve öteki yazılar özenle birbirinden ayrı yerlere konulmuş; gazetenin iç sayfalarında, resmi ve özelilanlara yer verilmiştir.

Haberlere, niteliklerine göre başlıklar ve ikinci başlıklar atılmış; başlıklarda değişik puntolarkullanılmasına çaba gösterilmiştir.

Yazı zenginliği ve mizanpaj yönünden gazete, ayrı bir değere sahiptir. İç ve dış haberlerin yanında resmihaberlere, tüzüklere, anlaşmalara özenle yer verilmiş; piyasa ve borsa haberleri, sanayi, bankacılık, ulaşım vehaberleşme konuları, fiyat listeleri, bazı inceleme yazıları, halkın ilgisini çekecek nitelikte özel bölümlereyerleştirilmiştir.

Örneğin Mehmet Şeref’in, Fransızca’dan çevirerek “sorulu-cevaplı” yayımladığı siyasal ve ekonomikyazılar, büyük ilgiyle karşılanmıştır. İmzalı başyazı geleneği Tercüman-ı Ahval ile başlamış; tartışmalar bugazeteyle Türk basınına girmiştir. İlk siyasi makale ve ilk tefrika bu gazetede yayımlanmıştır.

Şinasi’nin “Şair Evlenmesi” adlı manzum oyunu, basın tarihinin ilk tefrikası olarak Tercüman-ı Ahval’-de basılmıştır. Bu tefrika 2. sayıda başlamış; 5. sayıda sona ermiştir. Bu oyun, Türk edebiyatında, Batıtiyatrosu benzeri yazılmış ilk eserdir. Şinasi bu oyununda, arabulucular yardımıyla nikah yapılmasına vegençlerin kendi mutluluklarını seçme hakkından yoksun bırakılmalarını şiddetle eleştirmiştir.[102]

4.3.2. Şinasi’nin Rolü

Gazetede, Agah Efendi’nin en büyük yardımcısı, özellikle edebi yazılar yönünden, Meclis-i Maarif azasıolan 34 yaşındaki Şinasi’dir. Ancak Şinasi’nin, Tercüman-ı Ahval gazetesinde siyasi makaleler yazmadığını,yalnız edebi yönden yardımlarda bulunduğunu, tarihi belgelere dayanarak belirtmekte yarar vardır.

Aslında Şinasi, Tercüman-ı Ahval’de ancak 6 ay çalışmış ve yazıları 25. sayıya kadar devam etmiştir.25. sayıdan sonra da Şinasi bu gazeteden ayrılmıştır.

22 Ocak 1861’den itibaren Tercüman-ı Ahval, küçük boyda ve haftada 3 gün (pazar, salı, perşembegünleri) çıkmaya başlamıştır. Tercüman-ı Ahval’in başlıca yazarları arasında Agah Efendi ve Şinasi’denbaşka, Ahmet Vefik Paşa, Sarı Tevfik Bey, Mehmet Şerif Bey, (Mir’at Sahibi) Refik Bey, Hasan SuphiEfendi bulunmaktadır.[103]

4.3.3. Türk Basınında İlk Rekabet, İlk Tartışma

Basın alanında, yirmi yıl tek başına faaliyet gösteren Ceride-i Havadis gazetesi, Tercüman-ı Ahval’inyayın hayatına girmesini ve güçlü bir yazı kadrosuna sahip olmasını bir türlü hazmedemediğinden, 29.sayısında “Ceride ile Müşteri Arasında Bir Muhavere” başlıklı bir yazı yayımlamıştır.

Bu yazının, Mecmua-i Fünun adlı dergiyi yayımlayan Münif Paşa tarafından yazıldığı, ilgililerce ifadeedilmiştir. Adı geçen mecmua 1862’de yayımlanmıştır. Söz konusu yazıda, gazetelerin görevlerinden vebiçimlerinden söz edildikten sonra, Şinasi’nin, Tercüman-ı Ahval’de yayımlanan Şair Evlenmesi adlıtefrikası, “kocakarılara mahsus masal” olarak nitelendirilmiştir.

Bu yazı üzerine Tercüman-ı Ahval bir liste yayımlamış; bu listede mevcut üç gazetenin adı, sıfatı vesahibi belirtilmiştir. Bu liste okuyucuya, Ceride-i Havadis sahibinin bir İngiliz, Tercüman-ı Ahval’in

sahibinin de “Ehl-i İslam” olduğunu anlatmak için konulmuştur. Ayrıca bu listenin sonuna da şöyle bir ibareyazılmıştır:

“Takvim-i Vakayi’nin hasılat ve karı hükümete aittir. Ceride-i Havadis’in masraf ve karı sahibine aitolduktan başka, hükümet tarafından maaş dahi verilir. Gayri resmi olan jurnallerin masarif ve menafi’isahiplerine aittir.”

Basın tarihinin ilk polemiği sayılan bu tür tartışmalar, çeşitli konuları kapsayarak bir süre devametmiştir.

4.3.4. İlk Gazete Kapatılması

Tercüman-ı Ahval’de, eğitim sisteminin aksaklıklarını belirten yazılarla, ilk siyasi eleştiri örneği deverilmiştir. Yazarı Ziya Bey (Paşa) olduğu ileri sürülen ve eğitimdeki aksaklıkları konu alan bir yazı üzerine,hükümet duruma müdahale etmiş ve Tercüman-ı Ahval 1861 Mayısı’nda, iki hafta süreyle kapatılmıştır.

Bu kapanış 43. sayı ile 44. sayı arasına rastlamaktadır. Böylece basın tarihinde ilk gazete kapatma olayımeydana gelmiştir. (Takvim-i Vakayi’nin kapatılışı, daha sonra İstibdat Dönemi’nde olmuştur.)[104]

Bu kapatılışın çeşitli nedenleri olduğu akla yakın gelmektedir. Ya hükümet iki gazete arasındakitartışmadan endişe duymuştur, çünkü taraflardan birisi İngiliz uyrukludur ve ülkede kapitülasyonlar vardır;ya da hükümet, eğitim politikasının eleştirilmesini hoş karşılamamıştır.

O günlerde, ülkede henüz bir basın kanunu ya da basın tüzüğü mevcut olmadığından, Tercüman-ıAhval’in bu biçimde cezalandırılması, “keyfî mahiyette bir idari tasarruf” olarak değerlendirilmiştir. (İlkBasın Tüzüğü 1864 tarihlidir.)[105]

Ruzname-i Ceride-i Havadis, bu kapatma olayını 153. sayısında haber olarak şöyle bildirmiştir:

“Tercüman-ı Ahval adlı gazetenin yazarı, yetkisinin dışında hareket ettiğinden, kendisi Babıali’yeçağrılarak matbaasının kapattırıldığının resmen tebliğ olunduğu haber alınmıştır.”

İki hafta kapalı kalan Tercüman-ı Ahval, sonraki pazar günü yeniden çıkan 44. sayısında şöyle biryazıyla konuya değinmiştir:

“Hasbelicap birkaç gün gecikmeden sonra, Babıali’nin izniyle Tercüman-ı Ahval yine meydana geldi.Vah vah Ceride-i Havadis, umduğu azadelik sevincinden çok vakit mütelezziz olamadı.”

583. sayısına kadar, Tercüman-ı Ahval’in üzerinde sahip ve sorumlu müdür adlarına rastlanmamaktadır.30 Aralık 1864 tarihli 583. sayıda ise 4. sayfanın sonunda “Tevfik” adı görülmektedir. Bu imzanın, 15 Kasım1884 tarihli Basın Tüzüğü hükümlerine uyulmak amacıyla konulduğu anlaşılmaktadır.

Tercüman-ı Ahval, liberal eğilimli özel bir gazete olarak kendisini kabul ettirmiş; kültürel eylemingelişmesinde, Türk toplumunun siyasal uyanışında rol oynamıştır.

4.3.5. İlk Profesyonel Gazeteci: Agah Efendi

Tercüman-ı Ahval gazetesinin sahibi ve yazarı Agah Efendi, ülkede profesyonel gazetecilik mesleğininkurucusu olmuştur. Ülkede ilk muhalefetin doğmasında, “Yeni Osmanlılar” adıyla ilk muhalefet örgütününkurulmasında, ilk milliyetçilik düşüncelerinin gelişmesinde, fikirleriyle ve eylemleriyle etkili olan AgahEfendi, ilk gazete sahibi, ilk başyazar ve ilk yazı işleri müdürü olarak “Türk Gazeteciliği’nin Piri” unvanınıkazanmıştır.

Tercüman-ı Ahval’i kendi parasıyla çıkaran ve bu gazetenin her şeyi sayılan Agah Efendi, 1832 yılındaİstanbul, Sarıyer’de doğmuştur.

Bir süre Beyoğlu’nda bulunan Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de okumuş; Fransızca öğrenmiş; ancaköğrenimini yarıda bırakarak Babıali Tercüme Kalemi’ne girmiştir.

Agah Efendi, 1852’de Paris Elçiliği’ne atanan Rifat Paşa’nın katibi olarak bu kente gitmiştir.[106]

Agah Efendi, Paris’te 3. Napolyon ve Kraliçe Eugény’ye tanıtılmış; törenlere katılmış; gazeteleriizlemiştir. Fransa’dakilere benzer bir gazete çıkarmayı o zaman düşünmüş olduğu sanılmaktadır.

Avrupa’yı gördükten sonra, Osmanlı İmparatorluğu’nun geri kalış nedenleri üzerinde bir haylidüşünmüş; Abdülmecit’in ölümünden sonra yerine geçen Abdülaziz’in ülkeyi yönetme tarzını “keyfi” olaraknitelendirdiğinden, bir Anayasa gereği üzerinde önemle durmuştur.

Kendisi gibi aydın fikirli gençlerle (Namık Kemal, Ali Suavi, Şinasi, Ziya Bey [Paşa], Ebüzziya Tevfik),meşrutiyet yönetiminin kurulması için çaba gösteren Agah Efendi, 1865 yılında “Yeni Osmanlılar” adlıörgütün kuruluşuna öncülük edenlerdendir. Bu örgüte, dış ülkelerde “Jön Türkler” adı verilmiş ve örgüt dahasonraları sultanlık yönetimine karşı başlatılan bütün girişimlere simge olmuştur.[107]

Agah Efendi, Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Ahmet Rasim, Ahmet İhsan Tokgöz ya da HüseyinCahit Yalçın gibi bütün yaşamını gazeteye vermiş bir yazar değildir. Bütün ömründe basına, ayırdığı süre ençok 11 yıldır. Ancak çıkardığı gazete, Türkiye’de ilk fikir gazetesidir.[108]

Oysa ki kendisi daha önce hiç gazetecilik yapmamıştır. 28 yaşındayken çıkardığı Tercüman-ı Ahval’dekigazeteciliği ise (1860-1867) yedi yıl sürmüştür. Bu süre içinde, Agah Efendi devlet memuriyetinden deayrılmayarak memuriyetle gazeteciliği bir arada yürütmüştür.

1867’de, gazetesi kapandığı zaman Agah Efendi, “Vapur-u Hümayunlar” idaresinde memur olarakgörev yapmaktadır.[109]

Sadrazam Ali Paşa, Yeni Osmanlılar’ın gizli çalışmalarını öğrenince, ilk tutuklamalar başladığından,Namık Kemal ve Ziya Bey, 17 Mayıs 1867’de Paris’e kaçmışlardır.

Aynı cemiyetin üyesi olduğu için memuriyetten azledilen Agah Efendi de 31 Mayıs 1867’de, yurt dışınakaçan ikinci kafileye katılarak Paris’e gitmiştir.

Böylece Agah Efendi’nin Avrupa’daki dört yıllık yeni yaşam dönemi başlamıştır. 1867-71 yıllarıarasında Fransa, İngiltere ve Belçika’da yaşayan Agah Efendi, Paris’te, yurt dışına kaçan arkadaşlarıylaMuhbir (Haberci) ve Hürriyet gazetelerini yayımlamıştır.[110]

Agah Efendi, 1870 Fransız-Alman Savaşı sırasında Paris kuşatıldığında, çok sıkıntılı günler geçirmiş;daha sonra posta pulu tutkusu nedeniyle Brüksel’e yerleşmiştir.*

Bir süre sonra Londra’ya geçerek, orada Yeni Osmanlılar’ca yayımlanan “Hürriyet” gazetesinde yazılaryazan Agah Efendi, ancak Kasım 1871’de İstanbul’a dönebilmiştir.

Agâh Efendi yaşamı boyunca yalnızlıktan ve sessizlikten hoşlanan, az konuşan, hiç kimseye başeğmeyen aydın bir kişiliğe sahiptir.

Dil bilgisi çok güçlüdür. Sessiz ve mütevazı görünüşü altında, bütün ömrünce sönmeyen bir özgürlükateşi ve ulus sevgisi taşımıştır. Onu gazeteci yapan ve çok hareketli bir yaşama sürükleyen, bu ateş ile busevgi olmuştur.

Agah Efendi çeşitli devlet hizmetlerinde bulunmuş; İzmit Mutasarrıflığı, Posta Müdürlüğü ve Nazırlığıyapmış; Sayıştay ve Danıştay’a üye atanmıştır.

Osmanlı Tahtı’nda İkinci Abdülhamit’in bulunduğu yıllarda, özgürlük yanlısı olduğu için Devlet Şurasıüyeliğinden azledilen Agah Efendi, sıkıyönetim komutanlığı kararıyla önce Bursa’ya sürgün edilmiş; bir yılsonra sürgün yeri Ankara olarak değiştirilmiştir.

Altı yıl sürgün hayatı yaşadığı Ankara’da, bugünkü Atatürk Orman Çiftliği karşısında bir arazikiralayarak çiftçilik yaptığı, bir süre sonra da Cebeci yakınlarında bir evde oturduğu, Ahmet İhsanTokgöz’ün, 1938 yılında Servet-i Fünun dergisinde yayımlanan anılarından anlaşılmaktadır.

21 Ocak 1884’te, İkinci Abdülhamit tarafından affedilerek önce 5 Mayıs 1884’te RodosMutasarrıflığı’na atanmış; oradan Midilli’ye nakledilmiş ve 15 Ekim 1884’de, Atina Elçiliği’ne getirilmiştir.Agah Efendi Aralık 1885’te Atina’da 53 yaşında vefat etmiştir.

Gedikpaşa’daki Güllü Agop Tiyatrosu’nun edebi kurulunda da görev alan ve tiyatro eserleriyle yakındanilgilenen Agah Efendi’yi tarihe geçiren en önemli hareketi, 1860 yılında ilk ulusal gazete olan Tercüman-ıAhval’i çıkarması ve 1866’ya kadar yayınlamasıdır.

* Agah Efendi’nin Paris Yılları…

Paris’in Kuşatılması sırasında, açlıktan kedilerin bile yendiği, Agah Efendi’nin yediği kedilerinpostlarını yanında sakladığı ve dostlarına gösterdiği, Ahmet İhsan’ın, Servet-i Fünun dergisinde yayımladığıanılarında yer almaktadır.

Posta puluna olan aşırı tutkusu, bu yerleşmede başlıca etken olmuştur. Nitekim Belçika PostaTeşkilatı’nı incelemiş; bu sayede ülkede ilk posta pulunu ihdas etmiştir.[111]

4.4. Tasvir-i Efkar (1862)

Türk gazeteciliğinin doğuşu, resmi bir gazete olan Takvim-i Vakayi ve yarı resmi nitelikteki Ceride-iHavadis ile başlamış; gelişmesi ise Tercüman-ı Ahval ile Tasvir-i Efkar’ın yayımlanmasıyla sürmüştür.

Tasvir-i Efkar’ın, Şinasi’nin kalemiyle hürriyet düşüncesini yayması açısından, Türk Basın Tarihi’ndeönemli bir yeri vardır. Dönemin en güçlü, en özlü ve en kültürlü yazıları Şinasi’nin kaleminden çıkmıştır.

Takvim-i Vakayi yalnız olayları aktaran, Ceride-i Havadis ise buna ek olarak Batı’dan bazı bilgiler veolaylarla ilgili gelişmeleri veren gazetelerdir.

Gazeteciliğin gelişme döneminde, ilk siyasi makaleleri sütunlarına koyan, kendinden öncekilere göre,“daha bir gazete” niteliğine bürünen ve fikir gazeteciliği çığırını açan Tercüman-ı Ahval’dir.

Açılan bu çığırda, daha çok emek ve titizlikle yayın hayatına giren ikinci gazete ise edip ve yazarİbrahim Şinasi’nin çıkardığı Tasvir-i Efkar’dır.

Gazetecilik hayatına, Agah Efendi’nin Tercüman-ı Ahval gazetesinde başlayan Şinasi, tek başına birdüşünce gazetesi çıkarmaya karar vermiş ve 25. sayıdan sonra adı geçen gazeteden ayrılarak, 27 Haziran1862 Cuma gününden itibaren “Tasvir-i Efkar”ı yayımlamıştır.[112]

Şinasi’nin kalemiyle hürriyet düşüncesini yayması açısından, bu gazetenin Türk Basın Tarihi’nde çokönemli bir yeri vardır. O dönemin en güçlü, en özlü ve en kültürlü yazıları onun kaleminden çıkmıştır.

Tasvir-i Efkar kendinden önce yayımlanmış üç gazeteden daha gelişmiş bir nitelikte, o döneme göregüçlü bir fikir gazetesi olarak, sütunlarında halk için çok yararlı makalelere ve başyazılara yer vermiştir.

Tasvir-i Efkar’ın Türkçe basına getirdiği en önemli yeniliklerden biri, okuyucu mektuplarıyla ilgilidir.Takvim-i Vakayi ve Ceride-i Havadis’in, yalnızca Padişah’a ve vezirlere övgü taşıyan okuyucu mektuplarınayer vermelerine karşılık, Şinasi, gerçek okuyucusunun fikirlerini yansıtan yazılara sütunlarını açmıştır.

Öteki yenilik ise Arap harfleriyle dizgiyi kolaylaştırmak için, dizgi kasasındaki harf sayısının 112’yeindirilmesi olmuştur.[113]

Yazılarında “milliyet” ve “meşrutiyet” kelimelerini cesaretle kullanan ve ilk kez “Reisicumhur”dan sözeden yazar Şinasi’dir. Nitekim ilk sayıdaki giriş bölümünde, gazetenin amacının, haber ulaştırmak, halkakendi yararlarını düşünmeyi, kendi sorunları üzerinde durmayı öğretmek olduğu, özellikle belirtilmiştir.

Şinasi’ye göre, “Gazete, bilimin ve eğitimin gelişmesi sorunlarını ele alacaktır. Halk ancak, gazetearacılığıyla kendini ilgilendiren konularda düşüncelerini belirtebilir. Bunun için de gazete, her kültürlü ulusiçin gereklidir.”[114]

4.4.1. Özellikleri

Bu gazete tüm içeriğiyle Şinasi’nin eseridir. Gazetenin başlığı altında “Havadis ve Maarife dair OsmanlıGazetesi” ibaresi yazılıdır. Bunun alt bölümünde ise haftada iki kez yayımlandığı, milli eğitime ve hayırlıişlere ait ilanların parasız basıldığı, 6 aylığının (80), 3 aylığının (40), sayısının (1) kuruş olduğu kayıtlıdır.

Gazete çift sütun üzerine dizilmiş; iç ve dış haberler için “Havadis-i Dahiliye”, “Havadis-i Hariciye”diye özel sütunlar ayrılmış ve en ünlü yazı ustalarına süslü başlıklar yaptırılmıştır.

Bu gazetenin yayımlandığı günlerde, Osmanlı tahtında Padişah Abdülaziz oturmaktadır. Gazeteninvarlığından huzursuzluk duyan bir hükümdarın ülkeyi yönetmesine rağmen, Şinasi gazetesinde, “halkoyu,devlet işlerinde kamuoyunun önemi, düşünce özgürlüğü” gibi konuları ustalıkla işlemiş; bu konularda halkıuyandırıcı ve uyarıcı başyazılar yazmıştır. Böylece Şinasi, gazetenin, “kamuoyu” fikrinin oluşmasına katkısı,konusuna yoğunlukla değinen ilk yazar olmuştur.

4.4.2. Edebi Tartışmalar

İlk edebi tartışmalar bu gazetede başlamış; bu nedenle Tasvir-i Efkar aydınlar tarafından büyük ilgiyleizlenmiştir. Türk Edebiyatı’nın eleştiri bölümünde, bir ünlü “Mebhuse-tü-Anha” konusu vardır. Edebi birtartışmanın öyküsü olan bu konu, aslında basit bir nedenden doğmuştur.

Giampiétri adında bir Fransız tarafından yayımlanmakta olan Courrier d’Orient gazetesinde çıkan birmakaleye, Ruzname-i Ceride-i Havadis itirazda bulunmuş; Courrier d’Orient ise bu itirazı reddeden cevabınıTasvir-i Efkar’a yazdırdığından, tartışma Tasvir-i Efkar ile Ruzname-i Ceride-i Havadis arasında sürmüştür.

Ruzname-i Ceride-i Havadis’de, Ayan Reisi Sait Paşa, Tasvir-i Efkar’da ise Şinasi, “Mebhuse-tü-Anha”ve öteki tamlamaların yazılış ve kullanılış biçimlerini tartışmışlardır. Şinasi, Ruzname-i Ceride-i Havadis’dekullanılmış bazı tamlamaları hatalı bulmuş ve bunların doğrularını göstermeye çalışmıştır. Bu tartışmalar iki

buçuk ay kadar sürmüş; Şinasi’nin olgun ve anlayışlı davranışıyla, kimse incinmeden sona ermiştir.[115]

Bu tartışmanın en önemli yanı, o dönem basınına, edebiyatın egemen olduğunu göstermesi, ayrıcadüzeyli eleştiri çığırını açmış olmasıdır. Şinasi, bu tartışma süresince asla konu dışına çıkmamıştır. Onunyazarlıktaki bu davranışı gözden geçirildiğinde: “tartışma sırasında konudan asla ayrılmaması, iddialarınıbelgelere dayandırması, çok objektif davranması, yanlışları gösterilince bunu büyük olgunlukla karşılaması,karşısındakileri asla küçümsememesi, tartışmayı şahsiyete dökmemesi” gibi ilkeler dikkatçekmektedir.”[116]

Aslında yukarda sıralananlar, Batılı anlamdaki eleştirinin başlıca öğeleridir. Bu tartışmanın asıl önemi,konusundan çok Şinasi’nin dildeki geniş bilgisini göstermesi, ülkede eleştiri düşüncesini uyandırması ve buyolda olgun ve düzeyli bir örnek vermesidir.

4.4.3. Şinasi’ye Göre Gazete

Şinasi’nin, 3,5 yıl süren gazeteciliğinin 6 ayı Tercüman-ı Ahval’de, üç yılı da Tasvir-i Efkar’dageçmiştir. Ona göre gazete, halkı eğiten, yetiştiren bir fikir organıdır. Toplum içindeki herkesin, ülkesi içinyararlı düşüncelerini, söz ve yazıyla anlatması doğal hakkıdır.

Tasvir-i Efkar ayrıca mali reformlar, sarraf çevrelerinin oyunları, fakirlerin durumu, İstanbul’un kentolarak dertleri, eğitim sistemine eleştiriler, Karadağ sorunu, Rusya’nın Kafkaslar ve Polonya politikaları gibikonularda önemli yankılar sağlamıştır.

Şinasi, bir gazete dilinin oluşması için bütün ömrünce çalışmıştır. Ona göre, Avrupa ülkelerinin bu kadarilerlemelerinin nedenlerinden biri de gazetelerin çokluğudur. Gazete halk için olduğuna göre, halkınanlayacağı dille yazılmalıdır.[117]

Onun gazetecilikteki hizmetlerinden bir diğeri, halka haklarının ne olduğunu göstermesi, gerektiğindebunları savunmasını öğütlemesidir.

“Millet” kavramını ilk kullanan yazarlardan biri olan Şinasi, yazılarında kamuoyunun önemini açıkçabelirtmiş; devleti, “milletin temsilcisi sıfatıyla, işleri yöneten ve milletin refahı için çalışan bir müessese”olarak nitelemiştir.

Şinasi ayrıca, Türk unsurunun haklarını savunarak, “Yeni Osmanlılar Cemiyeti”nin sözcüsü durumunagelmiştir.

Şinasi’ye göre gazete, bilimin ve eğitimin gelişmesi sorununu ele alacak, millet, “söz” ve “yazı”yardımıyla, kendi esenliği konusunda görüşlerini açıklama hakkına sahip olacaktır.

Özellikleri ve içeriğiyle Tasvir-i Efkar, o günün koşullarına göre bir hayli geliştirilmiş, örnek bir gaze-tedir. Dizgi ve baskı yönünden çok mükemmel bir biçimde yayımlanan bu gazeteyi Fuat Paşa beğenip takdirettiğinden, ilk sayısını Sultan Abdülaziz’e takdim etmiş; gazeteyi çok beğenen Padişah, Şinasi’ye 500 altınihsanda bulunmuştur.

Ancak, Yaver Rauf Bey aracılığıyla gönderilen bu parayı, Şinasi’nin, “Benim o kadar çok paraylagörülecek işim yoktur.” diyerek geri çevirdiği rivayet edilmiştir.[118]

4.4.4. Namık Kemal Yönetimi

Herkes tarafından sevilen Şinasi, “Meclisi Vala” üyeliğine atanması söz konusu iken, Paris’te eğitimgördüğü dönemde arkadaşı olan Said Sermedi’nin, Âli Paşa’ya suikast düzenlemekle suçlanaraktutuklanması ve kendisinin de “ihtilalci bir gazeteci” olduğu iddiasının ortaya atılması üzerine, 1865İlkbaharı’nda, gazetesinin yönetimini Namık Kemal’e bırakarak Paris’e kaçmıştır.

Namık Kemal’in, Tasvir-i Efkar yönetimine ve yazar kadrosuna katılışı 200. sayıdan sonra olmuştur.Büyük ölçüde Şinasi’nin etkisinde kalan Namık Kemal, 25 yaşında Tasvir-i Efkar gazetesinin başyazılarınıyazmaya başlamış; yazılarında yenilik ve özgürlük konularına fazlaca değindiğinden, aydın çevrelerde genişyankılar uyandırmıştır.

Genç başyazarın ilk yazıları, saray yetkililerince de çok beğenilmiştir. Örneğin Tasvir-i Efkar gazetesin-de yazdığı “Yangın” başlıklı makale nedeniyle Âli Paşa kendisine rütbe vermiştir.[119]

Ancak 1867’de, Tasvir-i Efkar’ın 465. sayısında yayımlanan “Şark Meselesi” başlıklı bir yazı dizisiüzerine, Namık Kemal’in gazetecilik yapması yasaklanmıştır.

Bunun üzerine Namık Kemal de Courrier d’Orient’ın sahibi Giampiétri’nin yardımıyla Paris’e kaçmış;gazetenin yönetimi 469. sayıdan itibaren Recaizade Ekrem’e kalmıştır. Tasvir-i Efkar bu süre içinde 835 sayıyayımlanmıştır.[120]

4.4.5. İbrahim Şinasi

Şinasi, 5 Ağustos 1826’da, İstanbul’da mütevazı bir topçu subayının oğlu olarak doğmuştur. İlköğrenimini mahalle mektebinde yaptıktan sonra Tophane’de Fevziye Mektebi’ne girmiş; daha sonra TophaneKalemi’ne memur olmuştur.

Bu görevi sırasında, kişisel çabalarıyla Arapça ve Farsça öğrenmiş ve “Kamus”un yarısından fazlasınıezberlemiştir. Böylelikle bir yandan İslam kültürünü iyi bilen kişilerle ilişkiler kurmuş; bir yandan da eski birFransız subayından Fransızca öğrenmiştir.[121]

O dönemlerde, yetenekli bazı gençler öğrenim yapmak üzere, Osmanlı Hükümeti tarafından Avrupa’yagönderilmektedir. Şinasi de Padişah Abdülmecit’in emriyle 1849’da Fransa’ya gönderilmiştir.

Paris’te maliye öğrenimi sırasında, edebiyat alanında da çalışmalar yapan, 19. Yüzyıl Fransası’nıntoplumsal ve kültürel yaşamını derinliğine inceleyen, bu arada Lamartine ve Ernest Renan gibi ünlü kişilerleilişkiler kuran Şinasi, 1854’te İstanbul’a dönmüş ve Maarif Meclisi’ne üye olmuştur.

O günlerde kendisini Reşit Paşa, Mustafa Fazıl Paşa ve Yusuf Kamil Paşa takdir etmekte vekollamaktadırlar. İşte bu dönemde, önce kısa süre 1860’ta Agah Efendi’nin çıkardığı Tercüman-ı Ahval’deyazarlık yapmış; bir süre sonra bu gazeteden ayrılarak “Tasvir-i Efkâr”ı yayımlamıştır.

Daha önce belirtildiği gibi, 1865 yılında Fransa’ya kaçan Şinasi, Paris’te bulunduğu süre içinde dahaçok dil ve edebiyat konularında çalışmalar yapmış; sözlük yazma girişiminde bulunmuştur. Şinasi, FransızAkademisi üyesi olan ünlü sözlük yazarı Emile Littré’den, bu konuda büyük ölçüde yararlanmıştır.

Şinasi, Türk ulusuna ve onun çocuklarına kendi öz diliyle düşünme ve yazma olanakları sağlamış;halkla aydın arasında köprüler kurmuştur. Şinasi için, “Doğu ile Batı arasında köprüler kurdu.”denilmektedir. Oysa gerçekte Şinasi, halkla aydın arasında köprü kurulmadan, Doğu ile Batı arasında birbağlantı kurmanın olanaksız olduğuna inanmıştır.

Fransa’da bulunduğu 1867 yılında, resmi bir ziyaret için Abdülaziz ile Paris’e gelen Fuat Paşa,Şinasi’ye İstanbul’a dönmesini söylemiştir. Bu çağrıya uyarak yurda dönen Şinasi, kısa bir süre kaldıktansonra yine Paris’e gitmiştir.[122]

Ancak o günlerde Fransa karışıklıklar içindedir. Üçüncü Napolyon esir olmuş; Fransa’da Cumhuriyetilan edilmiştir. Politik ortamın karışıklığından etkilenen Şinasi huzursuzluk duymaya başlamış; daha sonrakigünleri böyle bir atmosfer içinde ve bunalımlarla geçirmiştir. Şinasi, o koşullar altında Avrupa’da daha fazlakalmayı sakıncalı gördüğünden 1870’te İstanbul’a dönmüş; Babıali’de, Giritli Cemali Efendi’nin evindeküçük bir basımevi kurarak dilcilik çalışmalarına, çevirilere ve sözlük hazırlıklarına girişmiştir. Şinasi, buçalışmaları sırasında siyasetten ve gazetecilikten tamamen uzaklaşmıştır.

Yüzü gülmeyen, çok şüpheci olduğundan kimseye güvenmeyen, pek az konuşan, kendisine sorusorulmasından hoşlanmayan ve çok sessiz bir insan olan Şinasi, bu küçük basımevinde hem yazar hembasımevi sahibi hem de mürettip olarak sönük bir yaşam sürdürmüş; günlerini yer yatağında geçiren birpatron olmuştur.[123]

Babıâli Caddesi’nin gürültülü havasından bir hayli yorulmuş olan Şinasi, bu sıkıntılı hayata son vermekamacıyla baskı makinesini yakındaki “Beşirağa” tekkesine yerleştirmiş ve Cihangir’deki eski evine taşın-mıştır. Bu basit ve mütevazı evde, çok güç geçim koşulları altında yaşamını sürdüren Şinasi, toplumlailişkisini kesmiş; sadece Paris’te yazmış olduğu sözlüğü bastırmak çaba ve kaygısına düşmüştür.

Sözlük çalışmaları devam ederken, Şinasi’nin hastalandığını haber alan Mustafa Fazıl Paşa yardımakoşmuş; bakıcılar görevlendirmiştir. Ancak Şinasi başındaki tümör yüzünden ağırlaşan hastalıktankurtarılamayarak, 13 Eylül 1871’de Cihangir’deki mütevazı odasında kitapları arasında ölmüştür.

Şinasi’nin gazetecilikten başka şairliği de vardır; kaside ve gazeller kaleme almış; Fransızca’dançeviriler yapmıştır. Ayrıca, ilk yerli tiyatro oyunu olan “Şair Evlenmesi’ni yazmıştır. Yıllarca üzerindeçalıştığı sözlük ve dilbilgisi notları ise kaybolmuştur.

Şiirleri “Müntahabat-ı Eş’ar” olarak da bilinen “Divan-ı Şinasi” (1862) adlı kitapta toplanmıştır.“Durub-ı Emsal-i Osmaniye” (1863) adlı yapıtında ise atasözlerini toplamıştır.[124]

4.5. Ruzname-i Ceride-i Havadis (1864)

Alfred Churchill, babasının ölümünden sonra Ceride-i Havadis’i, 27 Eylül 1864 tarihinde, 1212. sayıdansonra kapatmış; bu gazetenin eki olan Ruzname-i Ceride-i Havadis’i düzenli bir biçimde ve haftada 5 günyayımlamaya başlamıştır.

Bunun nedeni, gazetecilik tarihindeki ilk rekabet olayıdır. Çünkü Ceride-i Havadis çıkmaktaykenTercüman-ı Ahval gazetesi yayın hayatına girmiştir.

Yetenekli bir yazar kadrosuna sahip olan bu gazetenin, kendi satışını etkileyeceğini düşünen AlfredChurchill, gazetesine yeni bir kimlik vermek amacıyla “Ruzname-i Ceride-i Havadis”i yayımlamıştır.

Daha doğru bir deyimle, asıl gazetenin ekleri halinde, 1854’ten bu yana önemli haberleri yayımlamaküzere, düzensiz zamanlarda çıkarılmış olan Ruzname-i Ceride-i Havadis, günlük gazete haline getirilmiştir.

Gazete yeni biçim ve içeriğiyle 25 Eylül 1864’te yayınlanmıştır. Bir sayısı 10 paraya satılan bugazetede, daha çok ekonomik haberlere yer verilmiştir. Bu suretle “Ruzname”, babası sayılan “Ceride-iHavadis’ten” yirmi beş yıl sonra yayın hayatına girmiştir. Bu gazeteye de devlet tarafından 2500 kuruş aylıktahsis edilmiştir.

Gazetenin bazı makaleleri arasında “Sait” imzası bulunmaktadır. Bu imzanın da Sadrazam Küçük SaitPaşa’ya ait olduğu sanılmaktadır. Ruzname, devletin icraatını öven bir haber gazetesi niteliğinde yayınınadevam etmiş; ancak uzun ömürlü olamamıştır. Ruzname, öteki gazetelerin çoğalması üzerine, öneminiyitirdiğinden kendiliğinden kapanmıştır.[125]

4.6. Tanzimat Dönemi Basınının Özellikleri

Tanzimat, bir açıdan Osmanlı İmparatorluğu’nun bazı kurumlarıyla Batı’ya yönelişi demektir. AncakTanzimat basınının tipik özelliği, siyasal ve toplumsal konularda yazı yazabilecek kadrolardan yoksunoluşudur. Bu nedenle gazetelerin içeriğinde, dil ve edebiyat sorunlarına ağırlık verilmiştir. Özellikleedebiyatla ilgili konular, gazetelerde önemli yer tutmuştur.

Bu yüzden Tanzimat döneminin yazarları, ilk gazeteciler olmuşlardır. Daha sonraları siyasi makaleyazan Namık Kemal, Şinasi, Ziya Paşa, Ebuzziya Tevfik gibi yazarların ise fikirlerinden çok üslupları ağırbasmıştır.

Bu dönemin aydın ve yazarları, kültür sorunlarına eğildikleri zaman, görüşleri daima siyasal sorunlarınetkisi altında karışık ve belirsiz kalmıştır. Bu sorunlara gelenekçi, reformcu ve Batıcı eğilimlerin karmasıolan bir görüşle bakılmıştır.

Bu kişiler, Osmanlı toplum yaşamında, çağdaş uygarlıkla uzlaşamaz yanlar bulunduğunu görmüşler vebunların değiştirilmesini istemişlerdir. Ancak siyasal reform savaşı zamanı gelince, yalnızca anayasareformunun her derde çözüm olacağında birleşmişlerdir. Bu tutum ise sorunlara köktenci çözümden uzakkalmıştır.[126]

Bu arada, ülkenin içinde bulunduğu siyasal koşullar ve özgürlüklerin alabildiğince kısıtlanması, elikalem tutanların gazete çıkarmalarını ve düşüncelerini savunmalarını zorunlu kılmıştır. Bu nedenle TanzimatDönemi’nin ve Meşrutiyet öncesinin gazeteleri, edebiyatla el ele yürümüşlerdir. Söz konusu dönemdebasının temel işlevi, yabancı gazetelerden dış olaylarla ilgili haberleri çevirmek, olanaklar ölçüsünde ülkehaberleri vermek, “tevcihat” başlığı altında, Padişah tarafından onaylanan atama ve yükselme işlemlerindenilgilileri haberdar etmek, bir de “Havadis-i Şetta” başlığı altında, çeşitli konularla ilgili bilgileri ve sık sıkokuyucu mektupları yayımlamak olmuştur.[127]

Bu koşullara rağmen Osmanlı ülkesinde gazete Tanzimat döneminde filizlenmiş ve gelişmiştir. Prof. Dr.Cahit Tanyol’a göre “Tanzimat, ekonomik bakımdan sömürgeleşme, kültür bakımından yabancılaşma fakatŞinasi’nin açtığı çığır bakımından aydınlanma ve çağdaşlaşma hareketinin başlangıcıdır.[128]

* Ariza

Ülkede kurulan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin (1865) üyeleri, basın yoluyla halka yararlıolamayacaklarını anladıkları için yurt dışına kaçmışlardır. Böylece yurt dışında muhalif bir basınoluşmuştur. (Jön Türkler-Jeunes Turcs)[129]

Yurttaki gazeteler de özgürlükten yoksun bir hava içinde, Sadrazam Ali Paşa’yı (Kararname-i Ali)kızdırmamak için çaba harcayan organlar haline gelmişlerdir.

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin daha sonra fiili başkanı olan Mustafa Fazıl Paşa’nın Mart 1867’dePadişah’a hitaben yayınladığı mektup “Ariza”, Yeni Osmanlılar’ın temel görüşlerini yansıtması açısındanönemlidir. Ariza’da yer alan temel önerileri şöyle özetlemek mümkündür:

“- Padişahların sarayına en güç giren şey doğruluktur. Onların çevrelerinde bulunan kimselerdoğruluğu kendilerinden bile gizlerler.

- Ulusların hayatında birinci derecede önemli olan ve düzenleyici durumda bulunan şey hürriyettir.Onun yerini başka hiçbir şey tutamaz.

- İdare şeklini değiştiriniz ve serbest bir düzen kurarak devleti kurtarınız.

- Ulusların hukukunu tahdit ve tayin eden din ve mezhep değildir. Zira din, dünya işlerine karışırsahepimizi yok eder. Kendisi de yok olur.

- Bizi çöküntüye götüren şey, eski usul ve sistemlerle yönetilmemizdir. Artık bu usulü bırakalım, diğerdevletlerin kabul ettiği yeni idare şeklini kabul edelim.

- Her eyaletten serbestçe seçilecek üyelerden oluşan bir Millet Meclisi kurulsun. Milletvekilleriİstanbul’a gelsinler ve halkın ihtiyaçlarını doğru size arz etsinler.”

Sultana hitaben (Hünkarım) sözcüğü ile başlayan bu mektup 1867 yılı başında Paris’te Fransızcaolarak basılmış; İstanbul’daki (Courrier d’Orient) gazetesi sahibi Jean Pietri’nin yardımlarıyla FransızKayol’un litografyasında 50 bin nüsha çoğaltılarak elden ele dağıtılmıştır.

İstanbul kamuoyunda büyük yankılar uyandıran bu mektup (Courrier d’Orient) gazetesinden başka 21Şubat 1867’de Muhbir gazetesinde, iki gün sonra da Tasvir-i Efkar’da yeniden yayınlanmıştır.[130]

5. OSMANLI’DA TAŞRA BASINITanzimat’ın ilanıyla sancak ve eyalet merkezlerinde kurulan meclisler, çalışmalarını 1849 yılına kadar

“Muhassıllık Meclisleri” için çıkarılan yönetmeliğe göre sürdürmüşlerdir. Bu dönemde karşılaşılan zorluklarise “Meclis-i Vala” kararlarıyla giderilmeye çalışılmıştır.

1840-1849 yılları arasındaki uygulamanın ışığı altında hazırlanan Eyalet Meclisleri Nizamnamesi, 1849Ocak ayında yürürlüğe girmiştir. Dokuz bölüm ve 68 madde biçiminde düzenlenmiş bulunan bu yönetmelikde 1864 Vilayet Nizamnamesi’nin çıkarılmasına kadar yürürlükte kalmıştır.

5.1. Vilayet Nizamnamesi

Osmanlı mahalli idarelerinde ilk büyük düzenleme, eyalet sisteminin kaldırılarak vilayet sisteminegeçişle ilgili, 7 Kasım 1864’te çıkarılan nizamnameyle yapılmıştır.

Bu girişimin amacı, Ali Paşa’nın, 1856 Islahat Fermanı’nın 13. fıkrasına uygun olarak yaptığı, “Halkınülke işlerine katılması temel kuralının uygulamaya konulması, halen geçerli olan merkeziyet usulündekimutlakıyetçi yönetimin hafifletilmesine yöneliktir.” sözleriyle açıklanmıştır.

1865’te Bosna vilayetinin kurulması için ayrı bir nizamname çıkarılmış; bunu Suriye, Erzurum, Halep,Edirne, vs. vilayetlerinin kurulması izlemiştir.[131]

7 Kasım 1864 Nizamnamesi ile “liva”ların (sancak) temel alındığı, bir yeni idari düzenlemeyegidilmiştir. 1864 denemesi, genel bir uygulamaya örnek olmuştur. Nitekim Osmanlı Avrupası’nda 10 vilayetve 44 sancakta, Osmanlı Asyası’nda 16 vilayet ve 74 sancakta, Osmanlı Afrikası’nda ise 1 vilayet ve 5sancakta uygulamaya konulan bu yeni düzen, 22 Ocak 1871’de “İdare-i Umumiye-i Vilayat Nizamnamesi”adı altında daha da geliştirilmiştir. Buna göre, yerel yönetim birimleri, vilayet, liva, kaza, nahiye ve köydüzeyinde yeniden yapılandırılmıştır.[132]

Nizamname ayrıca, valinin yanı sıra vali yardımcılığı görevini de tanımlarken, defterdar, mektupçu, umur-u ecnebiye müdürü (yabancılarla ilgili işler müdürü), ziraat ve ticaret müdürü, maarif müdürü, tarikemini (yol emini), defter-i hakani müdürü, emlak ve nüfus memurları, evkaf müdürü, alay beyi (güvenlikkuvvetleri komutanı) gibi yöneticilerin görevlerini ve iş bölümü ilkelerini belirlemiştir.[133]

5.2. Taşrada Resmi Basın: Vilayet Gazeteleri

Osmanlı vilayetlerinde yerel gazeteler (vilayet gazeteleri) çıkarılmasını, bir yandan, toplumdaki artan

ayrılıkçı eğilimleri dengelemek, öte yandan da Avrupa’da özellikle Araplar’a yönelik olarak sayıları artanArapça süreli yayınların etkisini bastırmak isteği teşvik etmiştir.

Öncelikle karşı girişim olarak Ahmet Faris Şidyak’a, 20 yıl boyunca dünyadaki başka hiçbir Arapçagazetenin yarışamayacağı mükemmellikteki “El Cevaib” gazetesini yayımlamak için maddi yardımdabulunulmuştur (1860). Bu gazete, Osmanlıcılık ve İstanbul Sultanı çevresinde toplanma temasını, öylebaşarıyla savunmuştur ki, Osmanlı ülkesi için en liberal basın rejimini savunan Avrupa ülkeleri bile, bugazetenin kendi sömürgelerine girmesini yasaklamışlardır.

Suriye’deki iç kargaşaları bastırmak için olağanüstü yetkilerle görevlendirilen Fuat Paşa da 1860’ta,Beyrut’ta çıkmakta olan “Hadikat al-Ahbar” adlı Arapça gazeteyi, yerel yönetimin resmi sözcüsü halinegetirmiş; böylece Türkçe-Arapça olarak ilk vilayet gazetesi yayımlanmıştır.[134]

1864’te yerel yönetimlerle ilgili düzenleme çerçevesinde “Eyalet Sistemi” kaldırılarak yerine “VilayetSistemi” getirilince, her vilayette kendi gereksinmesini karşılamak için bir de basımevi kurulması, böylece odöneme kadar sınırlı bir kültürel yapı içinde bulunan bölgelerin, bu açıdan gelişmeleri öngörülmüştür.

Temelde valiliklerin kırtasiye gereksinimlerini karşılamak için kurulan basımevlerinde, resmi yayınlarınyanı sıra özel kişilerin de yayın yapmaları ilkesi kabul edilmiştir.

Bunun sonucu olarak, bir yandan Vilayet Salnameleri (yıllıklar), takvimler, dini, edebi ve bilimseleserler basılması gibi bir yararlı gelenek yerleşirken, öte yandan resmi vilayet gazetelerinin yayını yolunagidilmiştir.

Bu uygulamanın ilk örneği Niş, Silistre ve Vidin’in birleştirilmesiyle oluşturulan Tuna vilayetinde, 14Mart 1865’te, Türkçe-Bulgarca “Tuna” gazetesinin yayımlanmasıdır. (Bu gazete, 1 Eylül 1877’de yayınhayatına son vermek zorunda kalmıştır.)

Söz konusu gazetelerin resmi dil olan Türkçe’nin yanı sıra bölgenin yaygın olan ikinci diliyle de ya -yımlanması, Osmanlı yönetiminin tüm uyruklarını eşit sayarak onlara hizmet vermeyi planladığının birkanıtıdır. Bu gazetelerde yalnızca Türkçe ile yetinilerek, dil zorlaması asla düşünülmemiştir. Böylece yereldillere de resmen gelişme fırsatı tanınmıştır.[135]

Giderek yaygınlaşan bu uygulama sonucu, 1876 yılında Osmanlı Devleti’nin, İstanbul dışında kalanyörelerinde, 22’si vilayet gazetesi olmak üzere 29 gazete yayımlanmaktaydı. Bunların 11’i bugünkü Türkiyesınırları içindeydi.

5.3. Vilayet Gazetelerinin Adları, Kuruluş Tarihleri, Yayın Dilleri

Trablusgarb’ın 69. sayısında (1867) gazetenin işlevi şöyle özetlenmiştir:

“Gazete denilen şey, umumun yararlanacağı kesin haberleri, gerek çıktığı yere ve gerekse taşraya yayıpherkesi iyi bilgiye sahip kılmak ve bu hayırlı vesile ile uygarlık şerefinin ilerlediği yerler halkının beğenilendavranış ve zevklerini aktararak eğitme hizmetini üstlenmek demektir.”[136]

Vilayet Gazeteleri’nden bazılarının adları kuruluş yer ve tarihleri şöyledir:

YIL VİLAYET AD DİL

1860 Beyrut Hadika al-Ahbar Türkçe-Arapça 1865 Tuna Tuna Türkçe-Bulgarca1865 Şam Suriye Türkçe-Bulgarca1866 Trablusgarp Trablusgarp Türkçe-Arapça1867 Halep Gadir el-Fırat Türkçe-Arapça1867 Girit Girit Türkçe-Rumca1868 Edirne Edirne Türkçe-Rumca1868 İşkodra İşkodra Türkçe1868 Yanya Yanya Türkçe-Rumca1869 Diyarbekir Diyarbekir Türkçe-Ermenice1869 Bursa Hüdavendigar Türkçe-Ermenice1869 Halep Fırat Türkçe-Arapça1869 Konya Konya Türkçe-Rumca

1869 Selanik Selanik Türkçe-Rumca 1869 Selanik Selanik Bulgarca-Yahudice[137]

1869 Trabzon Trabzon Türkçe-Rumca1869 Bağdat Zevra Türkçe-Arapça1871 Prizren Prizren Türkçe-Sırpça1872 Kastamonu Kastamonu Türkçe1872 Adana Seyhan Türkçe-Rumca 1872 Yemen Yemen Türkçe-Arapça1873 Manastır Rumeli Türkçe1874 Ankara Ankara Türkçe1874 İzmir Aydın Türkçe1876 Hersek Neretva Türkçe-Sırpça1877 Priştine/Üsküp Kosova Türkçe-Sırpça1878 Sivas Sivas Türkçe1882 Rodos Cezair-i Bahri Sefid Türkçe-Rumca1884 Manastır Manastır Türkçe1884 Musul Musul Türkçe1888 Beyrut Beyrut Türkçe-Arapça1903 Kudüs Kudüs Türkçe-Arapça1908 Hicaz Hicaz Türkçe-Arapça[138]

5.4. Vilayet Gazetelerinin İçerikleri

Vilayet gazetelerinde, Padişah ile ilgili haberler öncelikle yer almaktadır.

Bunun yanı sıra kamu görevlilerinin atama, yükselme ve ödüllendirilmeleri, yeni yasa, yönetmelikdüzenlemeleri, hükümet, vilayet ve kamu kuruluşlarının çalışmaları, demiryolu, yol, telgraf hattı yapımları,sağlık konuları, yerel okul sınavları ve ödül dağıtma törenleri, hacıların gidişi, et, ekmek fiyatları, şiddetliyağmur ve kar yağışları, doğal afetler, kolluk kuvvetlerinin başarıları, valilerin konuşmaları ve yazıları,savaşlar, yeni silahlar, buluşlar, yabancı konsolosların gezileri, vilayet gazetelerinde yer alan haberlerarasındadır.[139]

5.5. Vilayet Gazetelerinin Özellikleri

Açıkça görülmektedir ki:

1- Vilayet gazeteleri, Anadolu basınına, yerel basına öncülük, önderlik ve rehberlik etmişlerdir.

2- Vilayet gazeteleri yoluyla birçok yörede ilk kez süreli yayın çıkarılmıştır.

3- Gazetelerin basıldıkları matbaalar, kamu işlerinin yanı sıra özel kesimin işlerine de açık tutulmuş;böylece yerel basının başlaması ve saygınlık kazanması yolunda önemli bir adım atılmıştır.

4- Matbaalarda çalışan personel, önceleri çoğunlukla İstanbul’dan gelmiş ancak zaman içinde bölgedende matbaacılar yetiştirilmiştir.

5- Bazı vilayetlerde “sanat okulları”, “sanayi okulları” açılmış; matbaalar birer uygulama yeri halinegetirilerek matbaacılık eğitimi verilmiştir.

6- Birçok vilayette, yayımlanan gazete yörenin ilk süreli yayını olduğu için, gazeteciliğin alfabesindenbaşlanarak, kitlenin basın aracılığıyla eğitilmesinde önemli adımlar atılmıştır.

7- Vilayetlere ilişkin nizamnameler, “gazetelerde yer alacak resmi ve gayrı resmi tüm yazıların, vilayetmektupçusunun sorumluluğu altında olduğunu” belirttiğinden, yazıların büyük bölümü mektupçulartarafından kaleme alınmıştır.[140]

8- Vilayetlerde mektupçu olarak görev yapan kişilerin çoğu, gazetecilik ve yazarlık deneyimine sahipkişilerdir.

Örneğin, Ahmet Mithat Efendi önce Tuna gazetesinde çalışmış; Mithat Paşa Bağdat’a tayin edilince,onunla giderek “Zevra” gazetesinin sorumluluğunu üstlenmiştir.

İstanbul’da yayımladığı gazetedeki bir yazıdan ötürü, “sürgün” olarak Trablusgarp’a gönderilenŞemsettin Sami de “Trablusgarp” gazetesinin başına getirilmiştir.

9- Ancak birçok yörede, “kalemi kuvvetli kişilerden” bir yayın kurulu da oluşturulmuştur.

10- Bazen de yörenin aydınları, resmen görev alarak vilayet gazetelerine yazı yazmışlardır.

11- Gazetelerde yer alan yazılar genellikle imzasızdır.

12- Yazıların konuları, tarihsel süreç içinde büyük farklılıklar göstermektedir.

13- Vilayet gazetelerinin yayınlarında bilinçli bir gazetecilik yaklaşımı görülmemektedir.

14- Gazetelerde zaman zaman şiirlere, inceleme ve araştırmalara, tarih çalışmalarına da yerverilmiş; böylece taşra kültürüne olumlu bir hareketlilik getirilmiştir.

15- Yazıların bir bölümü de İstanbul gazetelerinden özetlenerek alınmıştır. Daha sonra dasürdürülen bu yönteme “altın makas”* adı verilmiştir.

16- Gazetelerin soğuk görünümü, zaman zaman yönetimde bulunan kişileri de rahatsız etmiştir.

17- Bazı yöneticilerin bu bakış açısı, özellikle İkinci Abdülhamit döneminde hükümeti rahatsızettiğinden, Dahiliye Nezareti, 1889 yılında bir genelge yayımlayarak, vilayet gazetelerinde, İstanbulgazetelerinde yer alan yazıların içeriğinin dışına çıkılmamasını emretmiştir.

18- Daha sonra da edebiyat ile ilgili yazılar için yasak getirilmiştir.

19- Bu uygulamalar sonucu, vilayet gazetelerine ilgi azalınca, 1903 yılında vilayet gazeteleriyleilgili bir kararname çıkarılmıştır. Bu kararnamede, vilayetlerde çıkan gazetelerin büyükçoğunluğunun, o yörenin tarımı ve doğal kaynaklarıyla ilgili sorunları aydınlatamadığı, ayrıca halkınkültürel ve mesleki gelişmesine de katkıda bulunamadığı belirtilmiştir.

20- Yine aynı kararnamede, bu kısırlığın önlenmesi için, bilgi sahibi olan kişilerin gazetelerdeyazı yazmalarının sağlanması, yazıların herkesin anlayabileceği Türkçe ile kaleme alınması istenmiş;ayrıca muhtarların gazetelere abone olmaları gerektiği belirtilmiştir.

21- İki dilde yayımlanan vilayet gazetelerinde her iki dildeki metinler birbirlerinin aynısıdır.

22- Özellikle Anadolu’da yayımlanan bazı gazetelerde, Türkçe metinler Ermeni ve Rumharfleriyle ama yine Türkçe olarak yer almıştır.

23- Türkçe dışındaki yayımlar genellikle sürekli olmamıştır.

24- Vilayet gazeteleri zaman zaman ekler de yayımlamışlardır.

25- Genellikle haftalık olan bu yayınlar, çoğu kez düzensiz çıkmıştır.

26- Gazetelerin sayfa sayısı 2 ile 4 arasında değişmiştir.

27- Resim ve karikatürün, yok denecek kadar az olduğu vilayet gazetelerinin önemli birbölümünün baskı adedi 500 dolayındadır.

28- Vilayet gazeteleri, belirli merkezlerde halk tarafından okunmalarının sağlanması içinduvarlara yapıştırılmıştır.[141]

29- Bazı vilayet gazeteleri birkaç yıl sürebilmiş; bazıları ise son yıllara kadar yayımlanmıştır.

30- Bunların bir bölümü de Cumhuriyet’ten sonra, özel gazeteciliğin özendirilmesi vedesteklenmesi için kapatılmıştır.

31- Basının, İstanbul’un tekelinden çıkmasına neden olan vilayet gazeteleri, Osmanlı Devleti’ninegemenliği altında bulunan yörelerde, gazeteciliğin yaygınlık kazanmasında önemli rol oynamıştır.

32- Anadolu’da birçok ilin ve Ortadoğu’daki bazı ülkelerin basın tarihleri, vilayet gazeteleriylebaşlamıştır.

33- Anadolu’da, daha sonraki dönemlerde, yerel gazeteler yayımlanırken, vilayet gazetelerideneyiminden yararlanıldığı açıkça söylenebilir.

34- İkinci Meşrutiyet’ten sonra (1908) ülkenin birçok yerinde, bir anda çok sayıda süreli yayınınçıkması, vilayet gazetelerinin yüklendikleri işlevleri, ne ölçüde yerine getirdiklerinin bir kanıtı olarakgörülebilir.

35- Kurtuluş Savaşı sırasında, Mustafa Kemal ve arkadaşları, önceleri özellikle, Sivas veErzurum vilayet matbaalarından yararlanmışlar; anılan yerlerdeki vilayet gazetelerinden de destekgörmüşlerdir.

36- Ancak aynı dönemde, işgal altındaki bölgelerde yayımlanan vilayet gazeteleri, ne yazık ki düşmanaskerlerinin sözcülüğünü yapmışlardır.

37- Bu arada, bazı yörelerdeki vilayet gazeteleri de Padişah yanlısı tutumlarıyla, dönem dönemsorunlar yaratmışlardır.

* “Hak Söz Acıdır”

Kastamonu Valisi Sırrı Paşa, “Hak Söz Acıdır” başlıklı yazısında, vilayet gazetelerinin, gerçeklere yerverme yerine, gereksiz şeyler yayımlamalarından ya da İstanbul basınından haberler aktarmalarındanyakınarak şunları ifade etmiştir:

“İl gazeteleri, mahallin hakiki vukuatını okuyucularına bildirmeyip de yalnız memurlardan lüzumlulüzumsuz bahsederek, onları methetmeleri veya İstanbul’da çıkan gazetelerin makale ve haberlerini aynenalıp yayımlamalarıyla, şüphe yok ki mukaddes vazifelerini ihmal etmiş olurlar.

Hoşa gitsin gitmesin, mahallin hakiki vukuatını gizlemek, veyahut ta uzakta olanları kandırmak içinbaşka şekilde göstermeye çalışmak, il gazeteleri için korudukları memleket menfaatlerine karşı affedilmezbir kabahat, tabir caizse büyük bir ihanet değil midir? Öyle ise gazetemiz eğriye eğri, doğruya doğrudemekle niçin ayıplansın?”[142]

6. MEŞRUTİYET ÖNCESİNİN ÖTEKİ GAZETELERİ

Tanzimat döneminde, Meşrutiyet öncesi Takvim-i Vakayi, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval veTasvir-i Efkar gibi gazetelerin yanı sıra ikincil önemde başka gazeteler de yayımlanmıştır.

6.1. Muhbir (1866)

1860’lı yıllarda yayın hayatına katılan 3 yeni gazeteden biri ve en önemlisi yazar Ali Suavi yönetimindeçıkan “Muhbir” gazetesidir. Türk basın tarihinde özel bir yeri ve önemi bulunan bu gazetenin sahibi, okuyupyazması pek fazla olmayan, ancak gazetenin yayımlanması için gereken sermayeyi sağlayan FilipEfendi’dir*.[143]

Muhbir, küçük boyda, haftada beş gün yayımlanan, satışa fazla önem vermeyen, çeşitli fırsatlarlahükümet politikasını sert bir biçimde eleştirerek, basında eylem yaratmaya çalışan bir gazetedir. Gazeteyeböylesine heyecanlı havayı veren, devrimci bir ruha ve batılı düşünceye sahip, atılgan, tartışmacı ve kabına

sığmayan bir yazar olan Ali Suavi’dir.

1839’da İstanbul’da, Cerrahpaşa’da doğan Ali Suavi, Davutpaşa Ortaokulu’nu bitirdikten sonra seçmesınavında başarı göstererek Bursa Ortaokulu’na öğretmen atanmış; Simav ve Filibe’de öğretmenlikyapmıştır. Bir süre medresede de okumak fırsatını bulduğu için din bilgisine âşina olan, birçok “hadis”‘iezbere bilen Ali Suavi, kendini İslam dini ile ilgili konularda da yetiştirmiştir.[144]

Çok ateşli ve heyecanlı bir yaradılışa sahip olan, haksızlığa hiç dayanamayan Ali Suavi, öğretmenlikgörevine son verilince, İstanbul’a dönerek çeviriler yapmıştır. 27 yaşında Muhbir gazetesinde yazarlığabaşlayan Ali Suavi’nin gazetecilik yaşamını üç döneme ayırarak incelemek gerekmektedir.

* Filip Efendi

Necip Asım’ın anılarına göre, Filip Efendi Diyarbakır’dan İstanbul’a gelmiş; 1840’ta İngiliz WilliamChurchill’in Ceride-i Havadis gazetesinde hamallıkla işe başlamıştır. Bir süre sonra bu gazeteninbaşyazarlarından, askeri okullar hitabet hocası Siret Efendi’nin özel hizmetlerine de bakan Filip Efendi,1866’da, Ali Suavi’nin başyazarlık yaptığı ve yönettiği, Muhbir gazetesini çıkarmıştır.[145]

6.1.1. Ali Suavi’nin Gençliği ve İlk Gazeteciliği

Filibe Ortaokulu’nda, genç bir sarıklı hoca olan Ali Suavi, din adamı olmaktan daha çok politikaylailgilenmiş; yaşadığı dönemin yönetimini beğenmediğinden, yeni bir düzen kurma çabalarına girişmiştir. Bukonudaki fikirlerini, Filibe’nin Yeşiloğlu Camisi kürsüsünden halka yaymaya çalışan Ali Suavi, dini vaazyerine, siyasi konferanslar vermiştir. Bu davranışları yüzünden işine son verilen ve İstanbul’a dönen AliSuavi devlet hizmetine giremeyince, Muhbir gazetesinde yazarlığa başlamıştır.

Devlet’in izlediği dış politikayı beğenmeyen, gördüklerini ve düşündüklerini yazmaktan çekinmeyen AliSuavi, yazılarında iktidara şiddetli saldırılarda bulunmuştur. Bir yandan da Şehzadebaşı Camisi’nde vaazlarveren, devrimci fikirler ortaya atan bu sarıklı hocanın tutum ve davranışları, devlet adamlarının fazlacadikkatini çekmiştir.

Ali Suavi yazılarında, “Girit Sorunu” konusundaki tutumunu yetersiz bulduğundan, hükümeti sert birdille eleştirerek, ülke sorunlarının çözümü için, yurttaşlık haklarına dayalı bir yasalar düzeni ve halkoyuylaseçilen parlamento önermiştir.

Muhbir gazetesi ayrıca, Girit’teki Türkler ve Müslümanlar için kampanya açarak önemli miktarda paratoplamıştır.[146]

Muhbir’de, okuyucu mektupları için de yer ayrılmıştır. Çoğu kez okuyucu mektubu adıyla yayımlananbazı yazılarda, hükümete çeşitli sorular yöneltilmesi, izlenen politikanın eleştirilmesi, yöneticileri sinirlen-dirmiştir. Çünkü Muhbir, ilk iki özel Türk gazetesinin açtığı yolda, daha sert bir muhalefet yapan gazeteolmuştur.[147]

Belgrad kalesinin elden çıkarılması üzerine, Ali Suavi’nin 1867’de, okuyucu mektubu şeklinde yazdığıyazı sarayın dikkatini çekmiş; ayrıca Mısır Valisi Hıdiv İsmail Paşa hakkında da yazı yazdığından, çıkarılanbir emirnameyle, Muhbir gazetesi bir ay süreyle kapatılmış Ali Suavi, Kastamonu’ya sürgün edilmiştir.

Sözü geçen emirnamede, Muhbir gazetesinin hükümet aleyhine yazılar yayımlamayı alışkanlık halinegetirdiği ve son sayısında çok uygunsuz ve asılsız şeyler yayımladığı, bu nedenle basımevinin bir süre tatiledildiği bildirilmiştir. Maarif-i Umumiye Nazırı (Milli Eğitim Bakanı) Esseyid Ahmet Kemal imzalı, 8 Mart1867 tarihli emirnamede şöyle denilmiştir:

“Muhbir gazetesinin, hükümet aleyhine zihinleri bulandıracak bazı ekazip ve eracif (yanlış ve aşağılıkşeyler) yayımlamayı alışkanlık edinmesi ve özellikle şu günlerde çıkardığı sayılarda, yasaya aykırı pek çokuygunsuz ve esassız şeyler bulunduğundan, Matbuat Nizamnamesi’nin 27. bendinde belirlendiği ve MatbuatKalemi’nden ihtar kılındığı üzere matbaasının bir süre kapatılması…”[148]

Bu kapanışa rağmen Muhbir gazetesi bir sayfalık bir sayı yayımlayarak bu bildiriyi basmış, ayrıcabildirinin alt tarafında “Filip” imzasıyla bir açıklama yayımlanmıştır. Açıklamada şöyle denilmektedir:

“Dünyanın en adaletli yerlerinde bile bir basımevini kapatmaya hükümetin yetkisi vardır. Fakatyukarıdaki bildiride sözü edilen yazılar Muhbir’in hangi sayısında yazılmıştır? Müşterilerimiz ve hamiyeterbabı kişiler bunu bildirirlerse bundan böyle gazetemizin kapatılmasını önlerdik. Muhbir, Devlet-i Aliye’ninve milel-i Osmaniye’nin hayırhahıdır. Osmanlı gazetesi olduğu için hakkında bu yolda hüküm icra olunuyor.Bir ay süreyle kapandığını, müşterilerimize duyuyoruz.

Bu süre içinde, müşterilerimizi havadissiz bırakmamak için derhal bir Türk gazetesiyle anlaşacağım veGirit Meselesi’ni o gazete de ilan eyleyeceğim ve ileride hükümete hakların korunması için bazı düşüncelerbeyan edeceğim.(28 Nisan 1867)”[149]

Muhbir gazetesi, bir aylık süre sonunda yeniden yayımlanmaya başlamış; bu yayını 27 Mayıs 1867tarihine kadar sürmüştür. Bu süre içinde, gazete ancak 55 sayı çıkabilmiştir.[150]

6.1.2. Ali Suavi’nin Kaçışı ve Yurt Dışı Gazeteciliği

Kastamonu’ya sürgün edilen Ali Suavi, Namık Kemal’in yardımlarıyla İstanbul’a kaçırılmış ve Courrierd’Orient gazetesi sahibi Korsikalı Gianpiétri’nin evinde bir gece kaldıktan sonra, Mustafa Fazıl Paşa’nındaveti üzerine, bir Fransız vapuruyla Fransa’ya gitmiştir.

Bir süre sonra Londra’ya yerleşen Ali Suavi, Namık Kemal ve Ziya Bey (Paşa) ile önce YeniOsmanlılar Cemiyeti adına Londra’da “Muhbir” gazetesini (31 Ağustos 1867) yayımlamıştır.

Ali Suavi yalnız başına Paris’te “Ulum” ve Lyon’da “Muvakkaten” adlı gazeteler çıkarmış; bu aradaLondra’da yayımlanan “Hürriyet” gazetesine de yazılar yazmıştır.

6.1.3. Ali Suavi’nin Dönüşü ve İstanbul’daki Gazeteciliği

1876’da, Yeni Osmanlılar’ın eylem başlatmalarıyla Hüseyin Avni Paşa ve Süleyman Paşa, harp okuluöğrencileriyle sarayı kuşatarak Abdülaziz’i tahttan indirmiş ve 5. Murat’ı tahta çıkarmışlardır. Bir süre sonra,5. Murat da tahttan indirilmiş; yerine meşrutiyeti ilan etme sözü veren İkinci Abdülhamit Padişah olmuştur.Meşrutiyet ilan edildiğinde (5 Kasım 1876), Ali Suavi de sarayda oluşturulan “Tercüme Kurulu”na üyeseçilmiştir. Ali Suavi, daha sonra Galatasaray Lisesi Müdürlüğü’ne atanmış; ancak kısa bir süre sonragörevine son verilmiştir. Bunun üzerine Basiret’te yazmaya başlayan Ali Suavi, 19 Mayıs 1878 tarihligazetede çıkan son yazısında şu görüşleri dile getirmiştir:

“Herkes ve her gazete şimdiki durumun tehlikesinden bahsediyor. Benim söyleyeceğim şeyi, herkesindinleyeceğinden şüphem yoktur. Şimdiki güçlükler pek büyüktür. Ama çaresi pek kolaydır. Yarınki sayınızda,herkesin izniyle bu çareyi kısaca açıklayıp yorumlayacağım. Bu mektubumun amacı yarınki yazıya geneldikkati çekmektir.” [151]

Ali Suavi, bu yazısını yazdığı sırada, İkinci Abdülhamit’i devirerek 5. Murat’ı yeniden tahta çıkartmakiçin eylem hazırlığı içindedir. Devrimci gazeteci, ertesi gün Kuzguncuk’a geçerek orada toplanmış savaşgöçmenlerinin arasına karışmıştır. Ali Suavi, daha önceden Nişli Salih ve Çerkes Razi adlı kişilerle işbirliğiyaparak göçmenleri örgütlemeye çalışmıştır. Plana göre, birkaç yüz göçmen Yıldız Sarayı’nı basacak; birbölüm göçmen de Çırağan Sarayı’na geçerek 5. Murat’ı kurtaracaktır.

Ali Suavi, 50-60 göçmenle bir mavnaya binerek Çırağan Sarayı’nın rıhtımına gelmiş; göçmenlerinöncüleriyle Sultan Murat’ı dairesinden çıkararak alt kata indirirken, Beşiktaş muhafızı Yedi-Sekiz HasanPaşa’nın müdahalesiyle karşılaşmıştır.

Muhafızlar, göçmenlerin üzerine silah ve sopalarla saldırmışlar; Hasan Paşa, eline geçirdiği bir sopaylakafasına vurarak Ali Suavi’yi öldürmüştür. Duruma hakim olan muhafızlar ise 23 göçmeni öldürmüşler;ötekileri de yaralayarak eylemi bastırmışlardır.

Mufassal Osmanlı Tarihi’ne göre, “Ali Suavi, ne kadar taşkın mizaçlı ve cesur olursa olsun, üç-beş yüzkişiye güvenerek ihtilal çıkarmaya kalkışacak kadar şuursuz değildi. Özellikle ordunun katkısı sağlanmadan,böyle bir hareketin başarılı olmasının imkânsızlığını bilirdi. Onun, Taşkışla’daki askerlerle temastabulunduğu anlaşılmıştı...” Ali Suavi öldüğünde (20 Mayıs 1878) 37 yaşındaydı.[152]

6.2. Basiret (1869)

Basiret’in kurucusu “Basiretçi Ali Bey”dir. Gazete, 1869’da çıkmaya başlamıştır. Ali Bey, 1867’deimtiyaz almak için hükümete başvurmuş; ancak Girit’teki karışıklıklar nedeniyle dileği geri çevrilmiştir. İkiyıl sonra, Ali Bey yeniden hükümete başvurmuş; bu kez isteği uygun görülerek, kendisine ayrıca 300 altınlıkyardım yapılmıştır.

Ali Bey tarafından, “Menafi Vataniye ve Havadis-i Umumiyeye Dair Millet Gazetesi” diye adlandırılanBasiret’e yazı yazanlar arasında, Suphi Bey, Paşazade Ayetullah Bey, İsmail Efendi, Ferit Mustafa, CelalettinPaşa, Lehli Hayrettin Karski, Halet Bey, Ahmet Mithat Efendi ve Ali Suavi bulunmaktadır. Dış haberlereoldukça önem verilen gazete, önceleri Vezir Hanı’ndaki eski bir basımevinde, daha sonra da Asmaaltı’ndaki

Papazyan Basımevi’nde basılmıştır. Gazetenin fiyatı 40 paraydı. 1871’de baskı sayısı 10.000’e yükselmiştir.[153]

1870’te Fransız-Alman savaşı çıktığı zaman, gazetede yapılan bir toplantıda, Mustafa CelalettinPaşa’nın isteği üzerine, Basiret’in Almanlar’ı tutmasına karar verilmiştir.

Basiretçi Ali Bey, “İstanbul’da Yarım Asırlık Vakayii Mühimme” adlı anılarında, bu konuyu şöyleanlatmıştır:

“İki büyük devlet arasında savaş devam ediyordu. Bir gün, yazı işlerinde bir toplantı yaparak, gazeteninhangi yolu tutacağını görüşmeye başladık. Mustafa Celalettin Paşa, ‘Üçüncü Napolyon, [Askerlerime,Alman İmparatoru Vilhelm`in sarayında çorba içireceğim], diyor. Biz onun tarafını tutmayacağız, Prusya’yıtutacağız.’ dedi.

Başyazarımız Ayetullah Bey de ‘Pekala ama Saray ve Babıali Fransız politikası taraftarıdır. Bu işte birfelakete uğramayalım.’ dedi ise de Mustafa Celalettin Paşa, kendi fikrini kabul ettirdi.”

Savaş sona erdiğinde, Bismark, Ali Efendi’yi Berlin’e çağırmıştır. Ali Efendi, bu gezi için, AlmanElçiliği’nin kendisine 10 bin frank verdiğini, ayrıca Sadrazam Ali Paşa’nın da 500 altın ödediğini yazmıştır.[154]

Ali Efendi, Berlin’de 29 gün kalarak Bismark’la görüşmüş; Basiret’in savaş sırasındaki hizmetlerindendolayı kendisine, 1000 mark ve bir baskı makinesi hediye edilmiştir.

Bu açıdan Basiret gazetesi, izlediği politikadan dolayı yabancı bir devletten para alan ilk gazetesayılmaktadır.[155]

Basiretçi Ali Efendi, Abdülaziz’in hükümdarlığı yıllarında, Zaptiye Müşiri Hüsnü Paşa’nın yaptığızulümleri yazdığı için 4 ay hapiste kalmıştır. Ali Efendi gazetesinde, Ali Suavi’nin yazılarını bastığı için deMayıs 1878’de yakalanarak Taşkışla’da 5,5 ay tutuklu kalmış; sonra Kudüs’e sürülmüştür. Böylece kapatılanBasiret gazetesi 30 yıl sonra, 1908’de, Meşrutiyet’in ilanı üzerine yeniden çıkartılmışsa da tutunamamış vekapanmıştır. Basiretçi Ali Efendi Almanya gezi izlenimlerini gazetesinde tefrika halinde yazdığından Türkbasınında ilk röportajcı olarak kabul edilmiştir.[156]

6.3. İbret (1870)

1870 yılında yayın hayatına katılan İbret gazetesinin sahibi ve kurucusu Aleksan Sarrafyan Efendi’dir.(Sarrafyan, 1869’da “Kevkebi Şarki” gazetesini çıkarmıştır) 1864 tarihli Basın Tüzüğü ile 1867 tarihli ÂliKararname’nin mevcudiyeti, İbret gazetesinin yayımlandığı 1870 yılında, basına tahammülsüz bir havayaratmıştır.

Bu tarihte, Reşat ve Nuri Bey’ler de Avrupa’dan dönmüşlerdir. (1 Aralık 1871) Namık Kemal “İstikbal”adlı bir gazete çıkarmayı düşünmektedir. Bu amaçla bir dilekçe yazarak Hariciye Nezareti’ne başvurmuşsada Ali Kararname gereğince, gazete çıkarması yasaklanmış olduğundan isteği reddedilmiştir. Bu durumda,yayımlanmakta olan bir gazetenin kiralanması zorunlu olmuştur. Böyle bir gazete olarak Aleksan SarrafyanEfendi’nin “İbret” gazetesi mevcuttur.

Zira gazete daha yayımlandığı günlerde bir ay kapatılmıştır. Sarrafyan Efendi, ilk çare olarak gazeteninadını “İbretname-i Alem”e çevirerek, İbret’i haftalık mizah gazetesi yapmışsa da gazetenin durumu yine dedüzelmemiştir. Bunun üzerine Sarrafyan’ın İbret gazetesi, Ahmet Mithat Efendi tarafından iki yıl süreyle ki-ralanmış ve tekrar günlük gazete haline getirilmiştir.[157]

13 Haziran 1872’de, yeni kadrosuyla yayımlanmaya başlayan İbret gazetesini yöneten NamıkKemal’dir. Gazetenin öteki yazarları Reşat, Ebuzziya Tevfik ve Nuri Bey’lerdir.

Cuma ve Pazar’dan başka, her gün çıkmaya başlayan gazetenin başyazılarını Namık Kemalyazmaktadır. İbret gazetesinin ilk sayısında, gazeteyi ve yazarlarını tanıtma amacıyla ve dört imzaylaaşağıdaki yazı yayımlanmıştır:

“Zaten kitabet mesleğinden yetişmiş olduğumuz gibi, elimizden geldiği kadar vatana hizmet etmeyi vegeçimimizi de bu yolda aramayı arzu eylediğimizden ve matbuatı da memleketimizce bu maksatları eldeetmek için en büyük vasıta gördüğümüzden, bir gazete neşrine karar verdik.

Yeni bir gazete tesisiyle, mülkümüzde matbuatın ilerlemesine dahi bu sırada bir hizmet etmeyemuvaffak olamadığımızdan belirli bir zaman için İbret’in yazı işlerini üzerimize aldık.

İnanışımıza göre, burada gazetelerin en büyük vazifesi, halkımıza siyasi kaideler ve medeni ilerlemelere

ait malumat vermektir.

Bunun için elimizden gelen bütün gayreti bu hizmette kullanacağız. Bununla beraber havadis vermektede kusur etmeyeceğiz. En kutsal bildiğimiz bir vazife de Matbuat Nizamnamesi’nin müsait olduğu derecede,doğru söylemektir.”

(Başyazar Namık Kemal, Yazar Reşat, Yazar Nuri, Yazar Tevfik, Müdür Mahir.)[158]

İbret gazetesi, bu şekilde başlayan yayınıyla hürriyetin savunucusu olmuş; istibdat yönetimini bütüngücüyle eleştirmeye başlamıştır. Bu amaçla bazen üç sayfalık makaleler yayımlanmıştır.

Her gün ilgi çekici başlıklarla yayımlanan makaleler, halkın takdirini ve rağbetini kazanmıştır.

Bir fikir gazetesi olarak yayınını sürdüren, bu arada haber yönüne pek fazla önem vermeyen İbretgazetesinde, hemen hemen bütün yazıları Namık Kemal yazmakta; bu arada Reşat, Ebuzziya Tevfik ve Nuriimzalarıyla da bazı yazılar çıkmaktadır.

Namık Kemal’in her yazısı bir bomba etkisine sahiptir.

İbret, yayına başlamasından bir ay sonra 4 ay süreyle kapatılmıştır. Namık Kemal’in Ocak ve Şubat1873’te çıkan birkaç yazısından dolayı, İbret yeniden bir ay kapatılmıştır.

O sıralarda Namık Kemal, “Vatan yahut Silistre”yi yazmıştır.

İbret’te, bu oyunla ilgili bir yazı yayımlanmış; bunun üzerine 5 Nisan 1873’te, İbret bir kez dahakapatılmış; gazetenin yazarları tutuklanarak sürgün edilmişlerdir.

Yazarlardan Siraç gazetesi sahibi Ebuzziya Tevfik ile Dağarcık yazarı Ahmet Mithat Efendi RodosAdası’na, İbret yazarı Nuri Bey ile Bereketzade İsmail Hakkı Efendi Akka’ya, İbret Başyazarı Namık Kemalde Kıbrıs’taki Magosa Kalesi’ne gönderilmişlerdir.[159]

6.4. Namık Kemal’in “Basın” Konusunda Görüşleri

Namık Kemal, toplumun değişmesinde gazetelerin çok büyük bir rol oynadığı kanısındadır. Ona göre:

“Ülkemizin Avrupa’dan birkaç yüzyıl geri kalmasının başlıca nedeni, basının olmamasıdır. Basın,bugünkü uygarlıklarda görülen olgunluğun asli sebebi sayılır. Basının görevi, bir ağızdan çıkan sözüdünyanın her yanına dağıtmaktır.

Baskı altında olmadığı dönemlerde basının, edebiyata ve halk eğitimine çok çok yararlı etkileri olur.Gazeteler, ülkeye ve devlete büyük yarar sağlamış; olumlu işler görmüşlerdir. Niçin baskı altındatutulurlar?”[160]

Kemal’e göre basın, hükümetin gidişini kontrol eden bir organdır. Basının parlamento kadar önemli birrolü vardır. Namık Kemal, kendi gazeteciliğinden söz ederken de şöyle demiştir:

“Kendimi vatan hizmetkârlığı için doğmuş bilenlerdenim. Bu görevi yerine getirmek için, yazıdanbaşka bir araç bulunmadığından, elim kalem tuttuğu günden beri gazeteciliği seçtim.”[161]

Namık Kemal, gazetecilik mesleği üzerinde de durmuş ve bir gazetenin Avrupa’da birkaç yüz kişiyibeslemesine karşılık, bizde genellikle kendi masraflarını bile karşılayamadığını, ama yine de gazetecininkendi kalemine dayanarak geçinmeyi göze alması gerektiğini belirtmiştir. Namık Kemal, İbret’tekiyazılarında, hükümetin gazeteleri kapatmakla basına ve gazetecilere büyük zararlar verdiğini öne sürerekşunları söylemiştir:

“Hangi gazete kapansa, sahibi gelirlerini yitirmiş olmuyor mu? Gazetenin sahibi ve yazarları aç dabırakılabilir. Dünyada açlığa cevaz (izin) var mıdır?”

Namık Kemal, basın üzerine sıkı kısıtlamalar konulmasına neden olan bir yazısından ötürü, “terfiettirilerek” Erzurum Vali Muavinliği’ne atanmıştır.[162]

Namık Kemal, bu nedenle hükümetin, gazetecileri susturmak için kendilerine memuriyetler teklifetmelerine de şöyle karşı çıkmaktadır:

“Gazeteciler bir meslek seçmişlerdir ve o meslekte geçimlerini sağlamaktadırlar. Niçin istemedikleri birmesleğe girmeye zorlansınlar? Vatanımızca büyük ilerlemeyi edebiyatta ve edebiyatta en büyük ilerlemeyi degazetelerde gördüğüm için o yolda yaşamayı birçok şeye tercih etmiştim. Felek elvermedi. Gazete çıkarçıkmaz, devlet hizmetinde kullanılmaya hak kazandığımız yolunda bin taraftan bin türlü sözler çıkmayabaşladı.

Hükümet, gazeteleri kapatıp gazetecileri oraya buraya gönderirken, bunların devletin çıkarlarına aykırıdüşünceleri olduğunu öne sürüyor. Bu zararlı kimseler, nasıl olur da devlet memuru olarakkullanılabilir?”[163]

132 sayı yayımlanan İbret, Namık Kemal’in yaşamında önemli yeri olan bir gazetedir.

6.5. Öteki Gazeteler

Abdülaziz’in* Padişahlığı yıllarında (1861-1876), Takvim-i Vakayi, Ceride-i Havadis, Tercüman-ıAhval, Tasfir-i Efkar, Muhbir, İbret ve Basiret gibi Türk basın tarihinde özel birer yerleri olan gazetelerinyanı sıra daha sınırlı etkili birçok “küçük gazete” de yayımlanmıştır. Bunların bazılarının adları şöyledir:

“Ayine-i Vatan (1866), Ruzname-i Ayine-i Vatan (1867), Muhip (1867), Utarit (1867), İstanbul (1868),Terakki (1868), Mümeyyiz (1869), Vakayi-i Zaptiye (1869), Diyojen (1869), Hakayik-ül Vakayi (1870), Asır(1870), Devir (1870), Bedir (1870), Hadika (1871), Hayal (1872), Hulasat ül Efkar (1873), Medeniyet(1874), Sadakat (1875), İstikbal (1875), Vakit (1875), Sabah (1876).”[164]

* Sultan Aziz Devri

2. Mahmud’un oğlu olan Sultan Abdülaziz’in 15 yıllık saltanatında (1861-1876), siyasi ve ekonomikbunalımlar yaşanmış; Batı’ya açılışın getirdiği lüks ve sefahat yaygınlaşmış; Padişahın Mısır’a ve Avrupa’yayaptığı gezilerin önemli sonuçları ve yankıları olmuş; basının günlük yaşama girmesiyle de halkta yenidüşünceler ve özgürlük istekleri doğmuştur.

“Sultan Aziz Devri” diye adlandırılan bu kısa dönem, askeri, endüstriyel ve ekonomik açılardanAvrupa’ya bağımlılığın artması, ayrılıkçı ayaklanmaların yoğunlaşmasıyla da dikkati çekmiştir.

Abdülaziz’in askeri bir darbeyle tahttan indirilmesi, dört gün sonra da “intihar etti-öldürüldü” ikilemineyol açan esrarengiz bir biçimde yaşamını yitirmesi, Osmanoğulları tarihinin son kanlı ve gizemli trajedisidir.

Abdülaziz, babasının öldüğü tarihte dokuz yaşındaydı. Tahta geçen ağabeyi Abdülmecit’in (1839-1861)22 yıl süren hükümdarlığı boyunca, çocukluk ve gençlik dönemlerini “saltanat veliahdı” olarak geçirmiştir.

Geleneksel İslam ve saray eğitimi yanında müzik ve resim eğitimleri almasına rağmen, politik ve askerideneyimler edinmesine izin verilmemiştir. Bu nedenle, Abdülmecit’in beklenmedik ölümü ardından 31yaşında Padişah olduğunda, Devlet yönetimine hazır olmadığı ileri sürülmüştür.[165]

7. AVRUPA’DA TÜRKÇE YAYIMLANAN GAZETELERYeni Osmanlılar, 1865’te Padişah Abdülaziz ve Sadrazam Ali Paşa’ya karşı örgütlenerek “İttifak-ı

Hamiyet” adlı gizli bir dernek kurmuşlardır.

1867 yılında başarısız bir darbe girişiminden sonra Avrupa’ya kaçan Namık Kemal, Ziya Paşa, AliSuavi, Agah Efendi, Reşat ve Rıfat Beyler, ilk Jön Türk gazetelerini yayımlamaya başlamışlardır.

7.1. Muhbir (1867)

Ali Suavi, ilk olarak 31 Ağustos 1867’de, Londra’da Yeni Osmanlılar adına “Muhbir” gazetesiniyayımlamıştır. Türkiye dışında yayımlanan ilk gazete Muhbir’dir. Muhbir, 31 Ağustos 1867 ile 3 Kasım 1868tarihleri arasında 50 sayı çıkmıştır.[166]

İçine Fransızca ve İngilizce ekler de konulan gazetede, ülke sorunları geniş biçimde ele alınarakuygulamalar eleştirilmiştir. Muhbir’de, hemen hemen tüm yazılar, Ali Suavi’nin kaleminden çıkmıştır. AliSuavi, bu yazılarının birinde şöyle demektedir:

“Ben, Türkistan’ın (Türkiye’nin) hayrına şeyler yazacağım. Madem ki ben Arabistan ve Anadolu’yu veRumeli’yi gezmiş ve bütün vatanımı karış karış bilmiş ve milletimin dilindeki eserleri okumuş, öğrenmiş biradamım, elbette vatanımı Mösyö Çörçil’den ve lala kucağında büyüyenlerden daha ala bilirim ve yazarım.Öyle bir adamım ki icabında yalın ayak yürümek, toprak üstünde yatmak, kuru ekmek kemirmektensıkılmam. Nerede bulunsam kalemim beni besler.” [167]

Kısa bir süre sonra Yeni Osmanlılar, Ali Suavi’nin, yapısındaki eylemci dinamizmi gazeteye fazlasıylayansıtması yüzünden, Muhbir’in, derneği temsil eden bir organ olmadığını belirterek, yeni bir gazeteçıkarmaya karar vermişlerdir.

7.2. Hürriyet (1868)

Yeni Osmanlılar’ın “yeni sözcüsü” olarak Londra’da, 29 Haziran 1868 tarihinde, önce Reşat Bey’in,sonra Namık Kemal’in yönetiminde “Hürriyet” gazetesi yayımlanmıştır.

63. sayıya kadar gazeteyi Namık Kemal ve Ziya Paşa birlikte yayımlamışlardır. Eylül 1869’da NamıkKemal ayrılmış ve gazetenin yönetimi, kapanana kadar Ziya Paşa’ya kalmıştır. Ali Suavi de gazeteye sürekliyazı vermiştir.

Ali Suavi’nin, 20 Ocak 1869’da çıkan bir yazısı “Sadrazam Ali Paşa’nın öldürülmesini teşvik edici”sayıldığı için, İngiliz adliyesi, gazetenin yöneticileri hakkında bir kovuşturma açmıştır. Bu gelişme üzerine,Ziya Paşa İsviçre’ye kaçmış ve 3 Nisan 1870’te, Hürriyet’i 89. sayıdan başlayarak Cenevre’de çıkarmayabaşlamıştır. Gazete burada ancak 11 sayı çıkabilmiş, 29 Mayıs 1870 tarihli 100. sayıdan sonra dakapanmıştır.

Her iki gazete de yayınlarında, “Meşrutiyet’in kurulmasını, danışma sisteminin ve basın özgürlüğününgelmesiyle yönetim üzerinde bir denetimin gerçekleşmesini” istemişlerdir.

Muhbir’in, özellikle geniş halk kitlelerine yönelik, canlı ve kolay anlatım diline karşılık, seçkinci birtavırla Yeni Osmanlı aydınlarına özgü düşünce ve kavramları kullanan Hürriyet, “Türkiye’nin ilk düşüncegazetesi” olarak nitelendirilmiştir.[168]

7.3. Ulum (1869)

Ali Suavi, Londra’dan ayrıldıktan sonra Paris’e gitmiş ve orada 1869 yılında, “Ulum” adlı bir dergiçıkarmaya başlamıştır.

Fransız-Alman Savaşı sırasında Paris kuşatılınca da Ali Suavi Lyon’a geçmiş; gazetesini orada“Muvakkaten” adıyla yayımlamayı sürdürerek, Türkçülük akımının öncülüğünü yapmıştır.[169]

7.4. Yurt Dışında Yayımlanan Öteki Gazeteler

Jön Türkler tarafından, yurt dışında yayımlanmış bazı gazeteler şunlardır:

“İnkılap (Cenevre, 1870), Hayal (Paris, 1878 – Londra, 1879), İstikbal (Cenevre, 1880), Gencine-iHayal (Paris, 1881), Meşveret* (Paris, 1895), Ezan (Cenevre, 1896), Mizan (Kahire ve Cenevre, 1897),Osmanlı (Cenevre, Londra ve Folkestone, 1897), Kanun-u Esasi (Kahire, 1897), Hakikat (Cenevre,1897),Enini Mazlum (Kahire, 1899), Selamet (Folkestone, 1901), Le Liberal Ottoman (Paris, 1901), Le foudre-Yıldırım (Paris, 1901), La Fédération Ottomane (Paris, 1903).” [170]

Bu arada yine Jön Türkler yurt dışında, Dolab (Folkestone, 1890), Hamidiye (Londra, 1896), Tokmak(Cenevre, 1901) ve Laklak (Kahire, 1903) gibi mizah dergileri de yayımlamışlardır.

İttihat ve Terakki Derneği’nin kurulmasından sonra, Fransa, İngiltere, Avusturya, İsviçre, BelçikaBulgaristan, Romanya, İtalya, Yunanistan, Kıbrıs, Mısır, Amerika ve Brezilya olmak üzere 13 yabancıülkede, Türkçe, Fransızca, Arapça, Almanca, İngilizce ve İbranice gazeteler çıkarılmıştır.

* Meşveret

Meşveret, Ahmet Rıza Bey tarafından 1895 yılında Paris’te, Türkçe ve Fransızca olarak yayımlanmıştır.İçinde inceleme yazılarının yanı sıra Osmanlı’daki baskı yönetiminden de haberlerin bulunduğu 4 sayfalıkgazetenin kapatılması için, Osmanlı Hükümeti Fransız Hükümeti’ne başvurmuştur. Bunun üzerine AhmetRıza Bey, Meşveret’i önce İsviçre’ye sonra da Belçika’ya taşımıştır.[171]

8. BASINA YÖNELİK SINIRLAMA ve YASAKLAROsmanlı’da, özellikle ilk Türkçe gazeteler, genel anlamda “Hükümet’in icraatını duyurma” amacıyla

yayımlanmış ya da yayımlatılmıştır.

Ancak bir süre sonra basında, “hükümetten talimat ya da nakdi yardım almadan” özel kişiler tarafındanyayımlanan gazeteler görülünce, yönetimin keyfi kaçmıştır.

Bu gazetelerin, hükümete ve onun icraatına muhalefet etmeleri, yeni öneriler ortaya atmaları, o günlerekadar kamuda dillendirilmemiş kavramları gündeme getirmeleri hükümetleri bazı önlemler almayayöneltmiştir.[172]

8.1. Matbaalar Nizamnamesi (Basım Tüzüğü) (1857)

15 Şubat 1857’de yürürlüğe giren “Matbaalar Nizamnamesi”, basınla doğrudan ilgili değildir.

O yıllarda Takvimhane-i Amire’nin geliri azaldığından, ruhsatsız ve gizli çalışan basımevlerininbulunduğu anlaşılmış; çıkarılan nizamnamede, basımevlerinin “ancak irade ile açılabileceği” hatırlatılarak,yalnızca kitap ve broşürlerin, basılmazdan önce sansür edilmesi hükmü getirilmiştir.

Nizamnamedeki hükümlere göre,

“İstanbul’da basmahane (matbaa) açmak isteyenlerin durumları, ‘Meclis-i Maarif ve zaptiyemarifetiyle tahkik olunduktan sonra, adı geçen Meclis’ten ve Sadrazamlık makamından sorulacak, sakıncagörülmezse basımevi açabileceklerine ilişkin ‘sened-i mahsus’ verilecektir. Öteki illerde oturanlar, valiliklerebaşvuracaklar ve onlar için de aynı işlem yapılacaktır.”[173]

Nizamnamede yer alan hükümlerle, basımevi sahibi, yeri, makine ve malzemesinin çeşitleri, ne işyapacağı, çalıştıracağı personel, bunların kimlikleri, ikametgahları, bir bildirim ile kayıt altına alınmıştır.

Bu nizamnamede, gazetelerin sansürüne ilişkin bir hüküm yer almamıştır. 1908 yılına kadar yürürlüktekalan bu nizamname, istibdat döneminde, sık sık basın aleyhine işler duruma getirilmiştir. Bu nizamnameçıkarıldığında, yalnızca Takvim-i Vakayi ile Ceride-i Havadis gazeteleri yayımlanmaktadır.[174]

8.2. Ceza Kanunu (1858)

1858 tarihli Ceza Kanunu’nun 138., 139. ve 213. maddeleriyle, “Saltanat-ı seniye, erbab-ı hükümet vetebaa-i saltanat-ı seniyeden olan bir millet aleyhine yayın yapan, adabı umumiyeye muhalif olarak nazmenve nesren hezel ve hicive dair şeyleri, veyahut edepsizce resim ve tasviri basan, başkalarına asılsız isnattabulunan” basımevi sahipleri, bastıran kişiler ve iftira edenlere, para (1 mecidiye altınından 5 mecidiyealtınına ya da 10 mecidiye altınından 50 mecidiye altınına kadar) ve hapis (24 saatten 1 haftaya kadar),matbaalara ise kapatma (muvakkaten veya bütün bütün) cezaları getirilmiştir.

Bu dönemde, yine gazete olarak yalnızca Takvim-i Vakayi ile Ceride-i Havadis yayımlanmakta, bir deVakayi-i Tıbbiye adlı Türkçe-Fransızca bir meslek dergisi çıkmaktadır.[175]

8.3. Matbuat Nizamnamesi (1864)

“Basına hukuki bir düzen vermeyi ve faaliyetlerini hukuki bir çerçeve içine almayı” amaçlayan 1864tarihli, 35 maddelik Matbuat Nizamnamesi, 3. Napolyon tarafından 17 Şubat 1852 tarihinde, basınındenetimi için çıkarılan kararname örnek alınarak hazırlanmıştır.

Nizamname, siyasi gazete çıkarmak isteyenlerin ruhsat almalarını, bunun için Osmanlı uyruğundaolanların Maarif Nezareti’ne, yabancıların ise Hariciye Nezareti’ne başvurmalarını öngörmektedir.[176]

Ruhsat verilebilmesi için, Osmanlı uyruğundaki kişilerin 30 yaşını bitirmiş, Ceza Kanunu’nun herhangibir maddesine göre cezalandırılmamış ve kişilik haklarını kullanabilir durumda olmaları gerekmektedir.

Çeşitli basın suçları ile bunlara verilecek para cezalarının da belirlendiği nizamname, hapis cezalarınınyanı sıra, kapatma cezaları da içermektedir.[177]

Nizamname, yabancı dildeki basının, kapitülasyonların öngördüğü ayrıcalıklardanyararlanamayacaklarını belirterek, yerli-yabancı basın farkını ortadan kaldırmış; ancak Osmanlı yöneticilerive memurları gibi, yabancı hükümdarları ve elçileri de dokunulmazlık statüsünde bırakmıştır.

Nizamnamede ayrıca, ön sansürün kaldırılması, basın davalarına bakacak mahkemelerin belirlenmesi vebasının denetimi için “Matbuat Dairesi” kurulması konularında hükümler de yer almıştır. (İlk MatbuatMüdürü Sakızlı Ohannes Paşa’dır)

“Nizamnamenin ikinci bölümündeki maddelerle ceza gerektiren fiiller şöyle sıralanmaktadır: [178]

“-Ruhsatsız gazete çıkarmak,

- Gazetenin imzalı bir sayısını ilgili devlet dairesine göndermemek,

- Hükümetten gelen resmi yazıları yayınlamamak,

- Devletin iç güvenliğini bozacak suçlardan birinin icrası için bazı kişilerin kışkırtılması,

- Genel adaba ve milli ahlaka aykırı yazılar,

- Padişah ve ailesini tahkir ve hükümranlık haklarına taarruz sayılabilecek yazılar,

- Bakanlara dokunacak sözler yazılması,

- Dost hükümdarlara dokunacak deyimler kullanılması,

- Meclisleri, mahkemeleri ve devletçe kurulan heyetleri kötüleyecek yazılar,

- Devlet memurlarının aleyhinde kötü yazı yazmak,

- Yabancı büyükelçileri, orta elçileri, maslahatgüzarları kötülemek,

- Halkı kötülemek.”

Söz konusu nizamname, Matbuat Kanunu’nun kabul edildiği yıl olan 1909’a kadar, 45 yıl yürürlüktekalmıştır. Bu dönemde, Takvim-i Vakayi, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval ve Tasvir-i Efkar gazeteleriyayımlanmaktadır.

1860-1866 döneminde 17 yeni yayın katılmıştır.

1867-1878 döneminde ise 113 yeni yayın vardır.

8.4. Pul Resmi (1864)*

Babıali Hükümeti, basını denetim altında tutmak amacıyla alınan yasal önlemleri yeterli bulmayınca,ekonomik baskı yolunu da denemiştir. Nitekim 1864 yılında her gazeteye 2 paralık pul yapıştırmazorunluluğu getirilmiştir.[179]

* Türk Basınında İlk Grev

İstibdat döneminin en önemli olaylarından biri de gazetecilerin ilk kez grev yapmalarıdır. 1901 yı lında,İkinci Abdülhamit’in tahta çıkışının 25. yıldönümü kutlanmış; bu vesileyle o güne kadar gazetelereyapıştırılan iki paralık pul vergisi, basını hoşnut etmek amacıyla kaldırılmıştır.

Pul vergisi kaldırılınca, her gazete ortalama 80-90 liralık bir gelir artışı sağlamış ve gazete pat-ronlarının geliri belirli ölçüde artmıştır. Bu nedenle gazetelerde çalışanlar da bu gelir artışından payistemişlerdir. Bu isteğin öncüsü ve düzenleyicisi Abdullah Zühtü olmuştur.

O zamana kadar Sabah gazetesi başyazarı olan Mahmut Sadık, iktidarın gazabına uğrayıp KudüsTahrirat Müdürlüğü göreviyle İstanbul’dan uzaklaştırıldığından, Abdullah Zühtü gazetenin başyazarlığınıyapmaktadır.

İkdam’ın yazar kadrosundaki Babanzade İsmail Hakkı ve Ali Reşat ile gizli görüşmeler yapan Zühtü, buhaklı istek için görüş birliği sağlamış ve “aylık artırma isteği” iki gazetenin imtiyaz sahiplerine yenidenduyurulmuştur.

Hiçbir konuda birleşemeyen İkdam gazetesi sahibi Ahmet Cevdet ile Sabah gazetesi sahibi MihranEfendi, bu konuda hemen anlaşarak, gazetecilerin isteklerine olumsuz cevap verince, söz konusu gazetelerdeçalışanlar greve karar vermişlerdir.

Bu olayın ilginç yanı, o güne kadar Osmanlı ülkesinde grev yapılmamış olmasıdır. Öte yandan dagrevin nasıl yapılacağını da henüz kimse bilmemektedir.

Bu arada gazeteciler kendi aralarında bir toplantı yaparak yalnız işi bırakmakla yetinmeyip, bir gazeteçıkartmak kararı almışlardır. 0 sırada satış yapamayan ve kapanmak üzere olan “Saadet” gazetesi mevcutbulunduğundan, bu gazeteyi kiralama düşünülmüş ve her yazar tarafından, ilk sermaye olarak ödenen 25’erliralarla “Saadet” yayımlamaya başlanmıştır.

Ancak, o güne kadar birbirleriyle çok şiddetli rekabet halinde olan işverenler, yani Ahmet Cevdet ileMihran Efendi, grevcilere karşı anlaşmışlar ve eski gazetecileri, İkdam ve Sabah gazetelerinde toplayarak,gazetelerini yayımlamaya devam etmişlerdir. Bu durumda da okuyucular, gazetecilerin grev yaptıklarınınfarkına bile varmamışlardır.

Türk basın hayatında ilk grev böylece olumsuz sonuçlanmış; grevciler borçlarını ödeyemediklerindenSaadet gazetesinden kovulmuşlar ve açıkta kalmışlardır.

Grevi düzenleyenler de 25’er liralık bir açıkla bu işi kapatmışlardır.

600 kuruş aylıktan yoksun kalmak, birkaç ay karşılıksız çalışmak, üstelik de 25 lira borca girmek, ozamanki basın işçileri için oldukça büyük bir felaket olmuştur.[180]

8.5. Ali Kararname (1867)

Muhbir gazetesinin öncülük ettiği bazı gazeteler, hükümetin “Girit politikası”nı eleştirmeyi sürdürünce,5. kez Sadrazamlığa atanan Ali Paşa tarafından, 27 Mart 1867’de çıkartılan bir kararnameyle (Kararname-iAli), Matbuat Nizamnamesi kapsamı dışında kalan durumlarda da hükümete gazete kapatma yetkisitanınmıştır. Bundan amaç, hükümet aleyhindeki yayınları önlemektir. Kararnamede özetle,

“İstanbul’da yayımlanan gazetelerin; bir süredir kullandıkları dilin ve tuttukları yolun, ülkenin genelyararına aykırı aşırılıklarının, devlete bile dil uzatmalarının, ayrıca fesat aleti olarak birtakım zararlıfikirleri ve yalan haberleri yazanların, hükümetçe tasvip edilmediği” belirtilerek, “Asayişin ve ülkenin

muhtaç olduğu düzenin korunması, bu kaideye aykırı davranan gazetelerin bütün devlete ve millete olanzararlarının önlenmesi için, matbuat nizamnamesi hükümleri dışında olarak, hükümetçe eğitici ve önleyicitedbirler alınmasına karar verilmiştir.” denilmiştir.[181]

1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi’nde gazete sansürü yer almadığı halde, 1867 tarihli Ali Kararnameile basın özgürlüğü ortadan kaldırılarak, gazeteler kapatılmaya (Muhbir, Ayine-i Vatan, Utarit gazetelerikapatılmışlardır), gazeteciler de sürgüne gönderilmeye başlanmıştır. Geçici olarak çıkarıldığı bildirilen bukararname hükümlerine, Abdülaziz’den sonra tahta geçen İkinci Abdülhamit tarafından da sık sıkbaşvurulmuştur.

Söz konusu kararname II. Meşrutiyet döneminde Matbuat Yasası’nın çıkarılışına (Temmuz 1909) kadaryürürlükte kalmıştır.[182]

8.6. Sansür Hakkında Ali Kararname (1876)

Mahmut Nedim Paşa tarafından, 10 Mayıs 1876’da çıkarılan bir kararnameyle bütün gazetelere ilksansür konulmuştur.

“Sansür Hakkındaki Ali Kararname”de, “Osmanlı basınında çıkan yazılara, hükümet gerekli dikkatigöstermiş ve çoğu zaman gazeteleri süreli ve süresiz kapatmışsa da basın disiplin altına alınamamıştır.Bunun için gazetelerin baskıdan önce muayenesine karar verilmiştir.” denilmiştir.[183]

Bu nizamnamedeki hükümler çerçevesinde önce, resim ve karikatürlere sansür konulmuş; yurt dışındangetirilen yayınlar daha sıkı bir denetim altına alınmış; son aşamada ise ülkedeki gazetelerin, Matbuat Dairesive Valiliklerce denetlenmeden yayımlanamayacağı ilan edilmiştir.

Server İskit, “Türkiye’deki Matbuat Rejimleri” kitabında, bu kararnamenin basında geniş tepkileryarattığını belirterek şu iki örneği vermektedir:

“1- Basiret gazetesinde Sansür Kararnamesi’nin yayımlandığı gün şöyle bir ilan çıkmıştır.‘Matbaamızın makinesi bozulduğundan gazetemiz birkaç gün yayınlanmayacaktır.’

2- Sabah gazetesi de ilk gün gazeteyi, sansürün yasakladığı yazıların yerini boş bırakarakyayımlamıştır.”[184]

Basının gösterdiği tepkiler üzerine Mahmut Nedim Paşa görevinden çekilmiş; yerine gelen MütercimRüştü Paşa ise iki gün yürürlükte kalan kararnamenin kaldırıldığına ilişkin bir kararname yayımlamıştır.Böylece Avrupa’da bile, o döneme kadar benzeri görülmeyen bir sansür uygulaması ortadan kaldırılmıştır.[185]

9. BİRİNCİ MEŞRUTİYET (1876)30 Mayıs 1876’da, yeni iktidara gelmiş bulunan Mütercim Rüştü Paşa Hükümeti tarafından Abdülaziz

tahtan indirilmiş; yerine 5. Murat Padişah olmuştur.

Sultan Abdülaziz (25 Haziran 1861-30 Mayıs 1876), 4 Haziran 1876’da tutulmakta olduğu FeriyeSarayı’nda makasla bileklerini keserek intihar etmiştir. (Bir iddiaya göre intihar ettirilmiştir.)

Abdülaziz’in tahtan indirilişi ve ölümü halkı etkilemiş; adına destanlar, (Beni Tahtan indirdiler / Üççifteye bindirdiler / Topkapı’ya gönderdiler / Uyan Sultan Aziz uyan / Kan ağlıyor şimdi cihan.) vb. ağıtlaryazılmıştır.[186]

Bu dönemin özelliği, basının halk kitleleri ve hükümet çevrelerinde etkisinin artmasıdır. Abdülaziz’inpadişahlığı sırasında, birçok aydının sürgüne gönderilmiş olmasına rağmen basın, halkın günlük hayatıylayakından ilgilenmeye başlamıştır.

Batı ile yakın ilişkiler kuran Yeni Osmanlılar, devleti kurtarmak için, Müslüman ve Hıristiyan halkıntam bir eşitlik içinde, devlet ve ülke işlerine karışması gerektiğine inandıklarından, ülkede meşrutiyetidaresinin kurulması gereğini şiddetle savunmuşlardır.

Ancak üç ay Padişahlık yapabilen 5. Murat’ın kısa süreli iktidarında, geçici bir özgürlük dönemibaşlamış; bundan yararlanan sürgünler İstanbul’a dönmüşler; gazetelerde her çeşit yazılar yayımlanırolmuştur.

Basının tam özgürlüğe kavuştuğu sanıldığından, bazı yeni gazeteler yayın hayatına girmişlerdir. Oysa 5.Murat’ın 3 aylık saltanat süresi içinde de basını baskı altına almaya yönelik emirnameler yayımlanmıştır.

Bir “tembihname”de, 5. Murat’ın tahta çıkmasından sonra halk arasında dedikodular yayıldığına, bununsavaşan askerler üzerinde kötü etki yaptığına işaret edilerek şu görüşlere yer verilmiştir:

“…bu gibi sözlerin söylenmesi, bu kez kesinlikle yasaklanmış ve taraf taraf hafiyeler atanarak, bundanböyle topluluklarda ve şurada burada devlet yönetimi ve fikir ayrılığına ilişkin söz söylemeye cesaretedenlerin gizli ve açıkça soruşturularak, adeta vatan haini hükmünde kanunen cezalandırılmaları içinZaptiye Nezareti’ne bildirilmiş ve gazetelerin de bu konular üzerine makale yazmamaları yolunda, Matbuatİdaresi’ne özel talimat verilmiş olduğu…2 Ağustos 1876.” [187]

31 Ağustos 1876 tarihinde, 5. Murat akıl hastası olduğu gerekçesiyle, Şeyh-ül-İslam Hayri Efendi’denfetva alınarak tahtan uzaklaştırılmıştır. 5. Murat’ın yerine, meşruti yönetimi kabul edeceğini vaat eden, biranayasa yayımlanmasına ve milletvekilleri meclisinin kurulmasına söz veren, kardeşi İkinci Abdülhamit, 31Ağustos 1876’da, Osmanlı’nın 34. Hükümdarı olmuştur.[188]

9.1. Tersane Konferansı (1876)

Tersane Konferansı (23 Aralık 1876), Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki eyaletlerinin yönetimkoşullarını düzenlemek üzere, Avrupa ülkelerinin baskısı sonucu İstanbul Haliç Tersanesi’nde toplanmışuluslararası bir konferanstır.

1876 yılının Nisan ayında Panagürişte Bölgesi’nde başlayan Bulgar isyanları bütün Orta Dağ Bölgesi’neyayılmıştır. Bu dönemde bölgeye Rusya tarafından Kafkasya’daki yurtlarından zorla atılmış birçokKafkasyalı (Çerkez, Abaza, vs.) Müslüman yerleştirilmiştir.

Ruslar gibi Slav olan Bulgarlar ile Ruslar’dan büyük eziyet çekmiş Kafkasyalı Müslümanlar arasındakarşılıklı katliamlar yaşanmıştır. Osmanlılar bu isyanları kısa zamanda bastırmıştır.

Ancak Batı dünyasında, Osmanlı Devleti’nin bu isyanların bastırılmasında kullandığı yöntemlereleştirilere neden olmuştur.

1876 Temmuzu’nda, Sırbistan ve Karadağ’ın Osmanlı’ya savaş ilan etmeleri, bu tablo içinde elealınmalıdır. Osmanlı ordularının galibiyetleri karşısında, Çarlık Rusyası işe karışmak gereğini duymuş veBabıali’yi antlaşma yapmaya zorlamıştır.

Rusya’nın Balkan işlerini, Panislavist bir tutumla çözmesinden telaşlanan Batılı Devletler, durumakarışmışlar; İngiltere’nin öncülüğüyle İstanbul’da bir konferans toplanmasına karar verilmiştir.

Konferans Haliç Tersanesi’nde bulunan Bahriye Nezareti’nde toplandığı için “Tersane Konferansı”adıyla tarihe geçmiştir. 23 Aralık 1876’da toplanan bu konferansa Prusya, İngiltere, Rusya, Fransa veOsmanlı Devleti katılmıştır.

Konferanstan Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki topraklarını elinden alacak kararların çıkacağınıanlayan Osmanlı yetkilileri, tahta yeni çıkmış olan İkinci Abdülhamit’i konferansın toplandığı gün I.Meşrutiyet’i ilan etmeye ikna ettiler.

Osmanlı yetkilileri, Balkanlar’daki Hıristiyanlar’ın, Kanun-i Esasi ile kazandıkları özgürlüklerdendolayı, Avrupa ülkeleri tarafından Osmanlı Devleti’nin yönetiminde bırakılacaklarını hesaplamışlardı.[189]

Tersane Konferansı’nda, hem Balkan sorunlarının hem de Osmanlı’dan istenen ıslahat girişimlerinin elealınması öngörülmüştür. Konferans, 23 Aralık 1876 günü açılmıştır. Delegeler görüşmelerini sürdürürlerken,top sesleri duyunca şaşırmışlardır.[190]

Hariciye Nâzırı Saffet Paşa durumu açıklayıcı konuşmasında şu bilgileri vermiştir:

“Padişah İkinci Abdülhamit, yeni bir rejimi, meşrutiyet rejimini ilan etmektedir. İmparatorluğuoluşturan etnik unsurların özgürlükleri, bu yeni ‘idare şekliyle’ güvence altına alındığından, böylesine birdevrim karşısında bu toplantıya artık gerek kalmamıştır.”

Bu kısa konuşmadan sonra Osmanlı delegeleri toplantıyı terk etmişlerdir.[191]

Ancak bu gelişmeler konferansın kararlarını etkilememiştir. Konferansta, Sırbistan ve Karadağ’aözerklik verilmesini öngören bir ıslahat planı hazırlanmış; söz konusu planın reddi halinde, konferansakatılan elçilerin İstanbul’dan ayrılacakları, muhtemelen Rusya’nın da savaş açacağı uyarısı yapılmıştır.[192]

Osmanlı Hükümeti özel bir meclise danıştıktan sonra planı reddetmiştir. Bunun üzerine Rusya OsmanlıDevleti’ne savaş açmıştır. Böylece 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı) başlamıştır.

Tersane Konferansı kağıt üzerinde kalmış bir konferanstır. Konferansta tartışılan konular ancak 93Harbi’nden sonra toplanan Berlin Antlaşması ile kesinliğe kavuşmuştur.

9.2. Seçim Hazırlıkları

Bu arada milletvekili seçimi ve toplantı şekli hakkında, geçici bir yönetmelik “Meclis-i MebusanAzasının Suret-i İntibah ve Tayinine Dair Talimat-ı Muvakkate” hazırlanarak, 28 Ekim 1876’da vilayetlerebildirilmiş; İstanbul ve çevresi için de Kanun-u Esasi’nin kabulünden 9 gün sonra bir “Beyanname”çıkarılmıştır. Bu gelişmeler arasında, Mithat Paşa sadrazamlığa getirilmiş; onun çabalarıyla büyük reformtasarıları hazırlıklarına girişilmiştir.

9.3. Anayasa Kavramı

18. Yüzyıl’ın ilk yarısından başlayarak yavaş yavaş biçimlenmeye başlayan yeni bir dünya görüşü,

özellikle 3. Selim (1789-1807) ve 2. Mahmut (1808-1839) gibi “yeniliğe” dönük padişahlar tarafındanresmen onaylanmıştır.

İmparatorluğu tehdit eden çeşitli sorunlar, sonunda eski düzenin canlandırılmasını öngören “yenigelenekçiliğin” bırakılmasına neden olmuştur. Böylece Devlet’i kurtarmak için, yozlaşmış eski düzenden, hiçdeğilse bir ölçüde vazgeçilmesi kabul edilmiştir.[193]

Ancak, anayasalar, tarihsel gelişim süreçlerinin kavşaklarıdır. Bu bakımdan ilk anayasa ile sonuncuanayasa arasında görülen ve görülmeyen bağlar vardır. Önceleri padişahlardan gelen reform girişimleri (3.Selim ve 2. Mahmut reformları), merkezi otorite ile yerel güçler (Anadolu ve Rumeli Ayanı) arasındakiuzlaşmayı belgeleyen sözleşmeler “Sened-i İttifak-1808”*, Padişah tarafından çıkarılan ve bazı haklartanıyan fermanlar “Gülhane Hatt-ı Hümayunu (Tanzimat Fermanı) 1839”, “Islahat Fermanı-1856” ve “Şura-yı Devlet’in kurulması-1868”, anayasal girişimler arasında önemli aşamalardır; fakat anayasa değildirler.[194]

1876, Batı’ya göre, anayasa için, oldukça geç bir tarihtir. Dünyanın ilk büyük yazılı anayasası olanAmerikan Anayasası 1787, Fransa’nın ilk yazılı anayasası 1791 tarihlidir.

* Sened-i İttifak (29 Eylül 1808)

Sened-i İttifak, Osmanlı Sadrazamı Alemdar Mustafa Paşa’nın, Rumeli ve Anadolu ayanlarını (ilerigelenleri) İstanbul’da toplayarak yapmış olduğu anayasal nitelikler içeren bir anlaşmadır.

IV. Mustafa’yı tahttan indirerek II. Mahmut’u tahta geçiren kişi olan Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa,Devlet düzenini yeniden kurmak için girişimlerde bulunmuştur.

Alemdar Mustafa Paşa bu amaçla ilk iş olarak Rumeli ve Anadolu’daki ayanı İstanbul’da toplayarakonlarla “Sened-i İttifak” adlı bir anlaşmaya varmıştır.

Anlaşmanın giriş bölümünde, Osmanlı Devlet otoritesinin sarsıldığının taraflarca gözlemlendiğibelirtilerek, Devlet’in güçlenmesi amacıyla bu anlaşmaya varıldığı yazılıdır.

Anlaşmada yer alan hükümlerde, ayanlar Padişah’ın Devlet’in temeli olduğunu teyit ederek, hazineninve Devlet gelirlerini koruyacaklarına, sadrazamın her emrini Padişah’tan gelen bir emir olarak kabuledeceklerine ve ona karşı gelmeyeceklerine, İstanbul’da bir isyan olursa çağrı beklemeksizin başkentegelerek ayaklananları bastıracaklarına, yönetimleri altında bulunan yerlerde fakirlerin vergilendirilmesindeadaletli davranacaklarına ve şeriata aykırı şekilde zulüm eden olursa, o ayanı hep birlikte dışlayacaklarınasöz vermişlerdir.

Sened-i İttifak’ın ek’inde ise senedin devamlı olarak uygulanabilmesi için bundan sonra sadrazam veşeyhülislam olacakların, makamlarına geçer geçmez bu senedi imzalamaları öngörülmektedir.

Ayrıca Sened-i İttifak’ın içerdiği koşulların sürekli uygulanmasını bizzat Padişah’ın denetleyeceği deöngörülmektedir.

Alemdar Mustafa Paşa bu arada Padişah 3. Selim’in hayatına mal olan “Nizam-ı Cedit” adlı ordununbenzeri olarak “Sekban-ı Cedit” ocağını kurmuştur.

Yeniçeriler, Alemdar Mustafa Paşa’nın sadrazam olmasından 3.5 ay sonra yeniden ayaklanmışlardır.Konağı kuşatılan Alemdar Mustafa Paşa, kahramanca dövüşerek ölmüştür.

Böylece Osmanlı’da askeri ıslahat, 1826’ya kadar gündemden çıkmıştır.[195]

9.4. İlk Anayasanın Hazırlanışı

1876 Kanun-u Esasi’si özel bir kurul, o günün deyişiyle bir “Meclis-i Mahsusa” tarafından, bir pazarlıkkonusu olarak yapılmıştır. Meşrutiyet konusunda, Osmanlı aydınları görüş birliğine varamamışlardır.

Ancak ilk Jön Türk akımının desteğiyle Meşrutiyetçiler, daha eylemci ve güçlü göründükleri için, yeniliderleri Sadrazam Mithat Paşa’nın yönetiminde duruma hakim olmuşlardır.

Anayasa yanlısı bu gruba göre, bunalımların tek kaynağı istibdattır. Seçimle oluşacak bir meclis, ogünün deyişiyle “Şura-yı Ümmet”, sorunları kökünden çözebilecektir. Grubun başında Mithat Paşa’nın yanısıra Ziya Bey (Paşa) ve Namık Kemal Bey de bulunmaktadır.

Nitekim bu grubun önderi Mithat Paşa, 9 bölümden oluşan 52 maddelik, “Kanun-u Cedid” (YeniKanun) adlı bir anayasa taslağı hazırlamıştır. Ancak bu anayasa taslağının günün gereksinimlerine cevapvermediği ve koşullarına uymadığı ileri sürülmüştür.[196]

Kanun-u Esasi istemeyenler ise her şeyden önce, Padişah yetkilerinin sınırlanmasına karşı olmuşlardır.Bu grup ayrıca, Müslüman-Müslüman olmayan (gayrımüslim) eşitliğine de karşı çıkmışlardır. Daha ilerigidenler, Anayasa’nın “Şeriat”a aykırılığını savunmuşlardır. Son olarak da “millet”in henüz bir anayasayıanlayacak yetenekte olmadığını ileri sürmüşlerdir. Bu grubun önderliğini, Cevdet, Namık ve Rüşdi Paşalaryapmışlardır.

Gazetelerin, Kanun-u Esasi hazırlıklarını sunuş biçimleri de farklı olmuştur. Genel olarak “Meşrutiyet”terimi kullanılmış; Kanun-u Esasi yerine “konstitüsyon”, “Şartname-i Esasi”, “Şeriat-ı Esasiye” terimleri degörülmüştür.

“Meclis-i Mebusan terimi, bazı resmi yazışmalarda, “salon inşaası” nedeniyle de gazetelerdekullanılmıştır. Hazırlayıcı heyet için “komisyon” denilmiş; Kanun-u Esasi’nin tam metni Türkçe, Fransızcave İngilizce gazetelerde yayımlanmıştır.

Bu arada Kanun-u Esasi’nin ilanı nedeniyle İtalyan bir besteci marş da bestelemiştir. (Inno Nazionale inOccasione della Conttituzione Proclamata il di, 23 Decembre 1876)[197]

Kanun-u Esasi, üye sayısı 30’a varan bir özel kurul (Meclis-i Mahsusa) tarafından yapılmıştır. Bu kurul,İkinci Abdülhamit’in 30 Eylül 1876 tarihli iradesiyle kurulmuştur. Başkanı, Sadrazam Mithat Paşa’dır.Anayasa taslağını hazırlamak üzere, aynı kurul içinden bir alt komisyon oluşturulmuştur. Alt komisyon,yaptığı çalışmaları, günü gününe ve Mithat Paşa aracılığıyla özel kurula iletmiştir.

Özel kurul, 20 Kasım 1876’da, Osmanlı tarihinin çok bunalımlı bir döneminde, iki aylık yoğun birçalışmadan sonra görevini tamamlayarak tasarıyı Padişah’a sunmuştur. Padişah, tasarının bir kez de “Heyet- iVükela” tarafından (Bakanlar Kurulu) incelenmesini emretmiş; ayrıca, Yıldız’daki bazı yüksek memurlardanda fikirlerini yazılı olarak bildirmelerini istemiştir.

7 Şubat 1831 tarihli Belçika Anayasası’ndan* yararlanılarak hazırlandığı ileri sürülen ilk OsmanlıKanun-u Esasisi (Anayasa), yeni kurulan Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan tarafından, 23 Aralık 1876’dakabul edilmiştir. Kabul kararı 101 parça top atılarak halka duyurulmuştur.[198]

Aynı gün Babıali’deki törende, Padişah’ın Kanun-u Esasi’yi bildiren iradesi okunmuş ve 1876 tarihli ilkyazılı Osmanlı Anayasası yürürlüğe girmiştir.[199]

* Kanun-u Esasi Belçika Kökenli Değil…

Yaygın olarak tekrarlanan bir yanlış da 1876 Anayasası’nın Belçika Anayasası’ndan uyarlanarakkaleme alındığıdır. Oysa komisyon o zaman mevcut hemen hemen bütün anayasaları gözden geçirmiştir.Hatta Said Paşa, Fransız Cumhuriyet Anayasası’nı çevirmiş ve “cumhurbaşkanı” yerine “psadişah”unvanını koymuştu.

Ortaya çıkan taslak, bu nedenle bize özgü bir metindi. Sadece bir karma metin olması nedeniyle değil,hiçbir yerde görülmeyen hükümleri vardı. Mesela Padişah’a kamu selameti için sürgün yetkisi veren ve temelözgürlükler ve yargı güvencesiyle bağdaşmayan 113. madde gibi…[200]

9.5. Kanun-u Esasi (Anayasa) (1876)

Modern anlamıyla ilk anayasa, Kanun-u Esasi’dir. Osmanlı İmparatorluğu’nda, 18. Yüzyıl’ınsonlarından itibaren “Islahat” (iyileştirme) hareketleri başlamış; giderek “meşveret” usulü doğmuş vebununla ilgili kurumlar meydana getirilmiştir.

Ancak bunlar, mutlak otoritenin, işleri daha iyi bilenlere danışarak yürütmesini sağlayan yardımcıorganlardır. Ne bunlar ne de 1839 Hatt-ı Hümayunu ile başlayan Tanzimat döneminin fermanları, iktidarısınırlama niteliğini taşımadığı gibi böyle bir amaç da içermemektedirler.[201]

1876 Anayasası, eski deyim ve tarihle “1293 Kanun-u Esasisi”, 19. Yüzyıl’ın son çeyreğinde, Osmanlı-Batı diyaloğunun vardığı yeni bir aşamanın ürünüdür.

Bu anayasayla ilk kez Osmanlı Devleti’nin genel yapısı, organları, bunlar arasındaki ilişkiler,yurttaşların temel hak ve özgürlükleri bir kanun metni içinde kayda geçirilmiştir.[202]

Bu ilk anayasa, bireylerin eşitliği, herkesten gücüne göre vergi alınması, kişi özgürlüğü vedokunulmazlığı, kişilerin yetenek ve becerilerine göre memur olma haklarını kabul etmiştir. Ancak bu tektaraflı bir anayasadır. Her işte son söz, yine devlet başkanınındır. Buna rağmen, Osmanlı Devleti artık“meşruti bir idare”ye kavuşmuştur.

9.6. Çift Meclisli Parlamento

1876 Anayasası, çift meclisli bir yapı getirmiştir. “Meclis-i Umumi” denilen parlamento, “Heyet-iAyan” ile “Heyet-i Mebusan”dan oluşmaktadır. Parlamentonun, her yıl Padişah’ın isteğiyle kasım ayıbaşında açılması, yine Padişah’ın isteğiyle mart ayı başında çalışmalarına son vermesi öngörülmüştür.[203]

“Heyet-i Ayan” üyelerinin, Padişah tarafından ve ömürleri boyunca bu görevde kalmak üzereatanmaları, “Heyet-i Mebusan” üyelerinin ise iki dereceli bir seçimle halk tarafından seçilmeleri ilke olarakbenimsenmiştir.

“Kanun-u Esasi’de, seçimlerle ilgili olarak getirilen ana düzenlemelerin yanı sıra bu konuda bir yasaçıkarılacağı hükmü de yer almıştır.

1877’de yapılan ilk seçimlerden sonra, 130 kişi olması öngörülen, ancak 117 milletvekilinin geldiği“Meclis-i Mebusan”, 19 Mart 1877’de toplanarak çalışmalarına başlamıştır.[204]

9.7. 1877 Seçimleri’nin Özellikleri

1- Seçimler, bir yasaya dayanılarak değil, “Talimat-ı Muvakkate” ile İstanbul için çıkarılan bir“Beyanname” hükümlerine göre yapılmıştır.

2- Meclis-i Mebusan, vergi verme, emlak sahibi olma ve yalnız erkeklerin oy kullanması gibi koşullarnedeniyle sınırlı oy yöntemine göre oluşmuştur.

3- Taşrada ikinci seçmenlerin seçimi yapılmamış; seçme hakkı, halka değil, bir ölçüde Osmanlıbürokrasisine ait bir hak olarak kalmıştır.

4- Siyasi partilerin katılmadığı seçimlerde basit çoğunluk sistemi uygulanmıştır.

5- Saptanan milletvekili sayılarında yöresel oransızlıklar yaşanmış; bu nedenle temsilde dengesizliklergörülmüştür.

Üç aylık dönemde 50 toplantı yapan 1. Meclis-i Mebusan, Padişah İkinci Abdülhamit’in emriyle 28Haziran 1877’de dağılmıştır.[205]

9.8. Anayasa ve Basın

119 maddeli Osmanlı Kanun-u Esasisi’nin 12. maddesi, “Matbuat kanun dairesinde serbesttir.”hükmünü taşımaktadır. Oysa basına çeşitli kısıtlamalar getiren 1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesi, 1864tarihli Matbuat Nizamnamesi ve 1867 tarihli Ali Kararname hala yürürlüktedir.[206]

Aynı yıl İstanbul’da, 13’ü Türkçe, 1’i Arapça, 9’u Rumca, 9’u Ermenice, 3’ü Bulgarca, 2’si İbranice,7’si Fransızca, 2’si İngilizce, 1’i Almanca olmak üzere 47 gazete yayımlanmaktadır. Tanzimat öncesinde 250(başlık) dolayında kitap yayımlanmışken, 1876’ya girilirken kitap (başlık) sayısı 3 bin dolayına ulaşmıştır.[207]

9.9. Matbuat (Basın) Kanun Tasarısı (1877)

Mithat Paşa’nın sadrazamlığı sırasında yeni bir Basın Kanunu tasarısı hazırlamak üzere bir komisyonkurulmuştur. Kısa zamanda hazırlanan tasarı, 1877 Nisanı’nda, Mebusan Meclisi’ne getirilmiştir.

Matbaalara ilişkin hükümler de içeren bu tasarı, dört ana bölümden ve 51 maddeden oluşmuştur.

Birinci Bölüm, basımevlerinin kuruluşu ve işleyişiyle ilgili hükümleri içermektedir.

İkinci Bölüm, gazetelere ve süreli yayınlara ayrılmıştır.

Üçüncü Bölüm’de, basın yoluyla işlenecek suçlar ve bunlara verilecek cezalar yer almıştır.

Dördüncü Bölüm’de ise davalara bakacak mahkemeler ve duruşma usulleri belirlenmiştir. Bu kanuntasarısının önemli özellikleri şunlardır:

“- Gazete çıkarmak için hükümetten izin istenecek; izin verilip verilmeyeceği 15 gün içinde ilgiliyebildirilecektir.

- Yayımlanan her sayıdan ikişer nüsha, başkentte matbuat dairesine, taşrada ise valiliklere verilecek veyöneticilerden bir belge alınacaktır. Belge almayanlara her sayı için iki Osmanlı altını cezaverilecektir.

- Milletvekilleri yazı işleri müdürü olamayacaktır.

- Hükümet’e ve ilgililere cevap ve düzeltme hakkı tanınmıştır. Gazeteler düzeltme yazılarını ilk ya daikinci sayıda yayımlamak zorundadırlar.

- Bir gazetede herhangi bir duruşma ile ilgili bir haber yayımlanırsa, gazete, mahkemenin ileridevereceği kararı da yayımlamakla yükümlüdür.

- Mebusan Meclisi’ndeki tartışmaların, yanlış anlam ve yorumlara yol açacak biçimde yayınlanmasıyasaktır.

- Devlet’in güvenliğini sarsacak bir suçun işlenmesini kışkırtacak yazı yayımlayan gazeteler süresizolarak kapatılacaktır.

- Hazreti Padişah’a dokunacak yazı yayımlayan gazeteler kapatılacak; sorumlulara 1-3 yılakadar hapis cezası verilecektir.

- Anayasa ile kurulmuş düzene karşı yazı yayımlamanın cezası bir aydan bir yıla kadarhapistir.”

Bu tasarı Meclis’te görüşülürken uzun tartışmalara neden olmuş; özellikle gazete çıkarmak ve basımeviaçmak için hükümetten ruhsat alınmasıyla ilgili maddeler büyük tepkiyle karşılanmıştır.[208]

Milletvekilleri, basının serbest olmasını savunarak, hükümetin hazırladığı tasarıyı, “Basın Kanunu değil,tüm özgürlükleri kısıtlayan ve basına kilit vuran bir Ceza Kanunu” olarak nitelendirmişlerdir.

Basının serbest olduğu ülkelerin her bakımdan ilerlediğini, hazırlanan tasarıda para ve hapis cezasındanbaşka bir şey bulunmadığını, oysaki suç işleyenleri cezalandıracak bir Ceza Kanunu’nun olduğunu ileri sürenmilletvekilleri, mizahı yasaklayan ve kefalet akçası yatırılmasını öngören maddeleri çıkardıktan sonra 2Mayıs 1877’de, tasarıyı kabul etmişlerdir.

10 gün sonra Ayan Meclisi’nden de geçen kanunu İkinci Abdülhamit, yapılan değişiklikleri uygungörmediğinden onaylamamış ve kanun yürürlüğe konulamamıştır.[209]

9.10. 1877 İkinci Seçimleri

İlk Meclis-i Mebusan, İntihab-ı Mebusan Kanunu’nu çıkarmadığı için ikinci seçimler, yine “Talimat-ıMuvakkate” ve “Beyanname” hükümlerine uygun olarak 30 Kasım 1877’de yapılmıştır. Bu seçimlerdensonra İstanbul, temsilcilerini aynen muhafaza etmiş; bazı illerden değişik kişilerin, milletvekili olarakgeldikleri görülmüştür.

İkinci Meclis, 13 Aralık 1877’de toplanmıştır.[210]

Osmanlı-Rus Savaşı’nın yenilgiyle sonuçlanmasının eleştirilmesi, milletvekillerinin bakanlarısorgulamaları ve saraydan, harcamaların hesabının istenmesi üzerine, İkinci Meclis Padişah tarafından, 14Şubat 1878’de kapatılmıştır.

13 Aralık 1877’den, fesih tarihi 14 Şubat 1878’e kadar 30 toplantı yapan ikinci meclis, bu arada İntibah-ı Mebusan Kanunu’nu da çıkarmıştır.

“93 Harbi” sona erdikten sonra da açılmayan Meclis’in tatili 30.5 yıl sürmüştür.[211]

10. İKİNCİ ABDÜLHAMİT DÖNEMİ (1876-1909) Kırım Savaşı’nda (1854-1857) bütün Avrupa’nın katkısıyla Güneye doğru yayılışı önlenen Rusya, 1877

Savaşı’nda (27 Nisan 1877) böyle bir engelle karşılaşmamıştır. “93 Harbi” denilen bu Osmanlı-Rusçatışmasında, Tuna boyunda, Bulgaristan’da ve Doğu’daki savaşlar, ülkenin ekonomik ve toplumsal yapısını

alt üst etmiştir.

Yeşilköy önlerine gelen Rus Ordusu, 3 Mart 1878’de Ayastefanos Antlaşması imzalanmasının ardındançekilmiştir. Bu yenilgi, Osmanlı Devleti’nin paylaşılma sürecini hızla gündeme getirmiştir.[212]

Rusya, Doğu Anadolu ve Besarabya’da yeni topraklar elde ederken, Romanya ve Bulgaristan içinözerklikler tanınmıştır. Bu arada özellikle Rusya ve İngiltere tarafından Ermeni olayları* başlatılmış; biryandan da Yunanistan Teselya’yı, Fransa Tunus’u, İngiltere Kıbrıs ve Mısır’ı Devlet’ten koparmıştır.

Girit için, Balkan Savaşı’na kadar sürecek en üst düzeyde bir gerginlik içine girilmiş; Yunanlılar’la1897’de bir de savaş yapılmıştır.

Başta, Berlin Antlaşması* (13 Temmuz 1878) sonrası “Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünükoruma” politikasını terk eden İngiltere olmak üzere, bütün sömürgeci devletler, “hasta adam” Osmanlıİmparatorluğu’nun, yakın zamandaki yıkılışında hisselerine düşecek payın hesabı içine girmişlerdir.

İkinci Abdülhamit’in, böyle bir ortamda kurtuluş için önlemi, zaman kazanmak olmuştur. Eğitiminilerlemesi, tarımda daha fazla üretim, sanayileşme zaman isteyen çarelerdir.

“Hasta adam”, fazla sarsılmadan ilacın etki süresini tamamlayabilirse, ayağa kalkabilecektir. Bu dabeklemek ve hareketsizlik demektir. İkinci Abdülhamit, bütün politikalarında olduğu gibi, bu ilkeyi basınrejiminde de bilinçli olarak kullanmıştır.

* Ermeni Olayları

Ermeni Olayları, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda, Rusya’nın Anadolu’nun kuzeydoğusundaki bazıTürk şehirlerini işgal ederek, bu şehirlerde yaşayan Ermeniler’i bağımsızlık amacıyla Osmanlı Devleti’nekarşı kışkırtmasıyla başlamıştır.

Bu gelişmeler üzerine İngiltere, Rusya’nın Ermeniler’i koruma perdesi altında Doğu Anadolu’yu“Balkanlaştırmasından” ve sağlamış olduğu toprak kazançlarından yararlanarak nüfuzunu bir yandanİskenderun, öte yandan da Mezopotamya üzerinden Basra Körfezi’ne yaymasından korkmuştur.

Böylece Ermeni Olayları, Ermeniler’in değil, Osmanlı İmparatorluğu’nda çıkarları çatışan iki büyükdevletin, “İngiltere ile Rusya’nın davası” olarak siyasal bir kimlikle geliştirilmiştir.

Ocak 1878’de Edirne’de barış görüşmeleri başladığı zaman, İstanbul’daki Ermeni Patrikliği Meclisi,Rus Çarı’ndan şu isteklerde bulunmayı kararlaştırmıştır:

“1- Ermeniler’in bulunduğu Fırat’a kadar olan toprakların Rusya’ya ilhak edilmesi.

2- Bu topraklar Rusya’ya ilhak olunmazsa Rusya tarafından Bulgaristan’a verilecek imtiyazlarınErmeniler’e de verilmesi.

3- Bu da olmazsa ıslahat yapılması hususunda Osmanlı Devleti’nden teminat alınması ve bu ıslahatyapılıncaya kadar Rus askerinin bu topraklardan çekilmemesi.”

İstenen ıslahat arasında güvenlik güçlerinin Ermeniler’den oluşturulması ile Ermeniler’in “askerikuvvet” kurmaları da bulunmaktadır.

Bunun yanı sıra Patrik Nerses Varjabedyan ile dokuz piskoposun imzasını taşıyan 13 Şubat 1878 tarihlibir dilekçede, Rus Çarı’na “Büyük Kurtarıcımız” diye hitap edilmektedir.

Öte yandan Patrik Nerses’in, Eçmiyazin Katogikosu’na yazdığı yazıda ise şöyle denilmektedir:

“Çar’a müracaat etmeliyiz. Bugün Türkiye, büyük ve ehemmiyetli kısmını kaybetmiş bir halde onunayaklarının altında bulunuyor. Asya kısmına da bizim sahip olmaya çalışmamız lazımdır. Her haldeRusya’nın himayesine muhtacız. Daima onun teveccüh ve muhabbetini celbe, bugün olmazsa bile çok geçkalmayacak bir gün, meydana çıkacak olan Türkiye’nin Asya meselesi ortaya konulacağı zamanda,memleketimizdeki hissemize sahip olmak için şimdiden Ermeni meselesini çıkarmaya çalışmalıyız.”[213]

* Berlin Antlaşması (1878)

1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonraki Ayastefanos Antlaşması’nın, Osmanlı aleyhine olan bazımaddeleri, Berlin Antlaşması (1878) ile düzeltilmeye çalışılmıştır. Yine de Osmanlı İmparatorluğu, imtiyazlıvilayetlerinden Karadağ, Sırbistan ve Romanya’yı kaybetmiştir.

Kars, Ardahan, ve Batum vilayetleri ülke sınırları dışında kalmış; Bosna ve Hersek Avusturya’nınegemenliği altına girmiş; Kıbrıs İngiltere’ye bırakılmıştır. 1882’de ise İngiltere Mısır’a girmiş; Tuna vilayetiile Niş vilayetinin bir bölümü üzerinde Bulgaristan Prensliği kurulmuştur.

Balkanlar’ın güneyinde, “Doğu Rumeli Vilayeti” adıyla siyasi ve yönetim açısından Osmanlıegemenliğinde bulunmak, ancak Hıristiyan vali tarafından yönetilmek koşuluyla özerk bir vilayetoluşturulmuştur. Burada çıkan bir isyan sonunda, Bulgaristan Prensi’nin, aynı zamanda Doğu Rumeli Valisiolmasını, Osmanlı Hükümeti 1886 yılında kabul etmiş; böylece söz konusu eyalet, fiilen Bulgaristan’labirleşmiştir.[214]

10.1. İkinci Abdülhamit’in Basın Politikası

31 Ağustos 1876-27 Nisan 1909 tarihleri arasındaki İkinci Abdülhamit döneminde, hiçbir yeni basınkanunu yapılmamış; 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi ile 1867 tarihli Ali Kararname yürürlükte sayılmıştır.[215]

14 Şubat 1878’de Mebusan Meclisi’nin kapatılması sonrası, 34. Padişah İkinci Abdülhamit’in hükümsürdüğü 27 Nisan 1909 tarihine kadarki dönemde, ifade ve basın özgürlüğü alanlarındaki gelişmeleri “Basınsansürü, basına konulan yasaklar, kitapların yakılması, gazetelerin kapatılması, yandaş gazetecilere çıkarlarsağlanması, jurnalciliğin teşviki, yabancı basının satın alınması, yabancı ülkelerle haberleşmeninengellenmesi.” ana başlıkları altında özetlemek mümkündür.[216]

İkinci Abdülhamit, basının yaygınlaşmasını istemiştir; ancak denetim altında tutulan, Yıldız Sarayı’nıngüdümünde, hükümet buyruklarına uyan, tek sesli bir basın... 1903’te yayımlanan bir Şura-yı Devletkararnamesinde, basının illere yayılması, yerel tarım, doğal kaynaklar ve kültür konularının, halkın yararınaolarak işlenmesi, konuların sade bir dille yazılması, gazetelerin köylere kadar götürülmesi önerilmiştir.[217]

Tek düzeylilik öneri ve baskılarına karşılık basın, yapısının doğal niteliklerinden yararlanarak, işlevinebir dinamizm katmak istemiş ve teknik açıdan çok gelişmiştir. Koşullar gereği, siyaset ele alınarakişlenemeyince de basında edebi konular ağırlık kazanmıştır.

Bu dönemdeki bir başka eğilim de yerli yazılar yerine, çevirilere yer vermek olmuştur. Basit dillekaleme alınmış bilim yazıları, edebi değeri düşük roman ve öykü çevirileri gazeteleri doldurmuştur. 30 yıllıkdönem, çıkan gazeteler ve dergilerin sayısı açısından iki bölümde değerlendirilebilir.

1879-1887 arasındaki yıllarda İstanbul’da ortalama 9-10 yeni yayın, her yıl piyasaya çıkmıştır. Bunlarınarasında, gazeteden çok dergiler bulunmaktadır. Ancak mizah dergilerine, İkinci Abdülhamit’in tüm yönetimiboyunca hiç izin verilmemiştir.

1887-1908 arasındaki ikinci bölümde ise yılda ortalama, ancak bir yeni yayın görülmüştür. Çeşitlikısıtlamalara rağmen, bu dönemde normal olarak 12-15 bin günlük tiraj yapan, olağanüstü durumlarda tirajı30 bine kadar yükselen gazeteler vardır.

15 Ocak 1891 tarihli bir belgede, Yıldız Sarayı’ndaki Tercüme Kalemi’ne, sürekli olarak 154 gazete vederginin geldiği ve bunların içinden önemli yazı ve haberlerin özetinin her gün Padişah’a okunduğubelirtilmektedir.[218]

10.2. “İslami Basın”

Bu arada Devlet’i kurtarmak için, düşmanların kuşkusunu uyandırmadan, İslami dayanışma vebütünleşme gerçekleştirmek de basına önerilen hedefler arasında olmuştur. Bu politika, İkinci Abdülhamit’intek başına icadı değil; İslam dünyasındaki bir oluşumun sonucudur.

1870’lerden sonra Hindistan’da, İslami basının kökleştiği bilinmektedir. 1878’den sonra isebağımsızlığını yitiren Türk topluluklarının bulundukları bölgelerde, özel Türkçe basının yaygınlaştığıgörülmüştür.

1878-1907 arasında Bulgaristan’da 47 Türkçe (bazıları yarı Bulgarca) gazete ve dergi yayımlanmıştır.

Kıbrıs’ta ilki 1889’da olmak üzere 11, Romanya’da 5 Türkçe yayın bulunmaktadır.

Azerbaycan’da, “Ekinci”nin (1875) ve Kırım Bahçesaray’da “Tercüman”ın (1883) yayımlanmasıyla çokönemli ulusal-dinci akımlar başlamıştır.

Özellikle Gaspıralı İsmail Bey’in yönettiği Tercüman, yalnızca Rusya Türkleri’ni değil, Osmanlıaydınlarını, hatta Mısır’daki Müslüman reformcuları da etkilemiştir.

Ancak İslamcılık eğilimi, katı bir Batı düşmanlığıyla yüklü olmamıştır. Gazetelere önerilen, Avrupalıdevletlere ve elçilere son derece saygılı davranmak, özel uyarı almadan, yabancı devletlerin politikalarınıeleştirmemek olmuştur. Kendi içişlerine karışılmasını istemeyen İkinci Abdülhamit, öteki ülkelerin içişlerine

burnunu sokmak istememiştir.[219]

10.3. Sıkıyönetim Nizamnamesi (1877)

Anayasa’nın 113. maddesi Padişah’a, gerektiğinde sıkıyönetim ilanı ve devlet güvenliği bakımındanzararlı göreceği kimseleri sürgün etmek hakkını vermiştir. 36. madde ise meclislerin açık olmadığızamanlarda, Bakanlar Kurulu’nca alınan kararların kanun yerine geçeceği hükmü mevcuttur.

113. maddenin 2. fıkrası çok geçmeden Mithat Paşa’ya uygulanmıştır. 5 Şubat 1877’de istifaya zorlananMithat Paşa, Avrupa’ya sürgün edilmiştir.*

Çarlık Rusyası’nın, Balkanlar’da başlattığı savaş halinden (93 Harbi) yararlanan İkinci Abdülhamit, bumaddelere dayanarak, 20 Eylül 1877’de çıkardığı bir kararnameyle ülkede sıkıyönetim ilan etmiş ve eskidenolduğu gibi olağanüstü yetkiler almıştır.[220]

Abdülhamit ayrıca, 1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesi’ndeki sansür hükümlerini, kitapların yanı sıragazetelere de uygulatmaya başlamıştır. Bu nizamname ayrıca, gazetelerin gerekli görüldüğünde, hükümettarafından kapatılabileceği hükmünü de içermektedir.

* Ahmed Şefik Mithat Paşa (18 Ekim 1822 - 8 Mayıs 1884)

Mithat Paşa, Padişah Abdülaziz (1861-1876) döneminde savunduğu reform politikalarıyla tanınmış veiki kez sadrazamlık yapmıştır.

Mithat Paşa, Tanzimat reformlarını gerçekleştiren kuşağın önde gelen temsilcilerinden biridir. AncakTanzimat’ın asıl lider kadrosunu oluşturan Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar tarafından fazla radikal veistikrarsız bulunarak dışlandığından geç yaşta ön plana çıkma olanağı bulabilmiştir. 1860’larda Tuna veBağdat vilayetlerindeki başarılı reform çalışmaları Mithat Paşa’nın kariyerinin zirve noktası olarak görülür.

1876’da Abdülaziz’in tahttan indirilmesi ve ölümüyle sonuçlanan ihtilalin liderlerinden biri olmuş; aynıyıl Padişah V. Murat’ın tahttan indirilerek İkinci Abdülhamit’in tahta geçirilmesi olayında da belirleyici roloynamıştır.

Kanun-i Esasi’nin ilanından (23 Aralık 1876) bir süre sonra gözden düşen Mithat Paşa 5 Şubat1877’de sadaretten uzaklaştırılarak yurt dışına sürgüne gönderilmiştir.

Mithat Paşa, 1881’de Yıldız Sarayı’nda kurulan mahkeme tarafından ölüme cezasına çarptırılmış;ancak idam cezası Abdülhamit tarafından affedilerek Taif’e sürgün edilmiştir.

Abdülaziz’in ölümünden sorumlu tutulan Mithat Paşa, Taif’te 8 Mayıs 1884 tarihinde “boğularak”!öldürülmüştür.[221]

10.4. Tercüman-ı Hakikat (1878)

Ahmet Mithat Efendi (1844-1912), 1868’de Mithat Paşa’dan destek görerek Tuna Vilayet Gazetesi’ndegazeteciliğe başlamış; Zevra, Basiret gazetelerinde çalışmış; Devir, Bedir ve Dağarcık gazetelerini çıkarmış;İbret’in eylemci yayınlarında etkin rol oynadığından sürgüne gönderilmiştir.

Ahmet Mithat Efendi, sürgün dönüşü bir süre Takvim-i Vakayi’nin müdürlüğünü yapmış, Tercüman-ıHakikat’i kurduktan sonra gazetenin yaklaşık yarısını kendi yazılarıyla doldurmuştur. Ansiklopedikbilgilerini halka yansıtma çabalarında çok başarılı olmuş; politikanın yasak olduğu bir dönemde, halkaokuma zevkini aşılamayı başarmıştır. Bir mücadele gazetecisi olmaktan çok “öğretici gazeteci” olmuş;gazetesi de bu görevi üstlenmiştir.

Tercüman-ı Hakikat, kendi döneminin öteki gazetelerine örnek olduğu gibi, birçok gazetecininyetişmesine olanak sağlamıştır. Bu gazeteciler arasında Ahmet Rasim, Nigar Hanım, Halide Edip (Adıvar),Necip Asım, Ahmet İhsan (Tokgöz) ve Hüseyin Cahit Yalçın sayılabilir.[222]

Tercüman-ı Hakikat, Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar yayınını sürdürmüştür.

İkinci Abdülhamit döneminin Türkiye basınındaki en tanınmış yazarı Ahmet Mithat Efendi’dir.Tercüman-ı Hakikat’ı, Sultan İkinci Abdülhamit’in yardımıyla 1876’da yayınlamaya başlayan Ahmet MithatEfendi, güçlü bir devlet desteği altında, ulusal ekonominin geliştirilmesi ve sanayileşmenin başlatılmasıgörüşlerini savunmuştur. Bunun sonucu olarak Ahmet Mithat Efendi, liberal ekonomi düşüncesinisavunanlara karşı çıktığı gibi, Jön Türk aydınlarının ekonomik kökenlerden yoksun bir özgürlük savaşınısürdürmelerini de eleştirmiştir. Jön Türkler tarafından “saray yazarı” diye nitelenen Ahmet Mithat, Türkiyebasınında, özellikle geniş okur yığınlarının beğenisine dönük fıkra türünün ve öğretici roman yazarlığınınbüyük öncüsüdür. Batı kültürünü halka tanıtmaya ve halkı eğiterek cahillikle savaşmaya büyük önem veren

Ahmet Mithat, edebiyatın (roman, tiyatro) yanı sıra matematik, fizik, kimya, ekonomi, tarih, hukuk ve felsefekonularında da yazdığı yazılarla halkın, o dönemlerin deyişiyle “hace-i evvel”i ya da ilk öğretmeniolmuştur.[223]

10.5. Matbuat-ı Hariciye Umum Müdürlüğü (1878)

1878 yılında, Maarif Nezareti (Milli Eğitim Bakanlığı), Matbuat Dairesi ve Zaptiye Nezareti’ninkatkılarıyla gazeteler üzerindeki ön sansür yoğunlaştırılırken, Hariciye Vekaleti (Dışişleri Bakanlığı)bünyesinde de Matbuat-ı Hariciye Müdürlüğü kurulmuştur.

Artık, yurt dışından gelen her çeşit gazete ve dergi, gümrükten geçmeden önce, Milli Eğitim’e bağlımemurlar tarafından incelendikten sonra ithal edilmektedir.[224]

10.6. Encümen-i Teftiş ve Muayene (1881)

1880 yılında sansür daha da yoğunlaştırılırken, 1881’de, yine Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarakEncümen-i Teftiş ve Muayene (Yoklama ve Denetim Kurulu) oluşturulmuştur.

Bir yandan da Maarif Nezareti’nde “Tetkik-i Müellefat Komisyonu” ile “Kütübü Diniye ve ŞeriyeTetkik Heyeti” görevlendirilerek, tüm gazete ve dergilerin sansür kapsamına alınması sağlanmıştır.

Tetkik-i Mükellefat Komisyonu, Encümen-i Teftiş ve Muayene’den ruhsat alarak yayımlanan kitap veTürkçe oyunların yeniden incelenmesiyle görevlendirilen ve haftada iki kez Milli Eğitim Bakanı’nınbaşkanlığında toplanan bir komisyondur.[225]

10.7. Kitapçılar Nizamnamesi (1894)

1894 yılında çıkarılan bir nizamnameyle matbaaların yanı sıra kitap satıcıları da sıkı bir denetimkapsamına alınmışlardır.

10.8. Nizamnameler (1888), (1895)

1888 tarihli nizamnameyle daha sıkı önlemler getirilmiş; 1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesiyürürlükten kaldırılarak, basılacak her şey, ön sansür uygulanarak denetim altına alınmıştır. 1895 tarihlinizamname ise 1888 tarihli Matbaalar Nizamnamesi’ni kaldırırken, yine ağır hükümler getirmiştir.[226]

10.9. İradeler (1898), (1900), (1901)

1898, 1900 ve 1901 tarihlerinde çıkarılan iradelerdeki hükümlerle, gazetelerin kapatılması, yazarlarıncezalandırılmaları, gazete imtiyazlarının kaldırılması gibi, devlet güçleri tarafından fikir müesseselerineyönelik eylemler sonucu, basın özgürlüğü tamamen yok edilmiştir. Bu tür uygulamalar 1907 yılına kadaryoğunlaşarak sürmüş ve Osmanlı’da İkinci Meşrutiyet dönemine kadar, basında zorunlu bir suskunlukyaratılmaya çalışılmıştır.

10.10. Denetim, Sansür ve Baskı Yöntemleri

Padişahın oturduğu Yıldız Sarayı’ndan verilen talimatlar, Matbuat Müdürlüğü aracılığıyla gazetelerebildiriliyor; emirlere aynen uyulmaması halinden şiddetli cezalar işleme konuluyordu.

Sansür belgelerinden en önemlisi, Yıldız Sarayı Başkatipliği’nden, Matbuat Müdürlüğü’ne “Tahsin”imzasıyla gönderilen aşağıdaki 9 maddelik talimattır. Bu talimatta, şu hususlar özellikle belirtilmiştir:

“- Padişah’ın sağlığına, ürünlerin durumuna, ticaret ve sanayinin gelişmesine ilişkin haberlere öncelikverilmesi,

- Millî Eğitim Bakanlığı’nın, ahlak açısından onaylamadığı hiçbir roman ve yazının yayımlanmaması,

- Bir sayıya sığmayacak kadar uzun edebi ve bilimsel yazılara yer verilmemesi, “devamı var”, “devamıyarına” deyimlerinin kullanılmaması,

- Yazılarda kafaları karıştırmaya yol açacak boşluklar bırakılmaması,

- Kişilere sataşılmaması, bir vali ya da mutasarrıfın hırsızlık yaptığı, para yediği, adam öldürdüğü gibiayıplanacak şeylerin yazılmaması,

- Kişilerin, bazı yolsuzlukları bildirmek için hükümdara verdikleri dilekçelerin hiçbir suretleyayımlanmaması,

- Tarihte ve coğrafyada özelliği olan, Ermenistan gibi bazı adların kullanılmaması,

- Yabancı hükümdarlara karşı düzenlenen suikastların ya da gösterilerin hiçbir suretle yazılmaması,

- Kötü niyetli kişilerin yersiz yorumlarına neden olacağı için bu talimatın da gazetelerdeyayımlanmaması.”[227]

Öte yandan, gazetelerde kullanılması yasaklanan kelimelerden bazıları da şunlardır:

“Anarşi, Ayan azası, beynelmilel, bomba, Bosna, büyük burun, cumhuriyet, dinamit, Girit, grev, haledilme, hasta, Hersek, hürriyet, ihtilal, infilak, inkılap, istibdat, Kanun-u Esasi, kardeş, kargaşalık, KemalBey, Kıbrıs, kıtal, Makedonya, mebuslar, Mithat Paşa, Murat, müsavat, sosyalizm, suikast, vatan, veliaht,Yıldız.”

“Tahtakurusu” kelimesi de “tahtı kurusun” diye okunabileceği için yasaklanmıştır.[228]

10.11. Sabah (1875), (1882)

Papadopulos adlı bir Rum tarafından 1875’te, yayımlanan küçük boyutlu Sabah gazetesi, 1882’deMihran Efendi tarafından satın alınmıştır. Mihran Efendi’nin yönetiminde, Şemsettin Sami’nin başyazarlığageçmesiyle etken bir gazete haline gelmiştir.[229]

Gazete kadrosuna daha sonraları Ahmet Rasim, Mahmut Sadık, Diran Kelekyan, Hüseyin Cahit Yalçın,Adnan Adıvar, Ahmet Emin Yalman ve Enis Tahsin katılmışlardır.

Ali Kemal’in yönetiminde, Peyam-ı Sabah’a dönüştürülen gazete, ittihatçılara muhalefetiyle ünyapmıştır. Milli Mücadele’ye karşı çıkarak, Kurtuluş Savaşı önderlerini “Bolşevik ajanı” olmakla suçlayanAli Kemal, 1922 yılının Ekim ayında, Beyoğlu’nda bir berber dükkanından çıkarken yakalanmıştır. İstanbulişgal altında olduğundan, gizlice İzmit’e götürülen Ali Kemal, orada Nurettin Paşa tarafından sorgulanmıştır.Ali Kemal, sorgulamadan çıktıktan sonra, İzmit Saray Bahçesi’nde bekleyen halk tarafından taşlanarak linçedilmiştir.[230]

10.12. İkdam (1896)

İkdam 1896’da Sabah’a rakip olarak, Ahmet Cevdet tarafından yayımlanmıştır. Kadrosunda AhmetRasim, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Necip Asım, Şinasi Hikmet, Teodor Kasap, Mahmut Sadık, AbdullahZühtü, Hüseyin Cahit Yalçın, Maliyeci Cavit Bey, Ali Kemal, Yakup Kadri, Falih Rıfkı gibi isimler yeralmıştır. İkdam, Meşrutiyet’in ilk yıllarında 40.000’lik tiraja ulaşmış, Birinci Dünya Savaşı sırasında, çeşitligüçlüklere rağmen 25.000 dolayında satmayı sürdürmüştür. 1926 yılında yayınına son veren İkdam,başlığına “Türk Gazetesi” ibaresini yerleştiren ilk gazetedir. Bu dönemin daha az etkili iki önemli gazetesi,Tarik (1881) ile Mizan (1886) olmuşlardır.[231]

10.13. Servet-i Fünun Dergisi (1891)

İkinci Abdülhamit döneminin dergicilikteki büyük atılımının simgesi, Ahmet İhsan Tokgöz’ün (1868-1942), ilk sayısını 27 Mart 1891’de yayımladığı Servet-i Fünun’dur. Avrupa resimli dergileri kalitesinde biryayın yapmak amacıyla çıktığı açıklanan Servet-i Fünun, Padişah’tan maddi yardım görmüş; yeni makinelerve ustalar getirilerek, 1893 Şikago Uluslararası Fuarı’nda ödül kazanacak bir kaliteye ulaşmıştır.[232]

İçerik olarak önceleri aile, moda ve şiir dergisiyken, Tevfik Fikret’in katılmasıyla dönemin en etkilidüşünce ve sanat yayını niteliğini kazanmıştır. Bu dergi, Edebiyat-ı Cedide akımını başlatmış; HüseyinCahit, Ahmet Hikmet, Hüseyin Siret, Mehmet Rauf, Cenap Şahabettin, Faik Ali, İsmail Safa gibi dönemingenç yetenekleri, Servet-i Fünun’un sütunlarında yetişmişlerdir.

Servet-i Fünun’un bir katkısı da basın fotoğrafçılığında görülmüştür. Ülkede, amatör fotoğrafçılararasında ilk yarışmayı bu dergi düzenlemiştir. Dergi ayrıca, 1897 Yunan Savaşı, Alman İmparatoru’nunKudüs gezisi, Hicaz Demiryolu inşaatı gibi olayların fotoğraflarını yayımlayarak, hem klişecilik sanatındahem de basın fotoğrafçılığında, öncü atılımlar gerçekleştirmiştir. Servet-i Fünun, 1944 yılına kadaryayımlanmıştır.

Bu dönemde hemen hemen aynı kalitede “Malumat” adlı bir dergi yayımlanmışsa da yazar kadrosununaynı üstün nitelikte olmaması, sahibinin de aşırı çıkarcı kişiliği nedenleriyle yeterli başarı gösterememiştir.Bu dergide, Ahmet Rasim’in yazdığı “Şehir Mektupları”, toplumsal yaşamı eleştirel bir yaklaşımla anlatmasıaçısından ilgiyle karşılanmıştır. Dergide ayrıca “Baba Tahir”, Padişah İkinci Abdülhamit’e yerli yersiz aşırıövgüler yağdırırken, muhalif yazar ve gazetecilere de hakaret dolu yazılar kaleme almıştır.

Düşünce ve edebiyat ağırlıklı “Mecmua-i Ebüzziya” da 1890-1897 yılları arasında etkili olmuştur.Ayrıca, “Mektep”, “Gayret”, “Nilüfer”, dönemin belli başlı dergileri olarak anılmışlardır.

10.14. Jön Türk Gazeteleri

İkinci Abdülhamit’in, 1877 Plevne Savaşı yenilgisinden sonra Mebusan Meclisi’ni dağıtması üzerine,yurt dışına çıkan bazı aydınlar bulundukları ülkelerde Jön Türk gazeteleri yayımlamışlardır.

Örneğin, Hayal gazetesi 1878’de Paris’te, 1879’da Londra’da, Ali Şefkati’nin çıkardığı İstikbalİstanbul’da kapanınca 1880’de Cenevre’de, Gencine-i Hayal 1881’de Paris’te yayımlanan Jön Türkgazeteleridir.

1889 Mayısı’nda İttihat ve Terakki Örgütü kurulduktan sonra İngiltere, Fransa, Avusturya, Bulgaristan,İtalya, Yunanistan, Romanya, İsviçre, Brezilya, Belçika, ABD, Kıbrıs ve Mısır gibi ülkelerde, çoğu Türkçebazıları Fransızca, Arapça, Almanca, İngilizce ve İbranice gazeteler yayımlanmıştır. Bunların en önemlileriMeşveret, Mizan, Osmanlı ve Şurayı Ümmet gazeteleridir.[233]

11. İKİNCİ MEŞRUTİYET (1908) Osmanlı Devleti’nden yavaş yavaş koparak bağımsızlıklarına kavuşan ya da kavuşma savaşımı veren

Balkan devletleri (Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan, Karadağ, Romanya), bir yandan da öteki Avrupadevletlerinden aldıkları destekle Makedonya’daki Osmanlı topraklarını paylaşmaya uğraşmaktadırlar.

Abdülhamit yönetimi ise “idare-i maslahatçılık”, denilen oportünist politikasıyla olayları önlemeyeçalışmış; Avrupa devletlerinden gelen istekleri, reformlara gidileceğini sık sık ifade ederek geçiştirmeyeçalışmıştır.[234]

11.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti*

Osmanlı’nın en önemli siyasal partisi olan “İttihat ve Terakki Cemiyeti”, 21 Mayıs 1889’da İstanbul’da“İttihadi Osmani” adıyla kurulmuştur. Askeri Tıbbiye Okulu öğrencileri Ohrili İbrahim Temo, ArapkirliAbdullah Cevdet, Diyarbakırlı İshak Sükuti, Kafkasyalı Mehmet Reşit ve Bakulu Hüseyinzade Ali kuruculararasında yer almıştır.[235]

Aynı yıl kurulan İttihat ve Terakki Paris Şubesi’nin başında Ahmet Rıza Bey, 1897’de kurulan CenevreŞubesi’nin başında ise Mizan Gazetesi sahibi Murat bulunmuştur.

Talat Bey’in (Paşa) başkanlığında 1908’de kurulan Selanik Şubesi ise İttihat ve Terakki’nin en önemlişubesi olmuştur. Osmanlı’nın son dönemine damgasını vuran isimler genellikle İttihat ve Terakki’nin SelanikŞubesi’nden yetişmiştir.

İttihat ve Terakki, 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanından Birinci Dünya Savaşı’nın sona erdiği vecemiyetin fesih kararı aldığı 1918’e kadar, kısa bir dönem hariç, iktidarı elinde tutmuştur.[236]

* Tek Parti Rejimi

Bu dönemde, “demokrasi”den çok özgürlük üzerinde durulmuştur. Ayrıca Abdülhamit döneminin“istibdat ricali” denilen nazırlarına ve paşalarına sert eleştiriler yöneltilmiş; tahtta bulunan Padişah İkinciAbdülhamit de bunlardan payına düşene katlanmak zorunda kalmıştır.

Siyasal çekişmeler ve düşünce akımları da basına geniş ölçüde yansımıştır.

1908’in Kasım ve Aralık aylarında yapılan seçimler ve Meclisler’in (Meclis-i Mebusan ve Meclis-iAyan) açılıp parlamenter düzene geçilmesi de üzerinde durulan konulardandır.

1912 sonundaki ikinci seçim, İttihatçılar’ın baskıları nedeniyle “Sopalı Seçim” diye anılmıştır.

Mayıs 1914’te üçüncü, Aralık 1919’da dördüncü kez seçim yapılmıştır. Bu dönemde Meclis-i Mebusanilki ve ikincisi 1912’de, üçüncüsü 1918’de sonuncusu 1920’de olmak üzere dört kez feshedilmiştir.

İkinci Meşrutiyet’in ilk döneminde geniş bir kesim, liberal temsili bir sistemin, parlamenter bir

meşrutiyetin vazgeçilmezliği üzerinde durmuştur. Bu amaca kuşkusuz ki çok partili rejimle ulaşılabilirdi.

Ancak meşrutiyetin yeniden ilanını sağlayan İttihat ve Terakki, zorbalığa ve değişik yöntemlerebaşvurarak bu amaca ulaşılmasını engellemiş; ne pahasına olursa olsun iktidarda kalma yolunda çabaharcayarak sonunda “fiili bir tek parti rejimi” kurulmuştur.[237]

11.2. İkinci Meşrutiyet Öncesi Basın

1906 yılında Osmanlı Devleti sınırları içinde, süreli yayınların sayısı 147’dir. Bunların 52’si İstanbul’da,20’si Beyrut’ta, 20’si İzmir’de, 10’u ise Selanik’te çıkmıştır.

20 kadarı resmi vilayet gazetesi olan bu süreli yayınların 36’sı, bugünkü Türkiye sınırları içindeydi.

1908 yılının başında, Osmanlı topraklarında 120 dergi ve gazete yayımlanmıştır.

Meşrutiyet’in ilk 7 ayında ise 730 imtiyaz başvurusu yapılmıştır.

İstanbul’da 52 dergi ve gazete yayımlanırken, aynı dönemdeki imtiyaz başvurusu sayısı 377’yibulmuştur.

İzmir-Aydın bölgesinde 110, Suriye-Lübnan bölgesinde 85, Selanik’te 57 imtiyaz başvurusukaydedilmiştir. [238]

Bu dönemde, ülke çapında gazete çıkmayan tek vilayet kalmamıştır. Böylece Medine ile Mekke de ilkkez gazeteye kavuşmuştur.

Anadolu’da da bir “basın kargaşası” yaşanmaktadır. Bazı “açıkgöz işadamlarının”, İstanbul’danAnadolu’ya Türkçe, Ermenice, Rumca matbaalar götürdükleri, ayrıca yaklaşık her kentte, Türk girişimcilertarafından özel Türk basımevleri kurulduğu gözlemlenmiştir.

Sözü edilen yayınların 399’unu Türkçe ya da yarısı Türkçe gazeteler oluşturmaktadır. Bu gazetelerden308’i Türkçe, 41’i Türkçe-Arapça, 20’si Türkçe-Fransızca, 16’sı Türkçe-Rumca’dır.

Öteki dillerde yayımlanan gazetelerin dağılımı ise şöyledir:

“Rumca 109, Arapça 67, Fransızca 36, Ermenice 34, Ladino dilinde (İspanyol Yahudicesi) 19, Bulgarca11, Arnavutça 5, Sırpça 4 ve Almanca, İtalyanca, Farsça, Romence”[239]

11.3. İttihat ve Terakki Bildirisi

Bölgedeki karışıklıktan yararlanarak, büyük bir gizlilik içinde hücre çalışmaları yoluyla örgütlenenİttihat ve Terakki, adını bölgede bunalımın arttığı 1908 Mayısı’nda etkili bir biçimde duyurmuştur.

Cemiyet, Rusya dışındaki “Büyük Devletler”in (Düvel-i Muazzama: İngiltere, Fransa, İtalya, Almanya)Manastır Konsolosluklarına gönderdiği bildiride (layiha), Müslüman ve Hıristiyan bütün Osmanlılar’ın,işlere yabancıların karışmasına karşı olduğunu duyurmuş; baskı yönetiminin bütün ülkeyi ve Osmanlımilletlerini ezdiği belirtilerek, herkesten, Cemiyet’in ülkeyi mutlu kılmak için başlattığı mücadeleyeyardımcı olması istenmiştir.

Bildiride, Makedonya’da çoğunluğu oluşturan Müslümanlar’ın, kışkırtmalar karşısında sabırlıdavrandıkları ifade edilerek, sabrın da sınırı olduğu anımsatılmış:

“Avrupa, eğer yardım etmek istiyorsa, Osmanlı Devleti’nin ayrılmaz bir parçası olan Makedonya’yamüdahaleden vazgeçmeli; baskı yönetiminin aşırılıklarına son vermek üzere İstanbul’a ve terörü önlemeküzere Sofya, Atina, Belgrat’a baskıda bulunmalıdır.” denilmiştir.[240]

Adını bu bildiriyle duyuran Cemiyet, yeraltı eylemlerine yönelerek, İkinci Abdülhamit yanlılarını hedefalan bir dizi cinayet de işletmiştir. Ardından, bazı İttihatçı subaylar, Tikveş, Arnavutluk, Resne ve Ohri’deçeteler kurarak dağa çıkmışlardır. Çok geçmeden de Firzovik’te toplanan 20 bin kadar Arnavut’un, Saray’ameşrutiyet istediklerini dile getiren telgraflar çekmeleri sağlanmıştır.[241]

İttihat ve Terakki tarafından Manastır Valisi’ne ulaştırılan 7 Temmuz 1908 tarihli muhtırada ise şugörüşlere yer verilmiştir:

“Bugünün hükümeti (mutlakıyet yönetimi) yasal değildir. Cemiyetin tek isteği milletin açık ve yasalhaklarını geri almak ve yönetimi elinde bulunduran zevk ve eğlence düşkünlerinin tutkularına son vermektenbaşka bir şey değildir.

Fesat sistemi kurmuş olan bu kimseler bilmelidirler ki Osmanlı İmparatorluğu, bir millet ile o milletin

timsali olan Padişah’tan ibarettir. Bu ikisinin arasında, alçaklara, şehvet tutsaklarına, rezillere, ikbalsarhoşlarına özel bir yer yoktur.

Kurulması istenen rejim sayesinde, milletle Padişah doğrudan doğruya ilişki içinde olacaklardır.İnsanlık ve uygarlık mahkemesinin, temyiz edilmemek üzere verdikleri karar budur. Bu kararın uygulanma-sıyla, cinayetler ve zulümler, insanlık yasasının egemenliği altında yok edilmiş olacaktır.”

Bu arada, İttihatçılar’ın ayaklanmasını bastırmak üzere gönderilen birlikler de aynı safa geçerek, İttihatve Terakki’ye karşı silah kullanmamaya yemin etmişlerdir.

Bu gelişmeler üzerine, Abdülhamit, Kanun-u Esasi’yi yeniden yürürlüğe koyacağını ilan etmek zorundakalmıştır.

23 Temmuz 1908’de, 1876 tarihli Kanun-u Esasi tekrar yürürlüğe konularak, Meclis-i Mebusantoplantıya çağrılmış ve böylece 2. Meşrutiyet dönemine girilmiştir.[242]

11.4. Sansürün Kaldırılışı (24 Temmuz 1908)

Sansür, 24 Temmuz günü, iki gazetenin sahiplerinin (İkdam sahibi Ahmet Cevdet Oran ile Sabah sahibiMihran Efendi) kendi aralarında, gazete provalarını sansür için göndermemekte anlaşmalarından ve gelensansür memurlarına, “Gazeteler hürdür artık. Sansür yasaktır. Gazeteleri sansür etmeye kalkmak ağır birsuçtur.” demelerinden sonra kalkmış; 25 Temmuz 1908 sabahı gazeteler yıllardan beri ilk olarak sansürsüzyayımlanmıştır.

Sansürün kaldırıldığı 24 Temmuz günü de Cumhuriyet’ten sonra “Basın Bayramı” kabul edilmiştir.[243]

24 Temmuz 1908 günü başlayan ve günlerce süren gösterilerle “Hürriyetin İlanı” kutlanmıştır. Bugösterileri, Sabah ve İkdam gazetelerinde yer alan coşkulu yazılar teşvik etmiştir. Daha ilk gün, HüseyinCahid’in (Yalçın) makalesiyle Abdullah Zühtü’nün “Oh!” başlıklı yazısı birleştirilerek, İkdam’ın başyazısıoluşturulmuş; bu yazı İstanbul’da geniş yankılar uyandırmıştır.

Bu dönemde, demokrasiden çok özgürlük üzerinde durulmuştur. Ayrıca “Abdülhamit döneminin istibdatricali”, denilen nazırlarına ve paşalarına sert eleştiriler yöneltilmiş; tahtta bulunan İkinci Abdülhamit debunlardan payına düşene katlanmak zorunda kalmıştır.

Siyasal çekişmeler ve düşünce akımları da basına geniş ölçüde yansımıştır. O günlerde çıkangazetelerde, anayasa, özgürlük, eşitlik, meşrutiyet kavramlarını öven, ateşli ve heyecanlı yazılaryayımlanmaya başlamıştır.[244]

Halkın gazetelere rağbeti artmış; bazı gazetelerin tirajları 50 bine kadar yükselmiştir. Halkın istediğigenel af, basının da desteğiyle kabul edilmiş; meşrutiyetin ilanının 10. günü hükümet değişmiş; Kamil PaşaSadrazam olmuş; saray korkusu hissedilir derecede hafiflemiştir. Af Kanunu’ndan yararlanarak İstanbul’adönen sürgünler, büyük sevgi gösterileriyle karşılanmışlardır.

Ancak gazetecilik hakkında hiçbir fikri olmayanların, ayrıca gazete çıkarmaya yeterli sermayeleri dahibulunmayanların, kişisel hınçlarını dile getirmek amacıyla gazete yayımlamaya kalkıştıkları bu dönemdebasın, her türlü frenden yoksun kalmıştır. Yayından evvel kontrol kalktığı gibi, yayından sonra da hiçbircezalandırma söz konusu edilmediğinden, o günlerin basın hayatını, “tam bir anarşi” olarak nitelendirmekdaha doğru olacaktır.[245]

11.5. Yeni Seçimler (1908)

İkinci Meclis döneminde çıkarılan İntihab-ı Mebusan Kanunu, İkinci Abdülhamit tarafındanonaylanarak yürürlüğe konulmuştur. Bu yasa, dönem dönem çeşitli değişiklikler yapılarak, 1942 yılınakadarki bütün seçimlerde uygulanmıştır.

Aralık ayında başlayan ve İstanbul’da 11 Aralık 1908’de yapılan seçimlere “İttihat ve Terakki Cemiyeti”ile “Ahrar Fırkası” katılmışlardır. Genel olarak “İttihat ve Terakki Cemiyeti”* adaylarının kazandıkları(İstanbul’dan tam liste) seçim sonucu Meclis-i Mebusan’a, 142 Türk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 12Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Sırp ve 1 Ulah olmak üzere 275 milletvekili girmiştir.[246]

Parlamento tarafından çıkarılan bir yasaya göre ve ilk kez siyasi partilerin katıldıkları 1908seçimlerinde, iki dereceli sistem aksatılmadan uygulanmıştır. “nispeten demokratik” ve özgürcegerçekleştirilen bu seçimlerde de vergi verme, erkeklerin oy kullanmaları gibi koşullar nedeniyle sınırlı oy

yöntemi uygulanmıştır.

1876 Anayasası “parlamentolu” bir düzen getirmiş, ancak “parlamenter” olamamıştır. Bakanlar, giderekhükümet, padişahtan başka kimseye hesap vermek zorunda değildir. Padişah da gelişmiş parlamentersistemlerde görülen “sembolik devlet başkanı” değildir. Fiilen olduğu gibi hukuken de yürütmenin dizginleripadişahın elindedir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda, parlamentolu düzenin, hiç olmazsa biçimsel açıdan, “parlamenter” nitelikkazanması, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra gerçekleştirilen çeşitli anayasa değişiklikleriyle mümkünolacaktır. Hükümdarın, parlamenter bir düzende görülmeyen yetkileri kaldırılacak; hükümet de Meclis-iMebusan’a sorumlu duruma getirilecektir.[247]

Artık, İttihat ve Terakki’nin güdümü altına almak istediği bir siyasal yaşam başlamış; bunun yanı sırabasında “patlama” sözcüğüyle ifade edilen bir hareketlilik görülmüştür.

İkinci Meşrutiyet’in ilk bir buçuk ayı içerisinde, 200’ü aşkın gazete ve dergi yayımlanacak; 31 Mart’a(13 Nisan 1909) kadar geçen sekiz buçuk aylık dönemde, 350 dolayında gazete ve dergi çıkacaktır.

Ancak bunların büyük bir bölümü uzun ömürlü olamamıştır. Kitapçıklar yayımlayarak görüşleriniortaya koyanların sayısı da kabarık olmuştur. Bu katılımı bir “demokrasi” göstergesi olarak değerlendirenlererastlandığı gibi, basının her türlü denetim dışında kaldığını ve o döneme göre, çok ileri gidildiğini önesürenler de olmuştur.[248]

11.6. İkinci Meşrutiyet Gazeteleri

Meşrutiyetin ilk günlerinde İstanbul basınını temsil eden ve halk tarafından tutulan belli başlı gazeteler,İkdam, Sabah, Tercüman-ı Hakikat ve Saadet olmak üzere 4 tanedir.

O günlerin aşırı özgürlük havası içinde baskı makineleri bütün gün çalışmakta; basılan gazeteler, dahamatbaa kapılarında halk tarafından kapışılmaktadır.

10 paraya satılan İkdam gazetesinin, meşrutiyeti ve özgürlüğü öven ateşli yazılar nedeniyle karaborsayadüştüğü ve 50 kuruşa satıldığı, o günleri yaşayanlar tarafından anlatılmıştır.

Yıllardır mizah gazeteleri yayımlanmadığı halde, Ahmet Rasim, Hüseyin Rahmi ve İbrahim Hilmitarafından “Boşboğaz”, Sait Hikmet, Sermet Muhtar ve Osman Kemal tarafından “Elüfürük” ve Ali Fuattarafından da “Karagöz” adlı mizah gazeteleri kurulmuş ve yayına başlamışlardır.

Daha sonraları bunları, Kalem, Davul, Şaka, Yuha, Eşek, Laklak, Hacivat, Cingöz, Zevzek, Curcuna, ElMalum gibi mizah gazeteleri izlemiştir.[249]

Meşrutiyet ilan edildiğinde, “İstibdat Dönemi”nden kalma gazetelerden Ahmet Cevdet’in 1894’teSabah’a rakip olarak çıkarttığı İkdam’ı yayınına devam etmektedir.

Önceleri Babanzade İsmail Hakkı, Abdullah Zühtü, Ahmet Rasim, Hüseyin Cahit, Yakup Kadri, FalihRıfkı, Necip Asım, Şinasi Hikmet, Mahmut Sadık, Teodor Kasap gibi ünlü yazarlar bu gazetenin yazıkadrosunu oluşturmuşlardır.

Meşrutiyet döneminde Tanin ve Yeni Gazete’nin yayın hayatına girmesiyle, Hüseyin Cahit ve AbdullahZühtü, İkdam’dan ayrılmışlardır. Ali Kemal başyazar olduktan sonra İkdam gazetesi güçlü bir muhalefetebaşlamış ve İttihatçılara karşı “Ahrar Partisi”nin fikirlerini savunmuştur.

Ahmet Mithat Efendi’nin, 1878’de kurduğu Tercüman-ı Hakikat gazetesi ise bu dönemde tarafsızkalmaya çalışmış; bir süre sonra da Ahmet Mithat Efendi bu gazeteden ayrılmıştır. Daha sonra Tercüman-ıHakikat gazetesini, Şükrü ve Behçet Beyler birlikte çıkarmışlardır.

Bu dönemde tarafsız kalan gazetelerden biri Mihran Efendi’nin çıkarmakta olduğu Sabah, öteki deMehmet Efendi ile oğlu Fethi’nin yayımladıkları Saadet gazetesidir. Ahmet İhsan’ın gündelik hale getirdiğiServet-i Fünun da “tarafsız” olarak nitelendirilmektedir.

Bir dizgi hatası yüzünden kapatılan Takvim-i Vakayi de 29 Temmuz 1908 tarihinde yenidenyayımlanmaya başlamıştır.

Şurayı Ümmet, İttihat ve Terakki Fırkası’nın sözcüsü olarak yayımlanmıştır.

Mizan, Sadayı Millet, Yeni Gazete (14 Eylül 1908’de kurulan Osmanlı Ahrar Fırkası’nın Organı) veVolkan gazeteleri ise İttihat ve Terakki’ye muhalefet yapmışlardır.

Seçimlerin yapıldığı 9 Kasım 1908 tarihinde, Derviş Vahdeti tarafından yayımlanmaya başlanan Volkangazetesi, 31 Mart Olayı’na zemin hazırlamıştır.[250]

İkinci Meşrutiyet’in ilk 3,5 yılında 607 gazete ve dergi çıkarılmıştır. Bunların çok azı uzun süredayanabilmiş; bazısı birkaç sayı bazısı üç-beş ay çıktıktan sonra kapanmıştır.

İkinci Meşrutiyet’in ilanından 1918 yılı sonuna kadarki 10,5 yıllık süre içinde ise 918 gazete ve dergiyayımlanmıştır.[251]

11.7. 31 Mart Olayı

24 Temmuz 1908 sabahı gazeteler sansürden kurtulmuş; ancak, sonsuz bir özgürlük içinde, değil son 30yılda, son 300 yılda söylenmemiş şeyleri söyleme hırsına kapılan basın, ilk şokla 31 Mart’ta (13 Nisan 1909)karşılaşmıştır.[252]

31 Mart Olayı’na kadar süren dokuz aylık dönemde, basına sonsuz bir özgürlük egemen olmuştur.

Ayaklanmanın yakın nedeni, 6 Nisan 1909 gecesi sert muhalefetiyle tanınmış Serbesti gazetesibaşyazarı Hasan Fehmi’nin Galata Köprüsü’nde öldürülmesidir. Saldırganın sırtında bir subay pelerinibulunduğu ileri sürülmüş; köprünün iki ucunda da karakollar bulunduğu halde kimse yakalanamamıştır.Muhalefet, olaya çok büyük tepki göstermiş ve cinayeti İttihat ve Terakkiye mal etmekte tereddüdedüşmemiştir. İttihat ve Terakki de kendini savunmak için fazla bir çaba göstermeyerek sanki cinayetikabullenmiş duruma düşmüştür. (Yıllar sonra cinayetin İttihatçılar tarafından işlendiği ortaya çıkacaktır.)[253]

Hasan Fehmi’nin cenazesi büyük bir kitle gösterisi halini almıştır. Cenazeden 5 gün sonra da 13 Nisan1909’da (ya da Rumi takvime göre 31 Mart 1325’de) ayaklanma çıkmıştır.

O gün sabahın çok erken saatlerinde Taksim Taşkışla’daki 4. Avcı Taburu Hamdi Çavuş ve öteki çavuşve onbaşıların komutasındaki erler, subaylarını tutukladıktan sonra, başka kışlaları da ayaklandırdılar.

Daha sonra Sultanahmet’te bulunan Mebusan Meclisi’nin önünde toplandılar. Ayaklanma, “Şeriatisteriz” sloganıyla yapılmıştı. Somut olarak asker, 1) kendilerine ayaklanmadan ötürü bir sorumlulukgelmemesini, yani affedilmeyi bekliyor, 2) Hükümet’in, Mebusan Meclisi Reisi Ahmet Rıza ve öteki bazıİttihatçıların istifası, 3) bazı komutanların değişmesi talebinde bulunuyordu.

Bazı istek listelerine göre Kamil Paşa’nın Sadrazam, Nazım Paşa’nın Harbiye Nazırı, İsmail Kemal’inMebusan Meclisi Reisi olması da isteniyordu.[254]

Daha sonra gelişigüzel harekete geçen ve frenlenemeyen topluluğun saldırıları sonucu, İttihat ve TerakkiCemiyeti’nin sözcüsü sayılan “Tanin” ve “Şurayı Ümmet” gazeteleri tahrip ve yağma edilmiştir. Bu aradabazı nazırlar, mebuslar, subaylar sokakta öldürülmüş; Padişah, sadrazamı değiştirmek ve yeni bir hükümetkurulmasını sağlamak zorunda kalmıştır.

Mahmut Şevket Paşa komutasında Selanik’ten gelen “Hareket Ordusu” tarafından ayaklanmabastırılmış; ülkede sıkıyönetim ilan edilerek olayın elebaşları yakalanmıştır. Derviş Vahdeti ve suç ortaklarıidam edilmişlerdir (26 Nisan 1909). 27 Nisan 1909’da İkinci Abdülhamit tahttan indirilerek, 5. MehmetReşat Padişah ilan edilmiştir. [255]

11.8. 1909 Basın Yasası

31 Mart Olayı’nın bastırılması üzerine kurulan askeri yönetim tarafından basına tekrar sansür konulmuş;yayınlarında taşkınlık yapan gazeteler kapatılmıştır. Ancak kapatılan gazeteler önceleri başka, fakat eskiadlarına benzer adlarla yeniden yayımlandıklarından, bu aksaklığa son verilmek amacıyla zamanınkoşullarına uygun bir Basın Kanunu hazırlanması zorunlu olmuştur. Bu amaçla bir Basın Kanunu tasarısıhazırlanarak Meclis’e sunulmuştur.

Sözü geçen tasarının, 28 Nisan 1909’da Mebusan Meclisi’ne getirildiği haberinin basında çıkması, ka-muoyunda, hürriyetin birinci ilkesi olan basın özgürlüğünün kısıtlanacağı kuşkusunu uyandırmış vegazeteciler arasında çok büyük tepkilere yol açmıştır.

Bu nedenle tasarı, her yandan eleştirilere uğramıştır. Bu konuda yoğunlaşan tepkileri ve endişeleri dilegetirmek amacıyla Sultanahmet Meydanı’nda bir miting düzenlenmiş; miting günü seçilen bir kurul, Meclis

Başkanı Ahmet Rıza Bey’le görüşmüş ve basın özgürlüğünün teminat altında bulunduğu konusunda sözalmıştır.

Anayasa’nın 12. Maddesi’nde, “Basın yasalar çerçevesinde serbesttir. Hiçbir şekilde baskıdan öncekontrole tabi tutulamaz.” hükmü yer aldığından, yeni yasada sansürü andıran herhangi bir uygulamaöngörülmemiştir. Aslında hükümet, herhangi gizli bir amaç gütmeden” Basın Kanunu” ile bir “MatbaalarKanunu” çıkarmak istemiştir.[256]

Yasaya yalnızca, Devlet’in temelini sarsmamaya yönelik, Padişah’ı, dinleri, Osmanlı milletlerinikoruyucu ve ayaklanmayı kışkırtıcı yazıları engelleyen maddeler konulmuştur.[257]

Meclis’te görüşülmesi sırasında uzun tartışmalara yol açan 37 maddelik bu kanun tasarısı, 14 Temmuz1909’da Millet Meclisi’nde kabul edilmiş; Ayan Meclisi’nden de hızla, geçen tasarı, 18 Temmuz 1909’dakanunlaşmıştır. Zaman zaman yapılan birçok değişikliklerle 1931 yılına kadar 22 yıl yürürlükte kalacak olanbu kanunun birçok hükümleri, önceden de olduğu gibi, yine Fransız Basın Kanunu’ndan (1881) aktarılmıştır.

Aslında kanun oldukça liberal eğilimli bir görüşle hazırlandığı halde, sonradan yapılan değişikliklerlebasın özgürlüğü birçok yönlerden sınırlanmıştır. Böylelikle 1909’da büyük çabalarla kurulan basın rejimi,daha sonraları gerçekleştirilen değişikliklerle geniş bir baskı rejimine dönüşmüştür.[258]

Bu basın kanununda, bir yandan basına geniş özgürlük vermek, bir yandan da zararlı yayınları önlemekkaygısı yan yana görülmektedir. Bu kanunla, gazetelerden sansür ve hükümetin, yayınlar dolayısıyla ihtardabulunma yetkisi kaldırılmıştır.

Yalnız devletin güvenliğini sarsacak ve halkı isyana sürükleyecek nitelikteki yayınlar dolayısıyla, hükü-mete, bir gazeteyi geçici süre için kapatma yetkisi tanımıştır.

11.8.1. Temel Hükümler

1909 Basın Kanunu’nun başlıca hükümlerini şunlardır:

“- Gazete çıkarmak için hükümete bir bildiri verilmesi yeterli olup, ruhsat alma zorunluluğu yoktur.

- Meclisler’in ve mahkemelerin gizli oturumlarındaki konuşmaların yayımlanması yasaklanmıştır.

- Kanun ve yönetmeliklerin, hükümetçe resmen açıklanmadan önce gazetelerde yayımlanamayacağıhükme bağlanmıştır.

- Osmanlı ülkesinde tanınmış dinlerden, mezheplerden ya da unsurlardan herhangi birine yazıylahakaret suçtur.

- Vatandaşları suç işlemeye kışkırtan yazıların yayımlanması yasaklanmıştır.

- Basın yoluyla şantaj yapmak ya da başka türlü çıkar sağlamak suçtur.

- Asılsız sahte bilgilerle başkalarının suçlanamayacağı belirlenmiştir.

- Ahlak kurallarına uymayan yazı yayımlanması ve resim basılması yasaklanmıştır.

- Yayınlardan zarar görenlere cevap hakkı tanınmıştır.

- Basın yoluyla halkı suç işlemeye kışkırtmalarda, dava sonucunu beklemeden, hükümetin güvenliğinikorumak amacıyla gazeteyi kapatabileceği hükmü getirilmiştir.

- Padişah’a yazıyla hakaret edenlere üç aydan üç yıla kadar hapis cezası verileceği hükmebağlanmıştır.

- Hanedanın, Ayan ve Mebusan Meclisi üyelerinin ve resmi kişilerin korunmaları için, kanuna ayrıcamaddeler konulmuştur.

- 25 yaşını doldurmuş her vatandaşa gazetenin sorumlu müdürü olmak hakkı tanınmıştır.

- 1912 yılında yapılan bir değişiklikle sorumlu müdürün yüksek öğrenim görmüş olması ya da yedi yıllıkidadi diplomasına sahip olması zorunluluğu kabul edilmiştir. [259]

- Basın suçları için eski özel mahkemeler kaldırılmış ve bu suçların da genel mahkemelerde görüleceğihükme bağlanmıştır.

- Yeni Basın Kanunu’yla hükümdarın da eleştirilebileceği kabul edilmiş; ancak bu eleştirinin hakarethalini almasında cezai müeyyide öngörülmüştür.

- Gazete çıkartabilmek için kefalet akçasına da lüzum görülmemiş ve böyle bir hükme kanunda yerverilmemiştir.”[260]

Basın Kanunu’nun yürürlüğe girmesine rağmen, ülkedeki askeri yönetimin uyguladığı basın sansürü,1912 yılına kadar sürmüştür. Aynı yıl sansürün kaldırılışı kısa süreli olmuş; 23 Ocak 1913 tarihinde, İttihat veTerakki yanlısı subayların gerçekleştirdikleri “Bab-ı Ali Baskını” diye anılan askeri darbe sonrası Kamil Paşasadrazamlıktan düşürülünce, oluşturulan yeni hükümet tarafından yine basına sansür konulmuştur.[261]

Sansür hafiflemekteyken, 1. Dünya Savaşı çıkınca, alınan sıkı önlemler çerçevesinde sansür uygulamasıve basına baskılar yeniden sıkı bir biçimde sürdürülmüştür. Sansür, İttihat ve Terakki Partisi ilerigelenlerinin, 1. Dünya Savaşı yenilgisi sonrası yurt dışına kaçmaları üzerine kaldırılmıştır.

11.8.2. Değişiklikler

Söz konusu yasa, yapılan 15 kadar değişiklikle, 8 Ağustos 1931 tarihine kadar, 22 yıl yürürlüktekalmıştır. Bu değişikliklerden başlıcaları şunlardır:

“1- 3 Mart 1912 tarihli geçici kanunla, siyasal gazete imtiyazı almak için İstanbul’da 500, taşrada 200lira depozito yatırılması, askerlerin yazı yazmalarının yasaklanması hükme bağlanmıştır.[262]

2- 16 Şubat 1913 tarihli geçici kanunla, ahlak kurallarına aykırı yazı ve resimlerin yasaklanıptoplatılması, kabul edilmiştir.[263]

3- 9 Mart 1913 tarihli geçici kanunla, mebusların ve Ayan Meclisi üyelerinin gazete sorumlu müdürüolmaları yasaklanmış ve gazete satıcılarının polisten belge almaları zorunluluğu kabul edilmiştir.

4- 9 Kasım 1913 tarihli geçici kanunla, devletin iç ve dış güvenliğini bozabilecek biçimde yayın yapangazetelerin, bakanlar kurulu kararıyla kapatılabilmesi öngörülmüştür.

5- 25 Ağustos 1914 tarihli geçici kanunla, askeri sansür memurlarının izni olmadan, ordu hareketleriyleilgili haberlerin yazılmaması hükme bağlanmıştır.

6- 5 Ağustos 1920 tarihli kararnameyle, iç güvenlik ve dış ilişkilerle ilgili belge yayınlanmaması kabuledilmiştir.

7- 5 Şubat 1919 tarihli kararnameyle, sıkıyönetim bölgelerinde sansür kurulunun izni olmadan gazeteyayınlanmaması öngörülmüştür.

8- 19 Ekim 1921 tarihli kararnameyle Kuran ayetlerinin ve hadislerin hiç birinin basılmamasıkararlaştırılmıştır.”

Görüldüğü gibi, süreç içinde yapılan değişiklikler, Basın Kanunu’nun daha da iyileştirilerek, özgürlüğünve çalışma alanının genişletilmesi, koşullarının kolaylaştırılması yönünde olmamıştır.

Temel ilke olarak gazete yayımlama, koşullara bağlanarak zorlaştırılmıştır. Değişikliklerin hemen hepside daha önce verilen bazı hak ve özgürlüklerin daha da daraltılması düşüncesiyle hazırlanmıştır.[264]

11.9. Matbaalar Kanunu

Kabul edilen 13 maddelik “Matbaalar Kanunu” ile de her Osmanlı vatandaşına basımevi açmak hakkıtanınmış; basımevi açabilmek için İstanbul’da İçişleri Bakanlığı’na, taşrada valiliklere bir bildiri verilmesiyeterli görülmüştür.[265]

Basılacak şeyleri önceden göndermek zorunluluğu kaldırılmış; böylelikle 1857 yılından beri sürüp gidenbasımevleri sansürü de sona ermiştir. Yalnızca Kuran ve hadis kitabı basacakların, müftülükten izin almalarışartı konulmuştur. Kitap ve risale basmak suretiyle suç işlenmesi halinde, 1909 Basın Kanunu’nun, basınsuçlarıyla ilgili hükümlerinin bunlar hakkında da uygulanacağı, kanunda belirtilmiştir.

11.10. Basın Kanunu’ndan Sonraki Gelişmeler

İstanbul’da izin verilen yeni yayın sayısı, 1910’da 130, 1911’de 124, 1912’de 45, 1913’te 92, 1914’te75’tir. Bu sayıya, aynı oranda taşra yayınlarının da eklenmesi halinde, 6 yılda Osmanlı Devleti’nde yaklaşık1600 yayın için imtiyaz alındığı ortaya çıkmaktadır.

Yayınlarda bu sayısal artışın getirdiği dinamizmin, azınlıklar için de geçerli olduğu kesindir. Nitekim,Osmanlı Devleti toprakları içinde, 1872-1877 döneminde 33 Arapça yayın bulunurken, bu sayı 1908-1914yılları arasında 399’a yükselmiştir.

Bunların dağılımı şöyledir:

“İstanbul’da 27, Beyrut’ta 122, Cebel-i Lübnan’da 59, Şam’da 58, Bağdat’ta 53, Halep’te 22, Kudüs’te34, Basra’da 12, Trablusgarp’ta 7, Hicaz’da 5”[266]

11.11. Yeni Sansür Uygulamaları

Sansür hafiflemek üzereyken, Birinci Dünya Savaşı çıkmış; savaş yılları boyunca, İttihat ve TerakkiPartisi Hükümeti’nce basına sansür uygulanmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasının ardından, 25Ağustos 1914 tarihli geçici yasayla, “Askeri sansürün izni olmadan ordu hareketleriyle ilgili haberlerinyazılması” yasaklanmıştır.

Böylece, mütareke dönemine kadar tam suskun bir basın oluşturulmuştur. Ancak İttihak ve Terakki ilerigelenleri yurt dışına kaçtıktan ve muhalifler iktidara geldikten sonra sansür kaldırılmıştır.

30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalanmış; böylece “Mütareke Dönemi’nde bu kez işgalcilerinsansürü uygulanmaya başlamıştır.[267]

Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’na girdiği 1914 yılında, ülkede yayımlanan dergi ve gazete sayısı73’tür. Bu sayı 1915’te 6’ya düşmüş; 1916’da 8 olmuş; 1917’de 15’e, 1918’de de 71’e yükselmiştir.

11.12. Öldürülen Gazeteciler

İkinci Meşrutiyet yıllarının basın tarihi açısından bir “terör dönemi” olduğu ileri sürülmektedir. Busüreç içinde yaratılan baskı ve korku ortamında, üçü sokak ortasında olmak üzere dört gazeteci öldürülmüş;bu cinayetlerin katilleri yakalanamamıştır.

İkinci Meşrutiyet döneminde, İttihat ve Terakki muhalifi oldukları gerekçesiyle öldürülen gazetecilerşunlardır:

“Serbesti” gazetesi başyazarı Hasan Fehmi (5 Nisan 1909), “Osmanlı” ve “Sada-yı Millet” gazeteleriyazarı Ahmet Samim (9 Haziran 1910), “Şehrah” gazetesi başyazarı Mehmet Zeki Bey (10 Temmuz 1911) veSelanik’te “Silah” adlı bir gazete çıkarmış olan eski ittihatçı Hasan Tahsin ( 27 Temmuz 1914)”[268]

11.13. Yeni Osmanlılar (Jön Türkler) ile İttihat ve Terakki’nin Katkıları

İttihat ve Terakki döneminde gelişen Milliyetçilik ideolojisiyle laikliğin ve Batılılaşma cereyanlarının,Türkiye Cumhuriyeti’ndeki reform hareketlerine esin kaynağı olduğu su götürmez bir gerçektir. JönTürkler’in yaptıkları reformlar, sınırlı olsa da yeni bir yolun açılmasına temel oluşturmuştur. Bu çerçevede,Aile Hukuku ile ilgili davalar şeriat mahkemelerinden alınarak sivil mahkemelere verilmiştir. Adli konulardatüm yetki ve sorumluluk Adliye Nazırı’na aktarılmıştır. Birden fazla kadınla evlenme hemen hemenimkansızlaşmıştır. Tıp ve Edebiyat Fakülteleri’ne kız öğrenci alınmış; kadın özgürlüğü üzerine kitaplaryazılmıştır. Laik okullar ulemanın etkisinden kurtarılmıştır. Kuran ve bazı dualar Türkçe’ye çevrilmiş;dolayısıyla dilde arınma başlatılmıştır.

Daha önce Selanik’te çıkan Genç Kalemler dergisinde Ali Canib ve Ömer Seyfeddin Türkçe yazılaryazarak dilde reformu savunmuşlardır. Batı Edebiyatı’nın bazı büyük eserleri Türkçe’ye çevrilmiştir. Sanat,edebiyat, felsefe alanlarında yeni gelişmeler kaydedilmiş, Milli Kütüphane, arşivler, müzik ve coğrafyaenstitüleri gibi kültürel kurumlar oluşturulmuştur.

Ekonomi alanında da en önemli girişim, 1914’te kapitülasyonların kaldırılmasıdır. Ekonomikgelişmelere para bulmak ve kooperatifler kurulmasını desteklemek üzere milli bir banka kurulmuştur. İttihatve Terakki, gençleri üretim işlerine girmeye teşvik etmiş; Türk şirketlerini geliştirmeye çalışmıştır.

Görüldüğü gibi gerek Jön Türk (Yeni Osmanlılar) hareketi, gerekse İttihat ve Terakki’nin girişimleri vebu dönemde meydana gelen fikri gelişmeler, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasına, Atatürk’ün çağdaşlaşmahareketine ve Atatürk’ün önderliğinde gerçekleşen Türk Devrimi’ne önemli oranda etkidebulunmuştur.*[269]

* Türk Milliyetçiliği

1908’de düşünce alanında egemen olan “İslamcı” ve “Batıcı” iki eğilimin arasında bir tür “üçüncüyol”un yavaş yavaş belirdiği görülür: Türk milliyetçiliğidir bu.

İki akımın karşılaşmasından doğmuştur milliyetçilik. Biri Rusya Müslümanları’nın hareketidir. Bu akım,İsmail Gasprinki ile “Tercüman”ın öncülüğünde, Panslavizm tehlikesine karşı direnebilmek için gerekli

gücü, Rusya’nın Türk halklarının birliğinde aramaktadır.

Ötekisi aynı yıllarda İstanbul’da doğmuş, yüksek düzeyde ve kültürel bir harekettir. Batılı Türkologlarınbuluşlarından etkilenmiş olarak, Türkler’in geçmişi ve kimliğinin arayışıdır.

Bu iki akımın karşılaşması, İkinci Meşrutiyet’ten sonra Osmanlı ülkesinde olmuştur.

Aynı yılın sonlarında İstanbul’da ilk milliyetçi kulüp olan Türk Derneği kurulmuştur. Rusya’nın Türkaydınları ile Osmanlı bilginlerini toplamıştır bu dernek çatısı altına. Dernek üyeleri ayrıca 1911 yılındaözellikle Osmanlı dilinin yalınlaştırılması ve arındırılması için bir dergi yayımlamışlardır.

Aynı yıl, Jön Türk hareketinin bağrında Selanik’te bir başka dergi “Genç Kalemler”, Ali Canip, ÖmerSeyfettin gibi yazar ve şairleri bir araya getirmiştir. Onların arasında İttihat ve Terakki’nin Merkez Komitesiüyesi Ziya Gökalp’ın ayrı bir yeri bulunmaktadır.

İttihat ve Terakki Derneği bir ölçüde Gökalp’ın aracılığıyla Türk Milliyetçiliği’ne gelip girecektir;yavaş yavaş.” [270]

Osmanlı Matbuat Cemiyeti (1908)

Ülke basınının özgür zeminler üzerinde gelişmesi için gazetecilerin mesleksel bir kuruluşun içindetoplanması gerekiyordu.

Bu amaca yönelik olarak 1908 Temmuzu’nda Osmanlı Matbuat Cemiyeti kuruldu. Dönem istibdadınıntürlü biçimlerdeki baskıları altında bu kuruluşu geliştirmek mümkün olmadı.

Uzun zaman alan çabalar sonucu 11 Haziran 1914 günü Milli Talim Terbiye Cemiyeti merkezindeyapılan olağanüstü toplantıda Osmanlı Matbuat Cemiyeti’nin yönetim kurulu oluşturuldu.

Açık oylama sonucu Velid Ebuzziya 35 oy ile başkanlığa, Nüzhet Sabit 33 oy ile genel sekreterliğe veSaki Giridi, Asım Us, Ziya Gevher Etili, Hakkı Tarık Us, Rauf Ahmet, Hüseyin Ragıp, Necmettin Sadak, H.Nazım, Ruşen Eşref Ünaydın, Kazım Şinasi Dersan, İbrahim Hilmi, Mahmut Sadık, İsmail Suphi üyeliklereve Ahmet Cevat, Sedat Simavi, Refii Cevat Ulunay, Ahmet Refik Altınay, Selim Sırrı Tarcan yedek üyeliklereseçildiler.

1916 yılında Osmanlı Matbuat Cemiyeti’nin yönetimi için yeni seçimlere gidildi. Bu kez Mahmut Sadıkbaşkanlığa, Hüseyin Cahit Yalçın, Abdullah Zühtü, Ahmet Cevdet, Ahmet Rasim de üyeliklere seçildiler.

Mahmut Sadık 1930 yılında hayata gözlerini kapamadan önceki zamanlarda meslektaşları arasında“Şeyhül Muharririn” olarak anılmıştır.[271]

* Tiyatro Sansürü

İkinci Abdülhamit döneminde, basına uygulanan sansür dönem dönem tiyatro eserlerine de ulaşmıştır.

“Talimatname

…

Madde 5- Milli oyun icra eden kumpanyaların esna-yı lu’biyyatta taklitleri adat ve adab-ı milliyyeyemugayir olarak mesela cebren kız kaçırılması ve haydut icrası gibi çirkin ve şiar-ı İslamiyet’e mübayinlu’biyyat da memnudur.

Madde 6- Bin Bir Gece Hikayeleri’nden hiçbirinin tiyatro suretinde icrası caiz olamaz.”[272]

12. OSMANLI’DA HABER AJANSLARIOsmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde, Reuter, Havas ve Wolff haber ajansları, ülkedeki

gelişmelerle yakından ilgilenmişlerdir. 1854 yılında İstanbul, Kırım Savaşı (1854-1856) nedeniyle yabancıbasının büyük ilgisini çeken bir kent olmuştur.

İstanbul, Kırım denizyolu üzerinde bulunduğundan, İngiliz ve Fransız askerleri, cepheye İstanbul’dangemilerle gitmişlerdir. Ayrıca savaşta yaralananlar da tedavi için İstanbul’a getirilmişlerdir.*

Bu nedenlerle 1854 yılında, Havas İstanbul’da bir muhabir görevlendirmiştir. Bir sonraki yıl da Havas,Viyana-Karadeniz telgraf hattının açıldığını ve bunun İstanbul’a bağlandığını bildirerek, “İstanbul artık Parisüzerinden Londra’ya bağlanmıştır.” diye bir haber yayımlamıştır.[273]

Bu dönemde, Hindistan yolu üzerindeki İstanbul’un önemli konumunu fark eden İngiliz Reuter Ajansıda kente özel bir muhabir göndermiştir. 1866’da Osmanlı Hükümeti, Reuter muhabirinin telgraflarınaöncelik tanındığı açıklamıştır.

Bu arada Continental Telgraf Şirketi-Ajansı (Wolff) da İstanbul’da bir muhabir görevlendirmiş; böyleceİstanbul uluslararası haber ajansları için önemli bir merkez olmuştur.

Haber maliyetlerinin yüksekliği yüzünden 17 Ocak 1870’te, Havas, Reuter ve Continental ajanslarıkendi aralarında bir işbirliği Antlaşması daha imzalayarak dünyayı yeniden bölüşmüşlerdir.

Buna göre, Osmanlı İmparatorluğu ile Mısır “ortak haber bölgesi” sayılmıştır. Bu gelişme üzerine Havasile Reuter 1870’te, İstanbul’da ortak bir büro açmışlardır. Bu büro hem yurt dışına haber gönderecek hem deİstanbul gazetelerine haber satacaktır. Böylece İstanbul’da ilk yabancı ajans bürosu kurulmuştur.

1889 yılında anılan uluslararası haber ajansları, aralarında yeni bir işbirliği anlaşması yapmışlardır.Anlaşma hükümleri uyarınca Reuter İstanbul’dan çekilmiş; Osmanlı haberleri, Havas ile Avusturya AjansıCorrbureau’nun (Telegraphen Correspondenz Bureau) tekeline verilmiştir. Bunun üzerine Corrbureau daİstanbul’da “Constantinople Ajansı” adıyla bir şube açmıştır. Bu gelişmelerden sonra, İstanbul gazetelerinedış haberleri, söz konusu ajanslar vermeye başlamıştır.

Aynı dönemlerde Agence Fournier, Agence Nationale, Agence Télégraphique Bordeano et Compagnie,Pangalo’s Agency ve Agence Ottomane gibi küçük çaplı ajanslar da İstanbul’da basılan gazetelere haberkaynağı olmuşlardır.

Anılan uluslararası haber ajanslarının çalışmaları, ülke çıkarlarına aykırı görülünce, Hükümet 1911yılında, Meclis-i Mebusan’a, ülkede bazı haberlerin yayımlanmasını sağlamak için bir telgraf ajansınıdesteklemek amacıyla kanun sevk etmiştir.[274]

12.1. Osmanlı Telgraf Ajansı (1911-1914)

Türkiye’de ilk yerli haber ajansı Osmanlı Telgraf Ajansı’dır. Osmanlı Telgraf Ajansı, 1911 yılında, SalihGürcü tarafından kurulmuştur. Hükümetten destek gören bu ajans, Havas ve Reuter ajanslarının örtülü birörgütü gibi çalışmıştır.

Ajans bir süre sonra Hükümet’ten daha çok yardım isteyerek gücünü artırmaya yönelmiştir. Hükümet,söz konusu ajansın yurt içinde 15 büro kurmasını ve bu bürolardan çekilecek telgrafların günde 50kelimesinin ücretsiz olmasını öngören bir tasarı hazırlamıştır.

Tasarı bazı milletvekillerinin, “Yabancı bir ortaklığa bu yetkileri vermektense ulusal bir ajansınkurulması daha doğru olur.” gerekçesiyle karşı çıkmasına rağmen, Meclis’ten geçmiştir.

Osmanlı-Alman yakınlaşması üzerine, Bağdatlı Musevi olduğu ileri sürülen Salih Gürcü, Fransa ve

Rusya yanlısı yayın yapmak için bu iki ülkenin büyükelçilerinden çıkar sağlamakla suçlanarak, Talat Paşatarafından görevinden alınmıştır.

Osmanlı Telgraf Ajansı, İngiliz ve Fransız Hükümetleri’nin propagandasını yaptığı gerekçesiyle 1914’tekapatılmış; ajansın kurucusu Salih Gürcü, savaş yıllarını Bern’de geçirmiştir.[275]

12.2. Osmanlı Milli Telgraf Ajansı (1914-1918)

Osmanlı Telgraf Ajansı’nın kapatılmasından sonra hükümet, ülke içi siyasi haberleşmeyi tekelindetutabilmek, yurtdışında propaganda olanağı bulabilmek amacıyla yeni bir haber ajansının kurulmasınıöngörmüştür. Osmanlı Milli Telgraf Ajansı, bu koşullar altında ve İttihat ve Terakki’nin güdümündekurulmuştur.

Erzurum Mebusu Hüseyin Tosun Bey tarafından yönetilen bu ajans da Alman-Avusturya HaberAjansları’nın haberlerinin yanı sıra Alman haber alma servislerinden sağlanan bültenleri yayımlamıştır.

Birinci Dünya Savaşı’nda Almanlar’ın ve Osmanlı’nın yenilgisi üzerine, Mondros Mütarekesi sonrasıİstanbul’un işgaliyle bu ajans da kapanmış; Erzurum Mebusu Hüseyin Tosun Bey de ortadan kaybolmuştur.[276]

12.3. Türkiye-Havas-Reuter Ajansı (1920-1922)

Osmanlı’nın yenilgisinden sonra İstanbul’a yerleşen yabancılar, Türkiye’de kendi haberlerini yayacakbir ajans kurmaya kalkışmışlardır.

Türkiye-Havas-Reuter Ajansı (THR), 1920 Nisanı’nda bu amaçla kurulmuştur. Ajansın yönetimkurulunda, Türkiye’yi, Hariciye Nezareti’nin Matbuat Müdürü, Havas’ı İstanbul Müdürü Mathu, Reuter’iİstanbul Mümessili Ferguson temsil etmişlerdir.

Ancak Türk temsilci toplantılara katılmadığından, ajans Fransız ve İngilizler tarafından yönetilmiştir.Türkiye-Havas-Reuter, iki yıl süreyle Havas ve Reuter ajanslarından verilen haberlerden oluşan bir siyasibülten ile Londra’dan alınan bilgilerle, borsa ve bankalar için hazırlanan mali bülten yayımlamıştır. Türkiye-Havas-Reuter, bir süre daha yalnızca mali ve ekonomik bülten yayınlamakla yetinmiştir.

Bu ajansın 1922 yılındaki tasfiyesi sırasında, araç ve gereçlerinin yanı sıra yabancı dil bilen personelininbir bölümü de, Anadolu Ajansı’na devredilmiştir.[277]

* Florence Nightingale (12 Mayıs 1820 - 13 Ağustos 1910)

1820’de adını taşıyan İtalya/Floransa’da doğan Florence Nightingale, Modern hemşireliğinkurucusudur. Daha küçük yaşlarda, hastanelerde hastalara yeteri kadar ilgi gösterilmediğini düşünenFlorence Nightingale ailesinin karşı çıkmasına rağmen hemşire olmuştur.

Florence Nightingale, 1854 yılında İstanbul’a gelerek Üsküdar’daki Selimiye Kışlası’nda, Kırım Savaşısırasında yaralanan askerlerin tedavi ve bakımını üstlenmiştir. Savaşın zor koşullarında, gece gündüzdemeden yaralılara baktığı için askerler ona “Lambalı Kadın” adını vermiştir.

Savaştan sonra Londra’da hemşirelik okulu açan Florence Nightingale, 1907 yılında Liyakat Nişanıalan ilk kadın olmuştur. 1961 yılında, Türkiye’de İstanbul/Şişli’de açılan ilk Yüksek Hemşirelik Okulu’naonun adı verilmiştir.

13. ÖNCESİ ve CUMHURİYET’İN İLK YILLARI BASINI

* Bizim İmparatorluk

Zeytindağı’nın tepesindeyim. Lut denizine ve Gerek dağlarına bakıyordum. Daha ötede, Kızıldeniz’inbütün sol kıyısı, Hicaz ve Yemen var. Başımı çevirdiğim zaman Kamame’nin kubbesi gözüme çarpıyor.Burası Filistin’dir.

Daha aşağı Lübnan var; Suriye var; bir yandan Suveyş Kanalı’na, öbür yandan Basra Körfezi’ne kadarçöller, şehirler ve hepsinin üstünde bizim bayrağımız!

Ben bu büyük imparatorluğun çocuğuyum...”[278]

13.1. Mütareke ve Kurtuluş Savaşı Döneminde Basın

I. Dünya Savaşı’na 2.850.00 askerle giren Osmanlı Devleti, savaştan ancak 560.000 askerleçıkabilmiştir. Aslında 1’den 9’a kadar numara taşıyan Türk Ordusu bulunmaktadır. Ancak bunlardan birbölümü fiilen yok olmuş (1. ve 4. Ordular); bir bölümü ise muharip sayısı çok azaldığından karargahdüzeyine düşmüştür.[279]

Bunun yanı sıra I. Dünya Savaşı’nın sürdüğü 1914-1918 yılları arasında, Devlet mali yönden de büyükkayıplara uğramış; savaş öncesi 2.5 milyon kuruş olan ihracat 800.000 kuruşa, 4.5 milyon kuruş olan ithalatda 1.4 milyon kuruşa düşmüştür.[280]

I. Dünya Savaşı’nın son döneminde, Müttefikler’in İstanbul ve Boğazlar üzerine yürümeye hazırlandığıbir sırada Talat Paşa Hükümeti istifa etmiştir. Başbakanlığa getirilen Ahmet İzzet Paşa, mevcut diplomatikkanalları kullanarak mütareke görüşmelerini başlatmıştır.

Limni Adası’nda imzalanan Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) ile Osmanlı İmparatorluğutopraklarının büyük bölümü, İtilaf Devletleri’nce işgal edilmiştir.

Mütarekenin 7. maddesi uyarınca galip devletlerin (İngiltere, Fransa, İtalya), askeri kuvvetleritarafından gerçekleştirilen işgal eylemleri, iç politikada da iktidarın devrilmesi, yeni bir hükümetinkurulması, Meclis-i Mebusan’ın feshedilmesi gibi değişikliklere neden olmuştur.

Mütarekenin imzalanmasının ardından 1 Kasım 1918’de, Sadrazam Talat Paşa, Harbiye Nazırı EnverPaşa, Bahriye Nazırı Cemal Paşa ile Dr. Nazım, Bahaettin Şakir gibi İttihatçılar’ın önde gelenlerindenbazıları bir Alman gemisiyle Rusya’ya kaçtılar.[281]

Aynı dönemde Alman İmparatoru V. Wilhelm tahtını bırakmış; Avusturya-Macaristan İmparatoru Karlda tahtından çekilmek zorunda kalmıştır.

13 Kasım 1918’de İngiliz ve Fransız gemilerinden 55 parçalık bir donanma İstanbul Limanı’na girmişve kente 3.500 asker çıkarmıştır.[282]

9 Şubat 1919 tarihli Hadisat gazetesinde, Süleyman Nazif “Kara Gün” başlıklı yazısında, TürkMilleti’nin böyle bir işgali yaşamadığını ve bunu kaldıramayacağını belirtmiştir.

İtilaf Devletleri, Türk halkının tepkisini çekmemek ve işgalin haklılığını kanıtlamak için yayımladıklarıbildiride, işgalin geçici olduğunu, Padişahlığı ve halifeliği korumak ve güçlendirmek için gerçekleştirildiğiniaçıklamışlar; herkesi Padişahlık makamının vereceği kararlara uymaya çağırarak, “azınlıklara yönelik birkatliam başlarsa İstanbul’un Türkler’den alınacağı” tehdidinde bulunmuşlardır.

Öte yandan, İstanbul’un işgalinden sonra 15 Mayıs 1919’da, Yunanlılar’ın İzmir’e çıkmaları üzerine,Mustafa Kemal 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a gitmiştir.

İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinden, kurtuluşuna kadar geçen üç yıldan fazla süre içinde,Anadolu’nun çeşitli illerinde genç ve vatansever aydınlar tarafından gazeteler çıkarılmış; mevcut olanlarınyayınlarını sürdürebilme çabaları yoğunlaştırılmıştır.

Bu arada, bizzat Atatürk’ün emir ve talimatıyla önce Sivas, sonra da Ankara’da gazeteleryayımlanmıştır.

Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’ya geçmeden önce, yabancı işgaline karşı sesini yükselten Türk

gazeteleri ve gazetecileri de bulunmaktadır.

Bunların başında 15 Mayıs 1919’da Kordon’da ilerleyen Yunan askerlerine ilk kurşunu attıktan sonraşehit edilen, İzmir’in Hukuk-u Beşer gazetesi başyazarı Hasan Tahsin (Osman Nevres) (1888-1919)gelmektedir.

Ancak birkaç İstanbul gazetesi gibi bazı Anadolu gazeteleri, direnmekten çok işgalcilerle uzlaşmaeğilimi göstermişlerdir.[283]

* Mondros Mütarekesi

Mondros Mütarekesi’nin başlıca hükümleri şunlardır:

1- Çanakkale ve Karadeniz Boğazları’nın açılması, Karadeniz’e serbestçe geçişin temini ve Çanakkaleve Karadeniz istihkamlarının İtilaf Devletleri tarafından işgali sağlanacaktır.

2- Osmanlı sularındaki bütün torpil tarlaları ile torpido ve kovan mevzilerinin yerleri gösterilecek vebunları taramak ve kaldırmak için yardım edilecektir.

3- Karadeniz’deki torpiller hakkında bilgi verilecektir.

4- İtilaf Devletleri’nin bütün esirleri ile Ermeni esirleri kayıtsız şartsız İstanbul’da teslim olunacaktır.

5- Hudutların korunması ve iç asayişin temini dışında, Osmanlı ordusu derhal terhis edilecektir.

6- Osmanlı harp gemileri teslim olup gösterilecek Osmanlı limanlarında tutuklu bulundurulacaktır.

7- İtilaf Devletleri güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde herhangi sevkülceyş(askeri) noktasını işgal hakkını haiz olacaklardır.

8- Osmanlı demiryollarından İtilaf Devletleri istifade edecekler ve Osmanlı ticaret gemilerimüttefiklerin hizmetinde bulundurulacaktır

9- İtilaf Devletleri, Osmanlı tersane ve limanlarındaki vasıtalardan istifade edeceklerdir.

10- Toros Tünelleri İtilaf Devletleri tarafından işgal olunacaktır.

11- İran içlerinde, Kafkasya’da bulunan Osmanlı Kuvvetleri işgal ettikleri yerlerden geri çekilecektir.

12- Hükümet haberleşmesi dışında, telsiz, telgraf ve kabloların denetimi İtilaf Devletleri’ne geçecektir.

13- Askeri, ticari ve denizle ilgili madde ve malzemelerin tahribi önlenecektir.

14 -İtilaf Devletleri kömür, mazot ve yağ maddelerini Türkiye’den temin edeceklerdir.

15- Bütün demiryolları İtilaf Devletleri’nin zabıtası tarafından kontrol altına alınacaktır.

16- Hicaz, Asir, Yemen, Suriye ve Irak’taki kuvvetler en yakın İtilaf Devletleri’nin kumandanlarınateslim olunacaktır.

17- Trablus ve Bingazi’deki Osmanlı Subayları en yakın İtalyan garnizonuna teslim olacaklardır.

18- Trablus ve Bingazi’de Osmanlı işgali altında bulunan limanlar İtalyanlar’a teslim olunacaktır.

19- Asker ve sivil Alman ve Avusturya uyrukluları bir ay içinde Osmanlı topraklarını terk edeceklerdir.

20- Gerek askeri teçhizatın teslimine, gerek Osmanlı ordusunun terhisine ve gerekse nakil vasıtalarınınİtilaf Devletleri’ne teslimine dair herhangi bir emir derhal yerine getirilecektir.

21- İtilaf Devletleri adına bir murahhas iaşe nezaretinde çalışarak, bu devletlerin ihtiyaçlarını teminedecek ve isteyeceği her bilgi kendisine verilecektir.

22- Osmanlı harp esirleri İtilaf Devletleri nezdinde kalacaktır.

23- Osmanlı Hükümeti, merkezi devletlerle bütün ilişkilerini kesecektir.

24- Altı vilayet adı verilen yerlerde (Ermeni illerinde Osmanlıca Vilayat-ı Sitte’de ) bir karışıklıkolursa, bu vilayetlerin herhangi bir kısmının işgali hakkını İtilaf Devletleri haiz bulunacaklardır.[284]

Açıkça görülmektedir ki bu metin, sıradan bir silah bırakma anlaşmasından farklıdır. MondrosMütarekesi, yenik devletin barış masasına dizüstü getirilmesini ve o güne kadar da ana kuruluşununçökertilmesini öngörür.

Bunun can alıca noktası işgal izinleridir. (7. ve 24. maddeler) Nitekim çok geçmeden işgallerbaşlayacaktır. Musul, İskenderun, Çanakkale, İstanbul, Toroslar / Pozantı Fransızlar; sonra da İtalyan veYunan İşgalleri…[285]

13.1.1. İrade-i Milliye

Mustafa Kemal Anadolu’ya geçtikten sonra, 4 Eylül 1919’da Sivas Kongresi’ni toplamış; 14 Eylültarihinde de yine Sivas’ta “İrade-i Milliye” gazetesini çıkartmıştır. Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemaltarafından kurulan gazetenin imtiyazı Sivaslı Selahattin (Ulusalerk) tarafından alınmıştır.[286]

İrade-i Milliye’nin Yazı İşleri Müdürlüğü’nü Mazhar Müfit Kansu yapmıştır. Önceleri haftada iki günyayımlanan, sonraları günlük hale getirilen gazetede, Sivas Kongresi zabıtları ve Mustafa Kemal’inbildirileri yer almıştır.

Enver Behnan Şapolyo, gazetedeki yazıları Mustafa Kemal’in “dikte ettiğini” belirtmektedir.[287]

Gazetenin ilk manşet yazısı, “Harekatı Milliye en muazzam harekatı medeniyedir.” olmuştur. 1922 yılısonlarına kadar yayımlanan bu gazete, vilayet matbaasında basılmış ve Anadolu’nun her yöresine “nüshaları,vilayetin çeşitli dairelerinin resmi mühürleriyle mühürlenen zarflar içinde” gönderilmiştir.[288]

Sivas’ta ayrıca 1921 yılında, “Mücahide-i Milliye” ve “Gaye-i Milliye” gazeteleri de yayımlanmıştır.

* Gazeteci Atatürk

Atatürk’ün yazılı basınla ilişkisi daha öğrencilik yıllarında başlamıştır. Kendisi, henüz Harbiyeöğrencisi “Mustafa Kemal” iken aynı zamanda bir basın mensubu olduğunu şöyle dile getirmiştir:

“Mutat olan derslere iyi çalışıyordum. Bunların fevkinde olarak bende ve bazı arkadaşlarda yenifikirler peyda oldu. Memleketin yönetiminde ve siyasetinde fenalıklar olduğunu keşfetmeye başlamıştık.

Binlerce kişiden ibaret olan Mektebi Harbiye talebesine bu keşfimizi anlatmak hevesine düştük. Mekteptalebesi arasında okunmak üzere el yazısıyla bir “gazete” tesis ettik; sınıf dahilinde ufak teşkilatımız vardı.Ben idare heyetindeyim. Gazetenin yazılarını çoğunlukla ben yazıyordum.”

(Bir gün Harp Okulu’ndaki veteriner dershanelerinden birine giren Mustafa Kemal ve arkadaşları,çıkardıkları gazetenin yazılarıyla uğraşırken Okul Müdürü Rıza Bey tarafından suçüstü yakalamışlardır.Rıza Bey, Mustafa Kemal ve arkadaşlarına önemli bir ceza vermemiş; izinsizlik cezasıyla yetinmiştir.)[289]

Öte yandan, daha sonraki yıllarda Atatürk’ün basına verdiği önem ve değer, Türk basın mensupları ileTürk Basın Tarihi için gurur ve övünç vericidir. Şüphesiz başka ülkelerde de “Basın 4. kuvvet” olarak büyükdeğere sahip olmuştur. Ancak ulusların tarihinde Atatürk kadar basına değer veren ve ondan büyük ölçüdeyararlanan bir başka lidere rastlamak mümkün değildir.

Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı başlattığı andan itibaren basından destek gören Atatürk’ün, basına ve basınözgürlüğüne büyük önem verdiği, özellikle o günün koşullarında çok etkili bir kitle iletişim aracı olan yazılıbasınla yakın ilişkiler içinde olduğu bir gerçektir.[290]

13.1.2. Hakimiyet-i Milliye

Mustafa Kemal, 1919 Aralık ayının son günlerinde Heyet-i Temsiliye Reisi olarak Ankara’ya gelince,önce “Anadolu’nun Sesi” gazetesini, sonra da 10 Ocak 1920’den itibaren “Hakimiyet-i Milliye’yi,Konya’dan getirilen ve Meclis bahçesinde kurulan matbaada yayımlatmaya başlamıştır. Adını bizzat MustafaKemal’in koyduğu gazetenin başlık altında, “Mesleği milletin iradesini hakim kılmaktır.” yazmaktadır.

Önceleri haftada iki gün yayımlanan, 6 Şubat 1921’de günlük hale getirilen gazetenin başyazılarınıMustafa Kemal kaleme almıştır. 500 kadar basılan gazetenin 300’ü, özel kuryelerle İstanbul’a götürülmüş;200 kadarı da Ankara’da ve öteki şehirlerde dağıtılmıştır.

Hakimiyet-i Milliye’nin yazı kadrosunda Recep Zühtü, Hüseyin Ragıp (Baydur), Sabri Ethem Ertem,Ahmet Hakkı, Hamdi Osmanzade, Aşki Naili, İsmail Suphi, Ahmet Ağaoğlu, Nafi Atuf Kansu, NasuhiBaydar, Ziya Gevher Etili, Mahmut Esat Bozkurt yer almışlardır.[291]

O dönemin gazetecilerinden savaş foto muhabiri Ethem Tem, Mehmet Akif Ersoy, Halide Edip Adıvar,Müfide Ferit Tek, İsmail Müştak Mayakon, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ruşen Eşref Ünaydın, HamdullahSuphi Tanrıöver, Mehmet Emin Yurdakul, İsmail Habip Sevük, Adnan Adıvar, Celal Nuri İleri, İsmail HamiDanişmend, Ahmet Ferit Tek, Cemal Hüsnü Taray, Hayrettin Taran da Ankara’da, Hakimiyet-i Milliye’yekatkılarda bulunmuşlardır.

Hakimiyet-i Milliye, giderek Atatürk’ün kurduğu Cumhuriyet Halk Fırkası’nın (CHF) yayın organıhaline dönüşmüş, özellikle Falih Rıfkı Atay’ın başyazarlığında, Ankara rejiminin görüşlerini yansıtan “birparti hatta devlet sözcüsü” görünümünü almıştır. Hakimiyet-i Milliye, 1934-1971 yılları arasında “Ulus”

adıyla yayımlanmış; daha sonra “Yeni Ulus”, “Halkçı Ulus”, “Halkçı” ve “Barış” adlarıyla yayınınısürdürmüştür.[292]

* Hakimiyet-i Milliye ile İlgili Bir Anı

Hakimiyet-i Milliye’nin Yazı İşleri Müdürlüğü’nü yapmış olan Nizamettin Nazif şöyle anlatmaktadır:

“Ankara’nın başlangıçta sahip olduğu basın cihazı, tek matbaa ve bu matbaanın, çarkları kol kuvvetiyledöndürülen baskı makinesinden ibaretti. Müteferrika’nın günlerini yeniden yaşıyor gibiydik. Hepsibirleştirilse, rahat çalışacak hurufat düzeni kurulamayacak sekiz harf kasası, iki mürettip, bir çırak, birmakinist ile bir hamaldan oluşan teknisyen kadrosu... Bütün bunları yazar kadrosuyla üç odalı yalınkat biryapıya yerleştirince, kurtuluş dönemi Ankarası’nın gazete matbaası ortaya çıkıyordu.”

* Minber

Minber gazetesi Mustafa Kemal Paşa’nın parasal katılımıyla çıkartılmış bir gazetedir.

Bu gazeteyi, Mustafa Kemal Paşa ile Fethi Okyar, 1918 yılının sonlarına doğru çıkarmaya kararverdiler ve Kemal Paşa askerlik süresince biriktirdiği ve işletilmesi için bir incir tüccarına bıraktığı parasınıçekerek bu işe yatırdı.

Minber gazetesinin yayımlanmasındaki amacı şöyle özetlemek mümkündür:

a) Fethi Bey’in (Okyar) eski partisi olan “İttihat ve Terakki”ye yönelik haksız saldırıları önlemek vedoğruları izah etmek,

b) Tevfik Paşa’nın parlamentoda güvenoyu almasını engelleyici nitelikte yoğun propaganda yapmak,

c) Fethi Bey tarafından yeni kurulan Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası’nın sözcülüğünü yapmak,

d) Bunlardan başka günlük haberleri de sağlıklı olarak okuyucuya ulaştırmak.[293]

Başyazıları Fethi Okyar yazacak ve gazeteyi Dr. Rasim Ferit Talay yönetecekti. Mustafa Kemal Paşa bugazetenin tutacağına inanıyordu. Hazırlıklar Birinci Dünya Savaşı’nın son aylarında yapıldı ve gazetenin ilksayısı Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından bir gün sonra yayınlandı.

Mustafa Kemal Paşa o günlerde Suriye Cephesi’nde, Halep’te bulunuyordu. Bazı eski İttihatçılardan,tüccarlardan ve Emanuel Karasu’dan toplanan paralarla sermaye 5 bin liraya ulaşacaktı. Ancak bu birtürlü gerçekleşemedi.

Minber savaşta uğranılan yenilgiye karşın, halka moral vermeye çalışıyor ve, "Kötümserliği haklıgösterecek bir belirti yok. Şimdi harbin yaraları sarılmalıdır." diyordu (4 Kasım 1918).

Gazetede bir süre sonra Mustafa Kemal Paşa’yla yapılmış bir söyleşi yayımlandı (17 Kasım 1918).

Gazete bütün kötü koşullar altında bile Amerikan mandasına karşı çıkıyor ve Amerika’ya sığınmanındoğru olmadığını yazıyordu (9 Aralık 1918).

Minber bir düşünce gazetesi niteliğindeydi ve İttihatçılar’a karşı geniş bir kampanya yürütüyordu.

Ne yazık ki, gazetenin parasal durumu hiç de parlak değildi. Minber iflasın eşiğine gelmişti. 20Aralık’ta gazetenin son sayısı yayımlandı. Mustafa Kemal Paşa da böylece bütün birikimlerini tüketmişoldu.”[294]

13.1.3. Hukuk-u Beşer

Osmanlı Sulh ve Selâmet Cemiyeti’nin sözcülüğünü yapan Hukuk-u Beşer gazetesinin başyazarı OsmanNevres’in (takma adı Hasan Tahsin), 1919 Mayısı’nda İzmir Kordonboyu’nda karaya çıkan Yunanaskerlerine ilk kurşunu atmasıyla, Anadolu basınının düşmana karşı ilk direnişi başlamıştır.

Gazeteci Osman Nevres, Selanik’te doğmuş; Fevziye Lisesi’ni bitirmiş; Paris’te Siyasal BilgilerOkulu’ndan diploma almış; İstanbul’a döndükten sonra Osmanlı devleti aleyhine Balkanlar’ı karıştıranİngiliz Burkston Kardeşler’in gizli faaliyetlerini önlemekle görevlendirilmiştir.

Bu kardeşlere Bükreş’te yapılan suikast nedeniyle 10 yıla hüküm giymiş; I. Dünya Savaşı’nda,Bükreş’in Osmanlı Devleti ve müttefikleri tarafından alınması üzerine İstanbul’a dönmüştür.[295]

Nevres, mütareke günlerinde İzmir’de gazetecilik yapmıştır. Hukuk-u Beşer gazetesinin başyazarıolarak yazdığı makalelerde, düşmana karşı “toptan direniş”i savunan Osman Nevres, attığı kurşunlarlaİzmir’e çıkan Yunan Birliği’nin iki askerini öldürmüş; ancak olay yerinde süngülenerek şehit edilmiştir. Buolayın basın tarihi açısından önemli yanı, işgal kuvvetlerine ilk kurşunun bir gazeteci tarafından atılmış

olmasıdır.[296]

13.1.4. Öğüt

Milli Mücadele lehine yayın yapan basın organları arasında Öğüt’ün ayrı bir yeri bulunmaktadır. Öğütgazetesi (bir ara Nasihat), 2 Ocak 1918’de, Selanik gazetesinin basılmakta olduğu Selanik matbaasındaçalışmış Abdülgani Ahmet Bey tarafından Afyon’da kurulmuştur.

Gazete, Yunanlılar’ın İzmir’i işgali üzerine, Konya’ya taşınmıştır. Konya’da, İtalyanlar’ın baskılarınedeniyle yayımlanamaz hale gelen gazete, bu kez de Ankara’ya götürülmüştür.

7 Temmuz 1921 tarihinden itibaren Ankara’da, günlük olarak yayımlanmaya başlayan, sahipliğini yineAbdülgani Ahmet (Doyran) Bey’in, Mesul Müdürlüğü’nü Ahmet Tevfik Bey’in, Yazı İşleri Müdürlüğü’nü deSadri Ethem Bey’in yaptığı, Milli Mücadele’nin 3. önemli gazetesi Öğüt, 9 Mayıs 1923 tarihli 1146 sayısıylayayın hayatını sona erdirmiştir.[297]

13.1.5. Yeni Gün

1918 yılında, İstanbul’da Yunus Nadi tarafından yayımlanmaya başlanan Yeni Gün gazetesinde,Nebizade Hamdi ile Zekeriya Sertel de çalışmışlardır. Milli Mücadele’yi açıkça destekleyen gazeteninidarehanesi, 17 Mart gecesi İngilizler tarafından baskına uğrayınca, Yunus Nadi Ankara’ya kaçmıştır.

Gazetenin baskı makineleri de bir gece içinde Tophane’den eski bir gemiye yüklenerek İnebolu’yagötürülmüş; oradan da karayoluyla Kastamonu üzerinden Ankara’ya taşınmıştır. Böylece Yeni Gün, 1 Eylül1921’de Ankara’da yayın hayatına yeniden girmiştir.

Cumhuriyet’in ilanından sonra Yeni Gün tekrar İstanbul’a getirilmiş; 7 Mayıs 1924’ten itibaren deAtatürk’ün koyduğu Cumhuriyet adıyla yayımlanmaya başlanmıştır.[298]

13.1.6. Anadolu Ajansı

Mustafa Kemal’in basına verdiği önemin bir kanıtı da Anadolu Ajansı’nın kuruluşudur. Anadolu Ajansı(AA), Kurtuluş Savaşı’nın zor günlerinde, Anadolu’daki gelişmeleri ülke içine ve dışına duyurmak amacıyla6 Nisan 1920 günü çalışmaya başlayan bir haber örgütüdür.

Güç koşullarda, sınırlı olanaklarla kurulmuş; çalışmaları sonraki yıllarda da sürmüş olan AnadoluAjansı’nın Türkiye’de haberleşmenin gelişimi açısından önemli bir yeri vardır. AA uzun yıllar pek çok yayınorganının hemen hemen tek haber kaynağı olmuştur.

Ülkedeki gelişmeleri izleyen, duyuran, -gazeteler uzun süre bir kaç kent dışında haber örgütükuramayacaklardır- yurt dışında olan biteni, özel sözleşmelerle, uluslararası haber ajanslarından çeviripaktaran AA olmuştur.[299]

Mustafa Kemal’in, Heyet-i Temsiliye adına, 6 Nisan 1920’de yazdığı ve 8 Nisan 1920 tarihinde, Heyet-i Merkeziye’ye, Mebusan Heyeti’ne, Vilayetler’e, Müstakil Livalar’a, Müdafa-i Hukuk Heyet-iMerkeziyeleri’ne, Müdafa-i Milliye Heyet-i İdareleri’ne, Kolordu Komutanlıkları’na ve ulaşılabilen her yeregönderilen, Anadolu Ajansı’nın kuruluşuyla ilgili genelgesi şöyledir:

“Kalb-i İslam olan Osmanlı Saltanat Merkezi’nin, düşman eline geçmesi ve bütün ulus ve vatanımızınen büyük tehlikeye uğramasının sonucu olarak, bütün Rumeli ve Anadolu’nun giriştiği ulusal ve kutsal savaşsırasında, halkın en doğru iç ve dış haberlerle aydınlatılması önemle göz önünde tutulmuş ve burada enyetkili kişilerden oluşan bir özel kurulun yönetiminde ve Anadolu Ajansı adı altında bir kurum kurulmuştur.

Anadolu Ajansı’nın en hızlı araçlarla vereceği havadis ve bilgi, Temsil Heyetimiz’den de geçeceği için,ajans tebliğleri, Müdafaa-i Hukuk Teşkilatımızca da bucak ve köylere kadar dağıtılacak ve duyurulacaktır.Bu bakımdan acele tertibat alınması ve sonucun bildirilmesi önemle rica olunur.”[300]

13.1.6.1. Anadolu Ajansı’nın Kurucuları

Anadolu Ajansı’nın kurucuları şu kişilerdir:

“1- Ağaoğlu Ahmet (Ağaoğlu), Kars Mebusu. 2- Mahmut (Soydan), Siirt Mebusu. 3- Yakup Kadri(Karaosmanoğlu), Mardin Mebusu. 4- Ruşen Eşref (Ünaydın), Karahisar Mebusu. 5- Falih Rıfkı (Atay),Bolu Mebusu. 6- Tevfik Kamil (Koperler), Ankara T. C. uyruklu. 7- Hikmet (Bayur), Ankara T.C. uyruklu. 8-

Alaattin, Anadolu Ajansı Müdür-ü Umumiyesi (Genel Müdürü). 9- Ethem Hidayet, Anadolu Ajansı İstanbulMümessili. 10- Enver Nurettin, Anadolu Ajansı Edirne Mümessili. 11- Kemalettin Kami (Kamu), AnadoluAjansı Başmuharriri (Başyazarı).”[301]

13.1.6.2. Anadolu Ajansı’nın İlk Haber Bültenleri

“Anadolu Ajansı, Türkiye’nin sesini bütün dünyaya duyuracaktır.” sloganıyla kurulan Anadolu Ajansı,Osmanlı Bankası’ndan alınan bir daktilo ve “şapigrof” denilen ilkel bir teksir makinesiyle çalışmalarınabaşlamıştır. Anadolu Ajansı’nın “Anadolu Halkına Çağrı” niteliğini taşıyan ilk bülteni 12 Nisan 1920’deyayımlanmıştır.

Kurtuluş Savaşı sırasında Anadolu Ajansı bültenleri, İstanbul ve Anadolu Basını’nın başlıca haberkaynağını oluşturmuştur. Anadolu Ajansı’nın Ankara’da “resmi tebliğ” olarak yayımladığı bültenlerde,meclis toplantılarının özetleri ve cephe haberleri yer almaktadır.

Bu bültenler, çoğunlukla kara ya da deniz yoluyla İzmit’e kadar, oradan da denizyoluyla İstanbul’aulaştırılmıştır. İstanbul’a getirilen bültenler, şimdiki İstanbul Vilayeti Camii karşısındaki ÇiftçiKütüphanesi’nde, kütüphane sahibi Akif Bey ile arkadaşı Hayri Budak Bey tarafından çoğaltılarak gizlicedağıtılmıştır.[302]

13.1.7. Matbuat Umum Müdürlüğü

TBMM’nin ilk yaptığı kanunlardan biri de 7 Haziran 1920’de çıkarılan “Matbuat ve İstihbarat UmumMüdürlüğü Teşkilat Kanunu”dur.[303]

6 Sayılı bu kanunda, “Alelumum dahili ve harici neşriyat ve irşadat ve istihbarat işleri ile meşgul olmakve bilcümle matbuat umuruna merci teşkil etmek üzere” Genel Müdürlük kurulduğunu belirten bir ifade yeralmaktadır. Genel Müdürlüğe aynı gün, Antalya Milletvekilliği uhdesinde kalmak üzere Hamdullah Suphigetirilmiştir.[304]

Anadolu Ajansı’nı da bünyesinde barındıran bu “Umum Müdürlük”, önce Başbakanlığa, aynı yılın sonayında da “Hariciye Vekaleti”ne bağlanmıştır.

“Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü” 1931 yılında lağvedilmiş; 22 Mayıs 1933’te İçişleriBakanlığı’na bağlı “Matbuat Umum Müdürlüğü” adıyla yeniden kurulmuştur.

13.1.8. İki Cepheli Basın ve Ankara Sansürü

Milli Mücadele başlatılırken Osmanlı basınının iki cepheye ayrıldığı görülmektedir: Bir yanda özgürlükve bağımsızlıktan taraf olarak milli mücadeleye destek verenler; öte yanda İstanbul merkezli, Padişah vesaray yanlısı, milli mücadeleye destek verenleri ve katılanları vatan hainliğiyle suçlayanlar.

Bu iki ana grup arasında gidip gelen ve ne olursa olsun, İslam’ı savunan bir grup gazete de vardır.

Ankara Hükümeti, 6 Mayıs 1920 tarihli İcra Vekilleri Heyeti kararıyla, İstanbul ile her türlühaberleşmeye sansür koymuştur. Bu karar, İstanbul’dan gelecek resmi evrak ile süreli yayınların derhal gerigönderilmesini öngörmektedir. Nitekim bu kararın uygulanması için, 26 il ve ilçe sansür merkezlerioluşturulmuştur.

Söz konusu sansür, 25 Ekim 1923’te yayımlanan bir kararnameyle “7 Ekim’den itibaren İstanbul’unişgaline son verilmiş olduğu cihetle, mahalli düzeni korumak için sürmekte olan sıkıyönetimin ve basınsansürünün artık varlığına gerek kalmamış olduğundan kaldırılması…” gerekçesiyle kaldırılmıştır.[305]

Kurtuluş Savaşı’nın başarıyla sonuçlanması, Lozan Barışı ve İstanbul’un işgalden kurtarılması üzerine,Milli Mücadele sırasında Kemalist güçlere karşı yayın kampanyası sürdürerek muhalefet edenler, (RefikHalid, Ref’i Cevat, Rıza Tevfik gibi) 150’likler listesine alınarak yurtdışına çıkarılmıştır.[306]

13.1.8.1. İstanbul Basını’nın tutumu

9 Şubat 1919’da kabul edilen “Sansür Kararnamesi” ile sıkıyönetim bölgelerindeki basına bir takımkısıtlamalar getirilmiştir. Yedi maddelik kararnamenin birinci ve ikinci maddesine göre, her nevi evrak vebasının askeri ya da mülki sansür heyetinden geçmeden basımı ve yayımı yasaklanmakta; aksine hareket

edilmesi durumunda yayınların toplatılacağı, basanların da cezalandırılacağı hükme bağlanmaktadır.

Kararnamenin üçüncü maddesinde, sansür heyetinin yazı ve makaleleri çıkarma kararına uymayanların,yayınlarını sansür kuruluna göstermeden basanların yayınlarının geçici bir süre, tekrarı halinde süresiz olarakkapatılacağı ve “depozit akçesinin zapt edileceği” kaydedilmektedir. Kararname, belirtilen hususların aksinedavrananların mahkemesinin sıkıyönetim askeri mahkemesinde yapılacağını da hüküm altına almaktadır.

Sultan VI. Mehmet Vahdettin’in imzasıyla yayınlanan 5 Ağustos 1920 tarihli başka bir kararnameylesansürün şiddeti daha da artırılınca İstanbul basını etkisini iyice yitirmiştir.

İstanbul basını böyle bir ortamda faaliyetlerini sürdürürken, İstanbul ve Anadolu’da ülkenin içindebulunduğu durumdan nasıl kurtarılacağı konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmeye başlanmıştır.[307]

Birinci Dünya Savaşı yenilgisinin ardından, İttihatçı önderlerin yurt dışına gitmek zorunda kalmaları,Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın iktidarı elde etmesiyle sonuçlanmıştır. Bunun üzerine, İtilafçılar kendilerinidestekleyen Ali Kemal’in “Peyam-ı Sabah”ını, Refii Cevat Ulunay’ın “Alemdar”ını ve İngiliz MuhiplerCemiyeti sözcüsü “İstanbul”u ön plana çıkarmışlardır. İtilafçı eğilimli Refik Halit Karay da ünlü güldürügazetesi “Aydede”yi yayımladığında aynı gruba katılmıştır.

Ahmet Emin (Yalman) ile Mehmet Asım (Us), 1917 Ekimi’nde “Vakit”i yayımlamışlardır. 1918 yılındaYunus Nadi (Abalıoğlu) “Yeni Gün”ü, Necmettin Sadık (Sadak), Falih Rıfkı (Atay), Ali Naci (Karacan) veKazım Şinasi (Dersan) da “Akşam”ı yayımlamaya başlamışlardır. 1919’da Celal Nuri (İleri) ve Suphi Nuri(İleri) kardeşler “İleri” gazetesini yayın hayatına sokmuşlardır. Ahmet Cevdet’in çıkardığı “İkdam”ınbaşyazarlık görevlerini önce Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) sonra da Falih Rıfkı (Atay) üstlenmişlerdir.

Sedat Simavi “Güleryüz”ü, Zekeriya ve Sabiha Sertel “Büyük Mecmua”yı yayıma başlamışlardır.

Tanin’de Hüseyin Cahit (Yalçın), Tasvir-i Efkar’da Velit Ebüzziya yazılarını sürdürürken, Ahmet ŞükrüEsmer, Reşat Nuri Güntekin, Halide Edip Adıvar, Ruşen Eşref Ünaydın, Hakkı Tarık Us, Peyami Safa,Ethem İzzet Benice gibi genç yazarlar varlıklarını duyurmaya başlamışlardır. Ulusal Kurtuluş Savaşıbaşlayınca, Ankara’ya geçerek bu davaya destek verenlerin bir bölümü de yine bu genç gazetecilerolmuşlardır.[308]

* Toplattırılacak Gazeteler

Özellikle bazı İstanbul gazeteleri, Kuva-yı Milliye’ye şiddetle çatmaktaydılar. Bu tip gazetelerin derhaltoplatılması için ulusal güçler tarafından gerekli girişimlerde bulunulmaktaydı.

Mustafa Kemal Paşa, 23 Mart 1920’de Ankara’dan, kolordulara ve Refet Bey’e çektiği telgrafta,memleketin geleceğinin önem kazandığı bu sırada, kamuoyunun milli mücadele yanında yer almasıdüşünülürken, düşmanın hesabına çalışan Peyam-ı Sabah, Serbesti, Alemdar, Bosfor, Entanet gazeteleri ileRumca, Ermenice yayın yapan gazetelerin Anadolu’ya sokulmamasını emretmiştir. Posta çantalarındadenetim görevi yapanlar bütün bu gazeteleri toplattıracak, sonra kolordulara göndereceklerdir.[309]

13.1.8.2. Anadolu Basını’nın Tutumu

İstanbul’da yayımlanan gazetelerin yanı sıra Anadolu Basını arasında da,

a) Milli Mücadele’ye öncülük eden, b) Milli Mücadele’yi destekleyen, c) Milli Mücadele karşıtı gazeteler bulunmaktadır.

13.1.8.2.1. Milli Mücadele’ye Öncülük Eden Gazeteler

Milli Mücadele’ye öncülük eden gazeteler arasında, İzmir’de “Hukuk-u Beşer”, Sivas’ta “İrade-iMilliye”, Ankara’da “Hakimiyet-i Milliye”, önce İstanbul’da sonra Ankara’da “Yeni Gün”, önceEskişehir’de “Yeni Dünya”, sonra Ankara’da “Seyyare-i Yeni Dünya*” önce Afyon, sonra Konya, daha sonrada Ankara’da “Öğüt” bulunmaktadır.

* Yeni Dünya

Yeni Dünya, Yeşil Ordu’nun organı olmuştur. Çerkez Ethem’in desteklediği bu gazeteyi Arif Oruççıkartmıştır. Yeni Dünya, kimlik olarak kendini “İslam Bolşevik Gazetesi” biçiminde tanımlamıştır. Haftada6 gün yayımlanan gazete, Ankara’ya taşındıktan sonra “Türkiye Komünist Gazetesi” olarak anılmış; 1920’dede kapanmıştır.[310]

13.1.8.2.2. Milli Mücadeleyi Destekleyen Gazeteler

Milli Mücadele’ye destek veren gazeteler arasında ise Balıkesir’de “Ses”, “Doğru Söz” ve “İzmir’eDoğru”; Adana’da “Adana” ve “Yeni Adana”; Kastamonu’da “Açıksöz”; Konya’da “Babalık” ve “Nasihat”;Erzurum’da “Albayrak” ve “Varlık”; Amasya’da “Emel”, “Hakikat” ve “Hadise”; Edirne’de “Ahali”,“Trakya” ve “Yeni Edirne”; Trabzon’da “İstikbal”; Giresun’da “Işık”, “Gedikkaya” ve “Yeni Giresun”;Samsun’da “Ahali”; Antalya’da “Anadolu”; İzmir’de “Sada-i Hak” ve “Anadolu”; Nazilli’de “Aydın İli”;Bursa’da “Ertuğrul”, “Hüdavendigar”, “Kardaş” ve “Arkadaş”; Eskişehir’de “Ahrar”; Kayseri’de “Adana’yaDoğru”, “Erciyes”, “Misak-ı Milli” ve “Kayseri”; Ordu’da “Güneş”, “Ses” ve “Ordu Bucak”; Samsun’da“Aksiseda” ve “Ahali”; Artvin’de “Yeşil Yuva”; Elazığ’da “Satvet-i Milliye; Maraş’ta “Amal-i Milliye”;Bolu’da “Dertli”* ve “Türkoğlu” yer almaktadır.[311]

* “Söz Sarayın Değil…”

Dertli’de 21 Mart 1922 günü çıkan “Söz Sarayın Değil, Bu Vatanın Sahibi Olanlarındır” başlıklı yazışöyledir:

“Düşmanların memleketimizin dört bir tarafını sardığı ve mevcudiyet ve istiklalimizi imhaya çalıştığıbir sırada, felaketi gören millet istiklalini kurtarmak için mücadeleye atılmış ve düşmana kahir darbeleriniindirerek bütün planlarını altüst etmiştir.

İzmir’in işgali sıralarında mukavemet edilmeyip silahların teslim edilmesini emreden Babıali, Yunansürülerinin dahile doğru ilerleyip çeşitli zulüm ve cinayeti pervasızca yapmasından feryad eden masummillete karşı, bu ordunun halife ordusu olduğunu ilandan çekinmemiş ve Sultan Osman ve HüdavendigarGazi’nin türbeleri, Venizelos’un oğlunun çizmeleri ile çiğnendiği bir sırada, saltanat ve sefahat düşkünüolan Padişah, Ferhunde isminde 15 yaşında bir kız ile gönlünü eğlendirmekten utanmamıştır.

Millet artık mevcudiyetine son verildiğini anlayarak varlığını korumak ve hak-kı hayatını kurtarmakazmiyle silaha sarıldığı gün, başta Padişah olduğu halde Damat Ferit ve hempaları, Ali Kemal tarafındankaleme alınan bir beyanname ve düzme bir fetva ile düşmana karşı mücadeleye başlayan milleti asi olaraktavsif ve hakkımızda bir idam kararı demek olan Sevr Muahedesi’ni kırılası elleriyle imza etmek gafletinigöstermişlerdir.

Milletimiz bu alçak ve namussuz zümrenin teşkil ettiği hükümet ile münasebeti keserek Büyük MilletMeclisi’ni açtı ve Milli Hükümeti vücuda getirdi. Söz, Türk ve Müslümanlarca ihaneti, alçaklığı tahakkukeden Saray ve Babıali’nin değil; Türk Milleti’ni yegane temsil eden Ankara’daki Büyük Millet MeclisiHükümeti’nindir.”[312]

13.1.8.2.3. Milli Mücadele Karşıtı Gazeteler

Milli Mücadele’yi yıpratmaya çalışan başlıca gazeteler ise Trabzon’da “Selamet”, Balıkesir’de “İrşad”,Adana’da “Ferda”*, Kastamonu’da “Zafer”, İzmir’de “Köylü”, “Şark”, “Müsavat” ve “Islahat”, Edirne’de“Teemmin”, Bandırma’da “Adalet”, Bursa’da “Bursa” ve “Mücahhede”dir.

* Ferda

“Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından bir gün sonra Adana’da Ali İlmi tarafından “Ferda” adlıbir gazete çıkarılmıştır. İki ay sonra Fransızlar Adana’yı işgal etmeye başlamışlardır.

Fransız Albayı Romieux komutasında Adana’ya giren gönüllü Ermeni alayını, gazetesindeki yazılarıylaalkışlayan Ali İlmi, halkın mücadele gayretini yıkmak, Kuvayi Milliye aleyhtarlığını yaymak için elindengelen çabayı harcıyor; Anadolu’yu düşman işgaline açan Hürriyet ve İtilaf Partisi’nin Adana sözcülüğünüyapıyordu.

Bu partinin Adana Şube Başkanı Hafız Mahmut’un 16 Nisan 1920’de Memiş Paşa Camii’nde verdiğivaiz, (Ferda) sütunlarına aşağıdaki satırlarla yansıyordu.

‘Kuvayi Milliye kelimesi yalandır, maskedir. Buna katiyen inanmayın. Bu heriflere inanmak cinnettir.Bunların hepsi yağmacı güruhudur. Mustafa Kemal dedikleri, Padişah’ın tardettiği ve idama mahkumeylediği birisidir.’

Hafız Mahmut’un Adana halkına seslenen aynı nitelikteki beyannamesi de 20 Mayıs 1920’de Ferdagazetesinde yayınlanmıştır.

20 Aralık 1920 günlü (Ferda)’da, Arifzade Şahap Azmi imzasıyla yayımlanan yazıda da Kuvayi

Milliye’ye ateş püskürülmekte ve ‘Onların bütün amacı milleti soymak, aç bırakmak ve tamamenöldürmektir.’ denilmektedir.

Kuvayi Milliye hareketine katılan yurtseverlere karşı böylesine insafsız saldırılarda bulunan,Yunanlılar’la işbirliği yaparak ülkesinin işgaline yardımcı olan Ferda gazetesinin sahibi Ali İlmi, Adana’nınkurtuluşundan sonra hemen Kuvayi Milliyeci oluvermiş; ancak bu davranışı onun yüzellilikler listesinegirmesini önleyememiştir.” [313]

13.1.9. Tek Dilli, Tek Sesli Basın

Mustafa Kemal, bir yandan Hakimiyet-i Milliye’nin İstanbul’da güvenli bir biçimde dağıtımınınsağlanması yolunda çaba harcarken, bir yandan da Anadolu’da Kurtuluş Savaşı’nı destekleyen basınınyaratılarak güçlenmesi için çalışmıştır.

Mustafa Kemal, Meclis’teki bir konuşmasında bu konuda “ Bütün gazetelere ne yolda idare-i kalemedeceklerine dair tarafımızdan talimat verilmiştir ve bütün matbuatımız bu dairede ifayı vazife etmektedir.”demiştir.

Anadolu’da, Milli Mücadele’ye öncülük eden ve destek veren basının tek amacı, savaşın başarıyaulaştırılmasıdır. Dolayısıyla Türkçe olmayan ayrılıkçı azınlık gazeteleri, giderek kendiliklerindenkapanmışlardır.

1922 Eylülü’nde, Büyük Taarruz’un arkasından zaferin kazanılmasıyla, Kuvay-ı Milliye karşıtı Türkçebasın da kendiliğinden yok olmuştur. Böylece 1919’da Kemalist Anadolu’da başlayan tek dilli, tek seslibasın ortamı, 1922 sonundan itibaren Tüm Türkiye’ye yerleşmiştir.

13.1.10. Yerel Gazeteler (1919-1938)

1919 Mayıs’ı ile 1938 yılının sonu arasında, Türkiye topraklarında 582 gazete yayımlandığı, bunlardan176’sının İstanbul’da, 406’sının ise taşrada çıktığı belirlenmiştir. Taşrada yayımlanan gazetelerin illere göredağılımı, İzmir (54), Trabzon (28), Adana (27), Ankara (25), Bursa (24), Samsun (16), Eskişehir (13),Kastamonu (12), Gaziantep (11)’dir. 11 ilde 1’er gazete çıkarılmış, 10 ilde ise hiç gazete yayımlanmamıştır.[314]

Ankara’nın bütün Türkiye’ye hitap eden “Ulus” gazetesi bir yana bırakılırsa, bu gazetelerde büyüktirajlara rastlanmamıştır. İzmir’de yayımlanan “Anadolu”, “Ahenk”, “Hizmet” gazeteleri, 5.000-6.000,Gaziantep’in “Halk Dili” 5.000, Erzurum’un “Envar-ı Şarkiyye”si 1.700, Konya’nın “Babalık”ı 1.500,Bursa’nın “Yeni Fikir”i 1.200 tirajlıdır.

İstanbul’da yayımlanan gazetelerin %60’ı siyasi içerikliyken bu oran taşra gazeteleri için %83’tür. Bugazetelerin, özel reklam geliri bulunmadığından, 1937’lere kadar hükümetten maddi yardım almanın dışında,yaşama şansları olmamıştır. (Resmi ilan dağıtımı 1937 yılında başlamıştır.)

13.1.11. İzmit Basın Toplantısı (1923)

Mustafa Kemal, ülkenin geleceği ile ilgili konuları görüşmek üzere, İstanbul basınının ılımlı saydığıkişileriyle, 16 Ocak 1923’te, İzmit’te düzenlenen basın toplantısında ilk diyaloğu kurmuştur. [315]

İzmit Av Köşkü’nde, saat 21.30’da düzenlenen toplantıya, Hüseyin Cahit Yalçın, Ahmet Emin Yalman,İsmail Müştak Mayakon, Falih Rıfkı Atay, Velid Ebuzziya, Celal Nuri İleri, Halide Edip Adıvar, Yakup KadriKaraosmanoğlu, Adnan Adıvar, Hakkı Tarık Us, Enis Tahsin Til ve Hakkı Kılıçzade katılmışlardır.

Toplantıda, ülke sorunları üzerinde durulmuş; yapılması gereken reformlar, şartsız ulusal egemenlik,hilafetin ve saltanatın durumu, kadınlara seçme ve seçilme hakkının verilmesi gibi konular ele alınmıştır.

Çeşitli konularda görüşlerini açıklayan Mustafa Kemal, İstanbul basınının sürüp giden eleştirilerindenyakınmış; “Siz yalnız tenkit ediyorsunuz; fakat yapılacak program hakkında bir şey söylemiyorsunuz.”demiştir.[316]

Bu arada, İstanbul basınının saflarına yeni bir muhalif gazete olarak, Ahmet Emin Yalman, Ahmet ŞükrüEsmer ve Enis Tahsin Til’in, 26 Mart 1923’te çıkardıkları “Vatan” katılmıştır.

13.1.12. Cumhuriyet (29 Ekim 1923)

Seçimlerden sonra 11 Ağustos 1923’te Meclis açılmış; 9 Eylül’de Halk Fırkası kurulmuş; iki gün sonrada Mustafa Kemal fırkanın umumi reisliğine [genel başkanlığına) getirilmiştir.

Artık cumhuriyet ilan edileceği söylentileri yayılmaya başlamıştı. 24 Eylül’de Mustafa Kemal Paşa’nın“Neue Freie Presse”e yaptığı açıklama gazetelerde yer almıştır. Mustafa Kemal şöyle diyordu:

“Türkiye’nin dahili tekamülü tamamen bitmemiştir. Daha tadilat ve terakkiyat (değişiklikler vegelişmeler) vuku bulacak ve bilumum muamelat cumhuriyet esasına müncer olacaktır.

Türkiye’de hali hazırda olduğu kadar ileride de daha ziyade demokratik bir cumhuriyet teşekkül edecekve cumhuriyet hiçbir surette garp cumhuriyetleri esasatından farklı olmayacaktır.”

Böylece özellikle basında “cumhuriyet” tartışmaları başlamıştır. Bir ara parti kurma hazırlıklarınagirişen eski Dersim mebusu, İstanbul Barosu Başkanı Lütfi Fikri Bey, cumhuriyet ilanına ilk karşıçıkanlardan biri olmuştur. Lütfi Fikri Bey, o günlerde yayımlanan “Meşrutiyet ve Cumhuriyet” adlıkitapçığında “Cumhuriyetçi-Meşrutiyetçi ayırımı yaparak şöyle diyordu:

“... Cumhuriyetçilerimizin en ziyade çekişeceği kimseler, kendilerine en yakın olanlar, yani Kanun-uEsasi taraftarları (Meşrutiyetçiler-İttihatçılar) olacaktır. Bu ise gerçekten üzülmeye değer bir hadisedir.Çünkü memleketimizin zaten zihinsel seviyesi maalesef düşkündür. İlim ve irfan erbabı parmaklagösterilecek kadar azdır…

Bugün milletin mukadderatını ellerinde tutan kişilere ve özellikle onların şeref yerinde bulunan zaferkazanmış Kemal Paşa’ya en büyük bir vatan görevidir ki, bu ayrılığa meydan vermesin.

Fakat bu öyle cebirle, şiddetle olacak bir şey değildir. Bu ancak aydın olan iki taraf arasında saf, temiz,her türlü kötü niyetten uzak bir anlaşmayla mümkündür. Memleketin bir ailesi gibi sayılmak gereken bütünbu düşünürleri Mustafa Kemal Paşa Hazretleri bir aile kongresi, yani memleketin Mütefekkirin AilesiKongresi halinde toplasınlar...”

Lütfi Fikri Bey, “hilafet” konusundaki görüşlerini de şöyle açıklıyordu:

“Şimdiye kadar geçmişteki başarılarımızın, zaferlerimizin bir mirası hükmünde olarak TürkiyePadişahı’na bütün İslam alemi, aynı zamanda kendi halifesi nazarıyla bakıyordu ve bu anlayıştan dolayı bizTürkiye halkı, bütün dünyadaki mevkiimiz yönünden pek çok yararlanıyorduk.

Nüfusça maalesef on milyonu geçmediğimiz halde, Padişahlarımızla bütün dünyanın Halife-i İslamadıyla ilgilenmesi, bize kırk, elli milyonluk memleketlerin bile kulluk nazarıyla bakabilecekleri bir yücemevki veriyordu. Dolayısıyla bizim menfaatimiz, bu önemli mirasın hiçbir noktasına ilişmemek ve hattakarşımıza hilafetin bizim elimizden çıkmasını isteyecekler çıkarsa bunların elini emanete zinhardokundurmamaktır.”[317]

Sonuçta, 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet kurulmuştur. Laikliğin Türkiye’de tam anlamıylayerleşmesinde, Saltanatın kaldırılması ve Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasının ardındanCumhuriyet’in kurulması en önemli adım olmuştur.

3 Mart 1924 tarihinde Hilafet’in kaldırılması, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eğitimin birleştirilmesi de la -ikleşme yolunda önemli aşamalardır.

1928’de, 1924 Anayasası’ndaki “Türk Devleti’nin dini İslam’dır; dili Türkçe’dir” cümlesinin resmi dinile ilgili ilk bölüm kaldırılmıştır.

1937 yılında da laiklik, bir anayasa ilkesi haline getirilmiştir. Atatürk devrimleri gerçekleştirirkençağdaşlaşmanın yozlaşmaması, ulusal kimliğin zedelenmemesi için köklü önlemler almıştır. Bu amaçla öncesiyasi yapıda köklü değişiklikler yapılarak din ve devlet işleri birbirinden ayrılmış; devlet laik bir temeleoturtulmuştur.[318]

* İlk Cumhuriyet Hükümeti

İlk cumhuriyet hükümeti, Meclis’ten 30 Ekim 1923 günü güvenoyu almış ve olay Meclis tutanaklarınaaşağıdaki şekilde geçmiştir:

“Reis - Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nden gelmiş bir tezkere vardır,okunacaktır:

TBMM Riyaset-i Celilesi’ne,

Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun madde-i mahsusası mucibince Başvekalete Malatya Mebusu İsmet PaşaHazretleri intihap olunmuştur. Müşarünileyhin intihap eylediği diğer vekillerin esamesi berveçhi atidir.

Heyet-i Umumiyesi Meclis-i Ali’nin tasvibine arz olunur.

Başvekil ve Hariciye Vekili (Malatya Mebusu) İsmet Paşa.

Şer’iye Vekili (Saruhan Mebusu) Mustafa Fevzi Efendi,

Erkanı Harbiye-i Umumiye Vekili (İstanbul Mebusu) Müşir Fevzi Paşa,

Dahiliye Vekili (Kütahya Mebusu) Ferid Bey,

Maliye Vekili (Gümüşhane Mebusu) Hasan Fehmi Bey,

Müdafaa-i Milliye Vekili (Karesi Mebusu) Kazım Paşa,

İktisat Vekili (Trabzon Mebusu) Hasan Bey,

Adliye Vekili (İzmir Mebusu) Seyid Bey,

Maarif Vekili (Adana Mebusu) Safa Bey,

Nafıa Vekili (Trabzon Mebusu) Muhtar Bey,

Sıhhiye Vekili (İstanbul Mebusu) Dr. Refik Bey,

Mübadele, İmar ve İskan Vekili (İzmir Mebusu) Necati Bey.

30 Teşrinievvel 1339

Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal

Reis - Efendim! Reisicumhur Paşa Hazretleri’nin iş bu tezkeresinde mevzbahsolan heyeti vekileyi tayiniesamiyle rey-i alinize vaz ediyorum. Lütfen reylerinizi istimal ediniz. (Reyler toplandı) Reylerini istimaletmeyenler var mıdır? (Hayır sesleri)

Efendim! Aranın istihsali muamelesi hitam buldu. Katip Beyler tasnif buyursunlar. Efendim reye iştirakeden azayı kiramın adedi yüz altmış altıdır. Reyler de yüz altmış altıdır. İttifakı tam ile heyeti vekileye itimatedilmiştir. (Allah muvaffak etsin sesleri. Alkışlar).”[319]

13.1.13. Basın ve İstiklal Mahkemeleri

İstiklal Mahkemeleri 1920’de, Kurtuluş Savaşı’na karşı eylemde bulunanları ve asker kaçaklarınıyargılamak üzere kurulmuş; 1921’de, 1 No’lu Mahkeme dışındakilerin görevleri sona ermiştir.

İstiklâl Mahkemeleri’nde ilk basın davası, 1923’te açılmıştır. Büyük Millet Meclisi’nin, 8 Aralık1923’teki gizli oturumunda kurulması kararlaştırılan bu mahkeme, 1922’de çıkartılan bir yasayadayandırıldığından, tarihe “İkinci Dönem İstiklal Mahkemeleri”nden biri olarak geçmiştir.

Bu dava, halifeliğin bir biçimde yargılanmasıdır. O günlerde, Cumhuriyet ilan edilmiş; ancak dahahalifelik kaldırılmamıştır. İstanbul’da yetkilerini kaybetmiş bir halife bulunmaktadır. Ancak halifeliğisavunanların sayısı da küçümsenecek gibi değildir.

10 Kasım 1923 tarihli Tanin gazetesinde, İstanbul Baro Başkanı Lütfi Fikri Bey’in, açık mektubuyayımlanmıştır. Ertesi gün de yine aynı gazetede, Hüseyin Cahit Yalçın’ın bir yazısı çıkmıştır. Yalçın daşöyle demektedir, yazısında:

“Hilafet bizden giderse beş-on milyonluk Türkiye Devleti’nin, İslam alemi içinde hiçbir önemibulunmayacağını, Avrupa siyaseti gözünde de en küçük ve değersiz bir hükümet yerine düşeceğimizianlayabilmek için büyük bir dirayete lüzum yoktur. Milliyetperverlik bu mudur? Gerçek milliyet hissinikalbinde duyan her Türk, hilafet makamına dört elle sarılmak mecburiyetindedir.”[320]

Bu arada, Hintli Müslümanlar’ın (Pakistanlılar) önderlerinden Ağa Han ile Emir Ali, İsmet Paşa’ya birmektup göndermişler ve Halifeliğin desteklenerek güçlendirilmesini istemişlerdir. Bu mektup da aynı günTanin, İkdam ve Tevhid-i Efkâr gazetelerinde yayımlanmıştır. Gazetecilerin İstiklâl Mahkemeleri’neverilmelerinin nedeni budur.[321]

Mahkemeye verilen gazeteciler, Tanin Başyazarı Hüseyin Cahit (Yalçın) ile Yazı İşleri Müdür Baha,İkdam Başyazarı Ahmet Cevdet (Oran) ile Sorumlu Müdürü Ömer İzzettin, Tevhid-i Efkar, Başyazarı VelidEbüzziya ile Sorumlu Müdürü Hayri Muhiddin Beyler’dir. Lütfi Fikri Bey, Hilâfet yaveri Ekrem Bey veAdana’da hükümetin hoşuna gitmeyecek bir yazı yazmış olan eski milletvekillerinden Abdülkadir KemaliBey de tutuklanmıştır.

Dönemin ileri gelen milletvekillerinden Topçu İhsan Bey’in başkanlığında oluşturulan mahkeme heyetiİstanbul’a gönderilmiş ve anılan kişiler, “vatana ihanet” suçuyla yargılanmaya başlanmıştır.

12 Aralık günü de bütün İstanbul gazetelerinin temsilcilerinin katılmasıyla, Halid Ziya (Uşaklıgil)

Bey’in başkanlığında toplanan Matbuat Cemiyeti, görüşlerini içeren üç maddelik bir metni TBMM’yegöndermiştir.

Söz ve yazı özgürlüğünün saklı kalacağına ilişkin, gerek hükümet, gerek İstiklal Mahkemesi tarafındanverilen güvencenin, hoşnutluk ve teşekkürle karşılandığı belirtilen metinde, İstiklal Mahkemesi’nin adaletleiş göreceğine inanıldığı kaydedilerek, “Tutuklanan gazetecilerin, ülke aleyhine kötü bir niyet beslemediklerikanaatinde olunduğu” ifade edilmiştir.[322]

Hüseyin Cahit Yalçın ise mahkemede yaptığı savunmada şunları söylemiştir:

“Bu memlekette Cumhuriyet’in dayanakları, birkaç yahut beş on zat-ı muhterem değildir. Cumhuriyet’indayanakları hak ve adalettir, kanundur. Kimden gelirse gelsin, millet zulümden, istibdattan nefret eder. BenCumhuriyet’in dayanaklarını sağlamlaştırmak için bütün iyi niyetimle çalışıyorum. Biliyorum ki, üzerimedüşmanlıkları çekiyorum. Fakat ne yapayım, bir gazeteci için düşündüğünü söylemek vatan borcudur... Benvatan haini değilim...”[323]

Bu konuşma havayı yumuşatmış ve gazetecilerin hepsi beraat etmişlerdir. Yalnızca sanık Lütfi Fikri Bey5 yıl hüküm giymiş; ancak 1,5 ay sonra çıkarılan özel bir af yasasıyla o da özgürlüğe kavuşmuştur. Bugözdağı, halifeliğin kaldırılması olayında, basının uysallığını sağlamaya yetmiştir.[324]

13.1.14. İzmir Basın Toplantısı (1924)

İstanbul basınıyla yeni bir diyalog kurmak amacıyla, yazar ve gazeteciler bu kez, 5 Ocak 1924’te,İzmir’de Mustafa Kemal ile ikinci toplantıya çağrılmıştır. Hüseyin Cahit Yalçın, (Tanin), Ahmet EminYalman (Vatan), Hüseyin Şükrü Baban (Tercüman-ı Hakikat), Necmettin Sadak (Akşam), Celal Nuri İleri(İleri), Ahmet Cevdet (İkdam) gibi ünlü gazetecilerin katıldıkları bu toplantıya, Velid Ebüzziya (Tevhid-iEfkar) da çağrılı olduğu halde, “Mustafa Kemal kendisiyle görüşmeyi yararlı bulmadığı” için alınmamıştır.

Toplantıda Mustafa Kemal, yeni rejimin siyasal savaşımının devam ettiğini hatırlatarak, “Ankara ileuyumlu davranışlar” istemiştir. Buna rağmen Ankara-İstanbul sürtüşmesi devam etmiştir.[325]

Atatürk ertesi gün, İzmir’de gazetecilere verdiği yemekte, “basının rolü” üzerinde durarak şunlarısöyleyecektir:

“Arkadaşlar, Türk basını, milletin gerçek seda ve iradesinin kendini belirtmesi şekli olarakCumhuriyet’in çevresinde çelikten bir kale vücuda getirmelidir; bir fikir kalesi, bir zihniyet kalesi... Basınmensuplarından bunu istemek Cumhuriyet’in hakkıdır.

Bütün milletin samimi bir birlik ve dayanışma içinde bulunması bir zarurettir. Umumun selamet vesaadeti bundadır. Mücadele bitmemiştir. Gerçekleri milletin kulağına ve vicdanına gereği gibi ulaştırmaktabasının görevi çok çok önemlidir…”[326]

Öte yandan, Yunus Nadi’nin, 8 Mayıs 1924’ten itibaren “Cumhuriyet”i yayımlaması, İstanbul basınındaKemalistler’e ilk köprübaşını sağlamıştır. Bu arada Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu ile İsmail Safa’nın 1925 yılıbaşlarında çıkardıkları “Son Telgraf” ise muhalif basın saflarına katılmıştır.

14. TEŞKİLAT-I ESASİYE KANUNU (1921)Mustafa Kemal 19 Mart 1920’de yayımladığı bir tebliğde, olağanüstü yetkilere sahip bir meclis

oluşturulacağını duyurmuştur. Buna göre,

1- Seçilecek olanlar için yine İntihab-ı Mebusan Kanunu’ndaki şartlar aranacaktır.

2- Livaların esas alınacağı seçimde, her livadan 5 üye seçilecektir.

3- Her livada aynı gün, gizli oyla yapılacak seçimde mutlak çoğunluk aranacaktır.

4- Meclis üyeliği için her fırka, zümre ve cemiyet aday gösterebilecektir.

İki dereceli seçim esası ve sınırlı oy yönteminin uygulandığı, ancak normal parlamento seçimisayılamayacak bu seçimler sonucu, Ankara’ya gelen 337 milletvekili ile 23 Nisan 1920’de, Büyük MilletMeclisi açılmıştır. Meclis, 20 Ocak 1921’de, 2 bölüm ve 23 maddeden oluşan 85 numaralı Teşkilat-ı EsasiyeKanunu’nu kabul etmiştir.

Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun ilk dört maddesi şöyledir:

Madde 1- Hakimiyet bila kaydü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idareetmesi esasına müstenittir.

Madde 2- İcra kudreti ve teşri salahiyeti milletin yegane ve hakiki mümessili olan Büyük MilletMeclisi’nde tecelli ve temerküz eder.

Madde 3- Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükümeti “Büyük MilletMeclisi Hükümeti” unvanını taşır.

Madde 4- Büyük Millet Meclisi vilayetler halkınca müntehap azadan mürekkeptir. [327]

14.1. 1923 Seçimleri

Büyük Millet Meclisi, 120 imzalı bir önerge üzerine, 1 Nisan 1923’te, Anayasa’nın, “Meclisin amacınaulaşıncaya kadar toplantı halinde bulunacağı yeni seçimlerin çoğunlukla karar alındığı zaman yapılacağı”nailişkin münferit maddesini kaldırarak, yeni bir seçime yeşil ışık yakmıştır.

Meclis’in görevinin sona ermesinden sonra gerçekleştirilen seçimlerde, temel olarak 3 Nisan 1923’de,320 numaralı yasayla değişikliğe uğrayan 1877 tarihli İntihab-ı Mebusan Kanunu uygulanmıştır.

Buna göre,

1- 18 yaşındakilere oy hakkı verilmiş, bir milletvekili seçeceklerin sayısı 50.000’den 20.000’eindirilmiş, vergi vermiş olma zorunluluğu kaldırılmıştır.

2- Seçim yine 2 dereceli ve mutlak çoğunluk yöntemine göre yapılmıştır.

1923 seçimlerine katılan en önemli grup Halk Fırkası’dır. “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i HukukCemiyeti”, seçim propagandası niteliğinde 9 maddelik bir program yayınlamış; oy sandığı başına davetedilen vatandaşın, bu programı onayladığı takdirde, Müdafaa-i Hukuk’un “Halk Fırkası’na intikalini dekabul etmiş olacağı bildirilmiştir.

Seçimleri “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” kazanmış; 2. Büyük Millet Meclisikurulmuş; Halk Fırkası da 1924 yılında “Cumhuriyet Halk Fırkası” adını almıştır.

14.2. 1924 Anayasası

Milli Kurtuluş Savaşı döneminde, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin toplanmasıyla, Devlet’teegemenliğin kaynağı ve kullanılışı açılarından önemli değişiklikler olmuştur. 20 Nisan 1920’de, Ankara’dakurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi, yalnızca yasama yetkisini kullanan basit bir parlamento olmamış;bütün yetkiler onda toplanmıştır. (meclis-hükümet sistemi).

Artık hükümdarlı ve parlamentolu bir “meşruti sistem” yerine, doğrudan “meclis üstünlüğü”ne dayananbir “ihtilal yönetimi” söz konusudur. 20 Ocak 1921 tarihli “Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, bu ihtilalci yönetimbiçimini düzenlemiştir.

Daha sonra, Cumhuriyet’in ilanıyla, “meclis hükümeti sistemi” ile “parlamenter sistemi” bir arayagetirme çabasında olan 1924 Anayasası yapılmıştır.

1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, anayasa hazırlamak için seçilmiş özel bir “Kurucu Meclis”in yapıtıdeğildir. TBMM, en üstün organ olarak yeni bir anayasa yapma yetkisini kendinde görmüştür.[328]

Ancak bu anayasa, her ne kadar parlamenter sistemi kurmayı hedef almışsa da 1920 geleneğindenkopamamış; meclis üstünlüğü anlayışı, birçok açıdan 1924 Anayasası’nda da izlerini sürdürmüştür. Sonuçta,parlamenter sistem niteliği biraz ağır basan karma bir sistem ortaya çıkmıştır.[329]

1924 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda, basınla ilgili iki madde bulunmaktadır. Bunlardan 70.maddeye göre, “Neşir Türkler’in tabii hukukundan” sayılmaktadır. 77. maddede ise basının, “Kanundairesinde serbest olduğu” belirtilmektedir.

Böylece 1924 Anayasası, basının çalışma şartlarını düzenleme konusunda, kanun koyucuya geniş biralan bırakmakta, ancak yine 77. maddeyle “Yayından önce teftiş ve muayene yapılamayacağı” ilkesinigetirmektedir.[330]

Öte yandan, Meclis, hükümeti ya da bir bakanı her zaman düşürebilir. Meclis’in 4 yıllık süretamamlanmadan dağıtılması yetkisi, yalnızca Meclis’in kendisine verilmiştir.

Temel hak ve özgürlükler tanınmıştır ama bunların yasayla düzenleneceği belirtilmiştir. (Sosyal haklarayer verilmemiştir.)

Yasaların Anayasa’ya uygunluğunu denetleyecek TBMM dışında bir organ, yani bir anayasa mahkemesiyoktur.

En ilginç yönlerden biri, Anayasa’nın ilk tasarısında yer alan, cumhurbaşkanlığı süresini 7 yıl yapan,ona TBMM’yi dağıtma ve başkomutanlık yetkilerini veren hükümlerin Meclis tarafından kabul edilmemişolmasıdır. TBMM her genel seçimden sonra (4 yılda bir) yeni bir cumhurbaşkanı seçer ve başkomutanlıkTBMM’nin elindedir.[331]

14.3. Takrir-i Sükun Kanunu (1925)*

13 Şubat 1925’te, Doğu’daki Şeyh Sait İsyanı üzerine, 4 Mart 1925’te kabul edilen 578 sayılı “Takrir-iSükun Kanunu”nda şöyle denilmiştir:

“İrticaa ve isyana ve memleketin sosyal nizamını, huzur ve sükununu, güvenlik ve asayişini bozmayayönelen her türlü teşkilatı, tahrikleri, teşvikleri, teşebbüsleri ve yayınları, hükümet, cumhurbaşkanınınonayıyla yasaklamaya yetkilidir. Sanıkları, hükümet İstiklal Mahkemeleri’ne verebilir.”[332]

Bu kanunun yayımlanmasının ardından, “Tanin”, “Tevhid-i Efkar”, “Son Telgraf” “İstiklal”,“Sebilürreşat”, “Aydınlık”, “Orak Çekiç”, “Sadayı Hak”, “İstikbal”, “Kahkaha”, “Toksöz”, “Savha”,“Resimli Ay” ve “Vatan” da dahil olmak üzere, İstanbul ve Anadolu’nun değişik eğilimlerdeki muhalifgazete ve dergileri birer birer kapatılmışlardır.

Bu arada İstanbul’da “Presse du Soir” adlı Fransızca gazetenin yayınına da son verilmiştir. Yazarlar da,Ankara ve Elazığ İstiklal Mahkemeleri’nde yargılanarak, çeşitli hapis ve sürgün cezalarına çarptırılmışlardır.

Takrir-i Sükun Kanunu ile basın için sürdürülen suskunluk, 4 Mart 1928 günü, Meclis’in bu kanunuiptaliyle sona ermiştir. İkdam gazetesi bu haberi manşetten şöyle vermiştir:

“Takrir-i Sükun Kanunu Kalktı...” , “İsmet Paşa Hazretleri dün çok mühim bir nutuk irad etti...”, “Gazidaha çok zaman bu vatana hizmet edecek çağda ve sıhhattedir. Merak edenler, vesile düşer ise onunBaşkumandanlık Meydan Muharebesi meydanındaki kadar genç ve diri olduğunu yeniden deneyecektir.”dedi.

Bu arada, dış ülkelerde radyo yayınlarının başlamasından yedi yıl sonra, Türk Telsiz Telefon Şirketitarafından 1927’de İstanbul, 1928’de de Ankara Radyoları kurulmuştur.

* Recep Peker’in Sözleri

Takrir-i Sükun Kanunu Meclis’te görüşülürken Halk Partisi’nin ileri gelenlerinden Recep Peker şunlarısöyleyecektir:

“İstanbul gazetelerinin, memlekette ne kadar kurum ve makam varsa hepsini yıkmaya yöneldiğinigörüyoruz. Şeyh Sait isyanına sebep olanların başında bunlar gelir. En başta Millet Meclisi olmak üzerebütün kurumlara saldırdılar.

Bu kanunun teklif edilmesine de İstanbul basını sebeptir. Çünkü yayın ve telkinleriyle isyanın çıkmasınasebep olmuşlardır. İşte biz bu yılan yuvalarını tahrip etmek ve susturmak azmindeyiz. Bu yılanlar, bu zehirliyuvalar, kanun kuvvetiyle dezenfekte edilmedikçe, memleketin rahat yüzü görmesi ihtimali yoktur. İşte busebeple bu kanunu Yüksek Meclis’in kabul etmesi bir vatani mecburiyettir.”[333]

Önce iki yıl için kabul edilen olağanüstü hal kanunu (Takrir-i Sükun), daha sonra iki yıl daha uzatılmışve 1929’da kaldırılmıştır. Ancak bu kanunla, basında çok uzun sürecek bir sessizlik dönemi başlatılmıştır.[334]

* Takrir-i Sukun’un 1. Maddesi

3 maddeden oluşan Takrir-i Sükun Kanunu’nun 1. Maddesi şöyleydi:

“İrtica ve isyana ve memleketin nizam-ı içtimaisi (toplumsal düzen) ve huzur ve sükûnu ve emniyet veasayişini ihlale bais (bozmaya yönelik) bilumum teşkilât ve tahrikat ve teşvikat ve neşriyatı (örgütlenmeleri,kışkırtmaları, yüreklendirmeleri ve yayınları) hükümet, reisicumhurun tasdikiyle ve re’sen ve idareten men’emezundur (kendi başına yasaklamaya yetkilidir). İş bu ef’al erbabını (bu eylemleri işleyenleri) hükümetİstiklâl Mahkemesi’ne tevdi edebilir.”

14.4. Basın Rejimi (1923-1945)

Türkiye, 1923-1945 tarihleri arasında tek partiye dayalı, otoriter bir siyasal rejim tarafındanyönetilmiştir. Bu siyasal rejimin özelliği gereği, aynı yıllarda Türkiye’de yürürlükteki basın rejimi de otoriterbir yapıya sahip olmuştur.[335]

Ayrıca aynı yıllarda, basın, “hükümet kuvveti” olarak, temel işlevi iktidarın politikasını desteklemekolan bir kurum biçiminde görülmüştür. Basına yüklenmek istenen bu işlev, iktidarın basını sıkı bir denetimaltına almasına yol açmıştır.

1945 yılı sonuna, yani çok partili düzene geçinceye kadar, basın sürekli olarak CHP’nin denetimi altındatutulmuş; dini yazılara izin verilmemiş; sol eğilimlere de “Kemalist çizgi” aşılmamak kaydıyla gözyumulmuştur. Bu çizgiyi aşan sosyalist ve komünist yayınlar, sık sık kapatılarak yazarları da tutuklanarakengellenmiştir.

Önceleri “Kemalizm”, sonraları da “Atatürkçülük” adı verilen çizgideki basın, Matbuat UmumMüdürlüğü (Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü) tarafından yönlendirilmiştir.

Bunun yanı sıra ülke basınının temel haber kaynakları sayılan Anadolu Ajansı ile radyo yayınları da tekyanlı olarak kullanılmıştır.

Ayrıca gazete sahiplerinin büyük bölümünün milletvekili olmaları, (1920-1938 yılları arasında, değişikdönemlerde TBMM’de görev yapan gazetecilerin sayısı 40’tır.) yönetimin matbaa araç ve gereçlerinin ithaliyetkisine sahip olması, hem kağıt hem de resmi ilan kaynaklarını elinde bulundurması, taşradaki devletmatbaalarının yerel gazetelere açılması yetkisini kullanması, gazetelerin hükümet yanlısı yayınlarınınnedenlerinden birkaçıdır.

Özetlemek gerekirse bu dönemde, sivil toplumun özellikle liberal, tutucu ve İslamcı güçleriyle sol

eğilimli düşünceler, çeşitli önlemlerle suskun kalmaya zorlanmıştır. Bu suskunluk, Basın Kanunu’ndayapılan değişikliklerle de kurumlaştırılmıştır.[336]

14.5. Harf Devrimi (1928)

O dönemlerde Türkiye basınını etkileyen bir başka olay, 9 Ağustos 1928 tarihli Harf Devrimi’dir.Mustafa Kemal Paşa, 8 Ağustos 1928 tarihinde Cumhuriyet Halk Fırkası’nın İstanbul’da düzenlediği birtoplantı sırasında ilk kez Yeni Türk Harfleri’ni açıklamıştır.

1 Kasım’da kabul edilen yasayla Latin Harfleri benimsenmiş; 3 Kasım’da yayımlanan yasa uyarınca, butarihten itibaren tüm devlet dairelerinde ve kurumlarında, bütün şirket, dernek ve özel kuruluşlarda TürkHarfleri ile yazılmış yazıların kabulü ve işleme konulması zorunlu kılınmıştır. Türk Harfleri’nin devletinresmi işlemlerinde uygulanma tarihi olarak en geç 1 Ocak 1929 belirlenmiştir. Harf devriminden sonra genişyığınların yeni yazıyı kolayca öğrenmelerini sağlamak amacıyla Millet Mektepleri açılmıştır.[337]

Bu arada, Siirt Mebusu Mahmut Soydan ile Ali Naci Karacan “Milliyet” gazetesini yayımlamış; YusufZiya Ortaç “Akbaba’yı çıkarmaya başlamış; Ali İhsan Tokgöz de “Servet-i Fünun”un adını “Uyanış”açevirmiştir.

* Atatürk İlke ve İnkılapları

Atatürk İlke ve İnkılapları’nın ülkede yerleştirilmesi ve uygulanmasına bakıldığında, bunların bellibaşlılarının, özellikle Mart 1925’ten sonra gerçekleştiği görülür.

Örnek vermek gerekirse Şapka Kanunu (25 Kasım 1925), Tekke ve Zaviyelerle TürbelerinKapatılmasına ve Türbedarlıklar ile Bir Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun (30 Kasım 1925),Uluslararası Takvim ve Saat Uygulanması Hakkında Kanun (26 Aralık 1925), Türk Medeni Kanunu (17Şubat 1926), Yeni Türk Harflerinin Kabulü ve Tatbiki (1 Kasım 1928), Mahalli Seçimlerde Kadınlara Seçmeve Seçilme Hakkının Verilmesi (3 Nisan 1930), Ölçüler Kanunu (26 Mart 1931), Türk Tarih TetkikCemiyeti’nin (Türk Tarih Kurumu) Kurulması (15 Nisan 1931), Halkevlerinin Kurulması (19 Şubat 1932),Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin (Türk Dil Kurumu) Kurulması (19 Temmuz 1932), Soyadı Kanunu (21 Haziran1934), Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun (3 Aralık 1934), Kadınlara Milletvekili Seçme veSeçilme Hakkı Tanınması (5 Aralık 1934).

14.6. Tek Parti Döneminde Basın

Hükümet, gerek Cumhuriyet’in ilanı ve hilafetin kaldırılışı aşamalarında, gerekse TerakkiperverCumhuriyet Fırkası (1924)* ve Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930)** deneylerinde, bazı İstanbul gazeteleritarafından eleştirilere uğramış; buna karşılık bazı gazeteciler de İstiklal Mahkemeleri’nde yargılanmışlardır.

Bu gelişmelerden sonra, Cumhuriyet Halk Fırkası*** içinde “tek partili otoriter rejim” arayışları vemuhalif gazetecileri suçlama eğilimleri yoğunluk kazanmıştır.

*** Halk Fırkası, Cumhuriyet Halk Fırkası, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)

23 Ekim 1923’te Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları tarafından kurulan Halk Fırkası, 10 Ekim 1924tarihinde adını Cumhuriyet Halk Fırkası olarak değiştirdi. Fırka 9 Mayıs 1935 tarihinde bu kez CumhuriyetHalk Partisi adını almıştır.

Partinin kurucu genel başkanı Mustafa Kemal Paşa (Atatürk), İkinci Başkanı İsmet Paşa (İnönü), GenelSekreteri Recep Bey (Peker) idi.

CHP’nin ilk kurucu ve yöneticileri arasında Sabit (Sağıroğlu), Celal (Bayar), Cemil (Uybadın), Refik(Saydam), Saffet (Arıkan), Münir Hüsrev (Göle), Kazım Hüsnü ve Zülfü (Tigrel) sayılabilir.

CHP, 1924 yılındaki Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve 1930’daki Serbest Fırka denemeleri hariç, 23yıl “Tek Parti” olarak ülke yönetiminde söz sahibi olmuştur. 1938 yılında Atatürk’ün ölümünden sonra genelbaşkanlığa seçilen İsmet İnönü, bu görevini 1972 yılına kadar sürdürmüştür.

(Halk Fırkası Nizamnamesi 7 Ağutos-11 Eylül günleri arasında hazırlanmış; 9 Eylül 1923’te fırkanınkurulduğu ilan edilmiş; resmi başvuru ise 23 Ekim 1923’te yapılmıştır.)

* Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

1924 Anayasası’nın çok partili sisteme fırsat vermesi, 17 Kasım 1924’te Terakkiperver CumhuriyetFırkası adlı partinin kurulmasını sağlamıştır. Genel Başkanlığını Kazım Karabekir Paşa’nın yaptığı partide,Dr. Adnan (Adıvar) ile Rauf (Orbay) başkan yardımcısı, Ali Fuat Bey (Cebesoy) de genel sekreter olarakgörev almışlardır.

Kısa süre içinde saflarına 28 milletvekili katan TCF, liberal-demokrat çizgideydi.

TCF, 12 Şubat 1925’te çıkan Şeyh Sait İsyanı üzerine 3 Haziran 1925’te hükümet tarafından kapatıldı.

Parti kapatıldıktan sonra “İzmir Suikastı” olarak tarihe geçen suikast girişiminin arkasında TCF’ninkurucu ve mensuplarının bulunduğu iddiası ortaya atılmış ve TCF’nin yönetici kadrosundan 17 kişi idamedilmiştir.

** Serbest Cumhuriyet Fırkası

Cumhuriyet döneminde çok partili hayata geçmek için yapılan ikinci deneme 1930 yılına rastlar.Atatürk’ün isteğiyle 12 Ağustos 1930 tarihinde kurulan fırka, muhalefet için düşünülmüştür.

Genel başkanlığını Ali Fethi Bey’in (Okyar), genel sekreterliğini de Nuri Bey’in (Conker) yaptığıpartiye Mustafa Kemal’in isteği doğrultusunda Senih, Nakiyettin, Tahsin, Haydar (Yuluğ), Ahmet (Ağaoğlu),İbrahim Süreyya (Yiğit), Dr. Reşit Galip, Refik İsmail, Mehmet Emin (Yurdakul), Süreyya (İlmen) gibi bazımilletvekilleri katıldı.

Ancak, fırka halktan beklemediği ölçüde ilgi gördü. Bu ilgi partinin de sonunu hazırladı ve Ali FethiBey 17 Kasım 1930 tarihinde partiyi kapattığını açıkladı.

Üç ay açık kalan parti, kuruluşunun 40’ıncı gününde yapılan belediye başkanlığı seçimlerine bazıbölgelerde katılmış; beklenmedik bir başarı da kazanmıştı.[338]

14.6.1. Matbuat Kanunu (1931)

Bu hava içinde hazırlanan 70 maddelik Matbuat Kanun Tasarısı, 25 Temmuz 1931’de görüşülerek kabuledilmiştir. Bu kanunun 9. Maddesi ile “Gazete ve dergi çıkarmak isteyenlerin, bunların çıkarılacağı yerin enyüksek mülki amirine, kanunun istemiş olduğu bilgileri kapsayan bir beyanname vermeleri” yeterligörülmüştür.[339]

(Ancak 27 Haziran 1938 tarihinde gerçekleştirilen değişiklikle yine ruhsat sistemine dönülmüştür.)[340]

Hilafet, saltanat, anarşizm ve komünizm yanlısı yayınlara, ilk kez yasaklar getiren yasanın, yıllar boyugazete ve dergilere uygulanacak ünlü 50. maddesi şöyledir:

“Memleketin genel siyasetine dokunacak yayınlardan dolayı İcra Vekilleri Heyeti kararıyla gazete vedergiler geçici olarak kapatılabilir... Bu şekilde kapatılan bir gazetenin sorumluları, kapatılma süresincebaşka bir adla gazete çıkaramaz.”

Kanunun 51. maddesi ise, “Türkiye’de ya da yabancı bir memlekette çıkan ve bu kanunun 1.maddesinde yazılı olan matbuaların dağıtılması ve Türkiye’ye sokulması İcra Vekilleri Heyeti kararıyla menolunabilir.

Dağıtılan matbualar, İcra Vekilleri Heyeti’nden müstacelen karar almak üzere, Dahiliye Vekili’ninemriyle karardan evvel toplattırılabilir.” hükmünü içermektedir.

Matbuat Kanunu’nun öteki önemli hükümleri şunlardır:

“- Vatan, milli mücadele, cumhuriyet ve devrim düşmanlığı yüzünden hüküm giymiş olanlar ya da millimücadelede işgal altında düşman emellerine hizmet edici yayın yapmış olan kişiler gazete çıkartamazlar.

- Gazete ya da dergilerin başyazarları, genel yayın müdürleri ve yazı işleri müdürlerinin yüksek okulbitirmiş olmaları gerekir. (Kanun yayımlandığı tarihte, anılan görevlerde bulunanlar bu hükmün dışındabırakılmışlardır.)

- Gazete ve dergilerde çalışan bütün muhabir, yazar, fotoğrafçı, ressam ve idare memurlarının adlarınınhükümete bildirilmesi zorunludur.

- Bir gazete ya da derginin özel olarak kendi araçlarıyla elde ederek yayımladığı bir haber, aradan 24saat geçmeden başka bir yayın organınca kullanılamaz

- Açık saçık yazı ve resimler, suç işlemeye kışkırtıcı, basın yoluyla şantaja yol açacak ve yalan yayınlaryasaktır.

- Piyango ve tombala gibi şans oyunları düzenlenemez.

- İntihar olayları yayımlanamaz.”

1931 Matbuat Kanunu birçok kez değişikliklere uğramıştır. Bazıları çok önemli olmayandeğişikliklerdir: 14 Mayıs 1932, 4 Haziran 1932, 8 Haziran 1933 ve 23 Haziran 1934. Ancak iki önemli

değişiklik 1938 ve 1946 yıllarında yapılmıştır.

14.6.2. Birinci Basın Kongresi (1935)

Cumhuriyet’in 12. yılında, ilk kez Ankara’da basınla ilgili bir kongre toplanmıştır. Cumhuriyetdevrimlerinin sonuçlarının alınmaya başlandığı yıllarda, basının gecikerek gündeme getirilmesinin başlıca 2nedeni bulunmaktadır. Birincisi, tek parti yönetimi nedeniyle basın kolayca denetlenebilmektedir. İkincineden ise basın, bugünkü anlamdaki gerçek bir güçten yoksundur.

25 Mayıs 1935 tarihinde, Ankara’da toplanan Birinci Basın Kongresi’nin amaçları şöyle belirlenmiştir:

1- Basın ile Basın Genel Direktörlüğü arasında işbirliği için ortaklaşa çalışma.

2- Türk basınının kültür yayma görevini daha iyi gerçekleştirebilmesi için, izlenmesi gerekenyöntemleri belirlemek.

3- Gazetecilik mesleğinin ve gazetecilerin ilerleme ve yükselme yollarını araştırmak.

4- Basın Birliği’ni kurmak.[341]

Üç gün süren kongre, saptanan amaçlar doğrultusunda, komisyonlar kurulmasına ve ertesi yıl toplanmakararı alınmasına rağmen, 41 yıl süreyle toplanamamak üzere dağılmıştır.

Basın Kongresi’nin, basının bütün olarak ele alınabilecek bir kurum olduğunu vurgulaması vesorunlarını tartışma platformunu başlatmasıyla basının rejime bağlılığının anımsatılması dışında herhangi birişlevi olmamıştır.[342]

Bu arada, kongrede tartışmak üzere, Basın Genel Direktörlüğü’nün yaptırdığı anketi yanıtlayanların,gazete sayfalarının büyüklüğünden ve çokluğundan, gazetelerin halkın sorunlarıyla ilgilenmemelerindenyakındıkları görülmüştür. Anket sonuçlarına göre, gazetelerin halkın anlayacağı dil kullanmalarının istenmeside dikkat çekmiştir.

Öte yandan, İkinci Basın Kurultayı, Birinci Basın Kongresi’nden 40 yıl sonra 1975 yılında, İ. Ü. FenFakültesi Konferans Salonu’nda toplanmıştır. 1805 delegenin çağrıldığı Kurultay’da, basının görevleri vesorumlulukları, çalışan ve çalıştıran ilişkileri, yasal sorunlar ve yerel basının sorunları gibi konular elealınmıştır.[343]

14.7. Ceza Kanunu’nda Değişiklik (1936)

1936 yılında Ceza Kanunu’nda değişiklik yapılırken, “Devlet’in Şahsiyeti Aleyhinde Cürümler”bölümü, baştanbaşa ve 1930 İtalyan Ceza Kanunu örnek alınmak suretiyle yeniden yazılmıştır.

Böylece 141. ve 142. Maddelerdeki hükümler başka maddelere kaydırılarak şu hüküm getirilmiştir:

“Memleket dahilinde içtimai bir zümrenin, diğerleri üzerinde tahakkümünü şiddet kullanmak suretiyletesis etmek veya içtimai bir zümreyi şiddet kullanarak ortadan kaldırmak veya memleket dahilinde teşekkületmiş iktisadi veya içtimai nizamları şiddet kullanarak devirmek, yahut memleketin siyasi ve hukuki herhangibir nizamını yıkmak için propaganda yapan (cemiyetleri tesis eden, tanzim eden veya sevk ve idare eden)kimse cezalandırılır.”

Maddenin öteki fıkralarında bu tür topluluklara katılmak, “milli hissiyatı” sarsıcı propaganda yapmak vedernek kurmak, dağılmış örgütleri değişik adlarla kurmak, propaganda fiilini işleyenleri övmek suçları dacezalandırılmıştır.

TBMM’de tartışmasız kabul edilen ve sonradan daha da ağırlaştırılarak 1990’lara kadar yürürlüktekalan bu hükmün, demokrasiyle bağdaşmayan “fikir suçları” yarattığı ileri sürülmüştür. Bu dönemde birçokyayın matbaadayken toplatılmış; gazeteciler için davalar açılmıştır. 1938 yılında ayrıca, “basını denetlemeklekalmayıp, gazetecileri fişleyen” 9. Şube* kurulmuştur.

* 9. Şube

Bu şubenin 24 Ocak 1939 tarihli 1938 Yılı Faaliyet Raporu’nda şöyle denilmektedir:

“Günlük gazetelerden ekserisi İstanbul’da çıktığına ve bunlardan bir kısmının yabancı ideolojilerintesiri altına kalmış bulunduklarına göre, yapılan neşriyatın günü gününe incelenmesi için İstanbul EmniyetMüdürlüğü’nde şubemiz namına bir memur bulundurmak ve çalıştırmak faydalı olur fikrindeyiz…”[344]

14.8. Matbuat Kanunu’nda Değişiklik (1938)

27 Haziran 1938’de, Matbuat Kanunu’na eklenen 9. Madde ile gazete ve dergi çıkarmak isteyenlere,“ruhsatname alma” ve “siyasi nitelikli yayın organları için teminat yatırma” zorunlulukları getirilmiştir.[345]

Ayrıca, 12. Madde’ye eklenen bir paragrafla, “kötü şöhretli kişilerin, gazete ve dergi yayımlamaları yada sorumlu mevkilerde bulunmaları” yasaklanmıştır. Yapılan öteki değişikliklerle, orta ve yüksek öğretimkurumlarında disiplini bozacak nitelikteki olayların, idareden izin alınmadan yayımlanmasına yasakkonulmuş; her yayın organının çalıştıracağı personelin kimliklerini idareye bildirmesi zorunlu kılınmıştır.

Bu değişikliklerle, iktidar basını istediği gibi denetleyecek yasal dayanaklara kavuşmuştur.

14.9. Basın Birliği Kanunu (1938)

2. Dünya Savaşı yıllarında, siyasal iktidarın basın üzerindeki denetimini ve güdümünü sağlayan yasaldüzenlemelerden bir başkası da 14 Temmuz 1938 tarihinde yürürlüğe giren Basın Birliği Kanunu ileoluşturulan Türk Basın Birliği’dir.

Türk Basın Birliği’nin Kuruluş Kanunu’nda, basın mensuplarının haklarını, gazetecilik mesleğinin şerefve vakarını, korumak, gazetecilik okulları ya da meslek kursları açmak, uluslararası mesleki temaslaryapmak vs. tamamen basının iç sorunlarını çözmeye ilişkin amaçlar bulunmaktadır.

Oysa Türk Basın Birliği, basının kendi kendini denetlemesinden çok, elinde bulundurduğu yasal yetkilerve yapısıyla, basını siyasal iktidarın mutlak hakimiyeti altına alan bir organ olmuştur. Siyasal iktidar, buorganın en yetkili kurullarında, doğrudan kendi mensuplarını bulundurarak, Birlik üzerinde sürekli biregemenlik kurmuştur.[346]

* Gazete Yayın Politikaları

Yönetimin bu tutum ve uygulamalarına karşı gazeteler de yaşamlarını sürdürebilmek, basın üzerindekurulmak istenen denetim kıskacından sıyrılabilmek için siyasal olaylarla ilgili haber ve yorumlardan,mümkün olduğu kadar uzaklaşmak zorunda kalmışlardır.

Örneğin, Türk basınının en ünlü kalemlerinden Hüseyin Cahit Yalçın, bu dönemde bir süregazetecilikten ve politik hayattan uzaklaşmıştır. Yalçın, 1933-1938 yıllarında dergiciliğe yönelerek (FikirHareketleri) adlı haftalık dergiyi çıkarmış; bu dergi yoluyla demokrasi ve özgürlük fikirlerini yerleştirmeçabalarına girişmiştir.

Bu koşullarda, yayınlanmakta olan gazetelerin içeriğinde de bazı değişiklikler olmuş; gazeteler siyasetdışı konulara ağırlık vermeye başlamışlardır.

Magazin türü, aktüalite-roman, hikaye türünde yazılar ve dış haberler önem kazanmış; özellikle romantefrikacılığı gazeteyi sattıran ve okutan önemli bir etken olmuştur.

Pehlivan tefrikaları bu dönemde yaygınlaşmış; hemen her gazete bu tür tefrikalar yayınlar olmuştur.

1931 yılında çıkarılan basın yasasıyla “haydutluk, hırsızlık hevesleri uyandıracak yayınlar”yasaklanmış olduğundan, Türk Basını bu dönemde daha çok edebiyat, sanat, aktüalite ve benzeri konularayönelmiştir.[347]

14.10. Matbuat Kanunu’na Eklenen İki Madde (1940)

İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasından sonra, 24 Nisan 1940 tarihinde Matbuat Kanunu’na yapılan ikimaddelik ekle, “Türkler’in ulusal duygularını inciten ve tarihini yanlış gösteren yazılar ile ülkenin güvenliğiile ilgili meseleler hakkında yapılmakta olan soruşturmalardan ve yine güvenlik bakımından alınanönlemlerden söz eden yazıların” yayımlanması yasaklanmıştır. Bu girişim, savaş süresince basının çok sıkıbir denetim altında tutulacağının ilk işareti sayılmıştır.

14.11. Sıkıyönetim Dönemi (1940-1947)

25 Mayıs 1940 tarihli “Örfi İdare Kanunu”nun 3. maddesiyle de Sıkıyönetim Komutanları’na, “Basılışeylerin yayımını engelleme, matbaaları kapatma ve basına sansür koyma” yetkisi verilmiştir.

İkinci Dünya Savaşı başlayınca, 22 Kasım 1940’da bazı illerde geçerli olmak üzere, bir ay sürelisıkıyönetim ilan edilmiştir. Üçer aylık dönemler için uzatılarak, 1947 Kasım ayına kadar süren sıkıyönetimde

basına yeni sınırlamalar getirmiştir. Bu dönemde gazeteler hem hükümet hem de sıkıyönetim kararlarıylakapatılmışlardır.

1941’de Türkiye’de günlük toplam tirajları 60 bine ulaşan 113 gazete bulunmaktadır. En yüksek tiraj 20binin üstündedir. Ayrıca 227 dergi yayım hayatındadır. 1946’da ise günlük tirajları 100 bine yaklaşan 202gazete ile 302 dergi yayımlanmaktadır.

Bu arada o yıllarda, yerel gazetecilik açısından önemli bir gelişme de Ulus Gazetesi’nin, “Karagöz”ekiyle köylü vatandaşlara ulaşma girişimidir. Karagöz’de haberler basite indirgenmiş; Türkiye ve dünyadakiönemli gelişmeler, ünlü gölge oyunu tiplemeleri Karagöz ve Hacivat’ın ağzıyla hedef kitle “çarıklı erkana”aktarılmaya çalışılmıştır.

Bu amaçla daha sonra “Muhtar Dayı” ve “Saban” adlı gazeteler de çıkarılmıştır. Bu tür yayınlardakiamacın, Köy Enstitüleri fikrinin yaygınlaştırılması olduğu açıklanmıştır. Ancak bu girişimlerden beklenensonuç alınamamıştır[348]

14.12. Matbuat Umum Müdürlüğü Kanunu (1940)

Matbuat Umum Müdürlüğü, 22 Mayıs 1940 tarihli yeni Teşkilat Kanunu ile Başbakanlığa bağlanmıştır.Bunun nedeni, 2. Dünya Savaşı dolayısıyla önemi iyice artan yayın faaliyetlerini, doğrudan Başbakanlığabağlı bir kurumla, sıkı denetim altında tutma isteğidir.

Nitekim aynı kanunla, daha önce Münakalat (Ulaştırma) Vekaleti’ne bağlı Radyo İdaresi ile İktisatVekaleti’ne bağlı turizm faaliyetleri de Umum Müdürlüğün faaliyetleri arasına girmiştir.

Bu uygulamanın amacı, “Belli başlı propaganda vasıtalarını bir elde toplamak, bunları sıkı bir surettemurakabe altında bulundurmak ve böylece Türk halkını, muzır propagandalardan korumak, millimenfaatlerimize uygun ve milli görüşün ifadesi olan haberleri milletimize duyurmak” olarak açıklanmıştır.

14.13. Anadolu Ajansı’nın Yeni Statüsü (1942)

17 Haziran 1942’de, Başvekalet Matbuat Umum Müdürlüğü’nün Teşkiline ve Vazifelerine Dair olan3837 Sayılı Kanun’a ek olarak kabul edilen 4226 Sayılı Kanun’la, Anadolu Ajansı’nın “neşriyat ve istihbaratişlerini murakabe etmek” de Matbuat Umum Müdürlüğü’nün görevleri arasına girmiştir. [349]

14.14. Basın-Yayın Umum Müdürlüğü (1943)

16 Temmuz 1943 tarihli Kanun’la da Matbuat Umum Müdürlüğü’nün adı, “Basın-Yayın UmumMüdürlüğü” olarak değiştirilmiştir. Bu yasayla, mevcut Matbuat Umum Müdürlüğü’nün yaptığı basın veyayın işlerinin yanı sıra Türkiye’nin dış tanıtım ve propagandası görevlerini de üstlenen yeni bir kurumoluşturulmuştur. Söz konusu Genel Müdürlük, 18 Haziran 1984 tarihinde yayımlanan 231 Sayılı KanunHükmünde Kararname ile “Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü” adını almıştır.[350]

14.15. Matbuat Kanunu’nda 1946 Değişikliği

1 Haziran 1946 tarihinde kabul edilen bir kanunla, 1931 tarihli Matbuat Kanunu’nun, gazete vedergilerin, Bakanlar Kurulu kararıyla kapatılabilmelerine olanak veren 50. maddesi yürürlüktenkaldırılmıştır. Bu olay, seçim hazırlıkları başlatan Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP), “çoğunluğu muhalifolan basına şirin görünme girişimi” olarak değerlendirilmiştir. Bu gelişmede, çeşitli toplumsal sınıf vezümrelerin iktidara yönelik tepkilerinin bir sonucu ve ürünü olarak, basının desteğini de alan DemokratParti’nin (DP) zorlamasının büyük etkisi olduğu belirtilmiştir.[351]

O zamana kadar kurulan ya da kurulma girişiminde bulunulan partilerin aksine, ilk kez halkın isteği vehareketiyle oluşturulmuş böylece çok partili parlamenter rejime adım atılmıştır.

14.16. Çok Partili Dönemde Basın

Demokrat Parti muhalefet yaparken, iktidara geldiğinde basın özgürlüğünü sağlayacağını vaat ederek,tek parti döneminde baskılar altında tutulan basının büyük desteğini almıştır. Bu nedenle, daha öncekiçalışmalardan da yararlanılarak hızlı bir biçimde basın kanunu tasarısı hazırlanmıştır.

14.16. 1. Basın Kanunu (1950)

Demokrat Parti tarafından hazırlanan 5680 sayılı Basın Kanunu, 15 Temmuz 1950’de, TBMM’de kabuledilerek, 24 Temmuz 1950 tarihinde yürürlüğe girmiştir.[352]

1950 Basın Kanunu liberal karakterli bir kanundur. Bu kanunla 1931 yılı kanununun ve sonrakideğişikliklerin yarattığı baskıcı ve güdümlü rejime son verilmiş; basının nefes alması sağlanmıştır. Kanunungerekçesinde şöyle denilmektedir:

“Devlet bütün çalışmalarını, halk çoğunluğunun düşünüş ve görüşüne uydurmalıdır. Halk çoğunluğunundüşünüş ve görüşünü açıklayan araçlardan biri de basındır. Basının kendisinden beklenen görevleriyapabilmesi için bağımsızlığını sağlaması zorunludur. Modern demokrasi ilkeleri de bunu gerektirir. Basınözgürlüğüne dayanan demokrasiler gerçek demokrasi niteliğini taşırlar. Hür basın aynı zamanda milletçekalkınmayı sağlar...”

Çok partili dönemin basın rejimini düzenleyen bu kanunun özelliklerini şöyle özetlemek mümkündür:

“a) Gazete ve dergi çıkartmak için hükümetin izin ve ruhsat vermesine ihtiyaç yoktur. Bu konudabir bildiri vermek yeterlidir.

b) ‘Kötü Ünlü’ kişilerin gazetecilik yapmalarını yasaklayan her türlü yoruma elverişli eski hükümleryeni kanuna girmemiştir.

c) Basın suçlarının yargılanması özel mahkemelerin yetkisine verilmiştir.

Böylece gazeteciler yıllarca süren davalardan ve ağır kırtasiyecilik işlemlerinden kurtulmuş olacaklardır.

d) Cevap hakkı yeniden düzenlenmiş ve gazetelere gönderilen her çeşit cevap ve düzeltme yazılarınınbasılmasını önlemek amacıyla mahkemelere bazı yetkiler tanınmıştır.

e) Gazete sahipleri cezai sorumluluklardan kurtulmuşlardır. Yani suç sayılan bir yazıdan, genellikleyazar ve yazı işleri müdürleri sorumlu tutulmuştur.

Gazete sahibinin ancak hukuki ve mali sorumluluğu vardır. Gazete sahipleri bu kanunla hapiscezalarından kurtulmuşlardır.”[353]

Bu yasa süreç içinde birçok değişikliğe uğramış; 09.06.2004 tarihinde kabul edilen ve 26.06.2004tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan 5187 sayılı yasayla yürürlükten kalkmıştır.[354]

14.16.2. Basın İş Kanunu (1952)

13 Haziran 1952’de de, “Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki MünasebetlerinTanzimi (İlişkileri Düzenleyen) Hakkında Kanun” (5953 Sayılı Yasa) çıkarılmıştır. Söz konusu yasa, 29Temmuz 1952 tarih ve 8470 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.[355]

Bu kanun, 29 Mart 1935 tarihli Fransız İş Kanunu’ndan esinlenerek hazırlanmıştır. 32 madde ve 3 geçicimaddeden oluşan bu kanunun en önemli özelliği, o yıllarda kamu kesimi dışında fikir işçisi sayılanlardan, ilkolarak gazetecilerle işverenleri arasındaki ilişkileri düzenlemeyi ve gazetecileri, sosyal güvenceler sağlayarakkorumayı amaçlamasıdır.[356]

Bu kanunla gazeteciler, sendika kurma hakkına kavuşmuşlar; sosyal sigortadan yararlanır olmuşlardır. Kanun ayrıca, işverenin gazeteciyle yazılı iş anlaşması yapması, iş anlaşmasını bozmak isteyen işvereningazeteciye kıdemine göre tazminat ödemesi, askerlikte, mahkumiyette ve gazetenin kapanması durumlarındagazeteciye ücret verilmesi, haftalık tatil, yıllık ücretli izin gibi yeni haklar sağlamıştır.

12.2.1954 tarihinde çıkarılan 6253 sayılı bir kanunla, bu kanunun 10, 15, 17, 20 ve 28. maddelerideğiştirilmiş ve kanuna ek üç madde getirilmiştir.[357]

“Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun”unbazı maddelerinin değiştirilmesini öngören ve gazetecilerin sosyal hakları daha da güvenceye alan 10 Ocak1961 tarihli 212 Sayılı Kanun kabul edildiğinde, işverenlerin tepkisine yol açmıştır.

Bu kanunla, fikir işçilerine getirilen yeni haklara karşı çıkan gazete işverenleri (Akşam, Cumhuriyet,Dünya, Hürriyet, Milliyet, Tercüman, Vatan, Yeni İstanbul, Yeni Sabah) üç gün süreyle gazeteleriniyayımlamamışlardır.[358]

15. BASININ İŞLEVİÇağdaş Demokratik rejimlerde, yasama, yürütme ve yargıdan sonra dördüncü güç haline gelen basın,

her dönemde vatandaşla devlet arasındaki ilişkileri düzenleyerek bir kamu görevi yapmakta; demokrasi veözgürlüklerin korunmasında, öteki güçlerin en büyük destekçisi olmaktadır.[359]

Basının en temel işlevi haber vermek, böylelikle de bireyi içinde yaşanılan çevre, toplum, ülke ve deuluslararası ortamdaki gelişen olaylara ilişkin aydınlatarak, onun, kanaatlerini sürdürmesini, güçlendirmesiniya da değiştirmesini sağlamaktır. Bunu gerçekleştirmenin temel koşulu, öncelikle bireyin bilgi edinme, haberalma, özgürce düşünme haklarını kullanabilmesidir.

Sağlıklı bir kamuoyunun oluşabilmesi için, düşünce ve kanaatleri ifade edebilme ve yaymaözgürlüğünün bulunması da olmazsa olmaz bir koşuldur.

Ancak uygulamada, bütün önlemlere rağmen bu özgürlük, siyasal tutumlar ve ekonomik koşullarnedeniyle kısıtlanabilmektedir. İfade özgürlüğünün kısıtlanması, başka bir deyişle kanaat sahibi kimselerinya da grupların, kanaatlerini ifade edememeleri ya da duyuramamaları, yalnızca yasaların gücüne ve siyasaliktidarın uygulamasına bağlı değildir.

İfade özgürlüğünün gerçekleşmesinde, bu özgürlüğün kullanılmasına olanak sağlayan kitle iletişimaraçlarının yöneticilerinin görev anlayışları ve bu araçların toplumdaki işlevleri de önemli bir rol oynar.Basının görev anlayışı, bu anlayışın uygulanış biçimi, yayın politikası, hedef kitlenin beklentileri, ifadeözgürlüğünün gerçekleşmesi ve dolayısıyla kamuoyunun biçimlenebilmesini doğrudan etkiler.

İfade özgürlüğünün bir başka kısıtlanma biçimi de toplumsal yapıdır. Bir toplumun yapısal özellikleri,bireylerin haberleşme biçim ve yöntemlerini de belirler. Toplumdaki bireylerin ifade özgürlüğünükullanabilmeleri için görme, dinleme ve konuşma özgürlüklerinin yanı sıra “görülmüş olma” ve “duyulmuşolma” gibi özgürlüklere de sahip bulunmaları gerekir. Bu tür özgürlüklerin savunucuları da ülkenin kitleiletişim araçları olmalıdır.[360]

15.1. Basının Görevleri

Basının görevleri genelde şöyle sıralanmaktadır:

“1- Anlamlı bir çerçeve içinde, günün olaylarını doğru, tam ve mantıki bir biçimde sunma.

2- Kanaat ve eleştirilerin değiş tokuş edildiği bir forum olma.

3- Toplum içindeki grupların kanaatlerini ve tavırlarını birbirlerine duyurabilecekleri bir araç niteliğinitaşıma.

4- Toplumun amaçlarını ve değerlerini sunma ve açıklama yöntemi sayılma.

5- Yansıttığı bilgi, düşünce ve duygu akımlarıyla toplumun bütün üyelerine erişebilme.”

Çağdaş basın gibi bir kitle iletişim aracının görevi, doğru ve tam haber verme yanında “kamutartışmalarının ortak taşıyıcısı” olmaktır.

Bu konuda, Amerikan Basın Özgürlüğü Komisyonu Raporu’nda şöyle denilmektedir:

“Özgür bir toplumun gereği, doğuş koşullarından dolayı bir fikrin kösteklenmemesidir. Basın, herkesinfikirlerini yayımlayamaz ve bu beklenmez.

Fakat dev basın birimleri, yansız haber vermenin bir gereği olarak ve taraf tutma işlevlerinden ayrıolarak, kendi kanaatlerine aykırı olan fikirlerin yayımlanması görevini yüklenebilirler ve yüklenmelidirler.

Bir toplumdaki bütün önemli görüşler ve çıkarlar, kitle haberleşme araçları tarafından temsil edilmelidir.Bu görüşlere ve çıkarlara sahip olanlar, kendi gazeteleri ve radyo istasyonları aracılığıyla vatandaşlara,bunları duyurma gücüne sahip olmayabilirler.

Gerekli yatırım yapabilseler bile, bu kimselerin yayınlarının, taraftarları dışındaki gruplar tarafındanokunacağına ya da programlarının duyurulacağına dair güvenceleri olamaz. İdeal düzen, kendi görüşlerinisunan kitle iletişim araçlarının, aynı zamanda öteki görüşlere de yer vermeleridir.

Onların adilliğini denetlemek ve önemli olayların saf dışı bırakılmasını kısmen engelleyebilmek için,taraf tutan özel araçların hayati önemi vardır. Böyle bir düzenin yokluğunda, toplumda kısmen dışlanmışgruplar, dışlanmaya devam edeceklerdir.

Görüşleri karşılıksız kalan grupların bu görüşleri, önyargılara dönüşecektir. Beklenen, kitle iletişimaraçlarının toplumdaki bütün gruplara ulaşmaları ve onların birbirlerini anlamalarına aracı olmalarıdır.”[361]

15.2. Basının Sorumluluğu

Raporda, “Basının, toplumu oluşturan grupları temsil edebilecek nitelikte bir görünüm çizmesisorumluluğu” konusunda ise şu görüşlere yer verilmiştir:

“İnsanlar çoklukla, elverişli ya da elverişsiz görünümlere göre karar verirler. Gerçekleri ve kanaatlerikalıplara bağlarlar. Kitle iletişim araçlarının çizdiği görünümler, toplumsal grupları gerçekçi biçimdeyansıtamazlarsa yanlış yargılara yol açarlar.

Herhangi bir toplumsal grup hakkındaki gerçekler, o grubun zayıf ve kötü yanlarını dışarıdabırakmamanın yanı sıra değerlerini, amaçlarını ve insanlık yönünü de içermelidir. Komisyon, belli birgrubun yaşantısıyla ilgili gerçekler ortaya konulduğunda, o gruba karşı, zamanla saygı ve anlayışıngelişeceği inancındadır.”

Öte yandan, David Sears, “Public Opinion” adlı kitabında kamuoyunu, “Tartışmalı bir kamu sorunuhakkında görüşlerini duyuran, ifade eden bireylerin ve grupların kanaatleridir; bunlar genel nüfusa oranlaçoğunluk da olabilir; azınlık da kalabilir.” biçiminde bir yaklaşımla tanımlamıştır.

Sears, bu tanımlamayla konunun basının toplumsal işlevlerini çağrıştıran yanına şöyle değinmiştir:

“Ancak, genellikle halkın büyük bir çoğunluğu, tartışmalı bir kamu sorunu hakkında kanaat ifadeetmemektedir. Ya sorunun bile farkında olmadığı için, doğal olarak o sorun hakkında da kanaat sahibiolmadığından ya da kanaat sahibi olsa bile kanaatini duyurmak için sosyo-ekonomik ve psikolojik birgereksinim duymadığı ve bu kanaatini duyurma araçlarına sahip olmadığından, kanaat ifade etmekte çoğuzaman kopukluklar yaşanmaktadır.”[362]

Her şeye rağmen günümüzde basın, kamuoyunun oluşumunda en ciddi etkisi, gücü ve belirleyiciliğiolan bir kurumdur. Ancak basın, kamuoyunu yansıttığı kadar, onu biçimlendirme eğilimi de taşımaktadır.

Basının kamu görevi, “haber vermek, bilgilendirmek, denetlemek, eleştirmek, böylece kamuoyununoluşmasına katkıda bulunmak ve oluşan bu kamuoyunu açıklamak” olarak tanımlanmaktadır.

Bu çerçevede basın, bir yandan yazarların ve yazarların bağlı bulundukları, resmi ya da resmi olmayangrupların ve örgütlerin kanaatlerini yönetime duyuran, bir yandan da hedef kitlesinde, kanaatlerinoluşturulması sürecinde görev alan bir araç olarak görülmektedir.

Kitle iletişim araçlarını izleme, bireye mevcut siyasal düzen ve olaylar hakkında bilgi verirken, siyasaldüzene yönelik talepleri ve siyasal yaşama katılmayı da uyarır.

Bu araçlar aynı zamanda, toplumdaki öteki etki merkezlerinden, kanaat için ipuçları iletirler vesahiplerinin görüşlerini yayarlar. Kısaca kitle iletişim araçlarının yayınları, kamuoyu oluşumuna geniş ölçüdeolanak sağlar.[363]

Özet bir deyişle basın, kendi bünyesindeki kanaatler ile kendi dışındaki çevrelerin kanaatleriniyansıtarak, toplumda çeşitli grupların kanaatlerinin bildirilmesini, duyurulmasını, yayılmasını ve böylece bukanaatlerin, hem yönetenler hem de yönetilenler üzerinde etkileşim sağlamasını gerçekleştiren bir araçtır.

15.3. Kamuoyunun Oluşmasına Katkı

Basın, toplumun genel düzeni, genel kuralları içinde yaşayabilen ve işleyebilen bir kurumdur. Toplumunöteki kurumları gibi basın da içinde yaşadığı ortam, siyasal, hukuki, sosyo-ekonomik düzen ve koşullarınyanı sıra kültürel geleneklerle etki-tepki ilişkisi içindedir. Bu ilişki süreci basını, toplumdan bağımsız birkurum olarak ele almayı olanaksızlaştırır.

Basını, genellikle kamu görevi yapan bir “özel girişim kuruluşu” olarak değerlendiren toplumlardabasının işleyişi, a) Sermaye, b) İfade ve basın özgürlükleri, gibi iki temel öğeye bağlıdır. Toplumdasermayenin yeri ile ifade ve basın özgürlüklerinin anlaşılma ve uygulama biçimleri, basının kamuoyuolayındaki rolünü yakından etkilemektedir.

Basının, haber verme kadar önemli bir başka işlevi, genelde sanıldığı gibi “kamuoyu oluşturmak” değil;çok daha mütevazı bir deyimle “kamuoyunun oluşmasına katkıda bulunmak”tır. Basın, tek başına ve tekyönlü bir kamuoyu oluşturma aracı değildir; kamuoyunu da tek başına oluşturamaz. Kamuoyununoluşumunda, daha başka önemli etkenler ve süreçler vardır.

Belirli bir konuda görüş sahibi olmak isteyen bireyin, başvuracağı kaynaklar, yalnızca yazılı, görüntülüya da sözlü kitle iletişim araçları olamaz. Bunların yanı sıra bireyin, basın dışı kaynaklardan da bilgileralması gerekir. (Kitaplar, ansiklopediler, tiyatro, sinema, konser, açık hava toplantıları, mitingler, dernekfaaliyetleri vs.) Basın tüm bunlar içinde, en etkili araçlardan biri olarak bilinmekte; dahası böyle kabuledilmektedir.[364]

“Basın, kamuoyunu oluşturur.” demek, basının tek yanlı haber ve yorum akışıyla okuyucu, izleyici yada dinleyiciyi, başka hiçbir düşünce, duygu ya da davranış şansı tanımadan, gütmesi anlamına gelir ki, bu datoplumsal yapıya uymayan, demokratik yapı için de tehlikeli sonuçlar doğuracak bir yaklaşım olur.

Türkiye’de basın mesleğinde bulunanların, çoğu zaman var olan öteki işlevlerini bir kenara bırakarak,tamamen yönetme ve yönlendirme içgüdüsüyle hareket ettikleri ve yalnızca tek işlev ve amaçlarının, hem deson derece yanlış anlaşılmış biçimiyle, “kamuoyunu yönlendirmek ve kamuoyu yaratmak” olduğunudüşündükleri görülmektedir. Basının bu işlevi, kimi zaman yine basın kuruluşlarının kendilerince doğrudan,kimi zaman ise politika, ekonomi ya da magazin dünyasından kişi ya da kurumlarca farklı amaçlar içinkullanılabilmekte; dolayısıyla da toplum duygusal ve düşünsel anlamda sömürülebilmektedir.

Tüm medya kuruluşlarını ve çalışanlarını aynı kategori içinde değerlendirmek, elbette mümkün değildir.Günümüzde ilkeli, mesleğin saygınlığını ve işlevlerini son derece başarıyla koruyan ve sürdüren, toplumunaydınlanması yönünde, çaba gösteren medya kuruluşları ve mensupları da bulunmaktadır.

Ancak, mesleğin bütününe hakim olma eğilimine girmiş, bazı yanlış düşünce çerçevesindekiyapılanmalar da göz ardı edilemez boyutlara ulaşmıştır.[365]

15.4. Okurun Sorumluluğu

Bu olumsuz gelişmelerde, Türk okurunun da küçümsenemeyecek payı bulunmaktadır. Kitle iletişimaraçlarının Türkiye’de hedeflediği insan tipi, yarı aydın ve arabesk insan tipidir. Her şeyle biraz ilgilenen,ama hiçbir şeyi tam yapamayan insan tipidir bu.

Basın organlarının hedef kitlesi birey, kendisine basının sorumluluk alanı içindeki hizmetlerverilmezken, böylesi sessiz ve edilgen bir yapı içinde tepkisiz kalarak, durumu daha da güçlendirmekte veçöküşün kendi adına düşen bölümünü de çabuklaştırmaktadır.

Böylece, tepkisiz ve duyarsız bir toplumun oluşma süreci, her geçen gün hızlanmaktadır. Oysa basının,Türkiye gibi gelişmekte olan toplumlarda, bireyleri bilgilendirerek sağlıklı kamuoyunun oluşmasına katkıgibi geleneksel işlevinin yanı sıra toplumsal yapının değişimini hızlandırma gibi bir görevi de olmalıdır.

15.5. Ulusal Basın

Genelde mesleki ve akademik dilde, Türkiye içi ve dışı dağıtımı yapılan basın, “ulusal basın” olarakadlandırılmaktadır. Bazı çevre ve kaynaklar ise yerel basın mensuplarının “ulusal” sıfatına yönelik, “Bizmilli değil miyiz?” biçimindeki eleştirilerini göz önüne alarak, “yaygın basın” deyimini kullanmayıyeğlemektedirler.

Bu çerçevede ulusal basın, “Merkezleri İstanbul’da bulunan, ülke çapında sürekli ve düzenli olarakdağıtımı yapılarak satışa sunulan yüksek tirajlı gazeteler” olarak tanımlanabilir.

Türkiye’deki ulusal basın, büyük bir oranda İstanbul basını olma özelliğinden ileriye gidememektedir.

Ülke, ulusal sayılan basının bu biçim ve tutumuyla hemen hemen yalnızca İstanbul’u yaşamakta; okumakta;İstanbul haberlerini ve yaşamını satın almaktadır.

Aslında bu yapısıyla ulusal basın, tüm serzenişlere ve tartışmalara rağmen, hak etmediği düzeydeyüksek bir tiraja sahip olmanın yanı sıra beklenen düzeyden fazla satma başarısını da göstermektedir.

Tirajlar için ileri sürülen bu görüşler, televizyonların “rating”leri için de geçerlidir. Bu süreçte detoplumsal yapıya hakim olan “merkez”e karşı merak duygusunun yanı sıra her şeyi biraz boş vermişlik, birazda hoşgörüyle karşılama alışkanlığı yatmaktadır.[366]

Bir başka anlatımla, orta ya da büyük çaplı ticari kuruluşlar sayılan ulusal basın, geniş haberkaynaklarıyla ülke kamuoyuna seslenmektedir.

15.6. Türk Gazeteciliğinde 5 Önemli Gelişme

Türk gazeteciliğini, Cumhuriyet’in ilanından sonraki dönemde yaşanan beş önemli gelişme büyükölçüde etkilemiştir. Bu olayların sonuçları doğrultusunda, İstanbul gazeteleri ulusal nitelik kazanarak etkinbirer kitle iletişim aracı olmuşlardır. Bu aşamaları şöyle sıralamak mümkündür:

15.6.1. Latin Harflerinin Kabulü

Birinci aşama, 9 Ağustos 1928 tarihinde gerçekleştirilen harf devrimiyle Latin harflerinin kabulüdür.Arap Alfabesi yerine Latin Alfabesi’nin kabulü, basında sıkıntılar yaratmış; örneğin, Ahmet Cevdet’inİkdam’ı, aynı yıl okursuzluktan kapanmıştır.

Bu zorluğun aşılabilmesi amacıyla hükümet, üç yıl süreyle gazete ve dergilere maddi destek sağlayarak,okurun yeni harflere alışmasına katkıda bulunmuştur.

Gazeteler de yeni harflere okuyucuların alışmalarını kolaylaştırmak amacıyla, bir süre bazı sütunlarıArap harfleriyle, bazı sütunları ise Latin harflerle basılmış bir biçimde yayımlanmışlardır. Örneğin, 10 Eylül1928 tarihinde Cumhuriyet gazetesi, Latin ve Arap harfleriyle yayımlanmış; 1 Aralık 1928’den itibaren iseyalnızca Latin harfleriyle yayımlanmaya devam etmiştir.[367]

15.6.2. Dizgi Makinelerinin Kullanılması

İkinci aşama, İkinci Dünya Savaşı öncesi, matbaalara dizgi makinelerinin (linotip) girmesiyleyaşanmıştır. (İlk linotip, 1930 yılında Cumhuriyet’te kullanılmıştır.) Elle dizgi yerine, kelime ve satırlarınbloklar halinde, makine aracılığıyla dizilmesi, dizgi işlemini kolaylaştırarak hızlandırmış; ayrıca baskıişlemlerinin daha düzgün biçimde ve daha kısa sürede gerçekleşmesine olanak sağlamıştır.

Ancak iş güvenliği açısından, bu değişim birçok mürettibin işsiz kalmasına yol açmıştır. Bir yandan daantimuan içeren hurufat elle dizgide, insan vücuduna ellerden geçerken, linotipler antimuanın donmamasıiçin sürekli ısıtıldığından bu kez, yayılan zehirli buharla geçer olmuştur. Bu yüzden anılan teknik aşama, işçisağlığı açısından da olumsuz gelişmelere yol açmış; birçok linotip operatörü (mürettip) kalp ve midehastalıklarına yakalanmışlardır[368]

15.6.3. Gazetelerin İçeriğinde Değişiklik

Bir başka aşama, gazetelerin içeriğinde yapılan değişikliklerdir. 1941 yılında Türkiye’de günlük toplamtirajları 60 bine ulaşan 113 gazete bulunmakta, ayrıca 227 dergi yayımlanmaktadır. 1946 yılında tirajları 100bine yaklaşan 202 gazete ve 302 derginin yayımlandığı belirlenmiştir.[369]

Tirajların artmasına, o dönemlerde yanlı yayıncılık yapan radyonun neden olduğu belirlenirken, buartışa ayrıca, gazetelerin içerik değiştirmelerinin yol açtığı da saptanmıştır. Nitekim bu dönemde, “başyazıyadayanan gazete” yerine, “haber ve fotoğrafa öncelik tanıyan gazete” anlayışına geçilmiştir.

Bu yeni anlayışa “Hürriyet” gazetesi öncülük etmiştir. Hürriyet’in bu alandaki başarısı, öteki gazeteleride etkilemiş; bir süre sonra onlar da içerik değişikliğine gitmişlerdir. Necmettin Sadak’ın “Akşam”ı, HüseyinCahit’in “Tanin”i, Us kardeşlerin “Vakit”i gibi gazeteler, yeniliklere ayak uyduramadıkları için ya güdükkalmışlar ya da kapanmışlardır.

Hürriyet

Yakın basın tarihimizde en büyük değişim, 1 Mayıs 1948 tarihinde Hürriyet gazetesininyayımlanmasıyla yaşanmıştır. Hürriyet gazetesinin, bir kitle gazetesi özelliğini taşıması, geniş halkkitlelerine yönelik ilginç haberler vermesi ve bol fotoğraf kullanmasından kaynaklanmıştır.

Nitekim, Sedat Simavi, ilk yayımlandığı günkü yazısında, “Doğru havadis veren, hakkı gözeten, dürüstbir gazete çıkarabilmek için ortaya atıldık. Bu gayeye varabilmek için doğruyu seven, riya, iftira vehaksızlıktan nefret eden okuyucularımızla el ele yürümek istiyoruz.” demiştir.[370]

Hürriyet’in kurucusu Sedat Simavi, 1916 yılında 20 yaşındayken “Hande” adlı, haftalık bir karikatür vemizah dergisi çıkarmaya başlamıştır.

Daha sonra da “Diken”, “Güler Yüz”, “Karagöz” ve “Karikatür” gibi 5 haftalık mizah dergisi kimi 11ay, kimi ise 17 yıl sürmüş “Resimli Gazete”, “Meraklı Gazete”, “Arkadaş”, “Bravo” ve “Yedi Gün” gibi 5haftalık magazin dergisi, “Hacıyatmaz” adlı 15 günlük çocuk dergisi, “İnci”, “Hanım”, “Yeni İnci”, “Yıldız”,“Yeni Kitap”, “Model” ve “Yeni Ev Doktoru” gibi 7 aylık dergi, “Dersaadet” ve “Payitaht” gibi gazetelerçıkarmıştır.

Sedat Simavi* Hürriyet ile Türk basınına, kısa, öz ve anlaşılır haber, bol fotoğraf, kısa ve siyasikonuların boyunduruğundan kurtarılmış; değişik konulu başyazılar (Düdüklü Tencere) kavramlarınısokmuştur.[371]

Simavi, ayrıca “pahalı haber, profesyonel gazeteci” uygulamasını da başlatarak, bir ölçüde gazeteciliğiedebiyatçıların elinden almıştır. Bu arada Londra Olimpiyatları’na foto muhabiri gönderilmesi ve bufotoğrafların büyük boyutlarda basılması da Hürriyet’in hızla tiraj almasında etken olmuştur.

Sedat Simavi’nin, Hürriyet’ten önce yayımlamakta olduğu 40-50 bin tirajlı “7 Gün” dergisinde, NaciSadullah’ın, daha sonraları da Hikmet Feridun Es’in röportajlar yaptığı, Hüseyin Cahit’in haftalıkyazılarının, İbrahim Alaattin Gövsa’nın denemelerinin yer aldığı bilinmektedir.

Aynı dergide, Falih Rıfkı Atay yazılar yazmış; Reşat Nuri Güntekin ile Halide Edip Adıvar’ın romanlarıtefrika edilmiş; Necip Fazıl Kısakürek’in, Orhan Kemal’in şiirleri çıkmıştır. Yine “7 Gün”de, Kemal Tahir ileAziz Nesin’in öyküleri, ünlü edebiyatçı Nihat Sami Banarlı’nın şiirleri yer almıştır.

1948’lerde Babıali’nin en çok satan gazetesi, Kerbela hikayeleri, pehlivan tefrikaları yayımlayan ve 5kuruşa satılan “Son Posta”, Hürriyet’in yayına başlamasıyla hızla tiraj kaybetmiştir.

Hürriyet`in tiraj patlamasından sonra, İzmir’de de “Anadolu” gazetesinin sahibi Aydın Öktem, BaşyazarOrhan Rahmi Gökçe’den, olayı incelemesini istemiştir. “Kısa ve anlaşılır haber, bol fotoğraf, kısa ve değişikkonulu başyazılar” gerçeği ortaya çıkınca, Anadolu gazetesi de biçim değiştirmiştir.

Bu arada Hürriyet gazetesi Hac röportajları yayımlayarak, Kabe’nin fotoğrafını ilk sayfada vererektirajını daha da artırmıştır.

Hürriyet gazetesi foto muhabirleri, 1948 yılında Türkiye’de ilk kez flaş, muhabirler de 1950 yılında,Türkiye’de ilk olarak daktilo kullanmaya başlamışlardır.

Sedat Simavi, 1953 yılında 57 yaşında öldüğünde, gazeteciliğinin yanı sıra oyun, öykü, roman, çeviri vetelif olmak üzere 97 kitap yayımlamış bir kişidir.[372]

* Sedat Simavi ve Fotoğraf

Sedat Simavi ile ilgili bir anlatıda, “Simavi resimli yazı istemiyor; yazılı resim istiyor.” denilmiştir.Nitekim Simavi’nin güzel bir fotoğraf bulduğunda, İbrahim Alaattin Gövsa’ya ya da Nizamettin Nazif’evererek, fotoğrafa uygun yazı istediği rivayet edilmiştir. Ancak bu tür bol ve büyük ölçekli fotoğrafyayımlama, ileride sömürülerek magazin gazeteciliğinin başlangıcı da sayılmıştır.

15.6.4. Ofsete Geçiş

Dördüncü aşama ise 1960’ın ortalarında başlayan ofsete geçiştir. Böylece renkli gazete basma olanağınakavuşulmuş; baskı kalitesi mükemmelleşirken baskı süresi de tipo baskıya oranla çok kısalmıştır.

Babıali’de bazı gazeteler, ellerinde 1960’lı yıllarda ithal edilmiş yeni tipo makineler bulunduğundan,ofsete bir süre direnmişlerdir. Bu gazeteler, ofsetle rekabet edebilmek için tipoyla renkli fotoğraf basmayaçalışmışlar; ancak ofset baskının kalitesiyle baş edememişlerdir.

Milliyet 1969 yılında Ay’da yürüyen astronotların yabancı bir dergide çıkan fotoğrafları ile 10 Kasım’da

Atatürk portresini, uzun çalışmalardan sonra tipoyla renkli basmıştır.[373]

Bazı kişiler, ofset rotatife geçişi hızlandıran süreci, 1950-60 yılları arasında uygulanan karayolupolitikasına bağlamaktadırlar. Bazı düşünürler ise basındaki bu hızlı gelişmeyi, örneğin 1965-66’lı yıllardaofsete geçişi, özel sektörün gelişmesine ve yeni bir reklam anlayışının ortaya çıkmasına bağlamaktadırlar.(Serbest ekonomide üretilen malı satabilmek için, gözlere renkli ve güzel fotoğraf ve görüntülerlesunabilmek...)

Aslında bu teknoloji değişimini etkileyen faktörlerin en önemlilerinden biri de TV’dir. 1966 yılınınHaziran ayında, Ankara’da kapalı devre TV yayını başlamıştır. Ankara ve çevresine yapılan haftada 3 günlükdevamlı yayın ise 31 Ocak 1968’de başlar.

Ofset basılan “Günaydın” gazetesinin çıkış tarihi de 1968’dir. TV yayınının Türkiye’ye genelleştirilmesiçalışmaları, 1972 yılı planına alındıktan sonra, Hürriyet de çaresizlikten ofsete geçmiştir (1973). Ardından daöteki gazeteler.

Bu da göstermektedir ki, bütün ülkelerde görülen “basılı yayın-televizyon rekabeti” olgusunu, Türkiyede yaşamıştır. Türkiye gibi okuma yazma oranı düşük, okuryazarın genel düzeyi yetersiz ve okumanınsevilmediği bir ülkede, okumak için değil, bakmak, seyretmek için gazete yayımlanmaya başlanmıştır.

Ayrıca yazılı basında, bir gazetecinin haberi öğrenmesiyle okuruna ulaştırması süreci, yaklaşık 10saattir. TV’de ise bu 10 saatlik süre içinde değil haber, tüm gelişmeler de aktarılmaktadır.

O zaman, televizyonla rekabet edebilmek için basılı yayınların görüntü öğesini öne çıkartmak, hazırlık,dizgi ve baskı sürelerini en aza indirmek gerekmektedir. Bunlar da, Türkiye’de ofset baskı sistemine geçişinöteki nedenleridir.

Teknolojik değişiklikleri zorunlu kılan bir başka faktör de toplumdaki yapısal değişikliktir. Kapitalistyöntemle kalkınmaya yönelik uygulama, ulaşım ve iletişim olanaklarını artırmış; yeni dağıtım imkanlarıortaya çıkmış; dolayısıyla tiraj artmış; eldeki makineler gereksinime cevap veremez duruma düşmüşlerdir.

Bu yüzden, daha ekonomik ömrü tamamlanmadan, yeni teknikler ithal zorunda kalınmıştır. 50’liyıllarda ithal edilen makineler 60’lı yıllarda yenilenmiş, 60’lı ve 70’li yıllarda ofsete geçiş süreci başlamış,80’li yıllarda ise bilgisayarlı sistemlere yönelinmiş, bu kısa süre içinde gerçekleştirilen yatırımlar yüzündengazeteler, kendi yağlarıyla kavrulamaz hale düşmüşlerdir.

Bir yandan da yeni teknolojiyle kağıttan da tasarruf sağlanmıştır. Tipo baskıda gazetelerin boyu 63 cm.iken, Haldun Simavi’nin getirttiği ofsette boy 58 cm’ye inmiştir. 1983 yılında ofsete geçen Cumhuriyet isealttan ve üstten 1’er cm. kısaltarak 56. cm. olarak basılmaktadır. Dolayısıyla kağıdın yanı sıra, nakliye, insangücü ve elektrikten de tasarruf sağlanmıştır.[374]

Yeni tekniklerde bobinin otomatik takılması, otomatik mürekkep ayarı gibi tasarruf sağlayıcı öğeler debulunmaktadır. Elektronik sistemlerde malzeme tasarrufunun yüzde 30’u bulduğu, eski sistemde ithal edilenyaklaşık 30 kalem malzemenin ise 4-5 kaleme indiği belirlenmiştir.

Günaydın

Haldun Simavi’nin, 26 Kasım 1967 tarihinde kurduğu “Günaydın” gazetesi 1968’de Web Ofsettesislerinde renkli basılmıştır. Oysa Yeni Asır, 1967 yılında İzmir’de ofset baskı sistemiyle siyah-beyazbasılmaya başlanmıştır.[375]

Babıali’ye ofset rotatiflerin girişi, 1960’ların başında Simavi ailesinin Web Ofset İleri MatbaacılıkA.Ş.’yi kurmasıyla gerçekleşmiştir. O zamana göre ofset, ABD’de kullanılan çok ileri bir baskı tekniğidir.

Türkiye’de ofset, önceleri gazete basmak için düşünülmemiştir. Ofset baskı sistemiyle 1964 yılında ilkolarak “Fotoroman” adlı haftalık dergi yayımlanmıştır. Daha sonra haftada bir-iki gün renkli fotoğrafyayımlayan siyah-beyaz “Yeni Gazete”, bu teknikle basılmıştır.

Bu gazete tutmayınca, renkli akşam gazetesi “Son” yayımlanmaya başlanmıştır. “Son”, daha sonrayayımlanacak “Tan”a benzeyen, 15 kuruşa satılan, bol ve abartılı fotoğraflı, 2 yaprak 4 sayfa, 15-20dakikada okunan bir gazetedir. Önceleri yalnızca İstanbul’da satılmış; sonraları tarihi değiştirilerekAnkara’da da satılmaya başlanmıştır. Bu gazete, 1967’lerde tirajı 360-370 binlere çıkmasına rağmen, HaldunSimavi’yi tatmin etmemiştir.

Bu arada Erol Simavi ile Haldun Simavi* kardeşler ayrılmışlar; Web Grubu Haldun Simavi’ye kalmıştır.1968 yılında “Son” kapatılmış ve “Günaydın” ilk sayfasını vitrin gibi kullanarak yayım hayatına atılmıştır.Türkiye’de, Avrupa’daki bulvar tipi gazetelerinin öncüsü sayılan Günaydın, 1973 yılında tirajını 300.000’inüzerine çıkartmıştır. İçinde siyah-beyaz ciddi haber eki bulunan “Günaydın”ın başlıca haber kaynağı, yeni

kurulan ANKA Ajansı olmuştur. Günaydın’ın içine sonraları ekonomi eki de konulmuştur.

Günaydın’ın kısa sürede başarı kazanması, bazı kişiler tarafından yayın politikası, mizanpajı veiçeriğine bağlanırken, başarıda payın baskı sisteminden de kaynaklanabileceği varsayılarak, Babıali’de ofsetegeçiş hızlanmıştır.

* Haldun Simavi Yöntemi

Bir anlatıya göre, Haldun Simavi yeni çıkaracağı gazetenin hedef kitlesini belirlemek amacıyla, OrhanGencebay’ın bütün plaklarını aldırmış ve bir gece sabaha kadar onları dinlemiştir. Amacı, “halkınGencebay’ı niçin tuttuğunu, neden sevdiğini” öğrenmektir.

(Ünlü Fransız gazeteci Pierre Lazaref, France Soir gazetesini akıl almaz tirajlara çıkarmıştır. Yaptığı enönemli iş, hafta sonlarını halk arasında geçirmek ve onların düşündüklerini okurlara iletmektir.)[376]

15.6.5. Bilgisayar Teknolojisi

Beşinci aşama da 1980’li yıllarda bilgisayarların kullanılmasıdır. Gazete hazırlanmasında bilgisayarlarınkullanımı, dizgi ile baskıya hazırlık sürelerini çok büyük ölçüde kısaltmıştır.

Burada bir gerçeği vurgulamak gerekir. Babıali basını, teknolojisini yenilerken, 1980 yıllarına kadaryalnızca baskıyı ön planda tutmuş; dizgi gibi yan teknikleri hep ihmal etmiştir. Örneğin, ofset basarken dizginormal IBM daktilolarla yapılmıştır. Sayfa hazırlanması da klasik montaj sistemiyle yürütülmüştür.

Bu alanda ilk elektronik uygulamayı Dinç Bilgin, Yeni Asır gazetesinde başlatmıştır. İzmir’debasılmakta olan Yeni Asır, 1972’de “compugraphic dizgi”ye, 1977de de “edit-writer”, yani ekranlı, terminalli“compugraphic”lerle dizgiye geçmiştir.

Günaydın, ilk çıktığında bir sayfa 45 dakikada hazırlanırken, Yeni Asır’da bu süre 7 dakikayadüşürülmüştür. Günümüzde dizgi ve mizanpajın yanı sıra baskı aşamasında da gelişmiş bilgisayarteknolojisinden yoğun bir biçimde yararlanılmaktadır.

15.7. Gazetelerde Basın Dışı Sermayenin Tarihçesi

Türk Basınında 1948 yılına kadar, gazete patronları hep gazetecilikten yetişmiş kişiler olmuştur.Genelde patron, aynı zamanda gazetesinin başyazarlığını da üstlenmiştir. Tanzimat’ta, İstibdat’ta,Meşrutiyet’te, Cumhuriyet’in ilk dönemlerinden İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına kadar bu geleneksüregelmiştir.

Cumhuriyet’in başlarından İkinci Dünya Savaşı sonlarına kadar patron-gazeteci geleneğisürdürülmüştür. Yunus Nadi (Cumhuriyet), Necmettin Sadak (Akşam), Zekeriya ve Sabiha Sertel, Halil LütfüDördüncü (Tan), Ahmet Emin Yalman (Vatan), Ali Naci Karacan (Milliyet), Cihat Baban ve Ziyat Ebüzziya(Tasvir), Hakkı Tarık ve Asım Us (Vakit), Cemalettin Saracoğlu (Yeni Sabah), Selim Ragıp Emeç (SonPosta), Etem İzzet Benice (Son Telgraf), Faruk Gürtunca (Hergün), Şevket Bilgin (Yeni Asır), Sedat Simavi(Hürriyet), Falih Rıfkı Atay, (Dünya), patron-gazetecilerin son örnekleri olmuşlardır.[377]

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise basın dışından sermaye sahipleri, basınla yakından ilgilenmeyebaşlamışlar; bazıları gazete satın almış, bazıları da gazete kurmuşlardır.

15.7.1. Yeni Sabah

1948 yılında, bu yeni dönemi başlatan kişi Yeni Sabah’ı satın alan Safa Kılıçlıoğlu olmuştur. YeniSabah’ı, 1938 yılında Peyami Safa’nın kardeşi İlhami Safa kurmuş ve yanına ortak olarak CemalettinSaracoğlu’nu almıştır.

Gazetenin başyazarlığına da Hüseyin Cahit Yalçın getirilmiştir. Bir süre sonra İlhami Safa, hisseleriniortağı Cemalettin Saracoğlu’na devretmiş; o da gazeteyi 1948 yılında Safa Kılıçlıoğlu adlı bir işadamınasatmıştır.

Yeni Sabah, bu gelişmeden sonra hamle üzerine hamle yaparak, dönemin en çok satan gazetesiHürriyet’ten sonra ikinci olmuştur. Dönemin hükümetinden de destek gören Yeni Sabah’ta yayımlanan diziyazı ve röportajlar, okurlar tarafından büyük ilgiyle karşılanmıştır.

27 Mayıs 1960 Devrimi’nden sonra “Basın Mesleği’nde Çalışanlarla Çalıştıranlar ArasındaMünasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun”un, 4 Ocak 1961’de çıkarılan 212 Sayılı Kanun’la

değiştirilmesine en büyük tepkiyi, Safa Kılıçlıoğlu göstermiştir.

İşverene, çalışanların sosyal güvenceleri açısından önemli yükümlülükler getiren bu yasa konusunda,“Bu kanundan sonra Türkiye’de gazetecilik yapılmaz.” diyen Kılıçlıoğlu, Yeni Sabah’ı 30 Haziran 1964’tekapatmıştır.

Gazete kapatıldığında, Türkiye’de alıcısı hiçbir gazetede bulunmadığı için, telex ve telefoto cihazlarıTahran’da yayımlanan bir gazeteye satılmıştır. Gazete kapandıktan sonra Safa Kılıçlıoğlu, haftalık “Meydan”dergisini çıkarmıştır. Kılıçlıoğlu bir süre sonra da Hakkı Devrim ve Nezihe Araz’la “Meydan Larousse”uyayımlamıştır.[378]

15.7.2. Yeni İstanbul

Babıali’ye meslek dışından gelen ikinci patron, Habib Edip Törehan olmuştur. Törehan, Mülkiyeyibitirdikten sonra bir süre öğretim üyeliği yapmış; sonra da Almanya’ya gitmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sırasında, Almanya’da önemli bir servet kazandığı bildirilen Törehan, 1949 yılındaTürkiye’ye dönüşünde büyük bir gazete kurma hazırlıklarına girişmiştir.

Seçkinlere seslenen ciddi bir gazete çıkarmayı planlayan Törehan, Babıali’yi dışlayarak, gazeteninidarehane ile matbaasını Tünel semtinde yaptırdığı bir binaya yerleştirmiştir. Mavi başlıkla çıkan Yeniİstanbul’da, Abdi İpekçi, Beyoğlu muhabirliği yapmıştır.

M. Mermi, Fikret Adil, Muzaffer Soysal, Reşat Nuri Darago ve Hüseyin Avni Şanda’nın çalıştığı Yeniİstanbul’da, Bedii Faik ile Falih Rıfkı Atay da bir süre yazmışlardır. Gazetenin Ankara temsilciliğineMehmed Kemal Kurşunluoğlu getirilmiş; Ömer Sami Coşar da A.A., Cumhuriyet ve Milliyet’ten sonra Yeniİstanbul’da görev almıştır.

1950’li yılların sonlarında Törehan gazeteyi müteahhit Kemal Uzan’a satmış; bunun üzerine gazeteBabıali’ne taşınmıştır. “Halk tarafından ilgi görmeyen renksiz bir gazete” olarak nitelendirilen ve yayınlarısık sık üniversite çevrelerinden tepki alan Yeni İstanbul, bir süre sonra kapanmıştır.

15.7.3. Akşam

Basın dışından Babıali’ye giren üçüncü işadamı, Akşam gazetesini satın alan armatör Malik Yolaç’tır.

Akşam, 1918 yılında Kazım Şinasi Dersan, Necmettin Sadak ve Ali Naci Karacan tarafindan akşamgazetesi olarak kurulmuştur. 1956 yılında, ortaklıktan ayrılan Ali Naci Karacan’dan başka, sonradanortaklığa katılan Rıfat Müeyyed ile Falih Rıfkı Atay da ortaklıktan çıkmışlardır.

39 yıl Akşam’ı yönetmiş olan Kazım Şinasi Dersan’ın, yeni yatırımlar yapacak gücü kalmadığından,gazete, Nisan 1957’de, armatör Malik Yolaç tarafından satın alınmıştır. Hıfzı Topuz’un yönetiminde, Va-Nu,Müşerref Hekimoğlu, Ferruh Doğan, İzzet Sedes ve Turhan Aytul transfer edilerek yeni bir kadrooluşturulmuş ve Akşam, Haziran 1957 tarihinden itibaren sabahları çıkmaya başlamıştır.[379]

Türk basın yaşamında, 1950’lerden sonraki ikinci önemli olay, Malik Yolaç’ın satın almasından sonraAkşam gazetesi tarafından gerçekleştirilmiştir. O döneme kadar İstanbul’da basılan gazeteler, Anadolu’yakoliler halinde postayla gönderilmektedir. 1945 yılında Tasvir ile Vatan gazeteleri, uçakla Ankara’ya gazetegöndermeyi denemişler; ancak bu yöntemi sürekli kılamadıklarından başarı sağlamamışlardır.[380]

O dönemlerde gazeteler, Anadolu’ya geç ulaştırıldıkları için, bayat haberlere yer vermemek amacıyla,bol bol inceleme yazısı ve roman tefrikalarıyla doldurulmuştur. Gazetelerde haberlerin büyük bir bölümüAnadolu Ajansı (A.A.) mahreçli olmuş; hükümet bildirilerine ve İstanbul haberlerine daha çok yerverilmiştir.

Malik Yolaç, 1957 yılında Akşam’ı satın aldığında, gazetenin tirajı 3.000-3.500 dolayındadır. MüesseseMüdürü Haluk Yetiş’in önerisi üzerine, 1958-59 yıllarında gazetenin Anadolu’ya postalanması yerine,taşınması düşünülmüştür.

İşe öncelikle Marmara Bölgesi’nden başlanmıştır. Gazeteler Yalova’ya kadar araba vapuruylagötürülmüş; oradan da bekleyen araca yüklenerek güzergahtaki ilçe ve köylere dağıtıla dağıtıla Orhangazi-Gemlik üzerinden Balıkesir’e kadar ulaştırılmıştır.

İkinci aşamada, Vecihi Hürkuş’un uçakları kiralanmış ve gazeteler erken saatlerde İzmir’eulaştırılmıştır. Daha sonra aynı yöntem sırasıyla Ankara ve Adana için de uygulanmıştır. Ancak bu yöntembir noktada tıkanmıştır. Artan tiraja karşın, merkezdeki makineler aynı oranda baskı yapamazken, uçaklar dadaha fazla gazete taşıyamamışlardır.

Talebi karşılamak için bu kez makinelerin, eskisi gibi gece saat 24.00 yerine, neredeyse öğleden sonrabaskıya girmeleri gerekmiştir. Bunun üzerine, “taşra baskısı” başlamıştır. Artık taşraya gidecek gazeteler,gündüz basılmakta ve saat 18.00’de kamyonlara yüklenmektedir. Kamyonlar, Ankara’ya gazetelerin birbölümünü bıraktıktan sonra Adana’ya devam etmektedirler.

Kamyonla taşımacılık, karayollarının uygunsuzluğu ve mesafelerin uzunluğu nedeniyle artan kazalaryüzünden verimli olmaktan çıkınca, 1962 yılında yine Haluk Yetiş’in önerisiyle Ankara’da Güneş Matbaasıkiralanmış ve gazete yerine, Ankara’ya, baskıya hazır matris gönderilmeye başlanmıştır. Böylece Akşam,Ankara’da basılan dolayısıyla Anadolu’da günü gününe satılan ilk İstanbul gazetesi olmuştur.

Bu uygulama 1963 yılında İzmir için de gerçekleştirilmiştir. Ancak bu kentte Yeni Asır’ın sahibi DinçBilgin’in bayileri örgütleyerek direnişi üzerine satışta başarılı olunamamıştır.

Bu arada, Akşam gazetesi giderek sol fikir ağırlıklı bir gazete haline gelmiş; dolayısıyla reklam gelirleriazalmaya başlamıştır. Oysa okuyucu magazin ağırlıklı gazete istemektedir.

Özel sektör ilanlarının kesilmesine, İnönü Kabinesi’nde Devlet Bakanı olan Malik Yolaç’ın gazeteyleyeteri kadar ilgilenememesi de eklenince, Akşam tiraj kaybetmeye ve zarar etmeye başlamıştır.

Gazeteye sendikanın girmesi, Günaydın gazetesinin de yayımlanmaya başlaması gibi gelişmelerüzerine, Akşam, 1971 yılında Türk-İş’e bağlı Basın-İş Sendikası’na satılmıştır.

Bir süre sonra Türk-İş tarafından elden çıkarılan ve resmi ilan gazetesi niteliğine bürünen Akşam, 9Ocak 1982 tarihinde son sayısını yayımlayarak kapanmıştır.

15.7.4. Milliyet

Milliyet gazetesi, 3 Mayıs 1950 tarihinde Ali Naci Karacan tarafından kurulmuştur. Ali Naci Karacan’ınbaşyazarlığını da yaptığı gazetenin ilk kadrosunda, Fatin Fuat, Necdet Baytok, Faruk Demirtaş, BedirhanÇınar, Fasih İnal, Michel Perlman, Sacit Öget, Nurettin Demirkol, Kadri Kayabal, Ali İhsan Göğüş, YılmazÇetiner, Mahmut Erhan, Turhan Aytul, Nizamettin Nazif, Tarık Buğra ve Refik Halit yer almışlardır.

Kadroya 4 yıl sonra da yazı işleri müdürü olarak Abdi İpekçi katılmıştır. Böylece başlayan yenidönemde, Peyami Safa, Refii Cevat Ulunay ve Ercüment Ekrem Talu da Milliyet’te yazmaya başlamışlardır.Yeni oluşturulan kadroya daha sonra Hasan Yılmaer ile Turhan Aytul da katılmıştır.

Spor kadrosunun başına Namık Sevik getirilmiş, Necmi Tanyolaç, Halit Kıvanç, Babür Ardahan,Kahraman Bapçum da aynı serviste görev almışlardır. Gündüz Kılıç, Şükrü Gülesin, Eşfak Aykaç ve TurgayŞeren de spor yazarı olarak Milliyet’te çalışmışlardır. [381]

Ali Naci Karacan, Temmuz 1955’te ölünce oğlu Ercüment Karacan gazetenin patronu olmuş; Abdiİpekçi de tam yetkiyle görevini sürdürmüştür. Çetin Altan, 1955 yılında Akşam’dan ayrılarak PeyamiSafa’nın Milliyet’teki köşesini doldurmuş; İlhami Soysal da Ankara bürosunun başına geçmiştir. [382]

Hasan Pulur, 1958 yılında Akşam’dan ayrılarak Milliyet’e geçmiş; aynı dönemde Nail Güreli, DoğanHeper, Sami Kohen, Halit Çapın ve Mete Akyol da yazı işleri kadrosunda yer almışlardır.

1960’lı yılların başında, Refik Erduran, Bülent Ecevit, Kemal Bisalman, Metin Toker, Mümtaz Soysal,Burhan Felek, Örsan Öymen ve Zeynep Oral belirli sürelerle gazetede yazmaya başlamışlardır. 1969 yılındaTalat Halman Milliyet’e girmiş, aynı dönemde İsmail Cem de gazetenin yazar kadrosuna katılmıştır.

1 Şubat 1979’da, Abdi İpekçi’nin suikaste kurban gitmesinden sonra, gazete bir süre Turhan Aytultarafından yönetilmiştir. Milliyet’in 6 Ekim 1980 tarihli sayısında, “Milliyet’ten Mektup” sütununda, “Biryıldan beri Milliyet gazetecilik A. Ş.’nin büyük hissedarı olan işadamı Aydın Doğan’ın şirket adına gazeteninsahibi olduğu” ilan edilmiştir.

Ercüment Karacan, 11 Ekim 1989’da Los Angeles’da ölmüştür.[383]

15.7.5. Tercüman

Tercüman gazetesi 1954 yılında üç işadamı Semih Tanca, Cemal Hünalp ve İzzet Oruz tarafındançıkarılmıştır. Gazetenin ilk kadrosunda, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Kadircan Kaflı, Semih Tuğrul, HaldunTaner ve Murat Sertoğlu yer almışlardır.

Dini dizi yazılarla 160 bin’lik bir tiraja ulaşan gazete, daha sonra madenci Cemal Hünalp’ın elinegeçmiş; o da gazeteyi Vatan’da hissesi bulunan Nihat Karaveli’ye satmıştır. Karaveli gazeteyiyürütemeyince, Temmuz 1961’de Ragıp Kutman adlı iş adamına 50 bin liraya devretmiştir.[384]

27 Mayıs devriminden sonra gazete çalışanları patrona başkaldırmışlar; 7-8 aylık bir direnişten sonra,Sıkıyönetim Komutanlığı’ndan gelen bir binbaşının hak vermesi üzerine, gazete yönetimi çalışanların elinegeçmiştir.

Bu gelişmeden sonra kendilerine destek arayan gazete çalışanları, Kemal Ilıcak’ı bulmuşlardır. Oyıllarda esnaf derneklerinin sahibi olduğu “Türkiye Birlik” adlı haftalık gazeteyi yayımlamakta olan Ilıcak,gazeteyi 30 bin liraya satın almıştır.

Tercüman daha sonra, milliyetçi, muhafazakar yayınlarıyla Adalet Partisi ve Doğru Yol Partisi’nidestekleyerek, 300 binin üzerinde tirajlara ulaşmıştır. Bu gelişmelere rağmen, SSK’ya olan borcu 8.5 milyarliraya yükselen Tercüman gazetesine ait bir arsanın, değerinin çok üzerinde bir fiyatla ilköğretim sendikasına(İlksan) satıldığının ortaya çıkması üzerine, Kemal Ilıcak 9 Nisan 1993 tarihinde geçirdiği kalp krizi sonucuölmüştür. Gazete de bir süre sonra kapanmıştır.

15.7.6. Günaydın-Tan

26 Kasım 1968 günü Haldun Simavi tarafından yayın hayatına katılan Günaydın gazetesi, 20 yıl sonra27 Kasım 1988 günü, Kıbrıslı İşadamı ve Londra’da kurulu Polly Peck şirketinin patronu Asil Nadir’esatılmıştır.[385]

1991 yılında Nadir’in Londra’daki işleri bozulunca, Günaydın ve Tan gazetelerinde çalışanlar 8 aylıkmaaş, ikramiye ve yaklaşık 50 milyar lira tutarındaki kıdem tazminatlarını alamadıklarından direnişegeçmişlerdir. Daha sonra icraya başvurulmuş; Günaydın çalışanları yönetime el koyarak “Yeni Günaydın” ile“Süper Tan”ı yayımlamaya başlamışlardır.

Söz konusu gazeteleri, önce Mustafa Süzer, sonra Selahattin Beyazıt, daha sonra da Ahmet Özal satınalmak istemişler; ancak anlaşma sağlanamamıştır.

Haziran 1993’te her iki gazete, Kutman Yayımcılık A.Ş. Adına Bekir Kutmangil adlı bir işadamınasatılmıştır. Kutmangil vurularak öldürülmüş; gazete de bir süre sonra yayınına son vermiştir.

15.7.7. Güneş

Güneş gazetesi, 19 Şubat 1982’de işadamı Ömer Çavuşoğlu ve Ahmet Kozanoğlu ile gazeteci GüneriCivaoğlu tarafından kurulmuştur. Yayın Yönetmenliğini Güneri Civaoğlu’nun yaptığı gazete, yoğun reklamkampanyalarıyla kısa sürede yüksek tirajlara ulaşmıştır.

Hisse senetlerinin el değiştirmesi sonucu gazete, 1 Ocak 1984’te İşadamı Mehmet Ali Yılmaz’ın elinegeçmiştir. Mehmet Ali Yılmaz, bir süre sonra gazeteyi 80 milyon dolara Asil Nadir’e satmış; o da ekonomikkrize girdiğinden, gazete 6 Mart 1992 tarihinde yayınına ara vermiştir.[386]

15.7.8. Dünya

Dünya Gazetesi, 1 Mart 1952’de siyasi günlük gazete olarak yayımlanmaya başlamıştır. Kurucusu vebaşyazarı Falih Rıfkı Atay’dı.

Dünya gazetesinin tirajı 1970 yılının ilk aylarında belirli ölçüde düşmeye başlamış; bu durumekonomik sıkıntılar yaratmıştır. 20 Mart 1971 günü başyazar Falih Rıfkı Atay’ın ölümü, sıkıntıları daha daartırmış ve gazete 1974 yılının sonunda Ankaralı işadamı İhsan Altınel’e satılmıştır.[387]

Dünya 1979’da Hürriyet’e devredilmiş; 1981’de Nezih Demirkent gazeteyi aldıktan sonra Dünya birekonomi gazetesi olmuştur.

16. YEREL BASINYerel basın, ülkenin çeşitli yörelerinde, özellikle büyük kentler dışındaki yerleşim birimlerinde, il, ilçe

ve beldelerde, günlük, haftalık ya da daha fazla aralıklarla yayımlanan, yayımlandıkları yörenin haberleriniveren, sorunlarını dile getiren, halkın isteklerini ilgililere aktarmayı hedefleyen yazılı basın organlarıdır.[388]

Yerel basın, “Yalnızca belirli bir bölgede yayımlanan ve okunan, ulusal haberlerden farklı olarak yerelhaberlerin ve konuların yer aldığı gazeteler” ya da “Genel olarak bir kasaba ya da kentte yaşayan insanlarıilgilendiren haberlerin yer aldığı ve o kentte yayımlanan gazete” olarak da tanımlanmaktadır.

Yerel (yöresel) basın, Türk kamuoyunda “Anadolu basını” ya da “taşra basını” olarak da

adlandırılmaktadır. Genel bir anlatımla yerel basın, sınırları dar ve tanımlanmış bir yörede, (kasaba, kent yada bölge) yöre halkını bilgilendirmeye, eğitmeye, eğlendirmeye, böylece kamuoyunun serbestçe oluşmasınakatkıda bulunmaya çaba gösteren kitle iletişim araçlarıdır.[389]

Basın tarihi incelendiğinde görülmektedir ki, gazetelerin çok büyük bir bölümü yerel olarak doğmuş;bazıları ekonomik ve teknolojik gelişmelerden yararlanınca, yerel özelliklerini terk ederek ulusal, hattaAvrupa’daki bazı gazeteleri hatırlamak gerekirse uluslararası olmuşlardır. Örneğin bugün ulusal niteliktaşıyan, hatta Avrupa’da bile baskı yapan birçok Türk gazetesinin, İstanbul dışına gerçek anlamda dağıtımyapmaları, ancak 1960’lı yılların başlarında gerçekleşmiştir.

16.1. Yerel Basının İşlevi

Basın, giderek küçülen dünyada uluslararası bir boyut kazanırken, ulusal ve yerel basın da buuluslararası yapılanmanın bir parçası olarak etkinliklerini olanca güçleriyle sürdürme çabasındadırlar.

Sınırların bile kaldırılma eğilimine girildiği dünyada toplumlar, bütün bir gün boyunca, yüzlercekanaldan gelen haberlerle artık dünya vatandaşlığını yaşamaktadır.

Küreselleşme, hangi alanda olursa olsun, ekonomiden sanata, bilimden iletişime herhangi bir çalışmada,üretimde, yapımda, dünya çapında geçerliliği, ağırlığı, öncülüğü olan normların, ölçütlerin dikkate alınmasıya da etkili hale gelmesi, benimsenmesi; dünyaya açılarak yerelliğin, ulusallığın reddedilmeksizin dışınaçıkılması ve evrensellikle bağdaştırılması, birleştirilmesidir.[390]

“Malların, sermayenin, hizmetlerin enformasyonun ve emeğin tek tip düzenleme altında dünya çapındadolaşımı ve bunun giderek anındalaşmaya yönelmesi” ya da başka bir tanımla “Dünya’nın tek bir mekanhaline gelmesi süreci” olarak da açıklanmaya çalışılan toplumlararası bütünleşme, özellikle kitle iletişimaraçlarından aktarılan haberlerde, görüntülerde yaşanmaktadır. Ancak her toplum, tüm bütünleşmegörüntülerine rağmen kendi kimliğini, varlığını, kültürünü ve yaşam biçimini de koruma içgüdüsüyledavranmaktadır.

Yerel basın, yayımladığı haberler, fotoğraflar, ele aldığı sorunlar, kentin gereksinimleri, kentteki kültürelve sosyal etkinliklere ilişkin aktardığı bilgilerle bireye “yaşanan yer” duygusunu, yaşadığı yerin bir parçasıolduğu düşüncesini kazandırmaktadır.

Bu nedenlerle hemen hemen tüm gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde, kitle iletişim araçları iki yönlübir ilerleme süreci içine girmişlerdir. Bir bölümüyle sınırları aşan bir bütünleşme süreci yaşanmakta; öteyandan da hemen hemen her kent, her kasaba, hatta her semt, her mahalle yerel gazeteye, radyoya sahipolmak istemektedir.[391]

Bu gelişmeler çerçevesinde basın, ister yerel, ister bölgesel, ister yaygın (ulusal) olsun, ortak işlev,görev ve sorumluluklara sahiptir. Ancak bu görev ve sorumluluklar, gazetelerin nitelikleri ya da özelliklerinedeniyle göreceli olarak değerlendirilemez. Bu nedenle, yerel gazetelerin işlevleri, görevleri vesorumlulukları, en az yaygın basın kadar önemlidir.

Bunun somut kanıtı da birçok Avrupa ülkesindeki yerel-bölgesel basının toplam tirajının, yaygın basınıntoplam tirajından birkaç kat fazla olmasıdır. Bu belirleme şöyle değerlendirilmelidir: “Anılan ülkelerde halk,yaygın basından daha çok yerel-bölgesel basına ilgi ve gereksinim duymaktadır.”[392]

16.2. Yerel Basının Temel Özelliği

Genelde, ulusal ya da uluslararası kitle iletişim araçları, bireylere düşünemedikleri, ulaşamadıklarıdünyayı sunarken, onların içinde yaşadıkları sorunları çözememekte ve toplum üyeleri kendi sorunlarıyla başbaşa kalmaktadır.

Yerel basının temel özelliği ise yayımlandığı yörede, bireylerin sorunlarını çözmelerine yardımcı olmak,bireyler arasındaki ilişkilerin olumlu yönde gelişmesini sağlamak, yerel düzeydeki kamuoyunun oluşmasınakatkıda bulunmak ve bu arada yerel yönetimleri bir ölçüde denetleyerek, eleştirerek kamu görevi yapmaktır.

Bunun için yöre halkının değerlerini tanımak çok önemlidir. Çünkü hiçbir yaygın basın gazetecisi ya daçalışanı, yöre halkını yerel basın çalışanı kadar tanıyamaz. Bu çok önemli bir özelliktir. Yörenin özelliklerinien ince ayrıntısına kadar yörenin gazetecisi, yerel gazeteci bilir. Yaygın gazetecinin bunları bilemediği dezaman zaman aktarılan yanlış bilgi ve yorumlardan ortaya çıkmaktadır.[393]

Yerel basın bölgenin ve bölgede yaşayanların her türlü sorununu ve bu sorunların karşısındaüretilebilecek çözüm önerilerini gündeme getiren, tartışan, yerel yönetim ile merkezi yönetim arasında köprü

işlevi gören, halkın gözü kulağı olduğu kadar, yerel yönetimin dili de olabilen bir işleyişle, kişileriküreselleşme girdabından biraz olsun alıkoymaktadır. Aslında yerel basın, bir yönüyle ülke basınınamalzeme sağlamakta, onları uyarıcı görevler görmekte, onlara yardım ortamı hazırlamaktadır.

Günümüzde yerel basın, yöre halkının kültürel kimliğini korumak, haklarına sahip çıkmak, yöreyesaygın bir konum kazandırmak görev ve yükümlülüğünü de üstlenmektedir.[394]

Çünkü birey, yerel ilişkilerle yaşadığı çevreye, kültüre ve topluluğa daha yakın bir bağlılık ve ortaklıkduygusuyla yaklaşmaktadır. Bu noktada da yerel basın, bireyin yöresel yaşamındaki en büyük yardımcısı vebaşvuru kaynağı olmaktadır.

Yerel basın, doğrudan bölge halkıyla iç içe yaşadığı için, bölgede gelişen olaylara çok daha yakındır.Bölgeyi ve bölge halkını iyi tanır. Yerel halk, kendi gazetesinde kendi sorunlarını, gelişmelerini, sesini,yüzünü görür, Kendisiyle ilgili her şeyi daha yakından izler; olaylara daha yakından sahip çıkar.

Yöre halkının moral kaynağı olan yerel basın, bireylerin, çevreleriyle ve kendileriyle barışık, ilgili,bilgili ve yetkilileri yönlendirici yaşamalarını sağlamakla yükümlü, dolayısıyla da çok önemli bir göreviüstlenmiş bir kurumdur.

İletişimin çevre koşulları içinde, yerel gazeteler bir anlamda yerel halkın kulağı, gözü ve sesidir. Bugazeteler halkın kimi zaman günlük yaşamını düzenler. Bu nedenlerle modern yerel gazeteler, kitle iletişimiaçısından toplumun en öncelikli araçlarıdır.[395]

Yerel gazeteler, zaman zaman devlet temsilcileri ile kamu yetkililerinin, kullanım ve propaganda aracıolarak görülseler de aslında yörede yönetenlerle yönetilenler arasında bir köprü durumundadırlar. Yerelkamuoyunun temel iletişim aracı olan yerel basın, yöredeki kamusal çalışmaların, yatırımların,uygulamaların da denetçisi konumundadır.

Çünkü küçük kentlerde, yabancılaşma büyük kentlerdeki gibi olmadığından, gazeteci, yakınçevresindeki gelişmelerle daha bir ilgilidir. Çünkü yoğun bir küreselleşmenin yaşandığı günümüzde, biryandan yerel ve yöresel kalma eğilimi de gelişmektedir. Bireyler “zorunlu dünya vatandaşı” olurken, yerelbağlarını koparmanın kendilerini yalnızlığa sürükleyeceği bilincini taşımaya başlamışlardır. Bir yandan dasiyaset ve yönetimdeki merkeziyetçilik terk edilmeye başlanmıştır.

16.3. Yerel Basının Öteki Özellikleri

Yerel basın (Anadolu Basını) denilince ne anlaşılmaktadır? Kimilerine göre makaslama ya da masa başıhaberlerle, resmi ilan için yayımlanan, sayfalarında pek önemli bir şey bulunmayan, çevrede yankıuyandırmak amacıyla yapılan baskı çalışmalarıdır.

Kimilerine göre ise Anadolu Basını ve mensupları, kişisel çıkarlar yerine, ülke ve ulus çıkarlarını ilkplanda tutarak, kendi aralarında örnek olmuş; olmaya devam eden gazeteler ve gazetecilerden meydanagelmektedir.[396]

Yerel sorunları objektif ve doğru bir biçimde dile getirerek sağlıklı bir kamuoyu oluşturabilen, yöreninsesini yansıtabilen, toplumsal, ekonomik, kültürel ve siyasal gelişmeleri yöre halkına aktarabilen gazeteler,Anadolu Basını’nın önemli bir bölümünü oluşturmaktadır.

16.3.1. Ulusal Özellik

Anadolu Basını, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda, önemli görevler üstlenmiş bir basındır. Bugörevleri yerine getirirken, ulusal birlik ve bütünlük ilkesinden asla taviz vermemiştir. Nitekim Atatürk,Anadolu Basını’nı, üstlendiği yüce görevi başarmasından ötürü, “fazilet adaları” olarak adlandırmıştır.[397]

Bu yönüyle yerel basın, demokrasi anlayışının yerleşip kökleşmesinde, çok partili parlamenter rejiminve katılımcı demokrasinin tabana yayılmasında kamu görevi yapmış ve yapmaktadır.

16.3.2. Yapısal Özellik

Anadolu Basını, Türk toplumunun ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel özelliklerini yansıtan bir aynagibidir. Anadolu basınında, Türk aile düzenini, geleneğini, Anadolu’daki ekonomik felsefeyi, toplumsaldüzeni, hayat tarzını iki açıdan görmek mümkündür.

1- Yerel Basın’ın bir bölümü, miras yoluyla babadan oğula geçen gazetelerden oluşur. Bu gruptakiler,çağdaş teknolojiye kendini uyarlayamamış; eski yöntemlerle dizilip basılan, iki ya da üç kişinin çalıştığı, 50-150 arasında satışı olan, resmi ilan gelirleri ve matbaada yapılan yan işlerle ayakta durmaya çalışan

geleneksel gazetelerdir.

2- Bu gruptakiler ise ofset basılan, bazıları da bölgesel olan gazetelerdir. Önceleri Babıali sermayesitarafından satın alınan ya da kurulan bu gazeteler, daha sonra yerel sermayenin eline geçmiştir. Örnek olarakAdana, Bursa, Kocaeli, Sakarya, Konya ve Trabzon’da yayımlanan bazı gazeteler gösterilebilir. Bu gazeteler,sahip oldukları teknoloji ve ulaştıkları yüksek tirajlarla kamuoyu yaratmakta etkin bir rol oynamakta; zamanzaman da siyasal ve ekonomik baskı aracı olarak kullanılmaktadırlar.

Anılan kentlerde basılan 13 ofset gazetenin toplam tirajı 200.000’i bulmaktadır. Bu rakam AnadoluBasını’nın toplam tirajının yaklaşık 1/4’üdür.

Anadolu’da yayımlanan gazetelerde toplam 2.500 kişinin çalıştığı varsayılmaktadır. Oysa 13 ofsetgazetede çalışanların sayısı 500 dolayındadır. Bu şaşırtıcı verilere rağmen, yerel basın işlevini aksatmadansürdürmektedir.[398]

16.3.3. Siyasal Özellik

Anadolu gazeteleri, siyasal örgütlenmelerde, çoğu zaman siyasal partilerin temel alt yapılarınıoluşturmaktadırlar. Anadolu gazetelerinin sahipleri ve yöneticileri, genel olarak yörelerinin toplum liderleri,toplumsal ve siyasal güç odakları konumundadırlar. Bu gerçeğin bir kanıtı da siyasal tansiyonun yükseldiği,siyasallaşma sürecinin hızlandığı dönemlerde yayımlanan gazete sayısının artmasıdır. Bu çerçevede, Türktoplumunun siyasallaşma süreciyle Anadolu Basını’nın sayısal artışı arasında doğrudan bir ilişkiden sözetmek mümkündür.

16.4. “Yerel”e Yöneliş

Türkiye’de de merkezi ekonomik, siyasi, kültürel, sanatsal ve iletişimsel anlayış terk edilerek, merkezdetoplanmış yetkilerin ülkenin ve çağın koşullarına uygun olarak, yerel yönetimlere kaydırılması gerektiğidüşüncesi ağırlık kazanmaktadır.

Türkiye’de artık, bölgesel yönetimlerin, meclislerin ve ekonomilerin ön plana çıkarılması tartışılmakta,bu konuda çeşitli tasarılar hazırlanmaktadır.

Çünkü Türkiye’de yaşanan önemli tıkanıklıkların başında, yerel anlamda büyüyen sorunlara, merkezinhemen hiçbir şekilde yetişememesi, büyüyen yerel sorunları çözememesi, bu sorunları çözememenin yanısıra bu sorunlarla uğraşırken hem parasal hem de zamansal kaybına uğraması yatmaktadır.

Bu nedenlerle artık yerel yönetimlerin öncülüğünde, her kentin ve bölgenin kendi yatırımlarını vegereksinimlerini gidermesi, sorunlarını çözmesi gerekmektedir.

Bu anlamda yerel yönetimlerin artık çağa ve ülkenin gereksinimlerine göre, nitelikli kadrolarla, akılcı veişlevsel organizasyonlarla, parasal kaynakları güçlendirilmiş bir yapıya sahip olmaları gerekmektedir.

Nitekim 1996 Haziran ayında İstanbul’da düzenlenen, “Birleşmiş Milletler Konferansı, Habitat II. KentZirvesi, Türkiye Ulusal Rapor ve Eylem Planı”nda, yerel yönetimlerin geliştirilmesi için ortaya atılan bir diziönlem arasında şunlar dikkat çekicidir:

“Tüm ülke mekanı, hiçbir boşluk bırakmayacak biçimde kentsel alanlar ve onların hizmet ettiği kırsalkesimleri de içeren yerel yönetim ağıyla kaplanmalıdır.

Böyle bir yerel yönetim sisteminin güçlü kılınabilmesi için, yetki alanının genişletilmesi gerekir. Bugenişletmekte, ‘subsidiarity’ (hizmetin en yakın yönetim biriminde üretilmesi) ilkesi esas alınmalıdır.

Yerel yönetimlerin yetkilerinin geliştirilmesi demokrasinin kalitesinin gelişmesini otomatik olaraksağlamaz. Yerel yönetimlerin yetki alanlarının genişletilmesinin demokrasiyi geliştirici bir etki yapabilmesiiçin saydam ve etkili bir denetim ve ahlak hesap verme mekanizmasının kurulması, katılımcı süreçleringeliştirilmesi ve bu konuda kurumsal kanalların açılması gerekir.”

Aynı raporun bir başka maddesinde de “Yerel yönetimlerin yeniden düzenlenmesinde, yerel yönetimlerile halk arasında yakınlaşmayı sağlamak, yönetime doğrudan katılma ve denetim olanaklarını artırmak,yerel yönetime temel dayanak noktaları oluşturmak, halkla yüz yüze ilişkileri, bilgi alış verişini geliştirmekamacıyla “mahalle” bir ilk basamak yerel yönetim birimi olarak, yeni bir işlevsel yapıyakavuşturulmalıdır.” denilmektedir.[399]

Görüldüğü gibi, ABD ile Avrupa ülkelerinden çok geç olsa bile Türkiye’de “yerel”e yeniden yönelişingirişimleri başlatılmaktadır. Ekonomik ve toplumsal gelişmenin yanı sıra bu girişimler de yerel gazeteciliğe

büyük bir ivme kazandıracaktır. Çünkü yerel basın, ülkenin gelişmesine koşut bir biçimde büyümektedir.

Örneğin, Avrupa’nın en gelişmiş ülkesi sayılan Almanya’da, 414 yayınevi tarafından basılan 1.617gazetenin toplam tirajı 30 milyon adedi bulmaktadır. Bu miktarın yaklaşık 20 milyon adedini yerelgazetelerin tirajı oluşturmaktadır. Yapılan bir araştırmaya göre, bu ülkede her yerel gazete, günde en az 3 kişitarafından ortalama 28 dakika okunmaktadır.[400]

16.5. Yerel Basını Teşvik Eden Etkenler

Toplum yaşamında, yerel gazetelerin çok önemli işlevleri vardır. Bu gazeteler yayımlandıkları kentlerin,hatta ilçelerin insanlarıyla iç içedir, hatta onlardan bir parçadır. O kentin bütün sorunları içinde yoğrulmaktave okur-gazete ilişkisi çoğu kez, aile yakınlığı ve ilişkileri boyutlarına kadar varmaktadır. Ulusal gazeteleriçin böyle bir şey söz konusu değildir.[401]

Bu nedenlerle yerel basın çeşitli ülkelerde, değişik etkenler nedeniyle doğup gelişmiştir. Bu etkenlerişöyle sıralamak mümkündür:

16.5.1. Coğrafya

Birçok ülkede geniş toprak alanları, yerel basının doğuş nedeni olmuştur. Uzaklık, içine kapanmanın,sorunlara yerel çözümler aramanın nedenlerinden biridir. Birey yaşam hırsını, tutkusunu, kendi kurmakzorunda olduğu küçük dünyada tatmin etme yoluna gitmiş; iletişim gereksinimini de kendi çözümlemiştir.

Bu arada uzaklığın yanı sıra ülkelerin topografik yapılarındaki olumsuzluklar da yerel basınıngelişmesine olumlu katkılarda bulunmuştur. Geçit vermez yüksek dağların, ABD’de kablolu televizyonungelişmesini körüklediği, bilinen bir gerçektir.

16.5.2. Ekonomi

Türkiye’de de son yıllarda belgelendiği gibi, ekonomik gelişme yerel basını teşvik hatta deyimyerindeyse tahrik etmektedir. Gelişen ekonomiler, bilgiye ulaşma gereksinimini doğurmakta; satın almagücünün yükselmesi tirajları artırmakta; artan tirajlar da yeni ürünlerin tanıtılmasında aracı olmaktadır.

Bursa, Adana, Eskişehir, Gaziantep, Kocaeli, Sakarya, vs. gibi ekonomik açıdan gelişmiş kentlerde,içerik ve kalite açılarından ulusal basını aratmayacak gazetelerin yayımlanmakta olduğu herkes tarafındanbilinmektedir.[402]

16.5.3. Siyaset

Yerel gazete yayımlanmasını teşvik eden etkenlerin en önemlilerinden biri de siyasal görüş ayrılıklarıdır.Belirli kişi ve gruplar, yörede kendi siyasal görüşlerini yaymak amacıyla gazete yayımlamakta ya da dahaönce yayımlanmakta olan gazeteler belirli görüşlere yönelmektedir.

Ülkede demokratik yaşamın yerleşmesi için gerekli olan bu tür davranışlar, militanlığa varmadığısürece, sağduyuyla karşılanmaktadır. Çoğulcu demokrasilerin en önemli koşulu, siyasal görüşlerin,dolayısıyla siyasal partilerin varlığıdır. Yerel düzeyde, çeşitli siyasal görüşleri yansıtan gazeteler de bu açıdandemokrasinin yerleşmesine katkıda bulunmaktadır.

16.5.4. Bölgecilik

Yerel basını bir ölçüde teşvik eden etkenlerden biri de bölgeciliktir. Belirli yöre ve bölgelerin,komşularıyla ekonomik rekabetleri toplumsal sonuçlar da doğurmaktadır. Bu açıdan gazeteler, yöresel vebölgesel rekabeti körüklerken, gerçekleştirdikleri iletişimle de ekonomik atılım ve uygulamalar için gerekliverileri sağlamaktadır. Bu alanda spor kulüpleri ve onlara ilişkin haberlerle doldurulmuş spor sayfaları dabölgesel rekabet ve gururun birer simgesi olmaktadır.

16.5.5. Kültürel Farklılık

Kültürel farklılık birçok ülkede, yerel gazeteciliğin gelişmesini adeta zorlamıştır. Gelenek vegöreneklerini kaybetmek istemeyen, aksine bunları gelecek nesillere aktarmayı düşünen bireyler, bu konudaen kolay çözüm olarak gazete yayımlamayı görmektedirler.

Gazete, kitaba oranla daha pratik bir araç olduğu için de az ya da orta derece eğitilmiş topluluklartarafından yeğlenmektedir. Böylece kültürel değerlerini kaybetmemeye çalışan kişiler, bu amaçla çıkarılangazetelere özel bir ilgi duymaktadırlar.

16.5.6. Etnik Farklılık

Türkiye’de yerel basın, yöredeki sorunları Devlet’e, Devlet’in hizmetlerini de vatandaşa duyuran,Atatürk ilkelerini, ülkenin bölünmez bütünlüğünü, laik cumhuriyeti, demokratik parlamenter rejimi daimakorumuş ve savunmuş bir yapıyla, bugün de hizmetini ve görevini yürütmektedir.[403]

Ancak, etnik farklılık, yine yerel, yöresel gazeteciliğin ortaya çıkış nedenlerinden biridir. Ülkebütünlüğüne saygılı yurttaşların, salt kökenleri nedeniyle belirli değerlere sahip olmaları ve bunları ısrarlasakınmaları, birçok ülkede merkezi hükümet tarafından gösterilen hoşgörünün yanı sıra desteklenmektedirde.

16.5.7. Okuma Alışkanlığı

Okuma alışkanlığı ülkeden ülkeye, ulustan ulusa değişmektedir. Düzeyli bir eğitimle pekiştirilen bualışkanlık, birçok ülkede çok sayıda çeşitli yayının ortaya çıkmasına ve en önemlisi bunların yaşamasınaneden olmaktadır.

Okuma alışkanlığı yalnızca ekonomik güce bağlı değildir; bir Devlet politikasıdır. Birçok ülkede Devlet,çalışanına okuyacak bir şeyler satın alması halinde, zorlanmayacak düzeyde ücretler ödemekte ya dadoğrudan ve dolaylı bir biçimde destek yöntemleriyle vatandaşlarının kültür değerlerini paylaşmasınısağlamaktadır.

Bu nedenle yabancı ülkelerin birçoğunda çeşitli gazete ve dergilerin yanı sıra yerel ve yöresel yayınlarda çok kolayca müşteri bulabilmektedir.[404]

16.5.8. Teknolojik Gelişme

Teknolojik gelişme, özellikle kitle iletişim araçlarının üretiminde büyük kolaylıklar sağlamıştır.Dolayısıyla iletişime ilgi, elde olmayan nedenlerle ertelenmemektedir.

Yazı, dizgi, baskı teknik ve yöntemleri, bir yandan kolaylaşırken bir yandan da yaygınlaşmıştır. Gazetesabahın erken saatlerinde, gerekli haberlerle okuyucuya sunulmakta, isteyen artık bilgisayar ve printer’ısayesinde “gazetecik” basabilmektedir. Türkiye’de bile hemen her ilçenin birkaç radyosu, her ilin ise bir-ikitelevizyonu bulunmaktadır. Bu gelişmeler de yerel ve yöresel basına olumlu katkılar sağlamıştır.

16.6. Yerel Basının Temel Sorunları

Yerel basının gelişmiş olması ve güçlenmesi, yerel iletişimi artırmakta, bu iletişim yerel yönetimietkilemekte, bu da yerel demokrasinin, yerel demokratik yönetimin güçlenmesine ve halk tarafındanbenimsenmesine yardımcı olmaktadır. Kitle iletişiminin en son etkinliğini ve yararını, yerel basın yoluylagörmek mümkündür.[405]

Çağdaş ve demokratik iletişim kavramları açısından azgelişmişlik sürecini yaşamakta olan Türkiye’de yerel basının sorunları, yaygın basının sorunlarına, birçokyönde benzer özellikler göstermektedir.

Gazete okuma oranının düşük olması, halkın isteklerine cevap verilememesi, yetersiz tirajlar, teknolojilerden akılcı bir biçimde yararlanılamaması, niteliksiz işçiçalıştırılması, çalışanların eğitimine önem verilmemesi, satışı artırmak için içerik iyileştirmesi yerine magazin haberlerinden ve promosyon kampanyalarından medetumulması, günümüzde yerel basının da gelişmesini, iyileşmesini önleyen temel etkenlerdir.

Buna, devlet kurum ve kuruluşlarının yerel basına yönelik ilgi eksikliği eklenince, yerel basın yıllardır,kendisine değer verilmeyen, ciddiye alınmayan, sorunlarına çözüm üretilmeyen bir konumda kalmıştır.

16.6.1. İlgi Yetersizliği

Bir anlatıma göre, vilayet gazeteleri sonrası mahalli basın, yerel basın, taşra basını, yani Anadolu Basını,Anadolu insanının gören gözü, konuşan ağzı, işiten kulağıdır. Anadolu basını devletle vatandaş arasındadiyalog kurulmasını kolaylaştıran bir köprüdür.

Ancak, 7 Haziran 1920’de kurulan Matbuat Umum Müdürlüğü, (Basın-Yayın ve Enformasyon GenelMüdürlüğü) yerel basını ancak 1974 yılında hatırlamış ve aynı yıl “Anadolu Basını Özendirme Yarışması”düzenlemiştir. Aynı yıl ayrıca genel müdürlük bünyesinde, Anadolu Basını Şube Müdürlüğü kurulmuştur.

Anadolu Basını Özendirme Yarışması başlarda, 1- Mahalli Haberler, 2- Türk Dili, 3- Fıkra-Makale, 4-Mizanpaj, 5- Dizgi Yanlışı En Az Gazete, dallarında yapılırken, bunlara 6- Röportaj, 7- İnceleme-Araştırma

eklenmiş, ayrıca 8- Büyük Jüri Özel Ödülü konulmuştur.

Bu arada Anadolu Basını Bölge Toplantıları başlatılmış; yerel basına, zamana bağlı olmayan bazıklişeler ve yazılı doküman gönderilmiştir. Bu gelişmeler çerçevesinde, 1977 yılında Anadolu Basın Birliğikurulmuştur. Ancak bu kuruluş kendisinden beklenen etkinliği gösterememiştir.(Bu birliğe halen 500’ünüzerinde gazete, 1000 dolayında gazeteci üyedir.)[406]

16.6.2. İstanbul Gazetelerinin Bölge Sayfaları

Ulaşım olanaklarının artması, modern teknolojinin kullanılması, gazete hazırlama ve basma sürelerininkısalması, kültürel gelişme nedeniyle gazetelerin içeriklerinin çeşitlenmesi, yeni dağıtım sistemlerininkullanılması gibi nedenlerle, ulusal gazetelerin bölge sayfaları hatta ekleri yapmaya başlamaları, AnadoluBasını’nı olumsuz yönde etkilemiştir.

Bu gelişmeler yerel basını daha değişik biçimlerde yayımlanmaya zorlamış; buna ayak uyduramayanlarkapanmış; bir bölümü de resmi ilan desteğiyle ayakta durmayı başarabilmişlerdir.

Bir süre sonra, sayfa sayıları sınırlı kalan Babıali gazeteleri, taşra haberlerine yer vermemeyebaşlayınca, yerel basın, Anadolu’da kitle iletişiminin sağlanması ve kamuoyu oluşturulması açılarındanyeniden önem kazanmaya başlamıştır.

Bu oluşum ayrıca, bazı yörelerde, ileri teknik kullanan yeni yerel ya da bölgesel gazetelerinyayımlanmasına da ortam hazırlamıştır.

16.6.3. Aksaklıklar

Ancak, içeriğin yetersizliği, haberlerin niteliksizliği ve çeşitsizliği açılarından daha önce yaşanan kısırdöngüden kurtulmak gerekmektedir. Bunun yanı sıra günümüzde yerel gazetelerin, geniş bir dağıtım (köylerekadar) uygulayamamaları, satış için de tezgaha çıkamamaları, evlere girememeleri, önemli bir sorun olarakkalmıştır. Bu sorunların belirli bir süreç içinde aşılması, en azından bunun için çaba gösterilmesi, AnadoluBasını’nın etkinliğini daha da artıracaktır.

Anadolu Basını geçmişiyle öğünen, ancak geçmişindeki büyük başarılara, yer yer ve zaman zamangölge düşüren bir kurumdur. Bazı çevrelere göre, “Anadolu Basını’nda birçok şey yalan beyanın üzerine inşaedilmiştir.”

Gazetelerle ilgili olarak valiliklere verilen, onlar tarafından da merkeze ulaştırılan bilgilerin %85’iyanlış ya da gerçek dışıdır. Devlet’in Anadolu Basını’na tahsisli kağıt verdiği dönemlerde, ayda 500 kilokağıt kullanmayan gazetelerin büyük bölümünün, 7-10 ton kağıt çekerek, bunları el altından karaborsadapazarladıkları çok kişi tarafından bilinmektedir.[407]

16.6.4. Naylon Kadrolar

Anadolu’da yayımlanan gazetelerin önemli bir bölümünün sahip ve yazı işleri müdürlerinin soyadlarıaynıdır. Kadrolarında yer alan fikir işçilerinin büyük bölümü ise gazete sahiplerinin ya yakını ya daişyerlerine çalıştırdıkları kalfalar, mürettiplerdir. Bunları fiilen gazetecilik yapmadıkları genelde bilinir.Ayrıca, gazete sahipleri bu kişiler için beyanname imzalayarak, sarı basın kartı almalarına öncülüketmektedirler.[408]

Bazı gazete sahipleri, fiilen gazetecilik yapmayan kişilerin primlerini 30 günden değil, 5-10 günlükgösterebilmektedirler. Bazı gazete sahipleri de gazetelerine yazı yazmayan kişileri, yazı yazmış gibigöstererek telif ücreti ödediklerini beyan etmekte ve bunları gider olarak hesaplarına işletmektedirler.

16.6.5. Yetersiz Altyapı

Anadolu’da gazete sahiplerinin bir bölümü, gazete yayımlamak için herhangi bir alt yapıya gerekduymamaktadırlar. Matbaadaki mevcut baskı ve dizgi sistemiyle gazete yayımlamanın mümkün olacağınainanan matbaacı, resmi ilan gelirlerini öngörerek, giderlerle denk gelecek bir sistemi hesaplamakta ve işekoyulmaktadır.

Gazetenin tek geliri resmi ilanlar ile kongre, tüzük ve zayi ilanlarıdır. Bu nedenle de her şeye rağmengelirin önemli bir bölümünü oluşturan resmi ilanların kapsamının genişletilmesi, koşullarının hafifletilmesi,fiyatlarının artırılması, yerel basın sahipleri tarafından sık sık önerilmekte, bazen de Basın İlan KurumuGenel Kurulu’nu ya da Yönetim Kurulu üyelerini etkilemek amacıyla siyasal baskılardan medet

umulmaktadır.[409]

Ancak yine de 1960’lı yılların ortasında Türk basınında başlayan ofsete geçiş süreci geç de olsa, sınırlısayıdaki gelişmiş illerde yayımlanan bazı yerel gazeteler tarafından benimsenmiştir. Hatta yine aynıörneklerde, dizgi ve mizanpaj işlemleri, bilgisayarda gerçekleştirilmektedir. Ne yazık ki bu örnekler,Anadolu’daki yerel basının temsil etmemektedir.

16.6.6. Resmi İlan Pastası

Bir matbaacı gazete yayınlayarak, gazetenin avantajıyla resmi kuruluşlardan matbaa işini alma şansınıyakalayınca, öteki matbaacılar da aynı yöntemi uygulamaya başlamaktadırlar. Sermaye gücünden yoksunolan bu gazeteler, bir süre sonra Basın İlan Kurumu tarafından dağıtılan resmi ilan alınca da bu işi yapmayaheveslilerin sayısı çoğalmaktadır.

Gazete sayısının artışındaki ikinci temel neden, il ya da ilçelerde ortaya çıkan siyasal görüşayrılıklarıdır. Kendi siyasal görüşü ya da mensubu olduğu siyasal parti adına propaganda yapabilmekamacıyla yayımlanan yerel gazete sayısı azımsanmayacak düzeydedir.[410]

Böylece gazete sayısı artınca, resmi ilan pastasından düşen pay küçülmekte ve yeni darboğazlaragirilmektedir. Bu arada, sarı basın kartını kaybetmek istemeyen matbaacı, gazetenin yayımını sürdürmekte;zarar etmeye başlayınca da “Anadolu Basını’nı Devlet korumalıdır.” diyerek Devlet’i göreve çağırmaktadır.[411]

16.6.7. Eski Makine Parkı

Anadolu’da tipo baskıyla yayımlanan gazetelerin baskı makinelerinin yaş ortalaması 50-75 arasındadır.Yer yer 100, hatta 150 yıllık makinelere de rastlanmaktadır.[412]

Gazetelerin önemli bir bölümü elle dizgi yöntemiyle, “hurufat”la (harflerle) hazırlanmaktadır. Gazeteyiyayımlayan patronların ya da işverenlerin büyük bölümü matbaacı olduklarından, dolayısıyla kaliteli ve yenihurufatı, özel işler için ayırdıklarından, gazeteler için yeterli kalite ve miktarda hurufat bulunmamaktadır.

Bu nedenle gazetelerin büyük bölümünde, haberlerin noksan ya da özelliklerini yitirmiş (silik) harflerledizildikleri görülmektedir.

Mevcut sıcak dizgi makineleri ise sürelerini çoktan doldurdukları için yeterli değillerdir. Bu nedenlerdenötürü, Anadolu’da yayımlanan gazetelerin önemli bir bölümünde, hatalı dizgiler, okunmayan kelimeler, baskısırasında çıkmayan harflerle karşılaşılmaktadır.

Yıllardır uygulanan bir yöntemle, zaman zaman İstanbul basınının kullanma ve verimlilik sürelerinidoldurmuş eski araç ve gereçleri, “yeni teknoloji” olarak Anadolu’ya aktarılmış; ancak bunların yerel basınaolumlu katkısı çok sınırlı düzeyde kalmıştır. Bu uygulama sonucu 1960 sonlarında, Anadolu’da özellikle bazıiller, büyük bir matbaa mezarlığı haline dönüşmüştür.[413]

16.6.8. Teknoloji Yetersizliği

Anadolu Basını’ndaki sorunların bir bölümü de teknolojik yetersizliklerden kaynaklanmaktadır. Buteknolojik yetersizlik, gazetecinin haber izlenmesi, üretimi aşamalarında kullanmak zorunda olduğu araçgereçten başlamakta, dizgi ve baskıda sürmekte, dağıtımda sonuçlanmaktadır. Bu alanlardaki teknolojininyetersizliği, gazetelerin içeriğinden, sayfa düzeninden baskı ve dağıtımına kadar bir dizi olumsuzluğuberaberinde getirmektedir.[414]

Bunun en olumsuz yönü de bir süre sonra yerel basın mensuplarını tepkisizleştirmesi, yenilik girişimleribir yana, mevcut düzenin aksamadan sürmesi için basın dışı yöntemler aramaya itmesidir.

16.6.9. Profesyonel Kadro ve Eğitim Eksikliği

Profesyonel kadro ve eğitim eksikliği de içerik ve baskı kalitesi olarak kendini hissettirmektedir.Gazeteleri basan teknisyenlerin büyük bölümü alaylıdır. Düzenli bir eğitime ya da kursa katılmadıkları için,“babadan gördüklerini” uygulamaktadırlar.

Yazı kadroları da yetersizdir. Bu nedenle Anadolu Basını’nın gerçek temsilcileri, en az lise düzeyindegazetecilik okulları ve Matbaa Meslek Liseleri açılmasını, Basın-Yayın ve Enformasyon GenelMüdürlüğü’nün her ay, il merkezlerinde eğitim seminerleri, eğitim kursları düzenlemesini önermektedirler.[415]

Yerel gazetecilerin eğitilmelerinden, böylece yerel basının geliştirilmesinden, bir yönüyle Basın-Yayın

ve Enformasyon Genel Müdürlüğü sorumlu ve yükümlü olması gerekirken bu alandaki öncülüğü, KonradAdenauer Vakfı ile yapılan işbirliği sonucu, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti üstlenmiştir. Türkiye GazetecilerCemiyeti, 2-3 Ekim 1997 tarihinden bu yana, başta İstanbul olmak üzere 26 ilde “Gazetecilik Seminerleri”düzenlemiştir.

Öte yandan, Türkiye Gazeteciler Federasyonu tarafından 14 Aralık 2002-11 Eylül 2005 tarihleriarasında, Erzurum, Konya, Samsun, Antalya, Elazığ, İzmir, Kocaeli, Adana, Trabzon, Malatya, Kayseri,Aksaray ve Diyarbakır’da, Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu ile ortaklaşa “Yerel Medya Eğitim Seminerleri”yapılmıştır.

Bunun yanı sıra Türkiye Gazeteciler Federasyonu ile Başbakanlık GAP İdaresi’nin, 30 Mart 2006-19Ekim 2008 tarihleri arasında Siirt, Şanlıurfa ve Diyarbakır’da ortaklaşa düzenledikleri eğitim seminerlerindeçevre il ve ilçelerden gelen gazetecilere GAP tanıtılmış; konferanslar verilmiştir.

Bu arada 25 Nisan 2008 tarihinde KKTC’de düzenlenen eğitim seminerine de çok sayıda yerel gazetecikatılarak, sorunlarını dile getirmiştir.

Bunların yanında, Türkiye Gazeteciler Federasyonu’nun kuruluşundan bugüne kadar, 26 yönetim kurulutoplantısını çeşitli kentlerde yaparak “Eğitim Panelleri” düzenlediği bildirilmiştir.[416]

Söz konusu panel ve seminerlere, akademisyenler, deneyimli gazeteciler ve yaygın basın temsilcileri dekonuşmacı olarak katılmışlardır. Anılan illerin yanı sıra çevre il ve ilçelerde yayımlanan yerel gazetelerle,radyo ve televizyon çalışanlarının da izledikleri bu seminerlerde, yerel gazeteciler de söz alarak sorunlaraçözüm önerilerini sıralamışlardır.

Öte yandan, Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü de 12 Mart 1998 ile 26 Ekim 2007 tarihleriarasında Erzurum, Karabük / Safranbolu, Konya, Adana, Adıyaman, Kayseri, Tunceli, Mardin, Düzce,Edirne, Erzincan, Denizli, Bursa, Trabzon ve Diyarbakır olmak üzere 15 ilde “Yerel Medya EğitimSemineri” düzenlemiştir.

* Güçsüz Sermaye Yapısı

“Yerel gazetelerle ilgili sorunların birçoğunun temelinde güçlü sermaye yapısının bulunmamasıyatmaktadır. Gazetelerin, matbaacılıktan ya da gazetecilikten elde edilmiş küçük sermayelerle kurulan,güçsüz işletmeler şeklindeki yapıları, gelişmeye, ilerlemeye ve günün gereklerine uygun gazetecilik yapmayaimkan vermemektedir.

Yerel gazetelerin gelir kalemlerinin içinde satış ve özel ilan-reklam gelirleri artmadıkça, mali yapınıngüçlenmesi mümkün değildir. Bu artışın gerçekleşmesi ise gazetelerin çabasının dışında, genel ve yerelekonomik gelişmelerle şekillenmektedir.

Bazı illerde görüldüğü gibi, büyük sermayenin yerel gazete sahipliğine girmesi, ortaya nitelikli, tatminedici ve gündemi etkileyebilecek güçte gazetelerin çıkmasını sağlayabilmektedir. Ancak bu durumda daulusal basındaki yapıya benzer bir sahiplik yapısının ve bu yapının ekonomi-politik ilişkilerinden doğansorunların yerel gazetelerde de yaşanması kaçınılmaz olacaktır.

Dolayısıyla, yerel gazetelerin sağlaması umut edilen çok sesliliğin, ulusal gazetelerin ekonomi-politikilişkiler nedeniyle gizlediği olumsuzlukları ortaya çıkarabilme yetisinin kaybolacağı açıktır. Bu anlamdayerel basının ekonomik sorunlarının ve bu sorunların doğurduğu pek çok olumsuzluğun kısa vadede ortadankalkması için sihirli bir çözüm bulunmamaktadır.

Yerel gazeteciler tarafından sıkça dile getirilen devlet desteğinin ise sorunların çözümüne bir faydasıolmadığı denenerek görülmüştür. 1960’lardan bu yana resmi ilan yoluyla, bir dönem kağıt tahsisatı ve çeşitlizamanlarda krediler vererek desteklenen yerel gazetelerde, bu desteklerin herhangi bir iyileşmeye yolaçmadığı açıktır.

Mevcut durumda resmi ilan yoluyla sürdürülen bu destek bile had safhada istismar edilmektedir.Türkiye’nin tüm coğrafyasında gazete olarak tanımlanamayacak yüzlerce ürün sadece resmi ilan alabilmekiçin yayını sürdürmektedir. Devlet desteğinin artması durumunda, bu tür “naylon gazetelerin” sayısının dahızla yükseleceği ve istismarın artacağı ortadadır.

2003 yılında Kamu İhale Kanunu’na yapılan değişikliğin resmi ilan gelirini artırmasına bağlı olarakyerel gazete sayısında hızlı bir artış görülmesi, devlet desteğinin ne tür bir gelişime yol açacağının en yakınörneğidir.

Dolayısıyla, devletin yeni destekler vermesi bir yana, resmi ilan yoluyla yapılan desteğin de yenidensorgulanması ve araştırmada kimi yetkililerin değindiği gibi, gerçekten gazetecilik yapan gazetelere

yönlendirilmesi gerekir. Bu da, en azından Basın İlan Kurumu şubesi bulunan illerde göstermelik denetimleryerine çok daha ciddi denetimlerin yapılmasıyla ve resmi ilan için konulan asgari kriterlerin yükseltilmesiylemümkün olabilir.

Ancak yerel gazetelerin yerel politikadaki etkileri nedeniyle resmi ilan kriterlerinin değiştirilmesi dekolay değildir. Devletten beklenecek en önemli destek ise yönetimin ve karar alma mekanizmalarınınmerkezden taşraya kaydırılması olmalıdır. Bu yapısal değişiklik gerçekleşmediği, yerel yönetimler yeterincegüçlü olmadığı ve her türlü karar merkezden alındığı sürece, yerel gazeteler yerine ulusal gazeteler etkiliolmaya devam edecektir.

İlerdeki yerel gazetecilerin sorunlar hakkında çözüm üretmeleri, gazetecilik dışında amaçlarıbulunanları meslek ortamına sokmamaları, istismarcıları afişe etmeleri, yetkililerin de sıkça değindiği gibimeslek etiğine uygun hareket etmeleri yararlı olabilecektir.

Ancak yerel gazeteciliğin güçlenemediği bazı illerde, sorunun temel kaynağının gazeteciler arasındakigenellikle ekonomik ve politik temelli kamplaşmalar oluşu, bu çözüm yolunun zorluğunu ortaya koymaktadır.

Gazeteler kendi sorunlarını görüşmek üzere dahi bir araya gelmemekte, ortak örgütlenmelere girmekyerine küçük potansiyellerine rağmen birden fazla gazeteciler cemiyeti kurmaya yönelebilmektedir. Kısavadede bu anlamda bir değişim beklenmemekle birlikte, yerel gazetecilere yönelik eğitim çalışmalarının veyeni kuşak gazetecilerle birlikte oluşması muhtemel yeni gazetecilik kültürünün gelecekte daha bilinçli yerelgazetecilik hareketleri doğurması umulabilir.”

Diğer yandan yerel gazeteciliğin gerçek işlevlerini üstlenebilmesi için gazeteciler dışındaki kesimlerede görevler düştüğü unutulmamalıdır. Ekonomi politik istismarların önlenmesinde, özellikle politikçevrelerin duyarlılığının gelişmesi, sivil toplum örgütlerinin güçlenmesi ve yerel basının seslerini duyurmakiçin vazgeçilmez iletişim araçları olduğunun farkına varması, okuyucuların yerel sorunlara ilgisinin artmasıve yerel gazete okuma alışkanlığı kazanması güçlü yerel gazeteler için temel gerekliliklerdir.

Son olarak, gazetecilik eğitiminde yerel gazeteciliğin bir meslek alanı olarak ciddiye alınması,sorunların akademik bakış açılarıyla elden geçirilerek, önerilerin üretildiği araştırmaların artması çözümühızlandıracaktır.”[417]

16.7. Temel Öneriler

Yerel basının sorunlarını, teknoloji sorunu, sermaye sorunu, eleman sorunu, satış sorunu, içerik sorunuvs. gibi sıralamanın yanı sıra bu sorunlara çözüm önerileri üretmek ve bunları tavizsiz bir biçimdeuygulamak gerekir.

16.7.1. “Sayısal Sınırlamadan Kaçınılmalıdır”

Yerel basın açısından dile getirilmesi gereken bir gerçek de genelde bir yerleşim biriminde bulunanyerel basın kuruluşu sayısının, gereğinden fazla olmasıdır. Dolayısıyla kentte var olan reklam ve ilan geliride sayısal olarak gereksiz bir çokluk gösteren basın kuruluşları arasında bölününce, ortaya yerel basın adınagerçekten üzüntü verici bir gelir rakamı çıkmaktadır. Bu gelir de var olan gazetelerin güçlenmesineyetmemektedir.

Ancak, Türkiye’nin kendine özgü koşulları içinde, yerel gazetelerin sayısını azaltmak için yapılacakçalışmalar, doğal olarak tekelleşmeyi de beraberinde getirebilir; yörenin kamuoyu, belirli bir sermayegrubunun eline geçebilir.

Ulusal basında yaşanan tekelleşme, bu kez Anadolu’da görülebilir. Yerel basının, “her şeye rağmen çoksesliliği” söz konusuyken, bunu ekonomik girdileri çoğaltmak adına ortadan kaldırmak, büyük bir yanlışayönelmek olacaktır.

1970’li yılların başlarında yaşanan, “Bazı yerel gazetelerin, İstanbul basını tarafından satın alınması”uygulaması, bu konuda unutulmaması gereken örnek olmalıdır.[418]

16.7.2. “Öze Dönülmelidir”

Yerel basının kendi gücü oranında, ancak hiçbir zaman yeterli ve nitelikli kabul edilmeyecek düzeydesürdürdüğü yayıncılık ve sahip olduğu anlayış, yerel kamuoyunun iletişim ihtiyacını karşılayamamaktadır.

Bunun da ötesinde, yerel basının, nicelik ve nitelikten uzak biçimsel, içeriksel ve kurumsal yapısı, yerelkamuoyunun gelişen olaylara ilişkin sağlıklı tartışma ve aydınlanma zeminini, ortak bir tavırda birleşebilmegücünü ve etkin bir iletişim kurumuna sahip olma şansını da yok etmektedir. Yerel gazete genel medyahavasında çıktığı için, yani yerel habercilik birçok yerde, vatandaşın beklediği ölçütlerde yapılmadığı içingazete satılmamaktadır.[419]

Bu arada, yerel basın kuruluşlarının, kamuoyunun oluşmasına katkı sağlayabilen, güçlü, etkin ve saygınbir yapıya sahip olabilmeleri için “devlet desteğinin sağlanması” biçiminde ifade edilen kalıplaşmış düşünceve beklentiyi terk etmeleri, kendi öz kaynaklarıyla yenileşme ve güçlenme çabalarına girmelerigerekmektedir. Yerel basın, taşıma suyla değirmenin dönmeyeceği gerçeğini kabullenmeli; sorunlarınınçözümünü üçüncü kurum ve kişilerden beklemekten vazgeçmelidir.

16.7.3. “Nitelikli Gazeteciler Çalıştırılmalıdır”

Yerel basının nitelikli elemanlar istihdam etmesi gerekmektedir. Elbette bu işin gerçek uzmanları, basınkonusunda eğitim almış, bu alana ilişkin kültür ve bilgi birikimi olan kişilerdir. Bu kişilerin istihdamedilmesi en sağlıklı olanıdır.[420]

Yerel basının artık gerçek anlamda yükseköğrenim kültüründen gelen, bu anlamda nitelikli, öğrenmeyeve gelişmeye açık, birikimli kişilerle çalışmak zorunluluğunun olduğudur.

Ayrıca bu tür nitelikli eleman istihdam edebilmek için tatminkar bir ücret ve çalışma ortamınınsağlanması gerektiği de göz ardı edilmemelidir.

Türkiye’de yerel ya da ulusal düzeyde gazetecilik yapmak, bir anlamda kişilik tatmini ve etkin birkimlik sahibi olmak anlamına da geldiği için, oldukça rağbet gören bir meslek alanı halindedir.

Ancak yerel basının, emekli olmuş öğretmenlerin yazdığı köşe yazılarından çok daha öte birgazeteciliğe, konuşmasını, soru sormasını ve haber yazmasını bilen, Türkçe’yi iyi kullanan dinamik insanlaraihtiyacı bulunmaktadır.

16.7.4. “Haber Türü ve İçerikleri Değiştirilmelidir”

Türkiye’de, açıkça belli edilmese de yerel basının, ulusal basınla rekabete girmesi, ulusal basınaözenmesi gibi bir yanlış anlayış bulunmaktadır. Yerel gazetelerde tabii ki, ulusal haberlere de önemleriölçüsünde yer verilmelidir. Ancak bu, yerel unsurları gölgede bırakacak, onları görmezden gelecek kadar yada o günü kurtaracak kadar haberi doldurmaya yönelik olmamalıdır.

Ayrıca basında yer alacak haberlerin güvenilirliği temel ilke olarak görülmeli; doğruluğundan en ufakbir şüphe duyulan haber asla kullanılmamalıdır. [421]

İnsanlar kitle iletişim araçları yardımıyla Amerika’daki ya da Japonya’daki depremlerden anındahaberdar olmak istemektedir. Ancak bundan daha da önemlisi, insanlar artık yakın çevresinde kimin neyaptığını ya da yaşadığı yerde neler olup bittiğini de izlemek istemektedir.

Bir kentteki çevre kirliliği, trafik sorunu, su ve enerji kaynaklarının yetersizliği, altyapı eksiklikleri okentte yaşayanları, bir başka yerde meydana gelen olaylardan çok daha fazla ilgilendirmektedir. İnsanlaryaşadıkları kentte önce kendi çevrelerindeki sorunların çözülmesini istemektedirler. Bu sorunlarınçözülmesinde de bir sese, bir sözcüye, bir kulağa, gözlemciye, kısacası sorunların çözülmesinde bir takipçiyegereksinim duymaktadırlar.[422]

Yerel basının, yaygın olarak yer verdiği ve popüler olarak değerlendirdiği zina, tecavüz, cinayet, intihargibi haberleri artık aşması gerekmektedir.

TRT’nin haber bültenleri içinde yer alan ve her gün rutin olarak yayınlanan, yurdun çeşitli yerlerindemeydana gelen trafik kazalarının sunuluşundaki tekdüzeliği nasıl aşmak gerekiyorsa yerel basında yer alanhaberlerdeki tekdüzelikten de kurtulmak gerekmektedir.

Haber özenle seçilmeli ve özenle sunulmalıdır. Deneyimler ve “haber kokusu”, bu konuda basınmensubunun en büyük yardımcısıdır. Haberin gazetelere ulaşan yüzlercesi, binlercesi arasında değerbulabilmesi için içeriğinin sağlam, biçiminin de düzgün olması gerekir.[423]

Kamuoyu, basın araçlarındaki kendisine yönelik, kendisini ilgilendiren haber ve yorumlar düzeyinde buaraçlarla ilgilenmektedir. Kendini ne düzeyde bu araçlarda görebiliyor ve ifade edebiliyor ise bu araçlarınverdiği mesajlardan etkilenme ve bu mesajları kabullenme düzeyi de o oranda artmaktadır.

İşte bu artış, yerel basının kamuoyunu oluşturmaya katkı gücünü de bir anlamda ortaya koymaktadır.

Yerel Basının, kendi kenti ya da bölgesinin kurumlarını, kültürünü, aydınlarını, uzmanlarını, yöneticilerini,siyasetçilerini, ekonomistlerini, ileri gelenlerini öne çıkartması, bu kişilerle iç içe geçmiş bir yayımcılıkçabası içine girmesi gerekmektedir.

Günümüzde haber türü açısından, yerel basının ortaya çıkmış en büyük eksikliklerinden biri, ekonomihaberine değer verilmemesidir. Oysa küçük yerleşim birimlerinde sürdürülecek ekonomi ağırlıklı iletişim,bireylerin birçok sorununu çözmeye yetecektir.[424]

16.7.5. “Ulusal Basınla Rekabete Girilmemelidir”

Yerel basına ilişkin üzerinde durulması gereken bir başka konu da ulusal basınla rekabet çabasıdır. Buoldukça yanlış bir çabadır; zira yerel basının ulusal basınla rekabeti çabası bile yanlış bir girişimdir. Yerelbasının ulusal basınla rekabete girmesi, yerel basın adına büyük güçlüklerin doğmasına neden olacaktır.

Rekabetten ne anlaşıldığı bile net değildir. Rekabet, farklı ürün yaratmakta yatmaktadır. Farklı ürününyaratılması durumunda rekabetten söz edilebilir. Yoksa üretilen aynı mallarla rekabet sağlanamaz. Üretilenaynı malı indirim yapılarak daha ucuza satılırsa belki rekabet ediliyormuş gibi görünebilir. Ancak asıl olanmalın farklı özellikler taşımasıdır. Dolayısıyla, ancak farklı bir ürün yaratılması koşuluyla, yerel basınınrekabete girişmesine “evet” denilebilir.[425]

Butik Gazete

Bu kavram, “Butik Gazete” ya da “Butik Gazeteciliği” kavramıdır. Butik gazeteciliğini bir örnekle şöyleaçıklamak mümkündür. Bu uygulama, uluslararası bir firmaya ait büyük bir alışveriş merkezinin yanı sırafarklı bir hizmet veren kendine özgü bir mağazanın daha var olmasıdır. İşte butik gazeteciliği ya da butikgazeteden kastedilen de bu tür bir mağaza özelliği göstermesidir.

Yerel basın için böylesi bir farklılığa, dev mağazalardaki sıradanlığın dışına çıkmış ve butikte yer alanorijinal mal özelliklerine sahip bir gazeteciliğe gereksinim duyulmaktadır.

Pek çok kentteki yerel gazetelere bakınca, ulusal basından aynen alınmış yazılar görülmektedir. Bu türuygulamalarla ulusal basının nitelik düzeyine çıkılamaz ve ulusal basınla rekabet edilemez.

16.7.6. “Basının da Ticari İşletme Olduğu Unutulmamalıdır”

Türkiye’de yerel basının orta ve küçük çaplı işletmelerin elinde bulunması nedeniyle genel ekonomikyapı olarak, sektör özelliği kazanmadığı, bu yüzden de payına hep zarar, mali bunalım ve iflas düştüğüsöylenmektedir.

Zarar ediliyorsa zararı ya da mali bunalıma düşülmüşse bunalımı ya da iflası yaratan nedenler vardır. Buyüzden sorunların çözümü için akılcı temel yaklaşımlarda bulunmak gerekmektedir. Çünkü basın kuruluşlarıbirer ticari işletmedir. Bilindiği gibi her ticari işletmede 5 temel unsur bulunur.

İlk unsur sermayedir, finanstır, yani paradır. Gazete de bir ticari işletme olarak, küçük ya da büyük birsermayeyle kurulmuştur. Satıştan, yayımladığı ilandan, reklamdan para alır. Çalışanlarına ücret verir;vergisini öder. Kısacası bir işletme olarak yapılan işlerin mali boyutu bulunmaktadır.

İkinci unsur teknolojidir. Gazetede dizgi için, baskı için belirli bir teknoloji kullanılmaktadır. Buteknolojinin maliyeti, verimliliği, amortismanı göz ardı edilemeyecek mali bir unsurdur.

Üçüncü unsur işgücüdür. Gazetede haber toplayan muhabirler, dizgide, baskıda çalışanlar vardır.Bunların ücretleri, vergileri, SSK primleri söz konusudur.

Dördüncü unsur üretimdir. Gazete sonunda, genelde ağırlıklı olarak “haberler” diye adlandırılan, bilim,kültür, sanat, siyaset vs. içerikli bir ürün satmaktadır. Bu nedenle pazara, gereksinimi karşılayan, satabileceközellik ve nitelikte, özgün içerikli mal arzı gerekmektedir.

Beşinci unsur ise pazarlamadır. Bu ise hedef kitlenin malı satın alabilmesini kolaylaştıracak, erkensaatte piyasaya çıkma, kolay ulaşılır olabilme, tezgahta bulunma, evlere dağıtılma, uygun fiyat vs. gibiyöntemlerin uygulanmasıdır.

Görüldüğü gibi gazeteler, ulusal, yöresel ya da yerel olsun, sermaye, teknoloji, insan gücü, üretim vepazarlama gibi unsurları bünyelerinde bulundurduklarına göre birer ticari işletmelerdir.

Bu nedenle gazete sahibi, gazeteciliğinin yanı sıra bir işletmeci gibi davranarak, bu 5 unsuru akılcıkararlarla değerlendirmek ve kuruluşunu yönetmek gibi bir sorumluluk içinde olmalıdır. Ancak bu şekilde ogazete işletmesi için iflas kader olmaktan çıkabilir. Kaldı ki iflas kader değil, beceriksizliğin ifadesidir. Birgazete sahibinin amaçlarını bilmesi durumunda, işletmesini daha iyi değerlendirme şansı her zamanbulunmaktadır. Aksi halde yanlış alınan kararlar sonucu karşılaşılan sorunların çözümünü Devlet’ten

beklemek, içinde bulunulan serbest piyasa koşullarının yöntemi değildir.[426]

16.8. Anadolu’da Gazeteci

Anadolu’da, günümüzde de üç değişik tipte gazeteciye rastlamak mümkündür.[427]

1- Mesleğinin bütün inceliklerini bilen, yetenekli, bilinçli, seviyeli, özverili, ciddi, mütevazı ve sabırlıgazeteciler.

2- Mesleğin bilincinden, sorumluluğundan ve düzeyinden habersiz, mesleği bir çıkar ve şantaj aracıolarak gören, resmi ilandan yararlanmak amacıyla gazete çıkaran çıkarcı gazeteciler.

Mesleki kuralları bilmeyen, gazeteciliği kısa sürede itibar kazanma aracı olarak gören bu tür kişiler,mesleği, maddi manevi çıkar sağlamak için bir silah olarak kullanabilmektedir. Bu kişiler, ister günlük, isterhaftalık olsun, gazetelerini çok kısa bir süre çıkarıp sonra da ortadan kaybolmakta; abonelerine, haberkaynaklarına ve ilan aldıkları yerlere karşı sorumluluklarını yerine getirmemektedirler.[428]

3- Özellikle küçük yerleşim birimlerinde stadyumlara bedava girebilmek, toplu taşıtlarda ücretsizseyahat edebilmek için bir gazete ya da ajansın tanıtım kartını edindikten sonra, bunu özel amaçları içinkullanan sözde gazeteciler.

Bu nedenlerle, 195 Sayılı Kanun’da bazı değişiklikler yapılması gereklidir. Gazetecilikle ilgisi olmadığıhalde, sırf prestij sağlamak, basın kartı taşımak ve Basın İlan Kurumu’nun resmi ilanlarından yararlanmakamacıyla gazete çıkarılması önlenmelidir. Bu amaçla resmi ilanların dağıtım koşullarının zorlaştırılması yada bunların en az düzeye indirilmesi, çeşitli çevrelerce önerilmektedir.[429]

16.9. Yerel Gazetelerin Görünümü

Yapılan araştırmalar ve yerel gazete sahip ve temsilcileriyle gerçekleştirilen görüşmeler sonucu, yerelgazetelerin görünümünü aşağıdaki ana başlıklarda toplamak mümkündür:

1- Yerel gazetelerin çok büyük bir bölümünün sahiplerinin asıl işi, matbaacılıktır.

2- Yarıya yakın bölümü, aile şirketi biçiminde yönetilmektedir.

3- Önemli bir bölümü, kapanmamak için adeta “can çekişerek” yayımlarını sürdürmektedirler.

4- Bir bölümünün teknolojileri ve teknik donanımları çok eskidir. Aralarında hala elle dizilerek pedallımakineyle basılanlar bile bulunmaktadır.

5- Bazılarının, gerçek gazetecilik yapmak gibi kaygıları da yoktur.

6- Bazı gazeteler ise yalnızca resmi ilan almak için kurulmuş görünümündedirler.

7- Siyasi baskı kurmak ya da prestij sağlamak için gazete yayımlayan ya da satın alanlar dabulunmaktadır.

8- Gazete sahipleri arasında, yerel politikacılar ile işadamlarının yanı sıra kırtasiyeci, fırıncı ve taksişoförü de bulunmaktadır. Kendilerini gazeteci sayanlar arasında, turşucu ve ciğerci gibi meslekmensupları da vardır.[430]

9- Genelde 100-1000 arasında tirajları olan gazetelerin bir bölümü, postayla gönderilen abonelerindışında, ücretsiz dağıtılmaktadır. Başka bir dağıtım sistemi yoktur. Gazeteler genelde bayilerdegörülmemektedir.

10- Yerel radyo ve TV’lerin yaygınlaşmasıyla, gazetelerin reklam gelirlerinde büyük düşüşlerolmuştur.

11- Resmi ilan gelirleri yetersiz kaldığından, gazetelerin büyük bölümü matbaalarda basılan kartvizit,davetiye, bülten, el ilanı, matbu evrak ve dergi gibi “piyasa işlerinden” sağlanan karın bir bölümüylefinanse edilmektedir.[431]

12- Matbaası olmayan gazetelerin ise durumları çok daha zordur.

13- Gazetelerin büyük bölümünün yayın politikaları, yayım dili yoktur.

14- Türkçe, imla ve dizgi hatalarına sıkça rastlanmaktadır.

15- Gazetelerin büyük bölümünde genel yayın yönetmeni, yazı işleri müdürü gibi beyin takımınınadları, künyede yer almakta, ancak kendileri uygulamada görülmemektedir.

16- Eğitilmiş muhabir, hatta bazılarında muhabir olmadığı için haber ağı, dolayısıyla haber desınırlı kalmaktadır.[432]

17- Bazı gazeteler, gönüllü ve alaylı birkaç kişinin özverileriyle yayımlanmaktadırlar.

18- Yerel gazetelerin büyük bölümü, içerik açısından yetersiz, yörenin toplumsal, kültürel,ekonomik ve sanatsal yapısını ve sorunlarını sergilemekten uzaktır.

19- Bu gazetelerin büyük bölümünün mizanpajı, teknik eleman azlığından ve yetersizliğinden (yada yokluğundan) çok kötüdür. Birinci sayfayı bir iki şişirilmiş haberin yanında reklamla dolduranlarbile bulunmaktadır.[433]

20- Genelde 4 sayfa çıkan gazetelerin içeriği, “altın makas” diye adlandırılan ulusal basındanaktarılan haberler, resmi dairelerden gönderilen bültenler, bir-iki jandarma, polis, adliye haberi,bulmaca, yıldız falı, güya okuyucu mektubu, bir-iki fıkranın yerleştirildiği mizah köşesi, lüzumlutelefonlar, TV programları, bir iki amatör heveslinin köşe yazıları, şiir köşesi, tüzük, kongre ve zayiilanları, bazı yerel spor haberleriyle sınırlı kalmaktadır.[434]

21- Tipo basılan gazetelerde, dizgi, monotip, linotip ve entertip denilen dizgi makineleriyleyapılmaktadır.

22- Ofset basan gazetelerin dizgisi ise bilgisayarla gerçekleştirilmektedir.

23- Tipo basan yerel gazetelerde, klişehane bulunmaması, dışarıda (yalnızca bazı büyükkentlerde) yaptırılacak klişelerin de pahalıya mal olması yüzünden fotoğraf kullanılmamaktadır.[435]

24- Ofset basılan gazetelerin çoğunluğu ise fotoğrafları “scanner” aracılığıyla bilgisayarayükleyerek çıkış alınmakta ancak bilgisayarların çoğunun modeli, dolayısıyla kapasiteleri düşükolduğu için, “hard-disc”te fazla yer kapladığından ve makinelerin çalışmasını yavaşlattığından, bugazeteler de fotoğrafa çok az yer vermektedirler.

25- Günlüklerin dışındaki bazı gazeteler, yayın sürelerine uyamamakta; yeterli haber ya dagazetede yer alacak “metin” bulunduğunda yayımlanmaktadır.

26- Yerel gazete sahip ya da temsilcileri arasında dayanışma yoktur. Bazı küçük illerde bilebirbirleriyle sürtüşen ayrı gazeteciler cemiyetleri bulunmaktadır.[436]

27- Yerel gazetelerle ulusal gazeteler arasında hemen hemen hiçbir konuda işbirliği ya dadayanışma gerçekleşmemiştir.

* Türkiye’de Yerel Basının Önemi

“Çalışma süresince ulaşılan bilgi ve görüşlerden, yerel gazetelere ilişkin yapılan araştırma vegözlemler ile yine yerel basın okurlarına yönelik gerçekleştirilen anketlerden de elde edilen bilgilerden deanlaşılacağı gibi, yerel basının Türkiye için öneminin kayda değer bir düzeyde olduğu söylenebilir.

Ayrıca, gerek basın, gerek siyasi ve ekonomik ve gerekse akademik çevrelerde hakim olan, “Türkiye’de,yetersiz, niteliksiz ve güçsüz, bu nedenle yerel gündemi ve kamuoyunu oluşturmada etkili olamayan bir yerelbasının olduğu”na ilişkin düşüncenin, kimi açılardan haklılık payı olduğu gibi kayıtsız şartsız geçerli olduğuda söylenemez.

Yerel basında yavaş ancak umut veren ciddi bir gelişme döneminin bulunduğunu, en azından yerel basınkuruluşlarının çağa ayak uydurmak, bir şeyler yapma eğiliminde olduklarını söylemek mümkündür.

Yerel basının işlevleri, sorumluluk ve görevlerinin ülkenin içinden geçtiği şu dönemde iyice farkedilmeye ve yeniden ön plana çıkmaya başladığını, yerel basına yerel kamuoyunun eskisine göre daha fazlaihtiyaç duyduğunu söylemek de mümkündür.

Sahip olduğu misyonu, işlev ve önemi yerine tam olarak getiremeyen bir yerel basının var olduğu kabuledilebilir. Ancak, yerel basın kuruluşları iç bünyelerinde gerçekleştirebilecekleri nitelikli kadrolarınistihdamı, teknik donanımın geliştirilmesi, çalışma ortamlarının kayda değer bir niteliğe kavuşturulması veyönetim organizasyon yapılarına ilişkin düzenlemelerle, çok daha etkin birer kuruluş halinegelebileceklerdir.

Bunlarla birlikte mesleki ilke ve politikalara sahip olan bir gazetecilik anlayışı çerçevesinde, hedefkitlelerinin beklentilerini tespit ederek bu beklentilere yönelik kaliteli bir içerik ve tasarıma yönelinmesidurumunda, bugün olduğundan çok daha üstün ve kabul edilebilir bir konuma sahip olabilecekleri de açıktır.

Daha iyi koşullarda yayıncılık yapan bir yerel basının ülke demokrasisine, bulundukları kentin

kamuoyuna ve kurumlarına ve ülkenin basın kurumuna oldukça büyük katkılar sağlayabileceği de göz ardıedilmemelidir.

Gerçekten de Türkiye’deki yerel gazeteler üzerinde, yapısal özelliklerine ek olarak işlevsel ve önemleriaçısından yapılmış yeterli araştırma yoktur. Bu nedenle konuyla ilgilenen araştırmacıların, Anadolu basınıiçin araştırmalar yapması ivedilikle gerekmektedir.

Öncelikle Türkiye’nin sanayileşmiş ya da sanayileşmekte olan, aynı zamanda bir üniversiteye de sahipbulunan, Adana, Erzurum, Gaziantep, Malatya, Antalya, Konya, Kayseri, Bursa, Hatay, Sivas, Samsun,Trabzon gibi Anadolu kentlerinde daha sonra da hemen her kentinde bağımsız olarak yapılacak iyidesenlenmiş araştırmaların, hem yerel basına, hem yerel kamuoyuna hem de kentin kurum ve kuruluşları ilekonuya ilişkin literatüre büyük bir katkı sağlaması mümkün olacaktır.

Yerel basına doğru bir yönelişin kaçınılmaz olacağı yakın gelecekte, bu tür araştırmalar, yerel basınkuruluşlarının da derlenip toplanması, kendilerini geleceğe ve değişen kamuoyu beklentilerine hazırlamaişlevini görebilir. Yapılan araştırmalar kentte yaşayanların yerel basını ve işlevlerini fark etmesi açısındanda oldukça önemlidir.

Yerel kamuoyu, uluslararası ve ulusal kamuoyunun bir parçasıdır. Bir başka deyişle uluslararası veulusal düzeyde oluşan kamuoyunun içinde yerel kamuoyunu oluşturan aynı kitle yer almaktadır. Ancak yerelkamuoyu, bunlardan farklı ve bağımsız olarak daha dar alanda, daha yerel ölçülerde, yörede yaşayanlarınbirbirlerinden ve yörelerindeki hemen her gelişmeden doğrudan ve hayli yüksek oranda etkilenmeleri ileoluşan bir ortaklık, bütünlük ve yararlanma grubudur.

Bu kamuoyunun sınırları ve hareket alanı bellidir, beklentiler son derece somut olarak ortadadır,etkilenme düzeyi az ya da çok hemen hemen eşit düzeydedir. Yerel kamuoyunda bireysel çıkarlar dahayakından ilişki içindedir. Bu nedenle de ortaya çıkan ya da çıkabilecek tepki ya da ses de o düzeydegüçlüdür. Bir başka deyişle yerel kamuoyu aslında diğer oluşan gruplaşmalara göre çok daha etkili ve güçlübir özellik taşımaktadır. Bireyler olayın doğrudan içinde yer almaktadır. Kısa zamanda ve net sonuçlarbeklenmektedir.

Ülkenin demokratikleşmesinde, yöresel kalkınmada, eğitimde, kültürel devinimin sağlanmasında,toplumsal yapının iyileşmesi ve sağlıklı kalmasında yerel gazetelere büyük görevler düşmektedir.

Yerel gazeteler artık, bilinen olay gazeteciliği, bir başka deyişle, bir iki tane günlük olayı takip etmenin,onların arkasından koşmanın yanı sıra asıl olarak bölgenin ya da kentin kültürel konularında, gerçekleşensıcak olayların aktarılmasında, o kentin kurum ve kişiliklerini kendisine dayanak alabilmektedirler. Zaten budayanağı kendine sağlamayı başarmış olan yerel basın organları da özgün ve araştırmacı bir nitelikkazanabilmektedirler.

Gelişen olayları yörenin kültürel özellikleri içinde ele alarak, nedenleri ve nasılları ile inceleyen,olaylara çok yönlü yaklaşan ve yöresel özelliklerle ilintilendiren bir yerel basın, gerçek sorumluluğunu dayerine getirmiş olmaktadır. Çünkü yörede yaşayan herkesi bir şekliyle olaylara ortak eden, bir anlamdaiçinde yaşadığı kültürün gazeteciliğini yapan, verdiği haber ve yorumlarla kanaatlerin oluşmasını ya dadeğişmesini ve böylelikle kamuoyunun biçimlenmesini sağlayan kurumdur, yerel basın.

Yerel basın organlarının yerel yönetim ile kurdukları ya da kuramadıkları iletişim, bu organlarıniçyapılarından olduğu kadar, yerel yönetimlerin yerel medya kuruluşlarına yönelik yaklaşımlarından dakaynaklanmaktadır. Yerel yönetimlerin kimi zaman aşırı merkez yönetime ve bürokrasiye bağlı kalışı, katı biryaklaşım içinde olması, öte yandan birçok kentimizin halen kalkınamamış olması gibi bir dizi nedenlerin biraraya gelmesi sonucu, yerel basının güç koşullar altında bir yayımcılık çabası içinde olduğunu söylemekmümkündür.

Ancak tüm bunlara rağmen yerel basının yerel yönetimler üzerinde zaman zaman da olsa oldukça etkinoldukları da gözlenmektedir. Yerel gazetelerin yerel yöneticileri etkilediğine ilişkin okurlarda var olankanaatlerin yetersiz düzeyde olmasını ve bunun elde edilen verilere de yansımasını, yerel yönetimlerinetkinliklerini basın kanalıyla yeterli düzeyde kamuoyuna aktarmamasına ya da yerel gazetelerin yerelyöneticilerin etkinliklerini yeterli düzeyde izlememesine bağlamak mümkündür.[437]

[1] Murat Özgen, Türkiye’de Basının Gelişimi ve Sorunları, İ. Ü. İletişim Fakültesi Yayınları, Yenilenmiş 2. Baskı, İstanbul: 2004, s. IX.

[2] Temel Britannica 3. Cilt, Ana Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: 1992, s. 50.

[3] Zeki Tez, Kağıdın ve Matbaanın Kültürel Tarihi, Doruk Yayımcılık, İstanbul: 2008, s. 219.

[4] Petit Larousse, Librairie Larousse, 10. Baskı, Paris: 1962, s. 1411.

[5] Tez, a. g. y. , s. 227.

[6] Temel Britannica 7. Cilt, s. 243.

[7] Asa Briggs ve Peter Burke, Medyanın Toplumsal Tarihi, İzdüşüm Yayınları, İstanbul: Ekim 2004, s. 26.

[8] Orhan Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, Pozitif Yayınları, İstanbul: Ağustos 2006, s. 16.

[9] Francis Balle, Médias et Sociétés, Montchrestien 9. Edition, Paris: 1999, s. 77.

[10] Jean-Noél Jeanneney, Başlangıcından Günümüze Medya Tarihi, Çev. Esra Atuk, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. , İstanbul: Ocak 1998, s. 26.

[11] Bülent Varlık, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:1985, ss. 112-125.

[12] Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 17.

[13] Yasemin G. İnceoğlu, Uluslararası Medya “Medya Eleştirileri”, DER Yayınları, İstanbul: 2004, ss. 1-2.

[14] Şerif Mardin, “Batıcılık”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 245-250.

[15] Murat Belge, “Cumhuriyet Döneminde Batılılaşma”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983,ss. 260-264.

[16] İlber Ortaylı, “Batılılaşma Sorunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 134-138.

[17] Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi - Anayasa Hukuku’na Giriş, Say Kitap Pazarlama, İstanbul: 1981, s. 120.

[18] Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1987, s. 16.

[19] Atilla Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, İnkılap Kitabevi, İstanbul: 2001, s. 2.

[20] Briggs ve Burke, a. g. y. , s. 27.

[21] Sina Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul: Kasım 2007, s. 20.

[22] Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, Oğlak Bilimsel Kitaplar, İstanbul: Ocak 2000, ss. 351-366.

[23] Oral Sander, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, 10 Baskı, İmge Kitabevi, Ankara: Nisan 2002, ss. 201-202.

[24] Vedat Günyol, “Batılılaşma”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 255-259.

[25] Alan Palmer, Osmanlı İmparatorluğu - Son Üç Yüz Yıl - Bir Çöküşün Yeni Tarihi, Sabah Kitapları, İstanbul: 1993, s. 65.

[26] Tarık Zafer Tunaya, “Batılılaşmada Temel Araştırmalar ve Yaklaşımlar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişimYayınları, İstanbul: 1983, ss. 238-239.

[27] Sander, a. g. y. , ss. 202-203.

[28] Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, s. 27.

[29] M. Nuri İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, DER Yayınları, 5. Basım, İstanbul: 2005, s. 153.

[30] Ali Gevgili, “Türkiye Basını”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 202-228.

[31] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 154.

[32] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 5.

[33] Şevket Evliyagil, Anadolu Basın Semineri, Basın-Yayın Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara: 1977, s. 67.

[34] Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, s. 35.

[35] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 158.

[36] Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, s. 37.

[37] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 161.

[38] Orhan Koloğlu, “Osmanlı Basını ve Bilim”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss.156-160.

[39] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 8.

[40] Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, s. 58.

[41] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 164.

[42] Fahir H. Armaoğlu, Siyasi Tarih 1789-1960, Sevinç Matbaası, Ankara: 1964, ss. 104-106.

[43] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 27.

[44] Sander, a. g. y. , s. 300.

[45] Tahsin Ünal, Türk Siyasi Tarihi (1700-1958), Kamer Yayınları, İstanbul: 1998, s. 256.

[46] Armaoğlu, a. g. y. , ss. 118-120.

[47] Armaoğlu, a. g. y. , s. 123.

[48] Haluk Ülman, I. Dünya Savaşı’na Giden Yol ve Savaş, 3. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara: Ekim 2002, ss. 116-119.

[49] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 9.

[50] Hıfzı Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul: Kasım 2003, s. 35.

[51] Hıfzı Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul: 1996, s. 20.

[52] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 167-168.

[53] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 12.

[54] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 169.

[55] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 38.

[56] Orhan Koloğlu, “Türkçe Dışı Basın”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 94-98.

[57] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 170.

[58] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 24.

[59] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 14.

[60] Koloğlu, “Türkçe Dışı Basın”, ss. 94-98.

[61] Orhan Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, İletişim Yayınları, İstanbul: Aralık 1994, s. 29.

[62] Philip Mansel, Konstantinopolis, Dünya’nın Arzuladığı Şehir 1453-1924, Çev. Şerif Erol, Sabah Kitapları, İstanbul: Kasım 1996, s. 261.

[63] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 52.

[64] Koloğlu, “Türkçe Dışı Basın”, ss. 94-98.

[65] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 17.

[66] Orhan Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:1985, ss. 68-93.

[67] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 7.

[68] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 19.

[69] Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, ss. 68-93.

[70] Abdülrezak Altun, Türkiye’de Gazetecilik ve Gazeteciler, Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, Ankara: Şubat 1995, s. 17.

[71] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 176.

[72] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul: 1973, s. 7.

[73] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 21.

[74] Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, ss. 68-93.

[75] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 181.

[76] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 9.

[77] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 183.

[78] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 10.

[79] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 18.

[80] Şerif Mardin, “Tanzimat ve Aydınlar”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 46-54.

[81] Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 30.

[82] Koloğlu Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 15.

[83] Bülent Varlık, “Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları,İstanbul: 1985, ss. 99-102.

[84] Koloğlu, Osmanlı’dan 21 Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 27.

[85] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 27.

[86] Koloğlu, Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Basın, s. 18.

[87] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 28.

[88] Mehmet Ali Kılıçbay, “Osmanlı Batılılaşması”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985,ss. 147-152.

[89] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 82.

[90] Carter V. Findley, “19. Yüzyıl’da Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Gelişme”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1.Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 259-262.

[91] Cemil Meriç, “Batılılaşma”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 234-244.

[92] Taner Timur, “Osmanlı ve Batılılaşma”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss.136-146.

[93] Tarık Zafer Tunaya, “Osmanlı-Batı Diyalogu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985,ss. 141-143.

[94] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 33.

[95] Atilla Girgin, Türkiye’de Yerel Basının Gelişmesi, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1997, s. 7.

[96] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 11.

[97] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 30.

[98] Armaoğlu, a. g. y. , s. 124.

[99] Ülman, I. Dünya Savaşı’na Giden Yol ve Savaş, ss. 121-123.

[100] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 186.

[101] Alpay Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Milli Kütüphane Basımevi, Ankara: 1994, s. 16.

[102] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 32.

[103] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 12.

[104] Koloğlu, Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Basın, s. 32.

[105] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 17.

[106] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 12.

[107] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 190.

[108] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 13.

[109] Altun, a. g. y. , s. 18.

[110] Temel Britannica 1. Cilt, s. 65.

[111] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 191.

[112] Mardin, “Tanzimat ve Aydınlar”, ss. 46-54.

[113] Koloğlu, Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Basın, s. 33.

[114] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 193.

[115] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 39.

[116] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 195.

[117] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 34.

[118] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 40.

[119] Mardin, “Tanzimat ve Aydınlar”, ss. 46-54.

[120] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 196.

[121] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 16.

[122] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 13.

[123] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 199.

[124] Temel Britannica 16. Cilt, s. 282.

[125] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 184.

[126] Niyazi Berkes, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde Batı Uygarlığına Yaklaşım”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt,İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 251-254

[127] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 53.

[128] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 251.

[129] Armaoğlu, a. g. y. , s. 305.

[130] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 215-216.

[131] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 84.

[132] İlber Ortaylı, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Yerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişimYayınları, İstanbul: 1985, ss. 231-244.

[133] Musa Çadırcı, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ülke Yönetimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları,İstanbul: 1985, ss. 210-230.

[134] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 20.

[135] Varlık, “Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, ss. 99-102.

[136] Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 34.

[137] Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, ss. 94-98.

[138] Koloğlu Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 22.

[139] Varlık, “Yerel Basının Öncüsü Vilayet Gazeteleri”, ss. 99-102.

[140] Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 34.

[141] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 90.

[142] Varlık, “Yerel Basının Öncüsü Vilayet Gazeteleri”, ss. 99-102.

[143] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 18.

[144] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 43.

[145] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 207.

[146] Gevgili, "Türkiye Basını", ss. 202-228.

[147] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 44.

[148] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 19.

[149] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 24-25.

[150] Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 49.

[151] İnuğur, Basın Yayın Tarihi, s. 210.

[152] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 47.

[153] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 17.

[154] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 213.

[155] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 27.

[156] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 48.

[157] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s.228.

[158] M. Nuri İnuğur, Türk Basınında “İz” Bırakanlar, DER Yayınları; Genişletilmiş 2. Basım, İstanbul: 1999, s. 40.

[159] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 17.

[160] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, ss. 40-41.

[161] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 28.

[162] İsmet Özel, “Tanzimat’ın Getirdiği Aydın”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss.61-66.

[163] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 28-29.

[164] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 242-250.

[165] Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, ss. 504-514.

[166] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 218.

[167] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 54.

[168] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.

[169] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 37.

[170] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 27.

[171] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 55.

[172] Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s. 10.

[173] Özgen, a. g. y. , s. 13.

[174] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 56.

[175] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 44.

[176] Fahrettin Korkmaz, Tarihsel Süreçte Türkiye’de Basın Özgürlüğü, Atatürk Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları No: 3, Ankara: 2005, s.26.

[177] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 42.

[178] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, ss. 45-46.

[179] Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, ss. 94-98

[180] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 304.

[181] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 60.

[182] Cevdet Kudret, Abdülhamit Devrinde Sansür (I), Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Eylül 2000, s. 5.

[183] İzzet Öztoprak, Kurtuluş Savaşı’nda Türk Basını, İş Bankası Yayını, Ankara: 1981, s. 12.

[184] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 47.

[185] Kudret, Abdülhamit Devrinde Sansür (I), s. 13.

[186] Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, s. 514.

[187] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, ss. 44-45.

[188] Temel Britannica 1. Cilt, ss. 16-18.

[189] Armaoğlu, a. g. y. , s. 268.

[190] Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, s. 530.

[191] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 63.

[192] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 42.

[193] Metin Heper, “19. Yüzyıl’da Osmanlı Bürokrasisi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:1985, ss. 245-258.

[194] Bülent Tanör, “Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:1985, ss. 10-26.

[195] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 26.

[196] Tarık Zafer Tunaya, “Mithat Paşa’nın Anayasa Tasarısı: Kanun-u Cedid”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişimYayınları, İstanbul: 1985, ss. 30-31.

[197] Tarık Zafer Tunaya, “Osmanlı Basını ve Kanun-u Esasi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları,İstanbul: 1985, ss. 72-74.

[198] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 255.

[199] Tarık Zafer Tunaya, “1876 Kanun-u Esasisi ve Türkiye’de Anayasa Geleneği”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt,İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 27-39.

[200] İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Alkım Yayınevi, Gözden Geçirilmiş 25. Baskı, İstanbul: Ocak 2006, s. 268.

[201] Tanilli, a. g. y. , s. 120.

[202] Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara: 2000, s. 9.

[203] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 67.

[204] Saim Sezen, Seçim ve Demokrasi, Gündoğan Yayınları, Ankara: 1994, s. 220.

[205] Şirin Tekeli, “Cumhuriyet Döneminde Seçimler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 7. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss.1797-1824.

[206] Suna Kili ve A. Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri “Senedi İttfak’tan Günümüze”, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara:1985, s. 44.

[207] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 45.

[208] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 34.

[209] Kayıhan İçel, Kitle Haberleşme Hukuku, Beta A. Ş. , İstanbul: 1990, s. 33.

[210] Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, s. 144.

[211] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 46.

[212] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 43.

[213] Armaoğlu, a. g. y. , ss. 289-291.

[214] Haluk Ülman, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Dış Politika ve Doğu Sorunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişimYayınları, İstanbul: 1985, ss. 272-288.

[215] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 73.

[216] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 260.

[217] Varlık, “Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, ss. 99-102.

[218] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 273.

[219] Orhan Koloğlu, “İkinci Abdülhamid’in Basın Karşısındaki Açmazı”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişimYayınları, İstanbul: 1985, ss. 82-84.

[220] Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, s. 533.

[221] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 45.

[222] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 74.

[223] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.

[224] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 70.

[225] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 37.

[226] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 45.

[227] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 263.

[228] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 62.

[229] Nurettin Güz, Türkiye’de Basın İktidar İlişkileri (1920-1927), Turhan Kitabevi, 2. Bası, Ankara: 2008, s. 21.

[230] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 278.

[231] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 47.

[232] Varlık, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri”, ss. 112-125.

[233] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 290-291.

[234] Necdet Sakaoğlu, “19. Yüzyıl’da Şeyhülislamlık”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:1985, ss. 263-270.

[235] Armaoğlu, a. g. y. , s. 306.

[236] M. Serhan Yücel, Türkiye’nin Siyasal Partileri (1859-2005), Alfa Yayınları, İstanbul: Şubat 2006, s. 5.

[237] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, ss. 56-57.

[238] Girgin, Türkiye’de Yerel Basının Gelişmesi, s. 20.

[239] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 54.

[240] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 93.

[241] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 54.

[242] Kılıçbay, “Osmanlı Batılılaşması”, ss. 147-152.

[243] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 82.

[244] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 306.

[245] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 96.

[246] Sezen, a. g. y. , s. 227.

[247] Tanilli, a. g. y. , s. 120.

[248] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 95.

[249] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 307.

[250] Tekeli, “Cumhuriyet Döneminde Seçimler”, ss. 1797-1824.

[251] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 84.

[252] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 55

[253] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 58.

[254] Sina Akşin, Yakınçağ Türkiye Tarihi I. Cilt (1908-1980), Milliyet Doğan Gazetecilik A. Ş. , İstanbul: 2004, s. 29.

[255] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 98.

[256] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 72.

[257] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 62.

[258] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 318.

[259] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 100.

[260] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 319.

[261] Akşin, Yakınçağ Türkiye Tarihi I. Cilt (1908-1980), s. 42.

[262] İçel, a. g. y. , s. 34.

[263] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 86.

[264] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 101.

[265] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 72.

[266] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 55.

[267] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 320.

[268] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 87-91.

[269] Ayhan Aydın, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Çağdaşlaşma Hareketleri”, Marmara İletişim, Ocak 1995, ss. 203-224.

[270] Paul Dumont ve François Georgeon, Bir İmparatorluğun Ölümü 1908-1923, Çev. Server Tanilli, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş. , İstanbul: Ekim 1997, ss. 32-33.

[271] Gazeteciler Cemiyeti ve 40 Yıl (1946-1986), Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: Eylül 1987, ss. 30-31.

[272] Cevdet Kudret, Abdülhamit Devrinde Sansür (II), Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Eylül 2000, s. 80.

[273] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 56.

[274] Atilla Girgin, Uluslararası İletişim, Haber Ajansları ve A. A. , DER Yayınları, İstanbul: 2002, ss. 129-130.

[275] Atilla Girgin, Gazeteciliğin Temel İlkeleri, DER Yayınları, İstanbul: Ocak 2008, s. 77.

[276] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 68.

[277] Orhan Koloğlu, Havas- Reuter’den Anadolu Ajansı’na, Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, Ankara: Aralık 1994, s. 62.

[278] Falih Rıfkı Atay, Zeytindağı, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Aralık 1998, s. 37.

[279] Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, s. 145.

[280] Güz, a. g. y. , s. 2.

[281] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 119.

[282] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 98.

[283] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 61.

[284] Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, ss. 135-136.

[285] Bülent Tanör, Kurtuluş (Türkiye 1918-1923), Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Temmuz 1997, s. 31.

[286] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 352.

[287] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 76.

[288] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 90.

[289] Yücel Özkaya, Milli Mücadelede Atatürk ve Basın I, Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Ocak 2001, s. 15.

[290] İnuğur, Türk Basınında “İz” Bırakanlar, ss. 97-98.

[291] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 353.

[292] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.

[293] Nuri İnuğur, Türk Basın Tarihi 1919-1989, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1992, s. 19.

[294] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 117-118.

[295] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 106.

[296] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 352.

[297] Güz, a. g. y. , s. 39.

[298] Sami Karaören, Cumhuriyet Yolunda Yunus Nadi, Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Mayıs 1999, s. 9.

[299] Korkmaz Alemdar, İletişim ve Tarih, İmge Kitabevi, Ankara: Nisan 1996, s. 58.

[300] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 138-139.

[301] Tayfun Akgüner, Ersan İlal, Gürsel Öngören, Kitle İletişim Mevzuatı, DER Yayınları, İstanbul: 1995, s. 199

[302] Atatürk ve Anadolu Ajansı, Anadolu Ajansı Yayınları No: 1, Ankara: Nisan 2005, s. 93.

[303] Bülent Uğur, “Atatürk’ten Günümüze Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü”, Cumhuriyetimiz 80 Yaşında, Gazeteciler Cemiyeti, Ankara: 2003, ss. 107-110.

[304] İnuğur, Türk Basın Tarihi (1919-1989), s. 29.

[305] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 94.

[306] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 113.

[307] Güz, a. g. y. , s. 11.

[308] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-208.

[309] Özkaya, a. g. y. , s. 49.

[310] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 77.

[311] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 354-361.

[312] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, ss. 92-93.

[313] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 362-363.

[314] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.

[315] Vedii Evsal, Gazeteciler Cemiyeti ve 40 Yıl, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1986, s. 46.

[316] Kabacalı Türk Basınında Demokrasi, s. 99.

[317] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, ss. 102-103.

[318] Aydın, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Çağdaşlaşma Hareketleri”, ss. 203-224.

[319] Cumhuriyetin İlk Yılları II (1923-1938), Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Kasım 1998, ss. 92-93.

[320] Topuz, Başlangıcından Bugüne, Türk Basın Tarihi, s. 80.

[321] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 115.

[322] Güz, a. g. y. , s. 155.

[323] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 145.

[324] Mete Tunçay, “Basın ve İstiklal Mahkemeleri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, s. 212.

[325] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.

[326] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s.81.

[327] Kili ve Gözübüyük, a. g. y. , s. 91.

[328] Akşin, Yakınçağ Türkiye Tarihi I. Cilt (1908-1980), s. 137.

[329] Mümtaz Soysal ve Fazıl Sağlam, “Türkiye’de Anayasalar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, ss. 18-54.

[330] İçel, a. g. y. , s. 34.

[331] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 193.

[332] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 81.

[333] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 147.

[334] Türkiye’nin 70 Yılı (1923-1993), Hürgüç Gazetecilik A. Ş. , İstanbul: 1994, s. 23,

[335] Ahmet Öztürk, “Türkiye’nin Demokratikleşme Sürecinde Yaşadığı Basın Özgürlüğü Sorunu”, Marmara İletişim, Ekim 1993, ss. 115-129.

[336] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 122.

[337] Akşin, Yakınçağ Türkiye Tarihi I. Cilt (1908-1980), s. 153.

[338] Yücel, a. g. y. , ss. 25-27.

[339] Özgen, a. g. y. , s. 21.

[340] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 158.

[341] Ali Gevgili, “Birinci Basın Kongresi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, s. 215.

[342] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 66.

[343] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 198

[344] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 156.

[345] O. Murat Güvenir, İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Basını, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1991, s. 46.

[346] Vedat Demir, “Basın Tarihimizde Kanunla Kurulan Bir Mecburi Meslek Kuruluşu: Türk Basın Birliği”, Marmara İletişim, Ekim 1994, ss. 231-247.

[347] İnuğur, Türk Basın Tarihi, ss. 159-160.

[348] Yasin Dilek, “Köy Basını”, Marmara İletişim, Ekim 1993, ss. 157-161.

[349] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 128.

[350] Selçuk Ş. Demirbulak, “İletişim Sektöründe Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü”, Marmara İletişim, Ocak 1995, ss. 173-184.

[351] Öztürk, “Türkiye’nin Demokratikleşme Sürecinde Yaşadığı Basın Özgürlüğü Sorunu”, ss. 115-129.

[352] Türk Basın Yayın Mevzuatı, Basın Yayın Genel Müdürlüğü, Ankara: 1977, s. 13.

[353] İnuğur, Türk Basın Tarihi, s. 267.

[354] Girgin, Gazeteciliği Temel İlkeleri, ss. 319-344.

[355] Mehmet Semih Gemalmaz ve Osman Doğru, Türkiye’de Basın Özgürlüğü Mevzuatı (Yasalar ve KHK’ler), Basın Konseyi BilimselAraştırması, Hürriyet Ofset Gazetecilik ve Matbaacılık A. Ş. , İstanbul: 1990, s. 130.

[356] Fikret İlkiz, “Gazetecilerin Çalışma Koşullarının Tarihsel Gelişimi”, (Basılmamış Ders Notları, İ. Ü. İletişim Fakültesi, 2000), s. 6.

[357] Semra Atılgan, Türk Basın Sendikacılığında Gazetecilerin Yasal Hakları, Bas-Haş Türkiye Gazeteciler Cemiyeti, İstanbul: Şubat 2001, s.48.

[358] 10 Ocak ve Ötesi, İstanbul Gazeteciler Sendikası Yayını, İstanbul, 1968, s. 7.

[359] Cevdet Perin, Tarih Boyunca Düşünce ve Basın Özgürlüğü, Remzi Kitabevi, Ankara: 1974, s. 13.

[360] Desmond Fisher, Le Droit a la Communication, Etudes et Documents d’Information No: 94, Unesco, Paris: 1984, s. 19.

[361] Duygu Sezer, Kamuoyu ve Dış Politika, Sevinç Matbaası, Ankara: 1972, s. 43.

[362] Ali Murat Vural, “Yerel Kamuoyunun Kitle İletişim Aracı Olarak Yerel Basın”, Yeni Türkiye, 96/12, ss. 1053-1067.

[363] Arsev Bektaş, Kamuoyu, İletişim ve Demokrasi, Bağlam Yayınları, İstanbul: 1996, s. 93.

[364] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 145.

[365] Ali Murat Vural, “Medya Mensubunun Rol ve Güç Arayışında Kamuoyu Olgusu,” RTÜK İletişim Dergisi, ss. 15-16.

[366] Vural, “Yerel Kamuoyunun Kitle İletişim Aracı Olarak Yerel Basın”, ss. 1053-1067.

[367] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 148.

[368] Demirtaş Ceyhun, Babıali’nin Şu Son Kırk Yılı, Milliyet Yayınları, İstanbul: 1984, ss. 184-187.

[369] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 70.

[370] Türkiye’nin 70 Yılı, (1923-1993), s. 47.

[371] Ceyhun, a. g. y. , s. 25.

[372] Temel Britannica 15. Cilt, s. 214.

[373] Ceyhun, a. g. y. , s. 80.

[374] Ceyhun, a. g. y. , s. 112.

[375] Metin Münir, Sabah Olayı, Altın Kitaplar, İstanbul: 1993, s. 46.

[376] Nezih Demirkent, Medya Medya, Dünya Yayınları, İstanbul: 1995, s. 72.

[377] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 159.

[378] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 155.

[379] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 220.

[380] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 72.

[381] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 210

[382] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 158.

[383] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 167.

[384] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 222-223.

[385] İnuğur, Türk Basın Tarihi, s. 417.

[386] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 160.

[387] İnuğur, Türk Basın Tarihi, s. 449.

[388] Şinasi Ünal, “Yerel Basın ve Sorunları”, Yeni Türkiye, 96/12, ss. 1068-1072

[389] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 160.

[390] Ceyda Ilgaz, Küreselleşme ve 1980 Sonrası Türk Toplumuna ve Basınına Yansıması, Doğan Ofset, İstanbul: 2000, s. 3.

[391] Vural, “Yerel Kamuoyunun Kitle İletişim Aracı Olarak Yerel Basın”, ss. 1053-1067.

[392] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 141.

[393] Yerel Basında Gazetecinin Tanımı, İşlevi, Çalışma Koşulları ve Sorunları, (2-3 Ekim 1997, İstanbul), Konrad Adenauer Vakfı Yayını,İstanbul: 1998, s. 126.

[394] Metin Işık, “Globalleşme-Yerelleşme ve Medya”, Selçuk İletişim, Ocak 2001, ss. 38-43.

[395] Yerel Basında Arayışlar ve Antakya Durağı, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir: Ocak 1998, s. 5.

[396] İsa Kayacan, Basınımızın Anadolu Cephesi, Ece Yayınları, Ankara: Ağustos 1966, s. 57.

[397] Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s. 39.

[398] Kayacan, a. g. y. , s. 60.

[399] Yerel Basında Arayışlar ve Antakya Durağı, s. 14.

[400] Yerel Basında Gazetecinin Tanımı, İşlevi, Çalışma Koşulları ve Sorunları, s. 170.

[401] Erkin Usman, “Ege’de Yerel Basın ve Toplumdaki Yeri”, Yeni Türkiye, 96/12, ss. 1080-1082.

[402] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 170.

[403] Lütfü Akcan, “Anadolu Basını-Yerel Basın”, Yeni Türkiye, 96/12, ss. 1073-1074.

[404] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 171.

[405] Nail Keçili, İletişim Olayları İçinde Yazılı Basının Durumu, Gazeteciler Cemiyeti Yayını, İstanbul: 1984, s. 91.

[406] Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s. 41.

[407] Kayacan, a. g. y. , s. 412.

[408] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 176.

[409] Birinci Anadolu Basın-Yayın Kurultayı (25-26 Kasım 1996), Ümit Yayıncılık, Ankara: Mart 1997, s. 209.

[410] Selma Ulus, “Yerel Basınımız”, Marmara İletişim, Temmuz 1993, ss. 77-88.

[411] Birinci Anadolu Basın-Yayın Kurultayı (25-26 Kasım 1996), s. 208.

[412] Kayacan, a. g. y. , s. 413.

[413] Yerel Basın Kurultayı - Bildiriler, Çukurova Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, Adana: Mayıs 1992, s. 49.

[414] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (24-25 Aralık 1997, Adana), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 107.

[415] Birinci Anadolu Basın-Yayın Kurultayı (25-26 Kasım 1996), s. 207.

[416] Türkiye Gazeteciler Federasyonu Basın Bülteni, Ankara: 28 Kasım 2008.

[417] Mustafa Şeker, Yerel Gazeteler, Tablet Kitabevi, Konya: Şubat 2007, ss. 323-325.

[418] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 164.

[419] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (29-30 Nisan 1998, İzmir) – (2-3 Haziran 1998, Samsun), KonradAdenauer Vakfı Yayını, s. 79.

[420] Vural, “Yerel Kamuoyunun Kitle İletişim Aracı Olarak Yerel Basın”, ss. 1053-1067.

[421] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (12-13 Kasım 1998, Sivas), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 26.

[422] Yerel Basında Arayışlar ve Antakya Durağı, s. 17.

[423] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (8-9 Ekim 1998, Elazığ), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 112.

[424] Yerel Gazetecilikte Meslek İçi Eğitim, (29-30 Temmuz 1999, Konya), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 102.

[425] Yerel Basında Arayışlar ve Antakya Durağı, s. 12.

[426] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (9-10 Temmuz 1998, Isparta) Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 61.

[427] Kayacan, a. g. y. , s. 70.

[428] Yerel Basında Gazetecinin Tanımı, İşlevi, Çalışma Koşulları ve Sorunları, s. 39.

[429] Ulus, “Yerel Basınımız”, ss. 77-88.

[430] Yavuz Kaynarca, “Trakya Yerel Basını ve Sorunları”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994), s. 67.

[431] Yerel Gazetecilikte Meslek İçi Eğitim, (22-23 Ekim 1999, Gaziantep), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 37.

[432] Yerel Gazetecilik, Radyoculuk ve Televizyonculukta Meslek İçi Eğitim, (9-10 Temmuz 1998, Isparta), s. 61.

[433] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (18-19 Aralık 1998, Bolu) Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 100.

[434] Yerel Gazetecilikte Meslek İçi Eğitim, (20-21 Temmuz, 2000, Muğla), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 151.

[435] Nurettin İmre, “Anadolu Basınının Sorunları ve Çözümler”, (Basılmamış Doktora Tezi, İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988) s. 212.

[436] Kaynarca, “Trakya Yerel Basını ve Sorunları”, s. 67.

[437] Ali Murat Vural, “İşlev, Önem ve Misyonlarıyla Yerel Basın ve Eskişehir Örnekleminden Elde Edilen Bulgular”, Türkiye’de Yerel Basın, İ. Ü.İletişim Fakültesi Yayınları, İstanbul: 2007, ss. 337-356.

17. GAZETE VE DERGİLER17.1. Basın İlan Kurumu Şubesi Bulunan Kentlerde Yayımlanan Gazete ve

Dergiler

Bilindiği gibi, 195 Sayılı Basın İlan Kurumu Yasası’nın 31. maddesi uyarınca, Kurum’un resmi ilan vereklamların yayınına aracılık ödevi, şubesi bulunan yerlerin büyükşehir belediyesi ve/veya merkez belediyesisınırları içinde, bu şubeler aracılığıyla yürütülmektedir.[438]

17.1.1. Gazeteler

2004 yılında, 49’u İstanbul’da, 17’si Ankara’da, 19’u İzmir’de, 9’u Adana’da, 10’u Bursa’da, 6’sıKonya’da ve 15’i Gaziantep’te olmak üzere, Kurum şubelerinin bulunduğu yerlerde çıkan, resmi ilan vereklam yayınlama hakkı bulunan gazete sayısı 125 olmuştur.

2005 yılında kurum şubesi bulunan yerlerde yayımlanan gazetelerin sayısı 145’i bulmuştur. (108 siyasi,5 ticari 32 adet de 5216 Sayılı Kanun kapsamındaki gazete).[439]

2006 yılında başında 58’i İstanbul’da, 14’ü Ankara’da, 19’u İzmir’de, 14’ü Adana’da, 7’si Bursa’da,7’si Konya’da, 15’i Gaziantep’te, 16’sı Kayseri’de, 20’si Antalya’da ve 8’i Trabzon’da olmak üzere, Kurumşubelerinin bulunduğu yerlerde çıkan, resmi ilan ve reklam yayınlama hakkına sahip gazete sayısı 178’dir.(139 siyasi, 5 ticari, 34 adet de 5216 Sayılı Kanun kapsamındaki gazete).[440]

Bu sayı, Mayıs 2007 tarihinde Eskişehir’de Kurum Şubesi açılması dolayısıyla resmi ilan yayınlamahakkını haiz 8 gazetenin yanı sıra resmi ilan yayınlama hakkı doğan İzmir’de Yenigün ve Adana’daÇukurova Merhaba gazetelerinin eklenmesiyle 188’e ulaşmıştır.

Ancak yıl içinde, yeni yayın sayılma ya da resmi ilanın kesilmesi gibi nedenlerle mevcut gazete sayısı155’e gerilemiştir. (143 siyasi, 5 ticari, 7 adet de 5216 Sayılı Kanun kapsamındaki gazete).

17.1.2. Dergiler

Öte yandan, şubelerin bulunduğu yerlerde Kurum aracılığından geçirilmesi zorunlu reklamların yeraldığı dergi sayısı, 2005 yılında 153 olmuştur. Bu sayı 2006 yılında 165’e yükselmiş; 2007 yılında ise bir

önceki yıl gibi 165 olarak kalmıştır.

Bunlardan 10’u dergi statüsüne tabi tutulan günlük gazete, 43’ü haftalık, 5’i onbeş günlük, 91’i aylıktır.Kalan 16 dergi ise bir aydan uzun aralıklarla yayın hayatına devam etmektedir.[441]

17.2. Basın İlan Kurumu Şubesi Bulunmayan Yerlerde Yayımlanan Gazete ve Dergiler

17.2.1. Gazete Sayıları

Basın İlan Kurumu Şubesi bulunmayan yerlerde, 2005 yılında yayımlanan gazete sayısı, 422’si illerde,453’ü ilçelerde olmak üzere toplam 875’tir.

2006 yılında ise 483’ü illerde, 531’i ilçelerde olmak üzere toplam 1014 gazete yayımlanmıştır.

2007 yılında illerde 497, ilçelerde 572 olmak üzere yayımlanan 1069 gazetenin 602’si vasıflı 467’sivasıfsızdır. 602 vasıflı gazetenin 408’i il merkezlerinde, 194’ü ilçelerde; 467 vasıfsız gazetenin 89’u ilmerkezlerinde, geriye kalan 378’i ise ilçelerde yayımlanmıştır.[442]

17.2.2. Gazetelerin Yüzölçümlerine Göre Dağılımı

Yayın

Yerleri

Gazetelerin Yüzölçümleri (m²)

1.60+ 1.60 1.50 1.40 1.30 1.20 1.00 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.45 0.40- TOPLAM

İller 163 55 11 13 7 144 9 12 25 2 43 1 4 8 497

İlçeler 38 27 4 8 4 65 8 51 86 - 161 6 24 90 572

TOPLAM 201 82 15 21 11 209 17 63 111 2 204 7 28 98 1069

17.2.3. Gazetelerin Yayın Zamanına Göre Dağılımı

Yayın

Yerleri

Gazetelerin Yayın Zamanına Göre Dağılımı

Günlük H. 5 Günü H. 2 Günü Haftalık 15 Gün Aylık TOPLAM

İller 448 - 6 33 4 6 497

İlçeler 263 5 38 252 10 4 572

TOPLAM 711 5 44 285 14 10 1069

17.3. İlan ve Reklam Bedelleri

Basın İlan Kurumu’nun yayınına aracı olduğu ilan ve reklam bedeli 2005 yılında bir önceki yıla göre %6, 87 artış göstererek 70.645.124,79 YTL’ye yükselmiştir.

Bu miktar 2006 yılında % 3,52 artarak 73.129.674,29 YTL’ye, 2007 yılında ise % 24,30 artarak90.897.011,08 YTL’ye ulaşmıştır.

17.3.1. Resmi İlanlar

2007 yılında resmi ilanlar bir evvelki yıla göre yaklaşık % 26,90 oranında 14.757.422,43 YTL yükselmegöstermiştir. 2007 yılında uygulanmaya başlanan resmi ilan fiyat tarifesi bir önceki yıla nazaran % 11tutarında bir artış öngördüğünden, 2007 yılında resmi ilan hacmi yaklaşık % 16 oranında artmıştır.[443]

17.3.2. Kurum Aracılığından Geçirilmesi Zorunlu Reklamlar

Bu gruba giren reklamlar 2006 yılında 17.918.354,55 YTL İken, 2007 yılında 2.998.462,07 YTLyükselme göstererek (%16.73) 20.916.816,62 YTL olarak gerçekleşmiştir.

17.3.3. Hususi İlan ve Reklamlar

Bunlar da önceki yıla göre 11.452,29 YTL yani yaklaşık % 3,28 oranında artış göstererek 360.422,16Yeni Türk Lirası olmuştur.

17.3.4. Resmi İlanların Aylara Göre Dağılımı[444]

Aylar Resmi İlan Mecburi Aracılık Hususi İlan ve Reklam Toplam

Ocak 3.470.896,50 819.232,34 18.883,98 4.309.012,82

Şubat 4.803.677,50 798.596,96 25.537,44 5.627.811,90

Mart 5.847.151,30 1.270.908,88 46.049,19 7.164.109,37

Nisan 5.570.407,60 2.106.349,49 30.378,21 7.707.135,30

Mayıs 6.817.063,10 3.115.011,96 40.077,87 9.972.152,93

Haziran 6.492.512,20 1.501.082,54 45.839,04 8.039.433,78

Temmuz 6.121.777,20 1.704.001,24 23.335,17 7.849.113,61

Ağustos 6.282.089,40 1.831.525,87 24.497,75 8.138.113,02

Eylül 5.445.170,40 1.170.206,49 16.623,36 6.632.000,25

Ekim 6.033.191,90 2.639.263,45 28.494,53 8.700.949,88

Kasım 7.599.293,90 1.508.247,47 32.966,56 9.140.507,93

Aralık 5.136.541,30 2.452.389,93 27.739,06 7.616.70,29

Toplam 69.619.772,30 20.916.816,62 360.422,16 90.897.011,08

Tablonun incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, resmi ilanlar Kasım, Mayıs, Haziran ve Ağustosaylarında resmi reklamlar ise Mayıs, Ekim, Aralık ve Nisan aylarında yoğunluk kazanmıştır.

17.3.5. Resmi İlanların Şubelere Göre Dağılımı[445]

Yeri Resmi İlan Mecburi Aracılık Hususi İlan ve Reklam Toplam Payı (%)

İstanbul 41.543.625,30 19.526.420,50 185.745,43 61.255.791,23 67,39

Ankara 7.561.548,40 33.570,11 - 7.595.118,51 8,36

İzmir 5.414.681,50 257.605,96 - 5.672.287,46 6,24

Adana 2.186.839,50 274.029,71 5.92,23 2.466.798,44 2,71

Bursa 2.858.531,50 368.394,50 1.196,00 3.228.122,00 3,55

Konya 2.421.095,00 34.892,50 125.145,50 2.581.133,00 2,84

Gaziantep 1.574.555.00 72.970,00 5.169,00 1.652.694,00 1,82

Kayseri 1.598.580,80 58.855,90 30.390,00 1.687.826,70 1,86

Antalya 1.798.686,00 49.620,02 6.751,00 1.855.057,02 2,04

Trabzon 1.548.572,30 98.970,29 - 1.647.542,59 1,81

Eskişehir 1.113.057,00 141.487,13 96,00 1.254.640,13 1,38

Toplam 69.619.772,30 20.916.816,62 360.422,16 90.897.011,08 100,00

Tabloda da görüleceği üzere, ilan ve reklamların yaklaşık, % 81,99’u İstanbul, Ankara ve İzmir illerindeçıkan gazete ve dergilerde yayınlanmıştır. 2006 yılı rakamlarına oranla İstanbul gazete ve dergilerindeyayımlanan ilan ve reklamların tutarında 9 milyon 762 bin YTL, Ankara gazete ve dergilerinde 1 milyon 236bin YTL, İzmir gazete ve dergilerinde ise 1 milyon 56 bin YTL artış meydana gelmiştir.

Şube bulunan öteki illerdeki gazetelerde yayımlanan ilan ve reklamların tutarlarına göre sırası ise Bursa,Konya, Adana, Antalya, Kayseri, Gaziantep, Trabzon ve Eskişehir biçimindedir.

17.3.6. İstanbul’daki Gazetelere Dağıtılan Resmi İlanlar[446]

Gazetenin Adı Resmi İlan Mecburi Aracılık Hususi İlan ve Reklam Toplam

Akşam 1.378.582,40 643.397,22 - 2.021.979,62

Anadolu’da Vakit 1.517.376,60 212.427,06 - 1.729.803,66

Ayrıntılı Haber 392.812,00 - - 392.812,00

Bizim Anadolu 650.099,20 - - 650.099,20

Bizim Gazete 448.444,90 1.618,65 - 450.063,55

Bugün 1.604.062,80 397.419,97 - 2.001.482,77

Cumhuriyet 1.466.404,40 227.701,12 180,00 1.694.285,52

Çağdaş Ulus 351.125,20 - - 351.125,20

Dokuz Sütun 670.883,10 - - 670.883,10

Dünya 971.165,00 352.536,27 - 1.323.701,27

Ekonomi 401.266,00 - - 401.266,00

Gazete 34 408.780,40 44.325,50 - 453.105,90

Gözcü 175.414,20 - - 175.414,20

Günboyu 674.778,00 - - 674.778,00

Güneş 1.015.671,80 19.670,53 - 1.035.342,33

H. ve Olaylara Tercüman 978.010,00 29.032,15 - 1.007.042,15

Halkın Gazetesi Birgün 619.583,80 10.808,62 - 630.392,42

Hürriyet 1.550.068,00 6.017.746,36 - 7.567.814,36

Hürses 422.360,00 108.213,19 - 530.573,19

İstanbul 629.795,60 - - 629.795,60

İstiklal 400.892,00 - - 400.892,00

Milli Gazete 1.478.112,80 111.173,89 - 1.589.286,69

Milliyet 1.354.373,80 1.582.071,99 - 2. 936.445,79

Ortadoğu 764.752,60 13.820,00 - 778.572,60

Önce Vatan 664.642,60 - - 664.642,60

Posta 1.523.901,60 682.060,45 - 2.205.962,05

Radikal 1.306.629,00 173.091,31 - 1.479.720,31

Referans 550.666,20 199.771,68 456,00 750.893,88

Sabah 1.553.149,00 3.787.469,18 - 5.340.618,18

Son An 396.162,80 - - 396.162,80

Son Saat 399.440,40 - - 399.440,40

Star 1.591.163,00 735.769,29 - 2.326.932,29

Şok 1.278.452,60 - - 1.278.452,60

Takvim 1.100.603,40 197.716,88 - 1.298.320,28

Tünaydın 401.183,60 120,00 - 401.303,60

Türkiye 1.440.527,40 349.419,25 108.309,36 1.898.256,01

Türkiye’de Yeniçağ 1.429.397,10 2.089,79 - 1.431.486,89

Vatan 1.642.828,20 506.656.40 - 2.149.484,60

Yeni Asya 753.637,20 9.130,55 - 762.767,75

Yeni Devir 399.058,80 1.657,00 - 400.715,80

Yeni Mesaj 480.856,00 1.512,00 - 482.368,00

Yeni Nesil 390.286,80 - - 390.286,80

Yeni Şafak 1.413.729,20 1.000.976,82 - 2.414.706,02

Yenigün 399.894,00 - - 399.894,00

Zaman 1.582.310,60 1.649.783,61 76.800,07 3.308.894,28

Toplam 41.023.334,10 19.069.186,73 185.745,43 60.278.266,26

Dergiler - 441.152,40 - 441.152,40

Genel Toplam 41.023.334,10 19.510.339,13 185.745,43 60.719.418,66

17.3.7. İstanbul Büyükşehir Sınırları İçindeki İlçelerde Dağıtılan Resmi İlanlar[447]

Gazetenin Adı Resmi İlan Mecburi Aracılık Hususi İlan ve Reklam TOPLAM

Yeni Trakya Ekspres 640,00 - - 640,00

Son Haberdar 203.014,00 1.779,66 - 204.793,66

Hürbakış 12.024,00 1.525,42 - 13.549,42

Haber Manşet 16.098,00 2.025,43 - 18.123,43

Trakya Hürhaber 61.553,00 - - 61.553,00

Beylikdüzü Gazetesi 9.474,00 - - 9.474,00

Büyükçekmece 99.321,60 - - 99.321,60

Gerçek Gazetesi 21.102,00 1.779,67 - 22.881,67

Haber Demokrat 7.931,00 1.271,19 - 9.202,19

Şile 43.826,80 7.700,00 - 51.526,80

Günhaber 16.377,00 - - 16.377,00

Yeni Adım 15.039,80 - - 15.039,80

Genç Bakış 13.890,00 - - 13.890,00

Toplam 520.291,20 16.081,37 - 536.372,57

[438] Basın İlan Kurumu Mevzuatı, İstanbul: 2007, s. 13.

[439] Basın İlan Kurumu 2005 Yılı Faaliyet Raporu, İstanbul: 2006, s. 122.

[440] Basın İlan Kurumu 2006 Yılı Faaliyet Raporu, İstanbul: 2007, s. 126.

[441] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, İstanbul: 2008, s. 6.

[442] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 7

[443] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 16.

[444] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 17.

[445] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 18.

[446] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 19.

[447] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 20.

18. GAZETELERİN BASKI SAYILARI18.1. İstanbul Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[448]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Akşam Siyasi-Sabah 26 5.20 m2 7.050.268 163.247

Anadolu’da Vakit Siyasi-Sabah 21 4.20 m2 2.596.417 53.086

Ayrıntılı Haber Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 230.892 6.370

Bizim Anadolu Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 221.393 5.733

Bizim Gazete Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 64.525 1.012 (*)

Bugün Siyasi-Sabah 28 5.60 m2 2.841.979 37.213

Cumhuriyet Siyasi-Sabah 20 4.20 m2 3.548.303 75.177

Çağdaş Ulus Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 192.518 6.045 (*)

Dokuz Sütun Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 419.620 10.925

Dünya Siyasi-Sabah 26 5.20 m2 960.540 26.687 (*)

Ekonomi Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 220.037 6.219

Gazete 34 Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 368.607 9.851

Günboyu Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 420.200 10.927

Güneş Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 6.055.034 142.596

Halka ve Olaylara Tercüman Siyasi-Sabah 20 4.00 m2 1.916.630 20.997

Halkın Gazetesi Birgün Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 436.922 6.911

Hürriyet Siyasi-Sabah 34.41 6.88 m2 19.700.734 527.421

Hürses Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 335.375 5.213

İstanbul Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 329.444 9.444

İstiklâl Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 368.656 9.887

Milli Gazete Siyasi-Sabah 20 4.00 m2 1.852.051 51.003

Milliyet Siyasi-Sabah 62.05 12.41 m2 9.554.742 237.282

Ortadoğu Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 565.129 8.139

Önce Vatan Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 235.680 6.134

Posta Siyasi-Sabah 36.73 7.34 m2 22.681.748 627.733

Radikal Siyasi-Sabah 31.24 6.24 m2 2.688.367 45.207

Referans Siyasi-Sabah 20 4.00 m2 1.063.979 18.415 (*)

Sabah Siyasi-Sabah 64.75 12.95 m2 15.286.940 394.635

Son An Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 217.714 6.039

Son Saat Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 183.598 5.162

Sözcü Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 6.639.813 147.825

Star Siyasi-Sabah 24 4.80 m2 5.094.894 104.144

Şok Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 2.705.157 53.534

Takvim Siyasi-Sabah 34.35 6.87 m2 8.576.274 198.771

Tünaydın Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 217.766 6.042

Türkiye Siyasi-Sabah 24 4.80 m2 5.555.379 143.876

Türkiye’de Yeniçağ Siyasi-Sabah 20 4.00 m2 2.588.618 57.005

Vatan Siyasi-Sabah 36.42 7.28 m2 7.915.626 191.340

Yeni Asya Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 446.206 11.283

Yeni Devir Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 253.666 6.441

Yeni Mesaj Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 191.105 5.302

Yeni Nesil Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 331.852 9.461

Yeni Şafak Siyasi-Sabah 24 4.80 m2 4.251.917 103.452

Yenigün Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 223.315 6.033

Zaman Siyasi-Sabah 32 6.40 m2 21.905.558 644.843

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.2. Ankara Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[449]

Gazete Adı Türü Sayfa Sayısı Yüzölçümü Aylık Tirajı Günlük FiiliSatış Ort.

Anayurt Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 342.342 3.933

Ankara İl Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 112.734 3.141 (*)

Belde Siyasi-Sabah 48 4.80 m2 545.100 14.323

Gündem Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 123.355 3.828 (*)

Günlük Haber Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 100.651 3.162 (*)

Olay Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 145.750 4.560 (*)

Son Söz Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 141.620 3.783

Tasvir Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 145.550 4.554 (*)

24 Saat Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 33.655 1.073 (*)

Ankara Ticaret Ticari 8 1.60 m2 44.110 1.533 (*)

Ekonomik Yorum Ticari 8 1.60 m2 31.604 1.044 (*)

Ticari Hayat Ticari 12 2.40 m2 75.000 2.719 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.3. İzmir Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[450]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık Tirajı Günlük FiiliSatış Ort.

Ege Telgraf Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 92.500 3.024

Haber Ekspres Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 166.062 3.245

Yeni Asır Siyasi-Sabah 31 6.20 m2 1.765.329 41.843

Yeni Gün Siyasi-Sabah 31.95 6.39 m2 302.855 3.326

Ticaret Ticari 8 1.60 m2 76.043 3.001(*)

Yeni Ekonomi Ticari 8 1.60 m2 33.400 1.128(*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.4. Adana Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[451]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık Tirajı Günlük FiiliSatış Ort.

Adana Haber Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 58.678 1.170

Adana 5 Ocak Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 61.638 1.199

Bölge Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 63.198 1.237

Çukurova Barış Siyasi-Sabah 81.60 m2

52.052 1.211

Çukurova Merhaba Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 48.275 1.159

Ekspres Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 72.500 1.266

Gün-Aydın Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 42.326 1.040

Günlük Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 63.667 1.401

İlkhaber Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 87.179 1.141

Kent Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 45.916 1.091

Medya Yenigün Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 57.364 1.074

Son Nokta Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 46.400 1.069

Süper Gazete Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 40.166 1.115

Toros Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 70.138 1.322

Yeni Adana Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 50.000 1.066 (*)

Zirve Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 52.759 1.166

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.5. Bursa Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[452]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Bursa Haber Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 108.734 1.139

Bursa Hakimiyet Siyasi-Sabah 30.35 6.07 m2 233.571 5.624

Gazete Avrupa Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 104.385 1.107

Kent Siyasi-Sabah 24 4.80 m2 113.403 1.042

Olay Siyasi-Sabah 34.60 6.92 m2 661.595 16.136

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.6. Konya Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[453]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Anadolu Manşet Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 51.972 1.131

Hakimiyet Siyasi-Sabah 17.58 3.52 m2 54.279 1.108

Konya Postası Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 48.740 1.068

Memleket Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 57.700 1.086

Merhaba Siyasi-Sabah 18.23 3.64 m2 89.160 2.173

Yeni Konya Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 52.399 1.078

Yeni Meram Siyasi-Sabah 17.15 3.43 m2 50.140 1.081

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.7. Gaziantep Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[454]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Doğuş Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 33.975 1.034 (*)

Gaziantep Bulvar Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 33.642 1.100 (*)

Gaziantep Ekspres Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 35.890 1.061 (*)

Gaziantep Güneş Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 38.252 1.072 (*)

Gaziantep Oluşum Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 33.796 1.011 (*)

Gaziantep 27 Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 51.235 1.072 (*)

Gaziantep Hakimiyet Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 43.776 1.212 (*)

Gaziantep’te Zafer Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 37.500 1.026 (*)

Güncel Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 32.665 1.074 (*)

Metropol Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 34.827 1.076 (*)

Olay Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 45.000 1.010 (*)

Sabah Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 40.000 1.117 (*)

Telgraf Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 85.027 2.303

Yeni Gap Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 41.782 1.271

25 Aralık Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 32.500 1.002

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.8. Kayseri Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[455]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Büyük Kayseri Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 32.250 1.020 (*)

Erciyes Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 37.500 1.015 (*)

Kayseri Akın Günlük Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 34.295 1.056 (*)

Kayseri Anadolu Haber Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 42.250 1.255 (*)

Kayseri Deniz Postası Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 31.250 1.014 (*)

Kayseri Hakimiyet 2000 Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 31.927 1.097 (*)

Kayseri Star Haber Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 32.112 1.029 (*)

Kayseri Yeni Sabah Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 31.856 1.022 (*)

Kayseri Gündem Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 35.000 1.071 (*)

Kayseri Güneş Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 32.525 1.029 (*)

Kayseri Haber Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 35.110 1.055 (*)

Kayseri Havadis Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 33.750 1.054 (*)

Kayseri Maç Siyasi-Sabah 10 2.00 m2 32.500 1.031 (*)

Kayseri Meydan Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 33.125 1.029 (*)

Kayseri Postası Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 33.750 1.050 (*)

Ülker Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 34.665 1.022 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.9. Antalya Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[456]

Gazete Adı Türü Sayfa Yüzölçümü Aylık Tirajı Günlük Fiili

Sayısı Satış Ort.

Akdeniz Gerçek Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 38.500 1.128 (*)

Akdeniz Kent Haber Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 44.419 1.027 (*)

Akdeniz Manşet Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 36.250 1.032 (*)

Antalya Ekonomi Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 33.750 1.044 (*)

Antalya Ekspres Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 37.500 1.672 (*)

Antalya Gündem Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 38.750 1.050 (*)

Antalya Hilâl Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 38.750 1.043 (*)

Antalya Körfez Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 40.000 1.111 (*)

Antalya Son Haber Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 32.500 1.022 (*)

Antalya’da Yenigün Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 40.000 1.060 (*)

Antalya Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 43.750 1.062 (*)

Gazete Bir Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 37.500 1.028 (*)

Hürses Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 32.892 1.021 (*)

İleri Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 33.750 1.047 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.10. Trabzon Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[457]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Hizmet Siyasi-Sabah 10 1.74 m2 43.500 1.059

İlkhaber Siyasi-Sabah 15.48 3.09 m2 86.725 1.380

Karadeniz Siyasi-Sabah 18.64 3.72 m2 257.815 6.296

Karadeniz’den Günebakış Siyasi-Sabah 16.32 3.26 m2 171.510 3.527

Kuzey Ekspres Siyasi-Sabah 16.25 3.25 m2 62.000 1.167

Taka Siyasi-Sabah 17.80 3.56 m2 113.745 1.952

Türk Sesi Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 47.120 1.017

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.11. Eskişehir Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[458]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Burç Siyasi-Sabah 14.60 2.92 m2 58.030 1.159

Eskişehir Anadolu Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 87.250 2.030

İki Eylül Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 64.080 1.074

İstikbal Siyasi-Sabah 17.10 3.42 m2 108.789 2.211

Milli İrade Siyasi-Sabah 10.15 2.00 m2 58.000 1.130

Sakarya Siyasi-Sabah 22.89 4.57 m2 351.730 7.738

Sonhaber Siyasi-Sabah 12.30 2.46 m2 66.850 1.167

Şehir Siyasi-Sabah 12 2.40 m2 72.900 1.057

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.12. Kocaeli Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[459]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Barış Işık Siyasi-Sabah 16 3.20 m2 58.000 1.045

Bizim Kocaeli Siyasi-Sabah 24 4.80 m2 131.755 2.740

Çağdaş Kocaeli Siyasi-Sabah 20 4.00 m2 80.346 1.697

Kocaeli Siyasi-Sabah 20 4.00 m2 96.620 1.406

Kocaeli Demokrat Siyasi-Sabah 13.54 2.70 m2 67.800 1.230

Özgür Kocaeli Siyasi-Sabah 27 5.40 m2 305.435 7.635

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13. Basın İlan Kurumu Şubesi Bulunan İllerin İlçelerinde Yayımlanan ve Resmi İlan Alan Gazetelerin Baskı Sayıları (Aralık 2008)

18.13.1. İstanbul İli

18.13.1.1. Büyükçekmece İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[460]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Büyükçekmece Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 20.300 511

Gerçek Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 31.000 546

Haber Manşet Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 22.000 614 (*)

Haberdar Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 20.000 550 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13.1.2. Silivri İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[461]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Trakya Hür Haber Siyasi-Sabah 8 1.60 m2 21.652 566 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13.2. İzmir İli

18.13.2.1. Aliağa İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[462]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Aliağa Ekspres Siyasi-Sabah 12 1.60 m2 16.250 620 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13.2.2. Menemen İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[463]

Gazete Adı Türü Sayfa Yüzölçümü Aylık Tirajı Günlük FiiliSatış Ort.

Sayısı

Menemen’in Sesi Siyasi-Sabah 12 1.60 m2 19.042 616 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13.2.3. Torbalı İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[464]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Büyük Torbalı Siyasi-Sabah 12 1.60 m2 37.447 1.175 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13.3. Kocaeli İli

18.13.3.1. Derince İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[465]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Çağdaş Derince Siyasi-Sabah 4 0.80 7.560 167 (*)

Derince Ekspres Siyasi-Sabah 8 1.60 17.500 326 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13.3.2. Gebze İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[466]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Çağdaş Kent Siyasi-Sabah 12 2.40 11.751 403 (*)

Demokrat Gebze Siyasi-Sabah 12 2.40 21.095 603 (*)

Gebze Siyasi-Sabah 12 2.40 46.686 1.470 (*)

Gebze Haber Siyasi-Sabah 12 2.40 20.249 561 (*)

Gebze Yenigün Siyasi-Sabah 8 1.60 16.682 456 (*)

Kocaeli Öncü Siyasi-Sabah 8 1.60 25.000 582 (*)

Marmara Siyasi-Sabah 12 2.40 13.750 420 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13.3.3. Gölcük İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[467]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Gölcük Haber Siyasi-Sabah 16 3.20 23.417 815 (*)

Gölcük Postası Siyasi-Sabah 12 2.40 19.514 744 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13.3.4. Karamürsel İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[468]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Karamürsel Siyasi-Sabah 12 1.80 17.750 430 (*)

Karamürsel Gündem Siyasi-Sabah 12 1.60 7.875 268 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

18.13.3.5. Körfez İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[469]

Gazete Adı Türü

Sayfa

Sayısı

Yüzölçümü Aylık TirajıGünlük FiiliSatış Ort.

Körfez Siyasi-Sabah 8 1.60 22.100 340 (*)

(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.

19. REKLAM VERİLEBİLECEK SÜRELİ YAYINLAR

Basın İlân Kurumu yasal müşterileri tarafından Aralık 2008 ayı içinde yalnız reklâm verilebilecekmevkuteler (süreli yayınlar) listesi şöyledir:

19.1. Günlük[470]

Mevkute Adı Yayın Yeri Türü Yayın Yılı Sayfa Sayısı Yüzölçümü

Çayırova Kocaeli Siyasi 1 8 1.60 m2

Çayırova Haber Kocaeli Siyasi 1 8 1.60 m2

Efsane Fotospor İstanbul Spor 2 12 2.40 m2

Fanatik İstanbul Spor 13 12 2.40 m2

Gaste İstanbul Siyasi 1 20 2.12 m2 (X)

Günlük Evrensel İstanbul Siyasi 7 16 3.20 m2

Küresel Ana Haber Ankara Siyasi 1 28 2.80 m2 (*)

Pas Fotomaç İstanbul Spor 6 16 3.20 m2

Taraf İstanbul Siyasi 1 20 4.00 m2

Today’s Zaman İstanbul Siyasi 1 20 4.00 m2 (*)

Turkısh Daily News İstanbul Siyasi 47 20 4.00 m2 (*)

Yeni Gazetem Ege İzmir Siyasi 3 20 4.00 m2

(*) İşaretli Mevkuteler Pazar günleri yayımlanmaz.

(x) İşaretli Mevkute Cumartesi ve Pazar günleri hariç haftada beş gün yayımlanmaktadır.

19.2. Haftalık[471]

Mevkute Adı Yayın Yeri Türü Yayın Yılı

SayfaSayısı

Yüzölçümü

Adanus Adana Siyasi 1 8 1.60 m2

Aksiyon İstanbul Aktüalite 14 86 4.97 m2

Alem İstanbul Magazin 15 168 18.48 m2

Anadolu Yakası İstanbul Siyasi 1 16 1.60 m2

Anba Haber Ankara Ekonomi 23 88 4.75 m2

Auto Show İstanbul Sektör 15 64 4.17 m2

Aydınlık İstanbul Siyasi 16 68 5.42 m2

Bizim Darıca Kocaeli Siyasi 2 8 1.60 m2

Bizim Gazete Kocaeli Siyasi 3 12 2.40 m2

Bölgede İlk Haber İstanbul Siyasi 3 8 1.60 m2

BT/Haber İstanbul Sektör 14 36 4.01 m2

Business Week/Türkiye İstanbul Ekonomi 3 84 4.32 m2

Diva İzmir Magazin 4 108 3.44 m2

Dönemeç İzmir Siyasi 1 16 3.20 m2

Egemanşet İzmir Siyasi 2 16 3.20 m2

Ege’nin Sesi İzmir Siyasi 2 12 2.40 m2

Ekohaber Bursa Ekonomi 12 20 2.80 m2

Ekonomik Çözüm İzmir Ekonomi 14 20 4.00 m2

Ekonomist İstanbul Ekonomi 18 102 5.36 m2

Gazete 35 İzmir Siyasi 2 12 1.30 m2

Gerçek Haberci İzmir Siyasi 1 12 2.40 m2

Gerçek Hayat İstanbul Siyasi 8 40 3.99 m2

Gerçek Medya İstanbul Siyasi 5 12 2.40 m2

Gözlem İzmir Ekonomi 17 20 4.00 m2

Hafta Sonu İstanbul Magazin 40 86 4.45 m2

Hello İstanbul Magazin 5 148 11.31 m2

İstanbul Ticaret İstanbul Meslek 52 12 2.40 m2

İzmir’e Yakın Plan İzmir Siyasi 5 16 3.20 m2

Kandra Exspress Kocaeli Siyasi 1 16 1.20 m2

Karaisalı Haber Adana Siyasi 1 12 1.20 m2

Kent Yaşam İstanbul Siyasi 14 16 3.20 m2

Kocaeli Meydan Kocaeli Siyasi 1 8 1.60 m2

Midas Eskişehir Siyasi 2 32 3.20 m2

Ok! İstanbul Magazin 1 112 7.88 m2

Olay Haber Adana Magazin 1 8 1.60 m2

Oto Haber Mmp İstanbul Sektör 5 68 4.27 m2

Özden İstanbul Siyasi 38 8 1.60 m2

Para İstanbul Ekonomi 2 86 5.04 m2

Parantez Gaziantep Siyasi 1 20 2.00 m2

Refleks Adana Siyasi 1 12 2.40 m2

Ses Adana Siyasi 13 12 2.40 m2

Sunday’s Zaman İstanbul Siyasi 1 20 4.00 m2

Tempo İstanbul Aktüalite 17 118 7.72 m2

Tüketici İstanbul Sektör 12 48 3.60 m2

Türkiye Haberci İstanbul Sektör 2 14 2.80 m2

Üretici İzmir Siyasi 1 14 2.80 m2

Yeni Aktüel İstanbul Aktüalite 5 102 7.35 m2

Yeni Dünya Gündemi İstanbul Siyasi 4 16 3.20 m2

Yeni Hedef Adana Siyasi 1 12 2.40 m2

Yeni Metin Adana Siyasi 6 8 1.60 m2

Yeni Ulaştırma Dünyası İstanbul Sektör 6 12 2.40 m2

Yerel Haber Adana Siyasi 13 8 1.60 m2

Yürüyüş Yolu Gazetesi Kocaeli Siyasi 1 12 2.40 m2

19.3. Onbeş Günlük[472]

Mevkute Adı Yayın Yeri Türü Yayın Yılı Sayfa Sayısı Yüzölçümü

Balkan Günlüğü İzmir Siyasi 1 12 2.40 m2

Çukurova’nın Sesi Adana Siyasi 2 8 1.60 m2

Darende Zengibar Adana Siyasi 2 8 1.60 m2

Doruk Adana Siyasi 15 8 1.60 m2

Dünden B. Ege’de Yaşam İzmir Siyasi 1 8 1.60 m2

Egemenlik İzmir Siyasi 3 16 3.20 m2

Gazete Adana Adana Siyasi 5 8 1.60 m2

Gazete Evrim Adana Siyasi 1 16 1.60 m2

Güney Medya Adana Siyasi 13 24 2.40 m2

Maliye Postası Ankara Meslek 29 160 6.03 m2

Narlıdere Gündem İzmir Aktüalite 4 8 1.60 m2

Ocak İzmir Siyasi 41 12 1.42 m2

Söz Adana Siyasi 16 8 1.20 m2

Türkay Haber Adana Siyasi 2 8 1.60 m2

Yeşil Körfez Kocaeli Siyasi 1 8 1.60 m2

19.4. Aylık[473]

Mevkute Adı Yayın Yeri Türü Yayın Yılı Sayfa Sayısı Yüzölçümü

Aksesuar Dünyası İstanbul Sektör 4 100 5.94 m2

Anlayış İstanbul Siyasi 4 100 6.15 m2

Antalya High Life Antalya Magazin 6 148 12.07 m2

Arredamento Mimarlık İstanbul Meslek 20 134 8.83 m2

Auto Motor&Sport İstanbul Sektör 2 134 7.87 m2

Babıali Magazin İstanbul Meslek 19 48 2.58 m2

Barem Ankara Aktüalite 5 100 5.36 m2

Bebeğim ve Biz İstanbul Sağlık 4 180 11.74 m2

Beşiktaş İstanbul Spor 7 164 10.13 m2

Bilim ve Teknik Ankara Bilim 41 116 7.15 m2

Blue Jean İstanbul Müzik 20 98 5.24 m2

Boru ve Teknolojileri İstanbul Sektör 3 84 5.53 m2

Boryad İstanbul Ekonomi 3 70 4.11 m2

Bölge Vizyon Eskişehir Kültür 2 84 6.65 m2

Burada İstanbul Moda 17 62 3.31 m2

Capital İstanbul Ekonomi 16 310 20.39 m2

Ceo’s İstanbul Aktüalite 5 76 5.94 m2

Chıp İstanbul Sektör 9 182 10.93 m2

Cnbc- Business İstanbul Ekonomi 2 134 7.83 m2

Cosmopolitan Türkiye İstanbul Magazin 5 470 40.21 m2

Çağdaş Eğitim Ankara Kültür 33 52 2.06 m2

Çeşme Life İzmir Magazin 3 66 4.09 m2

Çiftlik İstanbul Meslek 25 74 3.89 m2

Çukurova Demokrat Adana Siyasi 21 8 1.60 m2

Demokrat Adana Adana Siyasi 10 8 1.60 m2

Dıgıturk İstanbul Tv 3 198 12.74 m2

Dijital Teknik İstanbul Sektör 4 148 9.66 m2

Divriği İstanbul Siyasi 2 12 2.00 m2

Dünya İnşaat İstanbul Sektör 24 110 6.85 m2

Eczacı İstanbul Sektör 4 70 4.99 m2

Egeli Haber İzmir Siyasi 4 16 3.20 m2

Ekometre Bursa Ekonomi 6 16 3.28 m2

Ekonomi İzmit Kocaeli Aktüalite 1 70 4.33 m2

Ekonomi Yöntem İstanbul Siyasi 16 8 1.60 m2

Elektronik Gaming M. T. İstanbul Sektör 2 116 6.96 m2

Elele İstanbul Magazin 32 196 34.15 m2

Elle İstanbul Magazin 9 376 20.22 m2

Empire Ciner İstanbul Sanat 2 118 7.39 m2

E.A.M Esquire İstanbul Magazin 4 198 11.08 m2

Eskişehir’e Yeni Bakış Eskişehir Siyasi 11 52 2.80 m2

Esnaf ve Sanatkârlar İzmir Siyasi 17 38 1.94 m2

Female Antalya Magazin 4 170 13.05 m2

Finans Dünyası İstanbul Ekonomi 19 108 7.12 m2

FHM Türkiye İstanbul Magazin 3 166 10.43 m2

Forbes Türkiye İstanbul Ekonomi 2 214 11.47 m2

Form Sante İstanbul Sağlık 15 102 5.97 m2

Fortuna Türkiye İstanbul Ekonomi 1 206 11.17 m2

Galatasaray İstanbul Spor 5 140 9.13 m2

Geo İstanbul Doğa 3 180 9.96 m2

Gıda Teknolojisi İstanbul Sektör 12 100 6.50 m2

Global Ekonomi İstanbul Ekonomi 2 88 6.12 m2

Globus Byte Türkiye İstanbul Sektör 3 180 11.31 m2

Globus PcWorld T. İstanbul Sektör 3 180 11.28 m2

Gökyüzü Haberci İstanbul Sektör 9 54 3.40 m2

Güncel Eczacılık İstanbul Sektör 13 48 2.52 m2

Hür Ege İzmir Siyasi 1 28 5.60 m2

Hakses Ankara Fikir 44 68 3.63 m2

Harper’s Bazaar Türkiye İstanbul Magazin 5 278 18.20 m2

Hece Ankara Kültür 12 164 6.17 m2

Hey Girl İstanbul Magazin 19 100 4.91 m2

Home Art Turkuvaz İstanbul Sektör 5 240 15.71 m2

House Beautiful Türkiye İstanbul Sektör 5 214 13.71 m2

H.R.Food Hı-Tech İstanbul Sektör 14 84 5.53 m2

İnfomag İstanbul Sektör 8 196 12.19 m2

İstanbul Life İstanbul Magazin 12 214 14.53 m2

İstanbul Sanayi Odası İstanbul Meslek 42 98 6.76 m2

İzmir Life İzmir Aktüalite 7 134 8.32 m2

Joy İstanbul Aktüalite 1 294 10.98 m2

Kartal İstanbul Siyasi 1 10 2.00 m2

Ka-zete İzmir Siyasi 11 20 2.20 m2

Kayseri Yorum Kayseri Siyasi 1 64 3.32 m2

Kobi Sektör İstanbul Sektör 2 96 6.19 m2

La Cucina İtaliana İstanbul Sektör 1 166 9.93 m2

Lezzet İstanbul Meslek 11 102 6.87 m2

Maison Française İstanbul Sektör 13 426 27.37 m2

Marie Claire Türkiye İstanbul Aktüalite 3 376 28.23 m2

Marie Claire Maison T. İstanbul Aktüalite 3 230 14.08 m2

Matbaa Teknik İstanbul Sektör 12 132 8.31 m2

Mavişehir Life İzmir Magazin 3 52 3.27 m2

Medikal Teknik İstanbul Sektör 22 148 9.75 m2

Milliyet Sanat İstanbul Kültür 33 132 8.71 m2

Nalbur Teknik İstanbul Sektör 5 132 8.69 m2

National Geographic T. İstanbul Kültür 7 206 8.67 m2

Objektif Eskişehir Siyasi 2 68 4.48 m2

On Air Magazin İstanbul Kültür 5 134 7.56 m2

Öğretmen Dünyası Ankara Meslek 29 52 12.07 m2

Öner Bursa Aktüalite 22 36 1.94 m2

Özel Kalem İstanbul Aktüalite 2 88 6.20 m2

Ö.K.D.Cosmo Girl İstanbul Magazin 5 118 6.58 m2

Pc Magazin Ciner İstanbul Sektör 2 166 9.89 m2

Pc Net İstanbul Sektör 11 210 10.97 m2

Plâtin İstanbul Ekonomi 11 246 16.35 m2

Rail Life Ankara Aktüalite 3 84 4.96 m2

Sinema Turkuvaz İstanbul Sanat 5 116 7.56 m2

Siyaset Ankara Siyasi 14 84 4.41 m2

Sofra Turkuvaz İstanbul Meslek 4 134 8.80 m2

Son Deyiş Kocaeli Aktüalite 1 32 2.00 m2

Subcon Turkey Y.S.Ü.G İstanbul Sektör 5 118 8.93 m2

Süper Alışveriş Dergisi İstanbul Sektör 2 244 14.25 m2

Şehir ve Başkan İzmir Aktüalite 7 84 5.46 m2

Tasarım İstanbul Meslek 16 164 13.17 m2

Tele.com.tr İstanbul Sektör 4 68 4.21 m2

Telepati İstanbul Sektör 13 150 10.74 m2

Tiyatro Tiyatro İstanbul Sanat 16 68 4.28 m2

Tosyöv Girişim Ankara Meslek 8 34 3.40 m2

Tourism Today Antalya Sektör 6 112 8.32 m2

Transport İstanbul Sektör 4 70 4.62 m2

Trendsetter Magazine İstanbul Sektör 5 158 8.84 m2

Turizm Atlas İstanbul Kültür 14 148 9.47 m2

Türk Dili Ankara Kültür 56 388 14.55 m2

Türk Edebiyatı İstanbul Sanat 36 82 4.39 m2

Varlık İstanbul Sanat 75 92 4.91 m2

Yapı Malzeme İstanbul Sektör 13 156 9.81 m2

Yedi İklim İstanbul Sanat 22 84 5.28 m2

Yeni Haber İzmir Siyasi 2 8 1.60 m2

Yerel Haberci İzmir Siyasi 2 26 8.58 m2

Yesevi İstanbul Kültür 15 36 1.93 m2

Yolculuk Ankara Sektör 4 130 7.93 m2

19.5. İki Aylık[474]

Mevkute Adı Yayın Yeri Türü Yayın Yılı Sayfa Sayısı Yüzölçümü

Ana İstanbul Sanat 33 36 1.84 m2

Ankara Life Ankara Aktüalite 2 100 6.30 m2

Antalya Life Antalya Aktüalite 7 148 9.76 m2

Bar Cafe Club Int. İstanbul Sektör 10 48 2.52 m2

Birlik Ankara Meslek 23 52 2.80 m2

Decotime Antalya Sektör 3 132 9.32 m2

Ekonometri Ankara Ekonomi 6 132 8.31 m2

First Business İstanbul Ekonomi 2 164 10.32 m2

Food Sektör İzmir Sektör 8 92 5.60 m2

Gazette Onüç İstanbul Magazin 40 24 4.80 m2

Kalıp Dünyası İstanbul Sektör 9 174 10.22 m2

Kalıp ve Teknolojileri İstanbul Sektör 2 116 7.64 m2

Raf Ürün Dergisi İstanbul Sektör 2 196 14.06 m2

The Guide İstanbul İstanbul Magazin 17 212 8.16 m2

Yeni Tiyatro Kocaeli Sanat 1 82 4.31 m2

19.6. Üç Aylık[475]

Mevkute Adı Yayın Yeri Türü Yayın Yılı Sayfa Sayısı Yüzölçümü

Cad Cam Dizayn İstanbul Sektör 3 78 4.82 m2

Çiçek Dünyası İzmir Sektör 2 136 8.97 m2

Jazz İstanbul Müzik 13 116 7.30 m2

Kubbealtı Akademi İstanbul Fikir 37 98 3.72 m2

19.7. Dört Aylık[476]

Mevkute Adı Yayın Yeri Türü Yayın Yılı Sayfa Sayısı Yüzölçümü

Arkeoloji ve Sanat İstanbul Bilim 29 164 8.84 m2

[448] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 1.

[449] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.

[450] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.

[451] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.

[452] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.

[453] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.

[454] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 3.

[455] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 3.

[456] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 4.

[457] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 4.

[458] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 4.

[459] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.

[460] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.

[461] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.

[462] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.

[463] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.

[464] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.

[465] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.

[466] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.

[467] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.

[468] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.

[469] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.

[470] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 7.

[471] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, ss. 7-8.

[472] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 8.

[473] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, ss. 9-11.

[474] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 11.

[475] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 12.

[476] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 12.

EK’LER

EK: 1 Basın İlan Kurumu Teşkiline Dair Kanun (Sayı 195)

EK: 2Bakanlar Kurulu Kararları 1. Karar Sayısı: 2006/115322. Karar Sayısı: 5/18073. Karar Sayısı: 6/3224. Karar Sayısı: 6/7411

EK: 3 Yönetmelik’in İlgili Maddeleri

EK: 4 Basın İlân Kurumu Teşkiline Dair 195 Sayılı Kanun Uyarınca Yayınlanacak İlan ve Reklamlar ile

Bunları Yayınlayacak Mevkuteler Hakkında Genel Kurul Kararı

EK: 5 Devlet İhale Kanunu Uyarınca Yayınlanacak İlanlar Hakkında Genel Kurul Kararı

EK: 6 Basın İlan Kurumu Teşkiline Dair 195 Sayılı Kanun’un 49. Maddesi’nde Yer Alan “Basın Ahlak

Esasları” Hakkında Genel Kurul Kararı

EK: 7. Yerel Gazeteler Araştırması

EK: 1

BASIN İLAN KURUMU TEŞKİLİNE DAİR KANUN

(9.1.1961 tarihli ve 10702 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

(Kanun No: 195. Kabul Tarihi: 2.1.1961)

BİRİNCİ BÖLÜM

Genel Hükümler

Kuruluş

Madde 1 - Bu kanun hükümlerine göre idare edilmek üzere Basın İlân Kurumu teşkil edilir. Kurum,kamu tüzel kişiliğini haizdir.

Görevleri

Madde 2 - Basın İlân Kurumu’nun görevleri şunlardır:

1- Resmî ilânların mevkûtelerde yayınlanmasında aracı olmak,

2- Kurum’un idaresine iştirak eden mevkûtelere, basın dernek ve sendikalarına en çok beş yıl vâde ilekredi açmak,

3- Yönetmelikte tespit edilecek, basında fikren veya bedenen çalışanlar gibi basın mensuplarına, vâdesiiki yılı geçmemek üzere borç para vermek,

4- Basının her türlü ihtiyaçlarını temin etmek (makine, kâğıt, mürekkep gibi).

5- Yönetmelikte tespit edilecek basın mensupları ile bunlardan çalışamaz durumda olanlardan yardımamuhtaç bulunanlara ve ölenlerin ailelerine yardım etmek,

6- Yukarıdaki bentte yazılı olanlar için diğer her türlü sosyal teşebbüslerde bulunmak,

7- Bu kanunla kendisine verilen diğer görevleri ifa etmek.

Kurum bu görevlerini yerine getirmek için gerekli ticari ve sosyal faaliyetlerde bulunur. Bu maksatlaayrıca lüzumlu teşekkül ve müesseseler kurabilir. Kurum, gayrimenkul iktisabına ve türlü temlikîtasarruflarda bulunmaya, ipotek almaya ve vermeye ehildir.

Merkez ve Şubeler Madde 3 - Kurum’un merkezi İstanbul’dur.

Ankara, İstanbul ve İzmir ile lüzum görülen diğer yerlerde birer şube açılır.

İKİNCİ BÖLÜM

İdarî ve Malî Hükümler

BİRİNCİ KISIM

İdarî Hükümler

Teşkilat

Madde 4 - Kurum’un teşkilatı:

a) Genel Kurul, b) Denetçiler, c) Yönetim Kurulu, d) Genel Müdürlük, e) Şubelerden ibarettir.

Genel Kurul

Madde 5 - Genel Kurul:

a) Kurum’un idaresine katılmayı kabul eden gazete ve dergi sahiplerinin kendi aralarında seçecekleri;satışı 100 binin üzerinde olanlardan 2, satışı 99.999-50 bin arasında olanlardan 1, satışı 49.999-10 binarasında olanlardan l, satışı 10 binin altında olanlardan 1, İstanbul, Ankara, İzmir dışında kalan Anadolugazete sahiplerinden 1, en çok üyeye sahip gazeteciler sendikasından 3, İstanbul, Ankara ve İzmir’deki enfazla sarı basın kartlı üyeye sahip gazeteci derneklerinden 1’er olmak üzere toplam olarak 12 temsilci;

b) Cumhurbaşkanınca görevlendirilecek l, Hükümetçe görevlendirilecek: Başbakanlık 2, AdaletBakanlığı 1, Milli Savunma Bakanlığı 1, İçişleri Bakanlığı 1, Maliye ve Gümrük Bakanlığı 1, Bayındırlık veİskân Bakanlığı l, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı 1, Kültür ve Turizm Bakanlığı 1, Basın Yayın GenelMüdürlüğü’nden 1, olmak üzere 11 temsilci ile Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları İşletmesi GenelMüdürlüğü’nden (SEKA) 1, temsilci olmak üzere toplam olarak 12 temsilci,

c) İstanbul, Ankara ve Ege Üniversiteleri Hukuk Fakülteleri ile Ankara Üniversitesi Siyasal BilgilerFakültesi’nden 1’er, İstanbul, Ankara ve Ege Üniversiteleri’nden Basın Yayınla ilgili eğitim yapanyüksekokul ya da enstitülerden 1’er öğretim üyesi, ticaret siciline kayıtlı ilân prodüktörlerinden 1, TürkiyeTicaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği’nden 1, Türkiye Barolar Birliği’nden l, TürkiyeRadyo ve Televizyon Kurumu Genel Müdürlüğü’nden (TRT) 1, Anadolu Ajansı T.A.O.’dan l, olmak üzeretoplam olarak 12 temsilci,

Böylece 36 üyeden oluşur.

Genel Kurul üyeleri iki yıllık süre ile seçilirler. Süresi dolan üye yeniden seçilebilir. Boşalma halinde,yerine, boşalan üyenin süresini doldurmak kaydıyla yeni atama ve seçim yapılabilir. Gazete ve dergisahipleri temsilcileri arasında, satışları kendi kategorilerinin altına düşenlerin durumu altı ay sürdüğütakdirde üyelik haklarını yitirirler ve yerlerine yeniden seçim yapılır.

Genel Kurul üyeleri ilgili teşekküllerin, fakültelerin, yüksekokul ve enstitülerin yönetim kurullarınca,Cumhurbaşkanlığı temsilcisi Cumhurbaşkanınca, Bakanlık temsilcisi ise, Hükümetçe iki yıllık süre ileseçilirler.

Anadolu gazete sahiplerinin Genel Kurul’a katılacak temsilci üyesi, Basın Yayın Genel Müdürlüğü’ndekayıtlı tüm Anadolu gazete sahiplerinin ya da bu gazetelerin ayrı ayrı gösterecekleri temsilcilerin BasınYayın Genel Müdürlüğü’nün çağrısı üzerine katılacakları toplantıda seçilir.

(Maddenin metindeki şekli 5.2.1988 tarihli ve 19716 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)(KHK. 310)

Adi ve Olağanüstü Toplantı

Madde 6 - Genel Kurul 3 ayda bir toplanır. Toplantı günü, yer ve gündemi en az 15 gün evvel üyelerebildirilir.

Genel Kurul, üyelerin beşte ikisinin talebi veya re’sen göreceği lüzum üzerine Yönetim Kurulutarafından olağanüstü toplantıya çağrılabilir. Olağanüstü toplantı talebinin, bu kanuna uygun müzakerekonusunu ihtiva etmesi şarttır.

Toplantı ve Karar Çoğunluğu

Madde 7 - Genel Kurul’un toplanabilmesi için, üyelerin çoğunluğunun hazır olması lâzımdır. Toplantıgünü çoğunluk bulunmazsa, ertesi günü aynı yerde mevcut üyelerle toplantı yapılır.

Başkanlık Divanı, Genel Kurulca üyeler arasından seçilecek bir başkan ve iki yazmandan teşekkül eder.

Kararlar, çoğunlukla verilir. Oylarda eşitlik halinde Başkanın bulunduğu taraf tercih edilir.

Genel Kurul’un Görevleri

Madde 8 - Genel Kurul’un görevleri şunlardır:

1- Yönetim Kurulu’nun faaliyet raporu ile denetçilerin raporunu tetkik ve kabul etmek ve faaliyetinitasvip etmediği takdirde Yönetim Kurulu’nu yeniden seçmek,

2- Kurum’un hesaplarını tetkik ve tahsis bilânçolarını müzakere ve tasdik etmek,

3- Basının Ankara, İstanbul ve İzmir’dekiler gibi miktar ve kalite bakımlarından önem kazanan diğerşehirlerde şubeler açılmasına karar vermek.

4- Kurum’un yıllık sâfı kazancının % 5’inden az olmamak şartıyla, basında fikren veya bedenençalışanların sendikalarına ve derneklerine yardımda bulunmak,

5- Kurum’un görevlerine dahil diğer işleri, gündeme müsteniden veya üyelerin teklifi üzerine görüşüpkarara bağlamak,

6- Bu kanunla kendisine verilen diğer işleri görmek.

Denetçiler

Madde 9 - Kurum, Genel Kurulca kendi üyeleri arasından seçilecek üç denetçi tarafından denetlenir.Denetçilerin her birinin beşinci maddenin (a), (b), (c) bentlerinde yazılı temsilcilerden olması lâzımdır.

Denetçiler iki yıl için seçilir. Süresi dolan yeniden seçilebilir. Boşalma halinde yedek üyeler göreveçağrılır.

(Maddenin metindeki şekli 22.6.1984 tarihli ve 18439 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)(14.6.1984 tarihli ve 3022 sayılı Kanun)

Yönetim Kurulu

Madde 10 - Kurum’un Yönetim Kurulu, Genel Kurulca kendi üyeleri arasından seçilecek 6 üye ileGenel Müdür’den oluşur. Üyelerinden ikisi 5. maddenin (a) bendinde, ikisi (b) bendinde, ikisi (c) bendindeyazılı temsilciler arasından seçilir.

Yönetim Kurulu’nun karar alabilmesi için dört olumlu oy şarttır. Kurul, münhasıran (b) bendinden gelenüyelerden birini başkan seçer. Yönetim Kurulu’na seçilenler prodüktörlük yapamayacakları gibi, her hangibir prodüktörlük müessesesinde de bir görev alamazlar ve buna hiçbir suretle iştirak edemezler.

Üyeler, iki yıllık bir dönem için seçilirler. Süresi dolan yeniden seçilebilir. Herhangi bir nedenleboşalma halinde 6’ncı maddeye göre yapılacak ilk Genel Kurul’da yerine seçim yapılır. Yeniden seçilenboşalan üyenin süresini tamamlar.

(Maddenin metindeki şekli 22.6.1984 tarihli ve 18439 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)(14.6.1984 tarihli ve 3022 sayılı Kanun)

Yönetim Kurulu’nun Görevleri

Madde 11 - Yönetim Kurulu’nun görevleri şunlardır:

1- Kurum’un görevlerini ifa etmek,

2- Kurum’un tahsis bilânçolarını düzenlemek ve bunu Genel Kurul’un tasvibine arz ve uygulanmasınıtemin etmek,

3- Kendi faaliyeti ve hesaplar hakkında Genel Kurul’a rapor vermek ve Genel Kurul Kararlarınınicrasına nezaret etmek,

4- Bu kanunla kendisine verilen diğer görevleri yerine getirmek.

Genel Müdürlük

Madde 12 - 1. Genel Müdürlük, Genel Müdür ile lüzumu kadar memur ve müstahdemden terekküp eder.

2. Genel Müdür, Yönetim Kurulu’nun teklif edeceği 3 aday arasından Hükümetçe; diğer memur vemüstahdemler ise, Genel Müdürün teklif ve Yönetim Kurulu’nun tasdiki ile atanır.

Bunların görevlerine, atanmalarındaki usule göre son verilebilir. Kurum’un işleri Genel Müdürtarafından tedvir edilir. Kurumu; Genel Müdür temsil eder.

Genel Müdür, Yönetim Kurulu’na karşı sorumludur.

Genel Kurul’un ve Yönetim Kurulu’nun kararlarını, Genel Müdür icra eder.

Şubeler

Madde 13 - Şubeler, Genel Müdürlüğün mahalli teşkilâtlarıdır. Genel Müdürlüğün talimatı dairesindegörev ifa ederler.

Hükümetin Denetlemesi

Madde 14 - Hükümet, Kurum üzerinde denetleme yetkisine sahip olup bu yetkisini yılda en az bir defaKurum’un bütün hesap ve muameleleri denetlemek suretiyle kullanır.

Kanun, Yönetmelik ve Genel Kurul kararlarına uymayan muameleler, Hükümetin tebligatı üzerinedüzeltilir ve yolsuzluklar yetkili mercilere intikal ettirilir.

İKİNCİ KISIM

Malî Hükümler

Sermaye

Madde 15 - Merkezleri Ankara, İstanbul ve İzmir’de bulunan milli bankalardan sermayeleri ileihtiyatları yekûnu 20 milyon lira ve daha fazla olanlar ellişer bin, 20 milyon liradan az olanlar yirmibeşerbin, sigorta ortaklıkları onar bin lira vererek Kurum’un sermayesine iştirak ederler.

Bu şehirlerde yayınlanan gazete ve dergi sahibi olan gerçek ve tüzel kişiler de onar bin lira verereksermayeye ve bu kanun hükümleri dairesinde Kurum’un idaresine iştirakedebilirler.

Genel Kurul Kararı ve Başbakanın tasdiki ile yukarıdaki fıkralarda yazılı sermayeye iştirak miktarlarıiki katına kadar arttırılabilir.

(Maddenin metindeki şekli 16 Şubat 1990 tarihli ve 20435 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)(7.2.1990 tarihli ve 3612 sayılı Kanun’un 39. ve 40. maddeleri)

Payın İadesi

Madde 16 - İştirak payı sahiplerinin iflâsı veya faaliyetlerini tatil eylemeleri halinde payları iade edilir.

Gazete veya dergi sahipleri altı ay önce Kurum’a ihbar etmek şartıyla paylarını her zaman gerialabilirler. Bankalarla sigorta ortaklıklarının paralarını geri alabilmeleri, Genel Kurul’un karar vermesine veBaşbakan’ın tasdikine bağlıdır.

(Maddenin metindeki şekli 16 Şubat 1990 tarihli ve 20435 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)(7.2.1990 tarihli ve 3612 sayılı Kanun’un 39. ve 40. maddeleri)

Kurum’un Gelirleri

Madde 17 - Kurum’un gelirleri şunlardır:

1- Sermayenin işletilmesinden elde edilecek gelirler,

2- İlân ve reklâmlardan alınacak komisyonlar,

3- Kurum’un görevlerini ifa ederken temin edeceği sair gelirler,

4- Bağışlar.

İhtiyat Akçesi ve Nema

Madde 18 - Kurum’un giderleri çıktıktan sonra artan gelirinin % 5’i ilk hesap yılı sonunda tahakkukedecek sermaye miktarı esas alınmak üzere bu miktara varıncaya kadar yedek akçe olarak ayrılır ve iştirakpayı sahiplerine paylarının azami % 2.5’u nispetini aşmamak kaydı ile nema verilir.

Hesap Yılı

Madde 19 - Kurum’un hesap yılı, Ocak ayının 1’inden Aralık ayının 31’ine kadar devam eden süredir.

Tahsis Usûlü

Madde 20 - Kurum’un sermayesi ile 18. madde hükmünün uygulanmasından sonra kalan yıllık geliryekûnunun Kurum’un görevlerinden her birinin yerine getirilmesine ne miktarda tahsis edileceği, YönetimKurulu’nun teklifi ve Genel Kurul’un kararıyla taayyün eder. Buna göre ayrı ayrı hesaplar açılır.

İstikraz Yetkisi

Madde 21 - Kurum görevlerinin ifası için, Genel Kurul kararıyla son hesap yılı sonundaki bakiyemevcudunun en çok yarısı nispetinde bankalardan istikraz akdine yetkilidir.

Banka Muameleleri

Madde 22 - Kurum’un hangi milli bankalara parasını yatıracağı, alacaklarını tahsil ve borçlarınıtediyede bunlardan hangilerini aracı edeceği, kredi muamelelerini ve borç para verme işlerini ne suretleyürüteceği ve sair faaliyetlerinin finansman şekli, Genel Kurul’un kararına bağlıdır.

Kredi ve Borç Vermenin Şartları

Madde 23 - Kurum’un açacağı kredi ve vereceği borç paranın şekil ve şartları, Genel Kurul kararıylabelli edilir.

Şu kadar ki, alınacak faiz miktarı, yürürlükteki mevzuatla tespit edilen âzami haddi geçemez.

Kurum, Genel Kurul’un tespit edeceği esaslar dahilinde, ilân ve reklâm veren müşterilerine de krediaçabilir.

Komisyon Ücreti

Madde 24 - Kurum’un yayınlanmasına aracı olmak ödevinde bulunduğu ilân ve reklâmlardan % 15diğer ilân ve reklâmlardan âzami % 10 nispetinde, faturalar üzerinden komisyon ücreti olarak kesilip,Kurum’a gelir kaydolunur.

Sahipleri, Kurum’un idaresine iştirak eden gazetelerden alınacak % 15 komisyon ücretini % 10’a kadarindirmeye Genel Kurul yetkilidir. Bu nispetler, Genel Kurul’un teklifi ve Başbakan’ın onayı iledeğiştirilebilir.

(Maddenin metindeki şekli 16 Şubat 1990 tarihli ve 20435 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)(7.2.1990 tarihli ve 3612 sayılı Kanun’un 41. maddesi)

Diğer Ücretler

Madde 25 - Kurum’un, ilgililerin talebi üzerine ilân ve reklâmların tertibi, resim ve klişelerinhazırlanması gibi hususî hizmetlerinden alacağı ücretler, Yönetim Kurulu’nca hazırlanacak bir tarife ile tespitolunur.

Hesapların Yayınlanması

Madde 26 - Kurum’un hesaplarının yıl sonu neticeleri ve tahsis bilânçoları ile kâr zarar hesabı iş yılınınhitamından itibaren en geç iki ay içinde Resmi Gazete ile diğer gazetelerde yayınlanır.

Muamelâtın Yürütülmesi

Madde 27 - Kurum’un, notere tasdik ettirildikten sonra hangi defteri tutacağı, uygulanacak muhasebeusûlü ve muamelâtın yürütülme tarzı, 53. madde mucibince yapılacak Yönetmelikte gösterilir.

Yönetim Giderleri

Madde 28 - Genel Kurul ve Yönetim Kurulu Üyeleri ile Genel Müdür, memur ve müstahdemlereverilecek ücretlerle diğer yönetim giderlerinin miktarı, Yönetim Kurulu’nun teklifi üzerine Genel Kurulcatâyin edilir.

Yönetim giderlerini sarfa, Yönetim Kurulu yetkilidir. Ancak, Genel Müdür de ücretlerle YönetimKurulu’nun tespit edeceği diğer bazı yönetim giderlerinin sarfına mezundur.

3659 sayılı Bankalar ve Devlet Müesseseleri Memurları aylıklarının tevhit ve teadülü hakkındaki kanunile 6245 sayılı Harcırah Kanunu hükümleri, Kurum ve kuracağı ortaklık ve teşekküller hakkında

uygulanmaz.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMİlân ve Reklâmların Yayınlanması

BİRİNCİ KISIM

Resmî İlânlar

Tarif

Madde 29 - a) Kanun, tüzük ve yönetmeliklerle yayınlanması mecburi olan (özel dernekler hariç)

veya

b) Genel ve katma bütçeli dairelerle il özel idareleri, belediyeler, köyler ve iktisadi devlet teşekkülleri vesermayesinin yarısından fazlası, kamu hukuku tüzel kişilerine ait bulunan teşekküllerin verdikleri, reklâmmahiyetini taşımayan ilânlar,

resmî ilân sayılır.

Genel Kurul’un ve Hükümetin Yetkisi

Madde 30 - Bir ilânın resmî ilân sayılıp sayılmayacağına, Genel Müdürlük veya valilikler tarafındantereddüt edilen veya ilgililerle bunlar arasında ihtilâf bulunan hallerde, Kurum Yönetim Kurulu’nun kararınauyulur.

Yönetim Kurulu lüzum görür veya Vali, Genel Müdürlük veya ilgili talep ederse, prensip kararıverilmesi için, iş Genel Kurul’a intikal ettirilir.

Genel Kurul’un bu suretle veya kendiliğinden bu konuda ittihaz edeceği prensip kararları kesin olup;Resmî Gazete’de yayınlanır.

Resmî İlânların Yayınlanması

Madde 31 - Resmî ilânlar, Basın İlân Kurumu’nun şubesi bulunan yerlerin Belediye hudutları içinde buşubeler aracılığı ile yayınlatılır.

Kurum’un şubesi bulunmayan yerlerde, resmî ilânların yayınlanmasına Valilikler aracı olurlar.

Mevkûteler aldıkları resmî ilânları zamanında yayınlarlar. Haklı bir sebep olmadıkça bu ilânlarıalmaktan imtina edemezler.

6762 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun 37. maddesi hükmü saklıdır.

Resmî İlânların Dağıtılması

Madde 32 - Resmî ilânlar, fikir ve içtihat farkı aranmaksızın 34. madde mucibince vasıfları tespitedilecek olan mevkûtelere Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun tespit edeceği esaslar dahilinde dağıtılır.

33. madde hükmü saklıdır.

İlânen Tebligat

Madde 33 - 7201 sayılı Tebligat Kanunu gereğince yayınlatılacak ilânların, tebligatı çıkaran merciintâyin ettiği gazetede yayınlatılması mecburidir.

İlânen tebligatın yayınlanacağı gazete, vasıfları tespit edilen gazetelerden biri değilse, tebligatı çıkaranmerci bunu icap ettiren hususi sebebi, ilânla birlikte Kurum’a veya Valiliğe bildirmekle ödevlidir. Bu ödevyerine getirilmez veya vasıfları tespit edilen gazetelerden birinin ismi tasrih edilmezse, tebligat ilânı, genelusule göre yayınlatılır.

Gazetelerin Vasıfları

Madde 34 - Resmî İlân verilecek mevkûtelerin vasıfları:

a) Münderecat,

b) Sayfa sayı ve ölçüsü,

c) Kadro,

ç) Fiilî satış,

d) En az yayın hayatı süresi

bakımlarından ve uygun görülecek diğer yönlerden Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nca tespit olunur.

Genel Kurul, Kurum’un şubesi bulunmayan yerlerdeki mevkûtelerin vasıflarını yukarıdaki fıkrada yazılıkayıtlara bağlı olmaksızın tespit eder. Genel Kurul, Türkiye’de yabancı dillerle yayınlanan mevkûteler ilefikir ve sanat dergilerine ilân ve reklâm verme esaslarını ayrıca tayin eder.

Gazetelerin Ödevleri

Madde 35 - Basın İlân Kurumu Genel Kurulu, kanunen, mevkûtelere tutmaya mecbur olduklarıdefterlerden başka, Noterden tasdikli defterler tutmak ve vasıflarını kontrol veya ilân ve reklâmbakımlarından muayyen bilgileri verme ödevlerini yükleyebileceği gibi, bu ödevlerin yerine getirilipgetirilmediğini veya gazetelerin tayin edilen vasıflara uygun olup olmadıklarını her zaman kontrol ettirebilir.

Genel Kurul Kararlarının İlânı

Madde 36 - Dağıtma esasları, mevkûtelerin vasıfları ve bunlara 35. madde mucibince yükletileceködevler hakkında Kurum Genel Kurulu’nca verilecek kararlar, Resmî Gazete’de ilân edilir.

Gazetelerin Listesi

Madde 37 - Kurum Genel Müdürlüğü ve Valilikler, her ayın sonunda resmî ilân verilebilecek olanmevkûtelerin isimlerini ve vasıflarını ihtiva eden birer listeyi, Hükümet ve Kurum şubeleri ile diğer ilgilileregönderirler.

Listeye alınmamaktan doğan ihtilâflar 38. maddedeki usûl dairesinde halledilir. Ancak, bu haldeYönetim Kurulu, kararını bir hafta içinde verir.

İhtilâfı Hâl ve İtiraz Mercileri

Madde 38 - Genel Kurul’un 36. madde mucibince ilân edilecek kararlarının uygulanmasından dolayıValilikler ve Kurum Genel Müdürlüğü ile mevkûteler veya ilân verenler arasında çıkacak ihtilâfların halmerciî, Kurum Yönetim Kurulu’dur.

30. maddenin 2. fıkrası hükmü bu halde de uygulanır. Ancak, verilecek Genel Kurul kararı, kesindir. Bukararlar Resmî Gazete’de yayınlanır.

Resmî İlân Tarifesi

Madde 39 - Resmî ilânların fiyat tarifesi, Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun teklifi üzerine BakanlarKurulu’nca tespit edilir ve Resmî Gazete’ de yayınlanır.

İKİNCİ KISIM

Hususî İlân ve Reklâmlar

Tarif

Madde 40 - Resmî ilân sayılmayan ve gerçek ve tüzel kişiler tarafından gazete ve dergilerdeyayınlanmak üzere verilip de reklâm mahiyetinde bulunmayan ilânlar, hususî ilân sayılır.

Satışı artırmak gibi ticarî gayelerle veya bir şeye veya bir fikre rağbet sağlamak gibi maddî veya manevîbir menfaat temini maksadıyla gazete ve dergilerde yazı, resim veya çizgilerle yapılan ilânlar reklâm sayılır.

Kaide

Madde 41 - Hususî ilân ve reklâmların yayınlanması, hususî ilân ve reklâm prodüktörlüğü, bu kanunhükümleri dairesinde serbesttir. Basın İlân Kurumu da hususî ilân ve reklâm kabul eder.

Prodüktörlerle gazete veya dergiler arasında, bir veya daha fazla prodüktörün tamamıyla veya kısmenilân ve reklâmlar üzerinde inhisarını tazammun eden sarih veya zımnî bir anlaşma yapılamaz.

İstisna

Madde 42 - 29. maddenin (b) bendinde anılan daire ve teşekküllerle kanunla kurulan sair müesseselerinveya bunların iştiraklerinin Kurum’un şubesi bulunan yerlerde yayınlanan gazete ve dergilere verecekleriilân ve reklâmlar, ancak Basın İlân Kurumu aracılığı ile yayınlatılabilir.

Kurum tarafından verilmeyen yukarıdaki fıkrada anılan ilân ve reklâmlar yayınlanmaz ve prodüktörlerne suretle olursa olsun bu ilân ve reklâmlar hususunda gizli veya açık herhangi bir muamele veya işyapamazlar.

(Maddenin metindeki şekli 22.6.1984 tarihli ve 18439 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)(14.6.1984 tarihli ve 3022 sayılı Kanun)

Yayınlanma Usulü

Madde 43 - Hususî ilân ve reklâmlar, bunları veren gerçek veya tüzel kişilerin isteklerine uygun olarakgazete ve dergilerde yayınlanır.

Şu kadar ki, 29. maddenin (b) bendinde anılan daire ve teşekküllerle, kanunla kurulan sair müesseselerve bunların iştiraklerinin vereceği hususî ilân ve reklâmlar, 40. maddede yazılı mahiyetleri de göz önündebulundurularak Kurum Genel Kurulu tarafından tespit edilecek esaslar dahilinde ilgililerin istekleri de nazaraalınarak, gazete ve dergilere verilir.

Gazete ve dergiler, aldıkları hususî ilân ve reklâmları zamanında yayınlarlar.

Prodüktörlerin Muameleleri ve Defterleri

Madde 44 - İlân ve reklâm prodüktörleri komisyonculuk suretiyle iş görürler. Bunlar hususî ilân veyareklâmı verenlerle gazetelerin faturalarına istinaden muamele yaparlar ve % 25’ten fazla komisyonalamazlar.

Hususî İlân ve Reklâm Tarifesi

Madde 45 - Gazete ve dergiler, takvim yılı başından başlamak üzere üçer aylık devrelerde mücbirsebepler olmadıkça uygulayacakları hususî ilân ve reklâmlara ait fiyat tarifesini ve bu ilân ve reklâmlarınbirden fazla yayınlanması halinde yapacakları tenzilât hadlerini, bu devre başlangıçlarından en az 15 günönce sayfalarında yayınlamaya, idarehanelerinin ilân ve reklâm alınan yerlerinde herkesin görebileceği birşekilde ilân etmeye ve Basın İlân Kurumu’na yazılı olarak bildirmeye mecburdurlar.

Kurum, bu listeleri, gazete ve dergilere, bunların gündelik, haftalık gibi çıkma zamanlarına veisimlerinin alfabe sırasına göre bir liste halinde birleştirip, birer nüshasını Prodüktörlere ve lüzumu kadarnüshasını da asılmak üzere şubelerine gönderir. Prodüktörler de yazıhanelerine bu listeleri herkesin gö-rebileceği bir şekilde asarak ilân ederler.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Çeşitli Hükümler

İlân ve Reklâmlarda Kullanılacak Ayırıcı Kelime ve Numara

Madde 46 - Basın İlân Kurumu ve prodüktörlerle gazete ve dergiler, yayınlanmasına aracı olduklarıbilcümle ilân ve reklâmların en altına, aracı olduklarını gösteren bir kelime koymağa mecburdurlar.

Prodüktörlerle gazete ve dergiler bu maksatla seçtikleri kelimeyi kullanmadan evvel Kurum’a bildirirler.Kurum, seçilen kelimenin daha evvel başka bir prodüktör veya gazete veyahut bir dergi tarafından alındığınıveya iltibasa mahal verecek mahiyette olduğunu anlarsa, kelimeyi değiştirmesini ilgiliye bildirir.

Basın İlân Kurumu (Basın) kelimesini kullanır. İlân ve reklâmı, Kurum veriyorsa kendi kelimesini,prodüktör veriyorsa seçtiği kelimeyi, ilân veya reklâmı doğrudan doğruya gazete veya dergi almışsa kendikelimesini ilânın altına koyar. Bu kelimenin yanına Kurum’un veya prodüktörün yıllık ilân ve reklâm sıranumarası ile gazetenin veya derginin aldığı ilân ve reklâmların sıra numarası yazılır.

Kelime ve rakamın puntosunu intihap, gazete veya dergiye aittir. Bundan dolayı hiçbir ücret alınmaz.

İlân ve Reklâmların Kontrolü

Madde 47 - Kurum’un şubesi bulunan yerlerde yayınlanan gazete ve dergiler ilân veya reklâmı havinüshalarından ikişer adedini, ilân veya reklâmın yayınlandığı gün, Kurum Genel Müdürlüğü’ne gönderilmeküzere o yerdeki şubesine makbuz mukabilinde tevdi ederler.

Genel Müdürlük’çe bu nüshalar, Kurum’un verdiği ilân ve reklâmlarla Kurum’ca verilmeyen ilân vereklâmların hesabına ve bunların kimin tarafından verildiğinin tespitine esas tutulur.

Kurum’un şubesi bulunmayan yerlerde yayınlanan gazete ve dergiler de aynı şekilde ilân veya reklâmımuhtevi bulunan ikişer nüshalarını Kurum Genel Müdürlüğü’ne gönderilmek üzere mahalli valiliğe tevdiederler.

Bordro Düzenlenmesi

Madde 48 - Prodüktörler, yayınlanmasına aracı oldukları ilân ve reklâmları, kullandıkları sıranumarasına göre ücreti, aldıkları komisyon ve yayınlanan gazete veya dergi adı ile gazete veya derginin sıranumarasını gösteren bir bordro ile her yılın ilk 15 günü içinde Kurum Genel Müdürlüğü’ne gönderilmeküzere Kurum’un o yerdeki şubesine makbuz mukabilinde tevdi ederler.

Gazete ve dergiler de, kendi sıra numaralarına göre, her bir ilân ve reklâmı kimden aldıklarını Kurumveya prodüktörün sıra numarasını, fiyatını, verdikleri komisyonu göstermek üzere düzenleyecekleri yıllıkbordroyu, yukarıdaki fıkrada yazılı süre içinde Kurum’un o yerdeki şubesine teslim ederler.

Kurum’un şubesi bulunmayan yerlerde yayınlanan gazete ve dergiler de yukarıdaki fıkra gereğincedüzenleyecekleri yıllık bordroları o yerin Valiliği’ne; Valilikler de bu bordroları, birinci fıkraya uygun olarakhazırlanacak bordrolarla birlikte Kurum Genel Müdürlüğü’ne gönderirler.

Müeyyide

Madde 49 - Bu kanuna veya bu kanuna dayanılarak yapılacak yönetmeliğe veyahut Kurum GenelKurulu’nun bu kanunda yazılı hususlarda ittihaz edeceği kararları ile yükletilen ödevlere yahut da basınahlâk esaslarına, riayet etmeyen gazete ve dergilerle prodüktörler ve kamu idare ve teşekkülleri ve 42.maddede anılan sair ortaklıkların sorumluları hakkında, diğer mevzuat hükümlerine halel gelmemek üzere,aşağıda yazılı olduğu şekilde muamele yapılır.

a) Kurum tarafından o gazete veya dergiye verilecek ilân ve reklâmlar, kesinleşen Yönetim Kurulukararına dayanılarak, Kurum Genel Müdürlüğü’nce, iki ayı geçmeyecek bir süre ile kesilir. Ayrıca, bukanunla temin edilen menfaatlerden de aynı şekilde faydalandırılmaz.

b) Prodüktörlük müessesesinin iki ayı geçmemek üzere kapatılması için, Kurum Genel Müdürlüğü’nceiş, Yönetim Kurulu’na intikal ettirilir. Kesinleşen Kurul kararını, o yerdeki Valilik infaz eder.

(a) ve (b) bentlerinde yazılı hallerde, Yönetim Kurulu kararına, tebliğinden itibaren on gün içinde oyerdeki en yüksek dereceli Asliye Hukuk Hakimliği’ne itiraz edilebilir. Hâkim, en geç on beş gün içindeevrak üzerinden kararını verir, bu karar kesindir.

c) Kurum Genel Müdürlüğü’nün bildirmesi üzerine kamu idare ve teşekkülleri ile ortaklıklarınsorumluları hakkında kendi statülerine göre disiplin muamelesi uygulanır. Böyle bir statü yoksa, oteşekkülün denetleme bakımından bağlı bulunduğu veya iştigal sahasına girdiği Bakanlık, uygun gördüğü birdisiplin muamelesi uygular. İlgili Bakanlığın yapacağı tebligata uyulması mecburidir.

Yapılacak disiplin muamelelerinin neticesi Kurum’a bildirilir. Kurum’un disiplin muameleleri aleyhindeyetkili mercilere veya Bakanlığa itiraz hakkı vardır.

Cezai Hükümler

Madde 50 - Basın İlân Kurumu’nun Genel Kurul ve Yönetim Kurulu üyeleri ile bilûmum memur vemüstahdemleri, bu kanunun uygulanması sebebiyle işleyecekleri suçlarından dolayı, fiillerinin mahiyet vederecelerine göre, Türk Ceza Kanunu’nun Devlet memurlarına ait hükümleri ile cezalandırılırlar.

Cezai kovuşturma, ayrıca disiplin muamelesi uygulanmasına engel teşkil etmez.

Tebligat Hükümleri

Madde 51 - Basın İlân Kurumu’nun tebligatı, 7201 sayılı Tebligat Kanunu hükümlerine tâbidir.

Hükümet Namına Yetki

Madde 52 - Bu kanunda Hükümete tanınan yetkilerin, Hükümetin hangi teşkilâtı tarafındankullanılacağı, Bakanlar Kurulu kararı ile tâyin edilerek Resmî Gazete’de yayınlanır.

Yönetmelik Yapılması

Madde 53 - Basın İlân Kurumu Genel Kurul’u tarafından, bu kanuna müstenit işlerin yürütme tarzınıgöstermek üzere bir yönetmelik yapılır. Bu yönetmelik Resmî Gazete’de yayınlanır.

Yürürlük Tarihi

Madde 54 - Bu kanun, yayınlandığı tarihte yürürlüğe girer.

Kanunu Yürütecek Makam

Madde 55 - Bu kanunu, Bakanlar Kurulu yürütür.

EK: 2

BAKANLAR KURULU KARARLARI

1. Karar Sayısı: 2006/11532

Resmî ilân fiyatlarının ekli tarifede gösterildiği şekilde tespit edilmesi ve 29.11.2005 tarihli ve2005/9735 sayılı Kararnamenin yürürlükten kaldırılması; Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun teklifiüzerine, 2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Kanunun 39. maddesine göre, Bakanlar Kurulu’nca 07.12.2006tarihinde kararlaştırılmıştır.

Resmi İlan Fiyat Tarifesi

Resmî ilânların fiyat tarifesi 195 sayılı Kanunun 39. maddesi uyarınca aşağıdaki şekilde tespitedilmiştir.

1- Resmî ilânların yayın ücreti, her gazetenin sürekli olarak uyguladığı dizgi-tertip tekniğine göre, en az 40 mm.lik tek sütunda bir santimetrelik boy ile ölçülür.

Başlığından gayrisi 10 puntoluk metin harfleriyle dizilmiş ilânların 5 santimetrelik kısmında, satıraralıkları diğer yazı metinlerinden daha geniş olmamak kaydıyla, en az 12 satır bulunur. İlan metinlerinde 8puntodan küçük harfler kullanılmaz.

Resmî ilân başlıklarının 24 puntoyu geçmemesi ve ilân metninin yüzölçümü ile mütenasip olması şarttır.İlân metinlerinde 10 puntodan daha küçük harfler kullanılır ve gazetenin sürekli uyguladığı dizgi-tertiptekniği de gerekli kılarsa, alışılmış sütun genişliğinin alt sınırı 36 milimetre kabul edilir.

Daha büyük puntolu harflerle ve daha dar sütuna dizilen ilânlar yukarıdaki ölçülere kıyasen hesaplanır.

2- Resmî ilânların bir santimetresinin tek sütundaki yayın ücreti 6 YTL’dir.

Şu kadar ki, günlük fiilî satış ortalaması, (10.000)’den az olmayan gazeteler için 7 YTL, (25.000)’den azolmayan gazeteler için 14 YTL, (100.000)’den az olmayan gazeteler için de 26 YTL’dir.

Bu maddede belirtilen ücretlere KDV dahil değildir.

3- Resmî ilânların tahmini bedelleri, Basın İlân Kurumu’nun tespit edeceği esaslara göre, ilânı verenlertarafından peşin olarak Kurum’a ödenir ve fatura tanziminden sonra mahsup işlemi yapılır.

Kanunî engeller sebebiyle tahmini ilân bedellerini peşin ödeyemeyen genel ve katma bütçeli daireler,faturanın kendilerine ulaşması üzerine borçlarını derhal öderler.

4- Bu tarife, Resmî Gazete’de yayımını takip eden ay başından itibaren yürürlüğe girer.

(13.1.2007 gün ve 26402 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)

2. Karar Sayısı: 5/1807

Basın İlân Kurumu teşkiline dair 2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Kanun’un 24. maddesinin birincifıkrasında yazılı:

a) % 15 komisyon ücreti nispetinin, yabancı memleketlerdeki gerçek ve tüzel kişilerin, Kurum’un şubesibulunan yerlerde yayımlanan gazete ve dergilere verecekleri ilân ve reklâmlar için,

b) Diğer ilân ve reklâmlara ait % 10 komisyon ücreti nispetinin, en çok % 25 olarak değiştirilmesi,Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun teklifine dayanan Genel Müdürlüğün 20.9.1961 tarihli ve 2077 sayılıyazısı üzerine, mezkûr kanunun 24. maddesinin son fıkrasına göre, Bakanlar Kurulu’nca 15.10.1961tarihinde kararlaştırılmıştır.

(31.10.1961 tarihli ve 10945 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)

3. Karar Sayısı: 6/322

2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Basın İlân Kurumu teşkiline dair Kanun’un 14. maddesi gereğinceHükümetin Kurum üzerinde sahip olduğu denetleme yetkisi ile bu kanunda Hükümete tanınan sair yetkilerinMaliye Bakanlığı tarafından kullanılması ve 27.3.1961 tarihli ve 5/979 sayılı kararnamenin kaldırılması;mezkûr Kanun’un 52. maddesine göre Bakanlar Kurulu’nca 20.3.1962 tarihinde kararlaştırılmıştır.

( 4.4.1962 tarihli ve 11074 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)

4. Karar Sayısı: 6/7411

2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Basın İlân Kurumu teşkiline dair Kanun gereğince Kurum sermayesineiştirak etmiş olan Milli Bankaların ve sigorta ortaklıklarının iştirak paylarının 1966 yılından başlamak vekendilerine, her yıl % 25’i nispetinde olmak üzere, dört yılda iadesi hakkındaki Kurum Genel Kurulu’nun 15Şubat 1966 tarihli kararının onaylanması, Maliye Bakanlığı’nın 22.10.1966 tarihli ve 102 sayılı yazısıüzerine; sözü geçen Kanun’un 16. maddesinin ikinci fıkrasına göre Bakanlar Kurulu’nca 8.12.1966 tarihindekararlaştırılmıştır.

( 22.12.1966 tarihli ve 12484 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)

EK: 3

BASIN İLAN KURUMU YÖNETMELİĞİ’NİN İLGİLİ MADDELERİ

(12.12.1997 tarihli ve 23198 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)

BÖLÜM II

Mevkûtelerin Denetlenmesi ve İlânların Dağıtımı

Madde 77 - Resmî ilânların, 195 sayılı Kanun’un 32, 34 ve 35. maddeleri gereği ittihaz olunan GenelKurul kararları ile resmî ilân yayınını öngören sair mevzuat hükümleri çerçevesinde, Kurumca veya ilgiliValilikçe seçilecek gazetelerde yayınlatılması asıldır.

Her resmi ilân, ilânı veren tarafından Kurum’a veya ilgili Valiliğe ayrı bir iş emri ile gönderilir. Anılaniş emirlerinde, ekinde yer alan ilânın nerede ve kaç defa hangi mevzuata göre yayınlanacağı, ilân yayınınıöngören kanun, kanun hükmünde kararname, tüzük ve yönetmeliğin adı, numarası ve maddesi de anılarakaçıkça belli edilir.

Yukarıda belirtilen Kanuni dayanağı gösterilmeksizin, Türkiye çapında veya yüksek tirajlı gazetelerdeyayın talepleri ve benzeri istekler dikkate alınmaz.

İlân metinleri kopya sayısının, ilânın yayınlanacağı gazete veya gazetelerden bir fazla olmasızorunludur. Bu gereğe aykırı hareket edilmesi, ilânların yayın tarihinden en az on gün önce Kurum veyaValiliklere intikal ettirilmemesi veya doğrudan doğruya gazetelere gönderilmesi gibi sebeplerle yayın işiningecikmesi ve sair sebepler sonucu, herhangi bir mali külfet doğduğu ya da ilgili mevzuata aykırı bir durumortaya çıkması halinde, bundan ilânı verenler sorumlu olur.

Tereddüt halinde, faks aracılığıyla yapılan ilân yayın talepleri, faksa atıf yapılarak doğrulanmadıkça veokunaklı olmadıkça işleme konulmaz.

Madde 78 - Resmî ilânların yayın ücreti, tek sütunda bir santimetrelik boy ile ölçülür.

Sütun genişliğinin kaç milimetre olacağı, ilân metinlerinin hangi punto ile dizileceği, muayyen birkısmında kaç satır yazı bulunacağı ve daha büyük punto kullanılması halinde uygulanacak kıstas ve sairhususlar, “Resmî İlân Fiyat Tarifesi” ile belirlenir.

Madde 79 - Kurumun yayınlanmasına aracı olmak görevinde bulunduğu ilân ve reklâmların dışındakiözel ilân ve reklâmlar, bunları verenlerin yayınlanmasını istedikleri mevkûtelere verilir.

Bu tür ilân ve reklâmların gerek yayın bedellerinin hesaplanmasında çıkabilecek anlaşmazlıkları gerekyayın işinin gecikmesini önlemek üzere, ilân ve reklâm sahiplerinin, 195 sayılı Kanun’un 45. maddesiuyarınca üç ayda bir Kurum’ca, düzenlenen, “Özel İlân ve Reklâm Tarifeleri”ndeki esas ve usullere göreyayın talebinde bulunmaları şarttır.

Kurumun yayınlanmasına aracı olmak görevinde bulunduğu ilân olmasına rağmen, ilân verenleringazete, sayfa ve sütun tercihi yapmaları veya özel dizgi, tertip ve grafik talebinde bulunmaları halinde, anılanilân ve reklâmlar için yukarıda sözü edilen “Özel İlân ve Reklâm Tarifeleri” uygulanır.

Bu amaçla Kurum şubelerine gönderilecek iş emrinde, ilân veya reklâmın yayın sayısı ve tarihleri ilebaskısının genel veya yerel, siyah-beyaz veya renkli olacağı ve mevkûtenin sayfa numarası gibi, omevkûtenin fiyat tarifesinde öngörülen bütün kriterler eksiksiz olarak belirtilir ve iş emrine boyutları daaçıklanmak suretiyle hazır film veya metin eklenir.

Kurumun prodüktörlük faaliyetlerinde, 195 sayılı Kanun’un 25. maddesi gereğince hazırlanacak tarifeuygulanır.

Madde 80 - Yayınlama yöntemi 195 sayılı Kanun’un 43 üncü maddesinin ikinci fıkrasında gösterilenilân ve reklâmları verenlerin istekleri, Kurum Genel Kurulu tarafından tespit edilecek esaslar dahilinde işlemgörür.

Madde 81 - Resmî ilânlar konusundaki her türlü müracaatı inceleyip karara bağlamak görev ve yetkisi,195 sayılı Kanun’un 31. maddesindeki görev ayrımına göre, Kurum Genel Müdürlüğü’ne veya ilgili Valiliğeaittir. Bu suretle verilecek kararlara karşı ilk itiraz mercii, yine kararı veren merci olup, itirazın, tebliğtarihinden itibaren en geç on gün içerisinde yapılması gerekir.

Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili Valilik, ilk kararında ısrar ettiği takdirde ilgililer, ısrar kararınıntebliğinden itibaren yine on gün içerisinde ve gerekli belgelerle birlikte Kurum Yönetim Kurulu’na itirazedebilirler.

Resmî ilânlara ilişkin olarak üçüncü kişiler tarafından yapılacak şikâyetlerin, Kurum YönetimKurulu’nda görüşülüp karara bağlanabilmesi için de yukarıda birinci ve ikinci fıkralarda belirlenen yöntemintamamlanmış olması şarttır.

Madde 82 - Kurum veya Kurum şubesi bulunmayan yerlerdeki gazeteler, resmi ilânların tahmini yayınbedellerini, Resmi İlân Fiyat Tarifesi’ndeki değişiklikler doğrultusunda Kurum’un belirleyeceği ölçüleregöre, peşin olarak alır ve fatura çıkarılınca mahsup işlemini yapar. Ancak, kanunî engeller sebebiyle tahminiilân bedelini önceden gönderemeyen genel ve katma bütçeli daireler, faturanın kendilerine ulaşması üzerine,borçlarını derhal öderler. Borç üç ay içinde ödenmez ise, tahsili için kanunî kovuşturma yapılır ve bugecikmeye sebep olan sorumlu memurlar hakkında, disiplin takibatı yapılmak üzere durum Genel Müdürlükveya Valiliklerce yetkili makamlara bildirilir.

Madde 83 - 195 sayılı Kanun’un 34. ve 35. maddeleri ile bu maddelere dayanılarak hazırlanan GenelKurul Kararı’ndaki esaslara göre, mevkûtelerin resmî ilân yayınlama hakkının doğup doğmadığı veyagerektiğinde bu hakkın devam edip etmediği hususlarında karar verme yetkisi ve görevi, Kurum şubesi

bulunan yerlerde Kurum Genel Müdürlüğü’ne, diğer yerlerde ilgili Valiliklere aittir. Bu karara esas teşkiledecek bilgi ve belgeleri toplamak üzere, Kurum şubesi bulunan ve bulunmayan yerlerde, ihtiyaca göreyalnız durum saptamasıyla görevli, kontrol kurulları oluşturulur.

Kontrol Kurullarının denetleme sonucunu açıklayan raporlarında, mevkûtelerin Genel Kurul kararlarıylabelirlenen nitelikleri taşıyıp taşımadıkları ve yükletilen ödevleri yerine getirip getirmedikleri belgeleredayandırılarak ve açıkça belirtilir. İstek halinde, Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili Valilikçe, raporun birörneği denetlenen mevkûte sahibine verilir.

Kurum Genel Müdürlüğü ve Valilikler, kuşkulu hallerde ek rapor isteyebilecekleri gibi, durumukendilerinin saptayacakları hususlara göre değerlendirerek karara bağlayabilirler.

Madde 84 - Denetleme sonucuna göre, Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili Valilikçe alınacak karara,mevkûtelerce yapılan itirazlar ve bunların çözüm şekli konuya ilişkin Genel Kurul kararında belli edilir.

Genel Müdürlük veya ilgili Valilik, kontrol kurulu raporlarının içeriğine ilişkin itirazlarda doğrudandoğruya, Kontrol Kurullarının raporlarına dayanılarak verilen kararlara ilişkin itirazlarda Yönetim Kurulukararı üzerine, 20 gün içinde ve eski kurulda görev almamış üyelerden oluşturulacak geçici kontrol kurulunamevkûteyi yeniden denetlettirir.

Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili Valilikçe oluşturulan geçici kontrol kurullarının düzenledikleriraporlar üzerine, 83 üncü maddenin birinci fıkrasına göre karar verilir. Bu kararlara karşı yapılan itirazlar ileYönetim Kurulu’nca oluşturulması öngörülen geçici kontrol kurullarına ait denetleme raporları YönetimKurulu’nca incelenip karara bağlanır. Talep edildiği takdirde, Yönetim Kurulu gerekli görürse mevkûtesahibini de dinler.

Yönetim Kurulu kararlarına karşı, ancak prensip kararı verilmesini gerektiren hallerde ve en geç 30 güniçinde Genel Kurul’a itiraz edilebilir. Ne var ki, bu gibi itirazlar dahi yürütmeyi durdurmaz.

Madde 85 - Kontrol kurullarının görevleri ve yetkileri, oluşum tarzı, üye adaylarının belirlenmesi,göreve engel haller, düzenlenecek raporlar, denetleme giderleri ve sair hususlar Genel Kurul tarafındankararlaştırılır.

Geçici Kontrol Kurulları, gerek denetleme ve rapor düzenleme, gerek sair bakımlardan, kontrol kurullarıile aynı hükümlere tâbidir.

Görevin yerine getirilmesi sırasında, Kurum Genel Müdürlüğü ve ilgili Valiliklerce öğrenilecekyolsuzluklar, yetkili mercilere bildirilir.

EK: 4

BASIN İLÂN KURUMU TEŞKİLİNE DAİR 195 SAYILI KANUNUYARINCA YAYINLANACAK İLÂN VE REKLÂMLAR İLE BUNLARI

YAYINLAYACAK MEVKÛTELER HAKKINDA GENEL KURULKARARI

Karar No: 67 (*) 15 Şubat 1977

BİRİNCİ BÖLÜM

Genel Hükümler

I. Tanımlar ve Açıklamalar

Amaç ve Kapsam

Madde 1 - Bu Karar, 195 sayılı Kanun uyarınca Basın İlân Kurumu veya valiliklerin yayınına aracıolduğu ilân ve reklâmların dağıtım ve yayınlanma esasları ile bunları yayınlayacak mevkutelerin vasıflarını,ödevlerini ve uygulamaya ilişkin diğer hususları düzenler.

İlân ve Reklâmlar

Madde 2 - Kurum’un yayınına aracılık edeceği ilân ve reklâmlar ile valiliklerin yayınına aracılıkedeceği ilânlar şunlardır:

a) Kanun, tüzük veya yönetmelik gereği yayınlanması zorunlu olup da reklâm niteliği taşımayan ilânlar

(özel derneklerinki hariç),

b) Merkezi yönetim bütçesine tabi idareler, il özel idareleri, belediyeler, köyler, kamu iktisaditeşebbüsleri, kamu hukuku tüzel kişiliğini haiz kuruluşlar ile sermayesinin yarısından fazlası bu kuruluşlaraait veya bunların % 50’den fazla sermaye payı olan iştiraklerinin resmî ilânları,

c) Yukarıdaki (b) bendinde anılan idarelere ait hususî ilân ve reklâmlar,

d) Kanunla kurulan müesseseler ile bunların iştiraklerine ait hususî ilân ve reklâmlar.

Kurum’un ve Valiliklerin Görevi

Madde 3 - Kurum, şubesi bulunan yerlerin belediye ve varsa büyükşehir belediyesi sınırları içinde, 2’ncimaddenin (a) ve (b) bentlerinde belirtilen resmî ilânlar ile (c) ve (d) bentlerinde belirtilen hususî ilân vereklâmların yayınına aracı olur.

Kurum’un aracılık ödevi dışında kalan yerlerde ise 2’nci maddenin (a) ve (b) bentlerinde belirtilenresmî ilânların yayınına valilikler aracı olur.

Türk Ticaret Kanunu uyarınca Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi’nde yapılacak tescil ilânları, Kurum’unveya valiliklerin aracılığından geçirilmez.

Uygulama Alanı ve Usulü

Madde 4 - Bu Karar’ın diğer bölümlerinde, mevkutelerin yayın yerleri ve türleri ile ilân ve reklâmlaraaracılık ödevinin kapsamına göre düzenlenen özel hükümler yer alır.

Birinci Bölüm’de yer alan genel hükümler, aksi belirtilmeyen hallerde, ilgisi nispetinde diğerbölümlerdeki hükümler ile birlikte uygulanır.

Mevkute

Madde 5 - Basın Kanunu hükümleri kapsamında yayınlanan ve Matbaalar Kanunu uyarınca beyannameveren matbaalarda basılan günlük veya günlük olmayan gazeteler ile belli aralıklarla yayınlanan dergiler, buKarar’a göre mevkute (süreli yayın) sayılır.

Prova tezgâhları, bilgisayar yazıcıları, teksir, fotokopi ve her türden masa üstü dijital baskı yapanmakinelerde basılan veya çoğaltılan ya da ansiklopedi, bülten gibi fasiküller halinde yayınlanan ve güncelliğiolmayan yayınlar, adı ne olursa olsun resmî ilân ve reklâm yayınlama hakkı açısından mevkute sayılmaz.

Haber ajanslarının yayınladığı bültenler bu hükmün dışındadır.

Kısaltmalar

Madde 6 - Bu Karar’da:

a) Basın İlân Kurumu teşkiline dair 2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Kanun yerine “195 sayılı Kanun”,

b) Basın İlân Kurumu yerine “Kurum”,

c) 195 sayılı Kanun’un 53’üncü maddesinde öngörülen Yönetmelik yerine “Kurum Yönetmeliği”,

d) Bulunduğu yere göre, ilgili bölümde öngörülen vasıflara sahip bulunan ve yükletilen ödevleri yerinegetiren gazete için “vasıflı gazete”,

e) Resmî ilân ve reklâm yayınlama hakkı için “yayınlama hakkı”,

f) Büyükşehir belediyesi olan illerde büyükşehir belediye sınırları içinde kalan, diğer illerde ise BasınKanunu uyarınca beyanname verilen yönetim yerinin bulunduğu yer için “yayın yeri”,

g) 10.7.2004 tarihli ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nun yerine “5216 sayılı Kanun”

ibareleri kullanılmıştır.

II. Dağıtım ve Yayınlama Esasları

Dağıtım İlkesi

Madde 7 - İlân ve reklâmlar, Kurum veya valilikler tarafından bu Karar’da belirtilen esas ve usulleregöre günlük gazeteler ile diğer mevkutelere yayınlanmak üzere dağıtılır. İlân ve reklâmlar, aksibelirtilmedikçe mevkutelerin genel baskılarında yayınlanır.

2’nci maddenin (c) ve (d) bentlerinde belirtilen ilân ve reklâmların dağıtımında, bunları veren kurum vekuruluşların istekleri dikkate alınır.

Tebligat Kanunu’na tabi ilânların yayını için, tebligatı çıkaran makam, 12’nci maddede belirtilen listeyedahil bir gazeteyi veya sebebini bildirmek kaydıyla liste dışı bir mevkuteyi seçtiği takdirde, bu isteğe aynen

uyulur.

Yayınlama Hakkı

Madde 8 - 2’nci maddede sayılan ilân ve reklâmları yayınlama hakkının doğması için, günlük gazetelerve diğer mevkutelerin;

a) Yazılı olarak, yayınlama talebinde bulunması,

b) Kurum Yönetmeliği ve bu Karar’la yükletilen ödevleri kabul ederek vaktinde yerine getirmesi,

c) Yayınlandığı yere göre, bu Karar’ın ilgili bölümlerinde öngörülen şart ve vasıfları haiz olması,

gerekir.

Ancak, yayınlama hakkı kazanabilmesi için bekleme süresine tabi tutulan bir mevkute, bu süredolmadan resmî ilân ve reklâm yayınlayamaz. Aksi halde, bu Karar’ın ilgili maddelerinde düzenlenmişbulunan yaptırımlar uygulanır.

Yayınlama hakkından vazgeçtiğini yazılı olarak bildiren mevkuteler, tekrar resmî ilân ve reklâmyayınlama talebinde bulunursa, yayın hayatlarını aynı adla sürdürseler dahi, yeni yayınlanan ve yayınlamahakkı kazanamamış mevkutelere uygulanan usul ve esaslara tabi tutulur.

Yayınlama Hakkının Düşmesi

Madde 9 - Yayınlama hakkının kazanılmasını sağlayan unsurlardan herhangi birinin ihlâli halinde, buhak ihlâl süresince kendiliğinden düşer. İhlâlin önceden ve zamanında tespit edilememiş olması, bu konudaişlem yapılmasına ve yaptırım uygulanmasına engel değildir.

Yayınlama hakkının düştüğü, kontrol kurulu raporlarının veya aylık icmal varakalarının incelenmesiveya bunların soruşturulması ve araştırılması sonucu, Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili valiliklertarafından tespit olunarak karara bağlanır.

Düşme kararı, verildiği tarihi izleyen beş iş günü içinde ilgili mevkuteye gönderilir.

Yayınlama hakkının düştüğünü vaktinde ve kendiliğinden bildiren mevkuteye, 195 sayılı Kanun’un49’uncu maddesi hükmü uygulanmaz.

Düşme Kararının Sonuçları

Madde 10 - Yayınlama hakkı düşen mevkuteye, bu hakkı yeniden kazanıncaya kadar ilân ve reklâmverilmez.

Yayınlama hakkı düşen mevkutenin yazılı talebi üzerine yaptırılan kontrolün sonucu olumlu iseyayınlama hakkının kazanılmasını sağlayan unsurların tamamlandığının tespit edildiği tarihten itibarengeçerli olmak üzere, yayınlama hakkı yeniden doğar. Ancak, yayınlama hakkının kazanılmasını sağlayanunsurların tamamlandığı tarih ile yazılı talep tarihi arasındaki süre on günü geçtiği takdirde, yenidenyayınlama hakkı talep tarihinde doğmuş sayılır.

Yazılı talep tarihi, talebi içeren yazının Kurum veya ilgili valilik evrakına kaydedildiği tarihtir.

Yayınlama hakkının yeniden kazanılması halinde, yayınlama hakkının yeniden doğduğuna ilişkinkararın bir nüshası ilgili mevkuteye tebliğ edilerek, ilân ve reklâm verilmeye başlanır. Kurum GenelMüdürlüğü ile valiliklerin, yayınlama hakkının düştüğüne ve yeniden doğduğuna ilişkin kararlarının birernüshası da belgeleriyle beraber, 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesine göre işlem yapılmak üzere KurumYönetim Kurulu’na sunulur.

Yönetim Kurulu’nun anılan 49’uncu maddeye dayanarak vereceği karar kesinleştikten sonra, tespitedilen süreye göre ilân ve reklâm kesme cezası uygulanır.

Bu Karar’ın 9’uncu maddesi uyarınca yayınlama hakkı düşen gazete, düşme tarihinden itibaren bir yıliçinde yeniden yayınlama hakkı kazanamadığı takdirde yeni yayın sayılır.

Düşme Kararına İtiraz

Madde 11 - Düşme kararı kendisine tebliğ edilen mevkute, en geç on gün içinde kararı veren makamave bu makamın önceki kararında ısrar etmesi halinde, yine en geç on gün içinde Kurum Yönetim Kurulu’naitiraz edebilir. On günlük sürenin hesaplanmasında, itiraz yazısının Kurum şubesi bulunan yerlerde buşubelerin, diğer yerlerde ise ilgili valilik evrakına kayıt tarihi esas alınır.

Yönetim Kurulu’nun itirazı reddetmesi üzerine, Prensip Kararı verilmesini gerektiren hallerde, ilgilimevkute 195 sayılı Kanun’un 38’inci maddesi uyarınca Genel Kurul’a başvurabilir.

Yönetim Kurulu, itirazı haklı bulur ve 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesi hükmünün uygulanmasına

gerek olmadığını kararlaştırır veya Genel Kurul, Prensip Kararı’nı ilgili mevkutenin lehine verir iseyayınlama hakkı kesintiye uğramamış sayılır ve gerekli telâfi işlemi uygulanır.

Gazeteler Listesi

Madde 12 - Kurum Genel Müdürlüğü ve ilgili valilikler, her ayın son iş günü itibarıyla ilân ve reklâmverilebilecek günlük gazete ve diğer mevkutelerin isimleri ile türünü, sayfa sayısını, yüzölçümünü ve gerekligörülen diğer bilgileri kapsayan birer liste hazırlamakla yükümlüdür. Bu listelerde, günlük gazetelerin öncekiaya ait toplam tirajı ile günlük fiilî satış adedi ortalamasına da yer verilir.

Bekleme süresi içinde bulunan gazete ve dergiler ile ait olduğu ayın yirmibeşine kadar Kurum’agönderilmeyen dergiler aylık listelere alınmaz.

Hakkında ilân ve reklâm kesme cezası uygulanan mevkutenin, hangi tarihten itibaren ilân ve reklâmyayınlayabileceği, cezanın sona ereceği aya ait listelerde belirtilir.

Bu listeler, Hükümet ve Kurum şubeleri ile diğer ilgililere gönderilir.

Listeye Alınmamaktan Doğan Uyuşmazlıklar

Madde 13 - Gazeteler listesine alınmayan mevkuteler ile Kurum Genel Müdürlüğü veya valiliklerarasında çıkan uyuşmazlıklar Kurum Yönetim Kurulu tarafından Kurum’a ulaşmasından itibaren iki haftaiçinde karara bağlanır.

Yönetim Kurulu gerekli görür veya Genel Müdürlük, valilik ya da ilgili mevkute talep ederse, konu, 195sayılı Kanun’un 37’nci maddesi uyarınca Prensip Kararı verilmesi için Genel Kurul’a intikal ettirilir. GenelKurul’un vereceği karar kesindir.

Yönetim Kurulu kararı veya Genel Kurul’un vereceği Prensip Kararı’na göre, Kurum Genel Müdürlüğüveya ilgili valilik tarafından telâfi veya mahsup işlemi uygulanır.

Mahsup ve Telâfi İşlemleri

Madde 14 - Gazetelerin, haksız veya fazla olarak yayınladığı resmî ilânlar “mahsup”, yayınlama hakkıbulunmasına rağmen yayınlayamadığı resmî ilânlar ise “telâfi” edilir.

Mahsup ve telâfi işlemleri, gazetelerin mağduriyetini önlemek üzere, ilgili gazetenin bu işlemlere ilişkinkarar tarihindeki aylık resmî ilân kontenjanının yarısı üzerinden izleyen aylarda yapılır. Ancak, mahsup veyatelâfi miktarı, ilgili gazetenin karar tarihinden geriye doğru üç aylık resmî ilân kontenjanını aştığı takdirde,mahsup veya telâfi işlemi karar tarihindeki resmî ilân kontenjanının tamamı üzerinden yapılır.

Bir yerde yayınlama hakkı olan tek gazetenin bulunması halinde, bu gazete hakkında alınan mahsupkararı, mahsup tutarı kadar resmî ilânın, ilgili gazetede yayınlatılmaması suretiyle uygulanır.

Mevzuat hükümlerinin ihlali sebebiyle gazetelere mahsup işlemi uygulanmış olması, aynı konuda, 195sayılı Kanun’un 49’uncu maddesinin (a) bendi uyarınca cezai yaptırım uygulanmasına engel teşkil etmez.

Aylık Kontenjan

Madde 15 - Belli bir yerde bir ay içinde yayınlanması muhtemel resmî ilânların, o yerde çıkangazetelerden her birine hangi oranda dağıtılacağına esas teşkil eden ölçüye aylık kontenjan adı verilir.

Aylık kontenjanın tespitinde ana kıstas gazetelerin yüzölçümüdür.

Aylık kontenjan tespitinde o yerde Kurum şubesi bulunup bulunmadığına göre, gazetelerin fikir işçisisayısı, fiilî satış adedi, dağıtım-satış usulü ve yerleri ile bir ay içindeki yayın sayısı gibi unsurlar da dikkatealınır.

Her ayın ilk ve son günleri arasında gazetelerde yayınlatılan resmî ilânların dağıtımına ilişkin resmî ilânkontenjan ve dağıtım tabloları, görev alanlarına göre Kurum ve valilikler tarafından düzenlenerek ilgiligazetelere gönderilir.

III. Gazetelerin Vasıfları

Genel Olarak

Madde 16 - Günlük gazetelerin 2’nci maddede sayılan ilân ve reklâmları yayınlayabilmesi için, bunlarınaşağıdaki maddelerde genel olarak gösterilen içerik, yüzölçümü, kadro, fiilî satış adedi, en az yayın hayatısüresi ile Genel Kurul tarafından tespit edilen diğer vasıfları haiz olması gerekir.

İllerde en fazla sarı basın kartı sahibi üyesi bulunan basın meslek kuruluşları tarafından şeker ve kurbanbayramlarında çıkarılan bayram gazeteleri yukarıdaki hükmün dışındadır.

Mahallî idareler tarafından çıkarılan gazeteler ile vasıflı gazete yayınlanan yerlerdeki vasıfsız

gazetelere, bunlar günlük de olsa, resmî ilân verilmez.

İçerik (Münderecat)

Madde 17 - Günlük gazeteler ile diğer mevkutelerin içeriği yayınlandıkları yerlere göre, ilgilibölümlerde ayrı ayrı gösterilmiştir.

Ancak, bir gazetede yer alan ilân, reklâm, aynı mahiyetteki resim, yazı ve benzeri hazır kalıplarınyüzölçümünün, o gazetenin kendi kategorisi için belirlenmiş olan asgarî yüzölçümünün üçte birinigeçmemesi ve her sayfasının yayın yerinde dizilip tertiplenmiş olması ve yine Matbaalar Kanunuhükümlerine uygun olarak çalışan bu yerdeki matbaalarda basılması gerekir.

Yukarıda sözü geçen hazır kalıpların her sayıda güncelleştirilmesi asıldır. Ancak, genel konulara aitbaşlık, klişe veya filmlerin, gazete hakkındaki bilgilerin ve benzerlerinin, sürekli ve basında yerleşmişteamüllere uygun olarak kullanılması mümkündür. Buna karşılık radyo ve televizyon programları, ekonomiktablolar, nöbetçi eczaneler, eğlence yerleri gibi konulara ilişkin diğer hazır kalıpların mahiyetleriningerektirdiği ölçüde güncel olması şarttır.

Asgarî yüzölçümünden, hazır kalıplar için kullanılabilecek azamî kısım çıktıktan sonra kalan yerler,gazetelerin türlerine göre kendi zorunlu içeriğine ayrılır. Bu içerikte kullanılacak fotoğraf, resim, grafik vebenzeri dokümanlar, haber metinleriyle uygun orantıda olmalıdır. Gerek zorunlu içerik gerek hazır kalıp,yazı, fotoğraf, resim ve benzeri unsurların okunabilir ve anlaşılır şekilde basılması, başlık ve spot dışındakihaber, köşe yazısı, makale, röportaj ve benzeri yazı metinlerinin dizgisinde, on puntodan büyük harflerinkullanılmaması gerekir.

Gazetelerin zorunlu içeriğinde yer alan yazı, fotoğraf, resim ve benzerlerinin hangi yayın organındanalındığının gösterilmesi zorunludur. Herhangi bir telif veya abonelik ücreti ödenmeksizin, internetortamından veya yazılı eserlerden yapılan alıntılar ile gazetenin kendi türüyle bağdaşmayacak her türlü yazı,resim ve benzerlerine, bu Karar’ın ilgili bölümlerinde belirtilen zorunlu içerikte yer verilemez.

İçerikte Benzerlik

Madde 18 - Değişik adla dahi olsa, aynı veya ayrı yerlerde yayınlanan iki ya da daha çok gazetede,sözleşmeye bağlanmış, telif veya abonelik ücreti ödenmiş, kişi veya ajanslara ait her türlü yazı, haber, resimgibi malzemelerin dışında, benzer yazı, fotoğraf, resim, roman veya başka edebî ürünler gibi malzemedensürekli olarak yararlanıldığı takdirde, bu gazetelerden yalnız birine ilân ve reklâm verilebilir.

Bu durumda gazetelerin sahibi aynı kişi ise ilân ve reklâm verilecek gazeteyi bu kişi seçer. Gazetelerinsahipleri farklı kişiler ise yayınlama hakkı, yayın süresi daha fazla olan gazeteye aittir.

Ortak olarak yararlanılan malzemenin kullanma hakkının kendisine ait olduğunu iddia eden gazete, buhususu ispatla yükümlüdür.

Yüzölçümü

Madde 19 - Mevkutelerin sayfa, sayı ve ölçüsünün tespitinde, mutat olarak yayınlanmış bulunan birnüshasına ait sayfalarının yüzölçümü toplamı esas alınır. Kurum veya valiliklere intikal ettirilmeyen veyagenel dağıtımda yer almayan yerel ve sektör ekleri ile ayrı bir imtiyaz sahibinin olmasına rağmen, gazeteninpromosyonu veya eki gibi verilen mevkuteler yüzölçümü toplamında dikkate alınmaz.

Resmî ilân yayınlayabilmek için, gazetelerin sahip olması gereken asgarî yüzölçümü ilgili bölümlerdebelirtilmiştir.

Kadro

Madde 20 - Gazeteler, gazete yayınından beklenen amacı gerçekleştirebilecek sayıda kadro ve bukadrolarda, fikir işçilerine ilişkin çalışma ve sosyal güvenlik mevzuatına uygun olarak kendileri ile yazılısözleşmeler yapılıp tam gün ve tam ay üzerinden ücretleri ödenen, sigorta primleri ile vergileri ödenmiş veyaüç ay içinde ödenmek şartıyla tahakkukları yaptırılmış, fiilen çalışan fikir işçileri bulundurmak zorundadır.

Asgarî kadroda beyan edilen fikir işçileri çalıştıkları gazetelerde, yazılı sözleşmelerinde belirtilengörevler dışında iş yapamazlar. Bu fikir işçileri, başka bir işyerinde gazetecilik mesleği dışında herhangi birfaaliyette bulunamazlar. Bu kişilerin çalıştıkları gazetenin yayınlandığı yerde ikâmet etmeleri zorunludur.Fikir işçilerinin sayıları, görevleri, unvanları, nitelikleri ve diğer hususlar, gazetelerin yayın yerleri esasalınarak ayrı ayrı tespit edilir.

Birden Fazla Basın veya Yayın Organında Çalışanlar

Madde 21 - Birden fazla basın veya yayın organında çalışan fikir işçisi, bunlardan yalnız birinin asgarikadrosunda yer alabilir.

Birden fazla gazete veya yayın organı, aynı fikir işçisini kendi asgari kadrosunda gösterdiği takdirde,düzenleme tarihi eski olan sözleşme geçerli sayılır. Aksini iddia edenler bu hususu ispatla yükümlüdür.

Gazete Sahipliği

Madde 22 - Gazete imtiyaz sahibi veya varsa Basın Kanunu hükümlerine göre tespit edilen tüzel kişitemsilcisi, kendi gazetesinin veya başka gazetelerin asgarî kadrosunda yer alamaz.

Fiilî Satış Adedi ve Ortalaması

Madde 23 - Günlük gazetelerden akşam gazetelerinin tarihini taşıdığı gün saat 17.00’ye, diğergazetelerin de yine tarihini taşıdığı gün saat 09.00’a kadar yayınlandığı yerdeki belli başlı bayilerde günügününe satışa çıkarılması, fiilen ve teker teker satılması ve bu durumun, her ayın sonunda gazetelertarafından düzenlenecek icmal varakalarıyla ve bayiler tarafından verilecek beyannamelerle Kurum GenelMüdürlüğü’ne veya valiliklere bildirilmek suretiyle belgelendirilmesi şarttır.

12’nci maddenin birinci fıkrasında belirtilen günlük fiilî satış adedi ortalaması, bir ay boyunca bayilereverilen toplam gazete sayısından iadeler düşülerek elde edilen sayının, yine o gazetenin bir ay içindeyayınlandığı gün sayısına bölünmesi sonucunda elde edilen sayıya, abonelik bedelini ödemiş olan abonelerinsayısının eklenmesi suretiyle bulunur. Bu işlem, en geç ertesi ayın yirminci gününe kadar tamamlanır.

Günlük fiilî satış adedi ortalamasının hesabında;

a) Vergi Usul Kanunu’na göre deftere tabi olmayan bayiler aracılığıyla yapılan satışlar,

b) Gerçek kişiler ile her tür tüzel kişilerin ve bunların şubelerinin birden fazla olan aboneleri,

c) Birden fazla abone olma hakkı tanınmayan (b) bendindeki kişilere veya kuruluşlara yapılan toplusatışlar, dikkate alınmaz.

En Az Yayın Hayatı Süresi (Bekleme Süresi)

Madde 24 - İlân ve reklâm yayınlama isteğinde bulunan gazetenin, yayınlandığı yere göre tespit edilenyayın süresini doldurmuş olması şarttır. Bekleme süreleri ilgili bölümlerde gösterilmiştir.

Kurum Genel Kurulu’nda temsilci bulunduran veya Kurum şubesi olan yerlerin büyükşehir belediyesınırları içinde bulunan ve Bakanlar Kurulu tarafından kamu yararına çalıştığı kabul edilen gazeteciderneklerinin yayınladığı gazetelerden yalnız birinin bekleme süresi üç aydır.

Bekleme süresinin başlangıcı, resmî ilân ve reklâm yayınlama isteğinin yazılı olarak Kurum GenelMüdürlüğü veya şubeleri ya da ilgili valilik evrakına kaydedildiği tarihtir.

Bekleme süresi içinde bulunan gazetelerin;

a) Basın Kanununa göre verilen beyannamede belirtilmiş sürelere göre aralıksız, ilk iki ay için fiilî satışadedine ilişkin şart dışında, aranılan bütün vasıflara sahip olarak yayınlanması ve yükletilen ödevleriyerine getirmesi,

b) Her yayın günü ikişer nüshasını, Kurum’un şubesi bulunan yerlerde Kurum Genel Müdürlüğü’negönderilmek üzere o yerdeki şubeye, diğer yerlerde valiliğe veya valiliğin belirleyeceği makamazimmetle teslim etmesi,

gerekir.

Ancak, bu gazeteler hakkında 32’nci maddenin üçüncü fıkrası hükmü, takvim yılı yerine bekleme süresiesas alınmak kaydıyla uygulanır.

Bekleme süresi içindeki gazetelerle ilgili olarak Kurum Genel Müdürlüğü veya valilikler tarafındanverilen kararlara yapılacak itirazlarda bu Karar’ın 10 ve 11’ inci madde hükümleri kıyasen uygulanır.

Yeniden Bekleme Süresi

Madde 25 - Bekleme süresi içinde bulunan gazetelerin ara denetlemeleri duyulan ihtiyaca göredoğrudan doğruya, bekleme süresi sonundaki denetlemeleri ise ilgili gazetelerin yazılı talepleri üzerineKurum Genel Müdürlüğü veya ilgili valilikler tarafından yaptırılır.

24’üncü maddenin dördüncü fıkrasında öngörülen şartlardan herhangi birinin ihlâl edildiği anlaşılırsa,ihlâlin sona ermesine kadar geçen süre bekleme süresine eklenir.

Dizgi ve Baskı Tekniği

Madde 26 - Gazetelerin rulo (bobin) veya düz tabaka kâğıt işleyen ofset makinelerde basılması şarttır.

Ancak, Kurum’un resmî ilânlara aracılık ödevinde bulunduğu, İstanbul, Ankara ve İzmir illerindeki

gazetelerin (5216 sayılı Kanun kapsamındaki gazeteler hariç olmak üzere), rulo (bobin) kâğıt işleyen ofsetmakinelerde basılması şarttır. Resmî ilânlara valiliklerin aracılık ödevinde bulunduğu yerlerdeki gazetelerdüz tipo makinelerde de basılabilir.

Mücbir sebepler dışında, akşam gazetelerinin baskı işlemi tarihini taşıdığı gün saat 11.00’den, diğergazetelerin baskı işlemleri ise tarihini taşıdığı günden bir önceki gün saat 14.00’den önce gerçekleştirilemez.

Gazetelerin baskılarını mücbir sebepler dışında ara vermeden, bir defada ve aynı matbaadatamamlaması gerekir.

Gazeteler, basın sanayindeki gelişmelere uygun olarak, dizgi-tertip ve baskı tekniğine özen göstermekve rahatlıkla okunabilmek için, baskı hatalarını en aza indirmek, dizgi-tertip ve baskı tekniğinin gerektirdiğiher türlü tedbiri almak zorundadır.

Resmî İlânların Tertibi ve Ölçümlenmesi

Madde 27 - Resmî ilân metinlerinin sekiz puntonun altında olmaması, başlıklarının ise yirmidörtpuntoyu geçmemesi ve başlıklar ile metinlerin yüzölçümünün orantılı olması şarttır.

Başlık ile ilân metni arasındaki boşluk ve ilân çerçevesi, basında yerleşmiş teamüle uygun olmalıdır.

Birinci ve ikinci fıkra hükümlerine aykırılık nedeniyle meydana gelen fazla ölçümler ve Resmî İlânFiyat Tarifesi’nde anılan kıstaslara aykırı uygulamalar fatura düzenlenirken dikkate alınmaz.

Diğer Vasıflar

Madde 28 - Gazetelerin ve diğer mevkutelerin haiz olması gerekli diğer vasıflar ilgili bölümlerde ayrıayrı belirtilmiştir.

IV. Gazetelerin Ödevleri

Genel Olarak

Madde 29 - 2’nci maddede sayılan ilân ve reklâmları yayınlayabilmesi için günlük gazetelerin;

a) Basıldığı matbaaların, kâğıt aldığı satıcıların ve gazeteyi dağıtıp satan bayilerin yaptırılacakkontrollere her an açık tutulmasını ve istenilecek bilgilerin yazılı veya sözlü olarak verilmesinisağlayacak önlemleri almış olması,

b) Kullanılacağı dönemle ilgili olarak noterlikten onaylı, 30’uncu maddede gösterilen defterleri tutması,kayıtlarını günü gününe işlemesi ve kontrol kurullarının talebi halinde, bunları ibraz etmesi,

c) Kurum Yönetmeliği ile bu Karar’ın ilgili bölümlerinde öngörülen diğer ödevleri yerine getirmesi,

şarttır.

Tutulacak Defterler

Madde 30 - Gazetelerin tutmak zorunda oldukları defterler ile bunların içeriği aşağıda açıklanmıştır:

a) Kâğıt Ambar ve Stok Defteri: Gazetenin ihtiyacı için alınan kâğıtların giriş işlemleri ile her nüsha içinkullanılan kâğıtların çıkış işlemlerini tespite yarayan bilgilerin yer aldığı defterdir. Ancak, baskıişleminde kullanılan kâğıdın, bir sözleşmeye bağlanmış olarak baskıyı gerçekleştiren kuruluştarafından sağlandığı belgelendirildiği takdirde, bu defter tutulmayabilir.

b) Baskı Defteri: Gazetenin basıldığı matbaa veya matbaalardan intikal eden ve her gün kaç nüshabasıldığını gösteren belgelerin kaydedildiği defterdir.

c) Bayi ve İade Defteri: Gazetenin her yayın günü bayilere kaç adet dağıtıldığını ve iade edildiğinigösteren defterdir.

d) Abone Defteri: Abonelerin ad ve adresleri ile birlikte, abone makbuzlarının tarih ve numaralarının,aboneliğin başlangıç ve bitiş tarihleri ile bedellerinin tahsilâtını gösteren yevmiye defterinin maddenumaralarının kaydedildiği defterdir. Abone yoluyla satışı bulunmayan gazeteler bu Defteri tutmakzorunda değildir.

Baskı Defteri ile Bayi ve İade Defteri, bu defterlerde yer alan bilgiler ayrı ayrı gösterilmek şartıyla,“Baskı, Bayi ve İade Defteri” olarak birleştirilebilir.

İcmal Varakaları

Madde 31 - Gazeteler, her ayın son günü esas alınmak kaydıyla, düzenleyeceği icmal varakalarını, takipeden ayın en geç yirminci günü Kurum şubelerinin bulunduğu yerlerde Kurum Genel Müdürlüğü’ne veya

şubelerine, diğer yerlerde ise ilgili valiliklerin evrakına kaydettirmek zorundadır.

İcmal varakaları, ait olduğu aydaki kâğıt sarfiyatını, baskı miktarını ve saatini, satış ve iade adetlerini,abone miktarını, fikir işçisi kadrosunu ve bunlara ait ücret ödemelerini, yapılmış ise vergi ve sigortaprimleriyle ilgili tahakkuk ve tediye işlemlerine ait makbuz tarih ve numaraları ile bu Karar’da öngörülendiğer şartların gerçekleştirildiğini gösterir bilgileri kapsayacak şekilde düzenlenir.

İcmal varakalarında gerçeğe aykırı veya yanıltıcı beyan tespiti halinde, bunlar yayınlama hakkınındüşmesini gerektirmese dahi, ilgili mevkuteler hakkında, bu Karar’ın 10’uncu maddesinin dört ve beşincifıkraları uygulanmak suretiyle 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesine göre işlem yapılır.

İcmal varakalarının şeklini ve bunlara eklenmesi gerekli belgelerin veya fotokopilerin nelerden ibaretolacağını tespite, Kurum Genel Müdürlüğü veya valilikler yetkilidir.

Yayında Süreklilik

Madde 32 - Gazeteler, kanunî kısıtlamalar dışında yayın hayatını aralıksız olarak sürdürmek ve akşamgazeteleri tarihini taşıdığı gün saat 17.00’ye, diğer gazeteler ise saat 09.00’a kadar, içeriğinde resmî ilân vereklâm olsun veya olmasın, en az iki nüshasını Kurum şubelerine veya ilgili valilikler tarafından belirlenenmakama göndermek zorundadır.

Ancak, gazeteler Basın Kanunu hükümlerine göre verilen beyannamede belirtilmesi şartıyla, o günlereözgü olmak üzere haftada bir gün yayınlanmayabilir.

Resmî ilân almak için 195 sayılı Kanun, Kurum Yönetmeliği veya bu Karar’la öngörülen hususlarlailgili olarak, Kurum’a veya ilgili valiliğe sahte evrak ibraz ettiği anlaşılan veya gününde yayınlanmayannüshalarını bilâhare basan veya kendi kusuru ya da giderilmesi kendi elinde bulunan sebeplerle yayınlarınabir takvim yılı içinde, şeker ve kurban bayramları dışında, üç günden fazla ara veren veya yetkili mercilertarafından bir takvim yılı içinde altı aydan fazla süreyle yayını durdurulan gazetelerin yayınlama hakkı düşer.Bunlar, aynı adla yayınlarını sürdürse bile, yeni yayınlanan ve henüz ilân ve reklâm yayınlama hakkıdoğmamış bir gazeteye uygulanan şartlara ve işlemlere tabi olur.

Grev sebebiyle yayınlarına ara vermek zorunda kalan gazeteler, grevin sona erdiği tarihten itibaren otuzgün içinde, fiilî satış adedi şartı dışında, aranılan diğer vasıf ve ödevleri yerine getirmek suretiyle yenidenyayınlandığı takdirde, bunların yayınlama hakkı devam eder.

Tür veya Ad Değişikliği ve Yeni Yayın

Madde 33 - Türlerini veya adlarını değiştiren gazeteler ile bu Karar’ın 24’üncü maddesine göre üç aylıkbekleme süresine tabi olarak ilân ve reklâm yayınlama hakkı kazandıktan sonra başkasına devredilengazeteler yeni yayın sayılır.

En az beş yıl süreyle resmî ilân yayınlamış olan siyasî gazeteler ile ticaret gazeteleri, türlerinideğiştirdiği takdirde, üç aylık bekleme süresine tabi tutulur. Ancak, değişiklik kontenjan yükseltilmesinigerektirecek ise gazetenin son altı ay içinde ilân ve reklâm yayınlama hakkı düşmemiş olmalıdır. Üç aylıkbekleme süresi boyunca gazetenin eski kontenjanı aynen devam eder. Gazetenin, bu süre içinde ait olmakistediği türe ilişkin vasıfları taşımadığının ve ödevleri yerine getirmediğinin tespit edilmesi halinde, sözkonusu şartların eksiksiz olarak yerine getirildiğinin tespit edildiği tarihe kadar resmî ilân yayınlama hakkıdüşer.

Yayınlama hakkı olan veya bekleme süresi içinde bulunan mevkutenin adını değiştirme talebindebulunması halinde, Yönetim Kurulu, yaptıracağı soruşturma sonucunda mevkutenin öne sürdüğü gerekçeninhaklı olduğu kanaatine varır ise bekleme süresine tabi olmaksızın ad değiştirmesine karar verir. Tekrar addeğişikliğinin talep edilmesi halinde ise talep aynı usule uyularak Genel Kurul’a intikal ettirilir ve buradakarara bağlanır.

Ad değişikliği talebinin kabul edildiği kendisine tebliğ olunduktan itibaren en geç bir ay içinde budeğişikliği fiilen yapmayan mevkute, üçüncü fıkra hükmünden yararlanamaz.

Fatura Düzenleme

Madde 34 - Mevkuteler, yayınladığı resmî ilânlar için, 195 sayılı Kanun’un 39’uncu maddesi uyarıncayürürlüğe konulan “Resmî İlân Fiyat Tarifesi”nde öngörülen esas ve ölçülere uygun olarak, hususî ilân vereklâmlar için de anılan Kanun’un 45’inci maddesinde öngörülen “Hususî İlân ve Reklâm Tarifesi”ne görefatura düzenlemek zorundadır.

Belirtilen tarifelere veya bu Karar’da tespit edilen diğer esaslara aykırı fatura düzenlenmesi sebebiyleilgili kanunlar uyarınca yaptırım uygulanması, 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesine göre işlem

yapılmasına engel değildir.

Yıllık Koleksiyon

Madde 35 - Gazeteler, kontrol kurullarının talebi halinde, incelemeye imkân vermek üzere, en az biryıllık koleksiyonlarını hazır olarak bulundurmak zorundadır. Ayrıca, düz ofset baskı makineleriyle basılangazeteler, en son yayınlanan yedi sayısının her sayfasına ait baskı kalıplarını muhafaza etmek veistenildiğinde kontrol kurullarına ibraz etmek zorundadır.

Diğer Ödevler

Madde 36 - Mevkutelerin her nüshasında; tarihinin, sayısının, imtiyaz sahibinin, sorumlu müdürünün(yazı işleri müdürü), varsa tüzel kişi temsilcisinin, yayın türünün, yönetim yerinin, dizilip basıldığı matbaaveya matbaaların gösterilmesinin yanı sıra, basında yerleşik teamüller ile baskı tekniği özellikleri göz önündebulundurulmak suretiyle her sayfasında tarih, sayfa numarası ve gazete adının yer alması zorunlu olup, bubilgilerin bulunduğu gazete künyeleri 140 santimetrekareyi geçemez.

Yönetim ve baskı yeri aynı adreste bulunan mevkute bunları tek adreste gösterebilir.

Gazetelerin ve diğer mevkutelerin yerine getirmesi gereken diğer ödevler ilgili bölümlerde ayrı ayrıgösterilmiştir.

V. Gazetelerin Denetlenmesi

Genel Olarak

Madde 37 - Gazetelerin yayınlama hakkının doğup doğmadığını veya gerektiğinde bu hakkın düşüpdüşmediğini denetlemek için “kontrol kurulları” ve bunların düzenleyecekleri raporlara karşı yapılanitirazları incelemek üzere de “geçici kontrol kurulları” oluşturulur.

Yayınlama hakkını haiz veya bu hakkı kazanabilmesi için bekleme süresine tabi tutulmuş olangazetelerin yılda en az bir defa denetlenmesi zorunludur.

Kontrol Kurullarının Oluşturulması

Madde 38 - Gazetelerin yayınlandıkları yerlere göre Kurum Genel Müdürlüğü veya valilikler, ihtiyacıkarşılayacak sayıda kontrol ve geçici kontrol kurulları oluşturmaya, bunlara yer ve zaman kaydına tabiolmaksızın her türlü çalışmayı yaptırmaya yetkilidir.

Kurulların kaç üyeden meydana geleceği, bunların nitelikleri ve diğer hususlar ilgili bölümlerdedüzenlenmiştir.

Üye Adaylarının Tespiti

Madde 39 - Kontrol veya geçici kontrol kurullarının üye adayları her yıl Ocak ayı başında tespit edilir.

Tespit seçim ve atamayla olur. Hangi üye adaylarının seçileceği, hangilerinin atanacağı ilgili bölümlerdegösterilmiştir.

Yıl içinde görev yapamayacağı anlaşılan üye adaylarının yerini, aynı usulle görevlendirilen yenileri alır.

Kontrol kurullarında önceki yıllarda görev alanlar yeniden üye adayı olabilirler.

Kontrol Kurullarının Görevleri ve Yetkileri

Madde 40 - Kontrol kurullarının görevi, bu Karar’la gazetelere yükletilen ödevlerin yerine getirilipgetirilmediğini, öngörülen vasıfların mevcut olup olmadığını denetlemek ve tespit etmektir. Kontrolkurullarının bu amaçla yapmaya yetkili oldukları işlerin başlıcaları şunlardır:

a) Gazetelerin baskı sayısına, bayilere dağıtım listesine, satış ve iade adetlerine ilişkin olarak bilgitoplamak, matbaa, bayi ve kâğıt satıcılarının çalışmalarını ve kayıtlarını yerinde incelemek,

b) Gazetelerin basıldığı matbaalarda baskı kontrolleri yapmak,

c) Gazete koleksiyonları üzerinde içerik kontrolü yapmak,

d) Denetleme konusuyla ilgili olarak, resmî ve özel kuruluşlardan, ticarethanelerden ihtiyaç duyacaklarıbilgi ve belgeleri istemek,

e) Bekleme süresi içinde bulunan gazetelerin ara ve nihaî denetlemelerini yapmak,

f) Kurum Yönetmeliği’ne ve bu Karar’a göre, kendilerine verilen görevlerin ifası için her türlü araştırmave incelemeleri yapmak.

Göreve Engel Haller

Madde 41 - Kontrol kurulu üyeleri, kendilerinin ilgili bulundukları gazetelerin denetlemesinekatılamazlar.

Kontrol kurulu üyeleri hakkında belgelere dayanan husumet iddiasının bulunması halinde, Kurum GenelMüdürlüğü veya ilgili valilikler bu konuda yedi gün içinde araştırma yaptırarak gerektiğinde yeni bir kontrolkurulu oluşturmak suretiyle gazeteyi yeniden kontrol ettirir.

Yaptırılacak araştırma sonucu, husumet iddiası gerçek görülmeyen gazeteler hakkında başka kanunyollarına başvurulması, 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesine göre işlem yapılmasına engel değildir.

Kontrol Kurulu Raporları

Madde 42 - Kurum Genel Müdürlüğü ve valilikler, denetlemenin amacına ve ihtiyaca göre kontrolkurulu raporlarının çerçevesini ve şeklini tespite yetkilidir.

Kurulda görev alan başkan ve üyelerin tamamının o denetlemede hazır bulunması ve raporuimzalamaları gerekir. Aksi halde rapor geçersiz sayılır.

Üyelerden herhangi birinin mazereti bulunduğu takdirde, kurula katılacak üye, üye adayları arasındanusulüne uygun olarak belirlenir.

Denetleme Giderleri

Madde 43 - Kontrol veya geçici kontrol kurulu başkan ve üyelerine ödenecek gündelik ve yolluklarailişkin esaslar ve şartlar, bu konuda alınacak Genel Kurul kararıyla belirlenir.

Re’sen veya istek üzerine yapılan denetlemelerde, giderin nasıl karşılanacağı ilgili bölümlerdegösterilmiştir.

İhbar ve şikâyet halinde denetleme gideri, ihbar ve şikâyeti yapan tarafından peşin olarak ödenir. Ancak,ihbar ve şikâyet doğru çıktığı takdirde, denetleme giderleri denetlenen gazete tarafından karşılanır.

İtirazların Çözümü

Madde 44 - İlgili gazete tarafından kontrol veya geçici kontrol kurullarının;

a) Usul bakımından teşkiline,

b) Düzenlediği raporların içeriğine,

c) Raporlarına dayanılarak alınacak kararlara karşı yapılan itirazlar, Kurum Yönetmeliği’nin kontrolkurullarına ilişkin hükümleri ile bu Karar’ın 11’inci maddesindeki usule göre çözüme bağlanır.

İKİNCİ BÖLÜM

Kurumun Şubesi Bulunan Yerlerde Yayınlanan Gazeteler

Bölümün Kapsamı

Madde 45 - Kurum’un şubesi bulunan yerlerin belediye sınırları içinde çıkan günlük gazetelerin, 2’ncimaddede sayılan ilân ve reklâmları yayınlayabilmesi için, Birinci Bölüm’deki hükümler ile birlikte, buBölümde yer alan hükümlere de uyması gerekir.

Büyükşehir belediyesi bulunan yerlerde bu sınır “büyükşehir belediye” sınırıdır.

5216 sayılı Kanun’a tabi yerlerde yayınlanan gazetelere, bu Karar’ın 93’üncü maddesinin (a) ve (c)bentleri uygulanır.

I. Gazetelerin Vasıfları ve Ödevleri

Genel Olarak

Madde 46 - Bu Bölümün kapsamına giren gazetelerde konu ve içerik, yüzölçümü, kadro, fiilî satışadedi, bekleme süresi ve diğer bakımlardan aranacak vasıflar ile bu gazetelere yükletilecek ödevler, izleyenmaddelerde gösterilmiştir.

Ancak, bu Karar’ın 24’üncü maddesinin ikinci fıkrasında belirtilen gazeteler, içerik, yüzölçümü vekontenjan durumları dışında, 47’nci maddenin ikinci fıkrasının (c) bendinde tanımlanan meslek gazeteleri ileaynı hükümlere tabidir.

Konu ve İçerik

Madde 47 - Gazetelerde yer alan haber, fotoğraf, resim, grafik, karikatür, röportaj, fıkra, makale, köşeyazısı, yorum, etüd, sair yazı ve benzerlerinin, gazetecilik açısından özgün, güncel ve gazetenin türüne uygunolacak bir değer ifade etmesi gerekir.

Ayrıca, gazeteler konu ve içerik itibarıyla, aşağıdaki türlerden birine dahil ve onun özelliklerine sahipolmalıdır.

a) Siyasî gazetelerin; iç ve dış siyasî olaylara, günlük haberlere, ekonomi, kültür, sanat, magazin ve sporkonularına ve bunların yorumlarına yer vermesi,

b) Ticaret gazetelerinin; sanayî ve ticarî işlerle ilgili kişi ve kuruluşların ihtiyaçlarına cevap vereceknitelikte olması ve ekonomik, malî, sosyal konular ile iş hayatını ilgilendiren iç ve dış haberlere yervermesi,

c) Meslek gazetelerinin konu olarak seçtiği mesleğin mensupları ve kuruluşlarının ihtiyaçlarına cevapverecek ve mesleğin gelişmesine katkı yapacak nitelikte olması.

Türüne Uygunluk

Madde 48 - Gazetelerin 47’nci maddenin ikinci fıkrasında öngörülen türlerden birini seçmesi ve butürdeki içeriğin asgarî yüzölçümünün en az üçte ikisini doldurması şarttır.

İktibasta Ölçü ve Açıklama

Madde 49 - Gazetelerde, iktibas suretiyle yayınlanan haber, röportaj ve diğer yazılar, iktibas edengazetenin yüzölçümünün % 10’undan fazla olamaz.

İktibasta, iktibasın yapıldığı her türlü yayın kaynağının adı ve tarihi açıkça belirtilir.

Birden fazla günlük gazetenin, aynı tarihi taşıyan nüshalarında, birden fazla derginin ise aynı sayılarındayer alan benzer yazılar ile dizgi-tertip işlemine tabi tutulmadan başka her türlü yayın kaynaklarından aynenaktarılan çeşitli yazı, resim ve grafikler iktibas sayılmaz; bu durumda, bu Karar’ın 9 ve 18 inci maddelerinegöre işlem yapılır.

Asgarî Yüzölçümü

Madde 50 - Günlük siyasî gazeteler ile ticaret ve meslek gazetelerinin, her sayısındaki sayfalarınınyüzölçümü toplamı 1.60 metrekareden az olamaz.

Asgarî Kadro

Madde 51 - Gazetelerin, türüne ve yayınlandığı yere göre, ilgili çalışma mevzuatı gereğince, kendileriile yazılı sözleşme yapıp 20’nci madde hükümlerine uygun olarak çalıştırmak zorunda olduğu fikir işçilerineilişkin asgarî kadrolar aşağıda gösterilmiştir.

a) İstanbul, Ankara ve İzmir’de yayınlanan günlük siyasî gazeteler: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleriMüdürü), (1) Sayfa Editörü, (1) Haberler Müdürü (İstihbarat Şefi), (7) Muhabir (ikisi diğer iki ildebulunabilir), (2) Yazar veya Düzeltmen,

b) İstanbul, Ankara ve İzmir’de yayınlanan günlük ticaret gazeteleri: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleriMüdürü), (1) Sayfa Editörü, (4) Muhabir (biri, diğer iki ilden birinde bulunabilir), (1) Yazar veyaDüzeltmen,

c) Meslek gazeteleri : (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri Müdürü), (2) Muhabir, (1) Yazar veya Düzeltmen,

d) Kurum’un şubesi bulunan diğer yerlerde yayınlanan günlük gazeteler: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleriMüdürü), (1) Sayfa Editörü, (4) Muhabir, (1) Yazar veya Düzeltmen.

Asgarî Kadroya Alınacaklar

Madde 52 - Asgarî kadroya alınacak kişilerde aranacak nitelikler ve şartlar şunlardır:

a) Basın mesleğinde, en az onsekiz ay süreyle ara vermeden, fikir işçilerine ilişkin çalışma ve sosyalgüvenlik mevzuatına veya kamu yayın organlarının haber hizmetlerinde kamu hukuku statüsüne göreçalışmış olmak ve bu çalışmayı belgelendirmek,

b) İletişim fakültelerinden veya diğer fakültelerin iletişimle ilgili bölümlerinden mezun olmak şartıylabasın yayın organlarında fikir işçisi statüsünde en az altı ay ara vermeden çalışmış olmak,

c) Asgarî kadrosunda yer aldığı gazete ile fikir işçilerine ait çalışma ve sosyal güvenlik mevzuatıesaslarına uygun yazılı bir sözleşme yapmak.

Ancak, fikir işçisi sıfatıyla sarı basın kartı taşıyanlar ile yazar ve düzeltmenler için yukarıdaki (a) ve (b)bentlerinde belirtilen şartlar aranmaz.

Dizgi ve Tertip Tekniği

Madde 53 - Gazeteler, yazı metinlerini en fazla on puntoluk harflerle dizdirmek, sayfalarında metinlerleilgili olmayan resim, fotoğraf ve grafik kullanmamak zorundadır. Mizanpaj tekniğinin gerektirdiği ölçüdebüyük puntolu harf kullanılabilir.

Baskı, Dağıtım ve Asgarî Satış Fiyatı

Madde 54 - Günlük tirajı kendileri için tespit edilen asgarî fiilî satış adedi civarında olan gazetelerin,günlük baskılarını ara vermeden bir defada, normal süre içinde ve aynı matbaada tamamlaması gerekir.

Günlük gazeteler, tarihini taşıdığı gün, 23’üncü maddede belirtilen zamanda, yayınlandığı yerlerdekibayilerde bulunacak şekilde dağıtılır.

Günlük gazetelerin her bir nüshasının satış fiyatı, katma değer vergisi dahil, 10 YKR’den daha az,bayilere ödenecek komisyon ücreti toplamı da bu tutarın % 40’ından daha fazla olamaz.

Asgarî Fiilî Satış Adedi

Madde 55 - Gazetelerin, türüne ve yayın yerine göre adet itibarıyla yapması gereken asgarî fiilî satışaşağıda belirtilmiştir.

A. Siyasî gazetelerin, başlıca satış organları aracılığıyla her gün en az,

a) İstanbul’da yayınlanan sabah ve akşam gazetelerinin 5.000,

b) Ankara ve İzmir’de yayınlanan sabah ve akşam gazetelerinin 3.000,

c) Diğer şubelerin bulunduğu yerlerde yayınlanan günlük gazetelerin 1.000,

adet asgarî fiilî satış yapması zorunludur.

B. Ticaret gazetelerinin, bayiler eliyle satışlar dışında bedeli tahsil edilmiş en az 1.000’er abonesininbulunması ve bu miktarın en az üçte ikisinin tüccar, iş adamı veya 47’nci maddenin (b) bendinde sözü edilenkuruluşlara ait olması şarttır.

C. Meslek gazetelerinin, bayiler eliyle yapılan satış adedi ile bedeli tahsil edilmiş aboneleri toplamı enaz 1.000 olmalıdır.

Asgarî İade Adedi

Madde 56 - Asgarî fiilî satış adedinin hesabında, iadesiz gösterilen satışlar kabul edilmez. Ancak, tirajışart koşulan asgarî fiilî satış adedi civarında olan gazetelerin, fiilen ve kayden tespit edilecek iadeleri%15’ten daha az olamaz.

İade ve bozuk gazeteler ile bobin artığı ve patlak bobin gibi baskıda kullanılamayan her türlü kâğıdınsatışı, faturayla belgelendirilir.

Bekleme Süresi

Madde 57 - İstanbul, Ankara ve İzmir illerinin büyükşehir belediye sınırları içinde yayınlanangazetelerin bekleme süresi yirmidört ay, diğer şubelerin bulunduğu illerde yayınlanan gazetelerin beklemesüresi ise yirmi aydır.

Bekleme süresi içinde farklı göstergelere isabet edecek şekilde yayınlanan gazeteler, yayınlama hakkıkazandığı takdirde, yayınlama hakkının doğduğu tarihten itibaren, bekleme süresi içindeki farklı göstergedevrelerine eşit devreler kadar ve bu devrelere ait göstergeler üzerinden resmî ilân kontenjanındanyararlandırılır.

Ancak, resmî ilân yayınlama isteğinde bulunduğu tarihten itibaren geriye doğru en az altı ay süreyle aravermeden yayınlanmış olan siyasî gazetelerin, bu süre içinde;

a) Bu Karar’la tespit edilmiş olan vasıfları taşıdığını,

b) Bedeli tahsil edilmiş aboneleri dışında, günlük fiilî satış adedi ortalamasının her ay İstanbul’dayayınlananlar için 30.000’den, Ankara ve İzmir’dekiler için 15.000’den az olmadığını,

c) 52’nci maddede nitelikleri belirtilen ve kendi türleri için gerekli olan, 51’inci maddede öngörülenasgarî fikir işçileri sayısı ve görevleriyle orantılı olmak üzere kadrolarının, asgarî kadro miktarının

en az üç katı olduğunu,

d) Yurt genelinde bayilik teşkilâtı bulunan ve süreli yayın dağıtımı amacıyla kurulmuş bir kuruluştarafından, günü gününe her coğrafi bölgede en az bir ilde olmak üzere, ülkenin en az % 70’indedağıtıma sunulup satıldığını ve yukarıdaki (b) bendinde belirtilen günlük fiilî satış adediortalamasının tamamını bu yolla gerçekleştirdiğini, belgelendirmesi halinde, bekleme süresi biraydır.

Abonelerle İlgili Hususlar

Madde 58 - Abonelerin, günlük fiilî satış adedi ortalamasına dahil edilebilmesi için gereken esaslar veşartlar aşağıda gösterilmiştir:

A. Abone Süresi:

Gazetede, hangi türden olursa olsun, süresi altı aydan az olan abonelik dikkate alınmaz.

B. Abonelere Sevk Zamanı:

Siyasî sabah gazeteleri ile ticaret ve meslek gazetelerinin, tarihini taşıdığı gün saat 09.00’a kadar, siyasîakşam gazetelerinin ise tarihini taşıdığı gün saat 17.00’ye kadar abonelere sevk edilmek üzere, tek tek veyatoplu olarak irsaliyeleri düzenlenmek suretiyle abone dağıtım servislerine veya postaya verilmesi şarttır.

C. Abone Oranı:

Bedeli tahsil edilmiş ve yukarıda sözü edilen zamanlarda kendilerine sevk yapılan abonelerin sayısı,günlük fiilî satış adedi ortalamalarına yansıtılır. Bedeli tahsil edilmiş olsa dahi, siyasî gazetelerin, asgarî fiilîsatış adedinin % 30’unu aşan aboneleri dikkate alınmaz.

D. Abonelik Bedeli:

a) Siyasî gazeteler ile meslek gazetelerinin abonelik bedelleri, 54’üncü maddede öngörülen asgarî satışfiyatının altına düşmemek ve indirim oranı % 40’ı geçmemek üzere, kendi günlük satış fiyatı ileabonelik süresinin çarpımı sonucu bulunacak tutardan,

b) Ticaret gazetelerinin yıllık abonelik bedelleri de katma değer vergisi dahil 30 YTL’den, az olamaz.

c) Yukarıdaki bedele, geçerli olan posta ücreti ile abone dağıtım masraflarının eklenmesi zorunludur.

E. Abonelik Komisyonu:

Ticaret gazeteleri dışında, gazeteler abone sağlayanlara hiçbir komisyon veremez. Ticaret gazetelerineabone sağlayanlara verilecek komisyon ise abonelik bedelinin % 25’inden fazla olamaz.

Abonelerin Araştırılması

Madde 59 - Abonelerle ilgili olarak 58’inci maddede öngörülen ödevlerin yerine getirilip getirilmediği,Kurum Genel Müdürlüğü tarafından re’sen araştırılabilir.

Gazeteler, her nüshanın abone sahiplerinin eline geçip geçmediğini tespit için gereken tedbirleri almakve asgarî fiilî satış adedine etkili olan abone limitini korumakla yükümlüdür.

Konuya ilişkin olarak, Kurum Genel Müdürlüğü tarafından yapılacak her türlü araştırma sonucu abonesayısının, asgarî fiilî satış adedine etkili olan sınırın altına düştüğü veya bu sınırın üstünde kalmakla beraber,aboneliklerin % 15’inin veya daha fazlasının fiilen devam etmediği tespit edilir ise yayınlama hakkı düşer.

Yayınlama hakkının düştüğü tarih başka yollarla tespit edilemediği takdirde, geçerli sayılmayanabonelerden başlangıcı en eski olanın tahsilat makbuzu tarihi, düşme tarihi olarak kabul edilir.

Bilanço Esası

Madde 60 - Bu Bölümün kapsamındaki gazetelerin, muhasebelerini Türk Ticaret Kanunu, Gelir VergisiKanunu ve Vergi Usul Kanunu hükümleri gereğince, bilânço esasına göre düzenlemesi gerekir.

II. Resmî İlânların Dağıtımı

Resmî İlân Kontenjanı

Madde 61 - Gazetelerin aylık resmî ilân kontenjanı, kendilerine ait “gösterge”nin, her ayın sonundahesaplanacak “resmî ilân katsayısı” ile çarpılması sonucunda bulunur.

Resmî ilân katsayısı, bir yerde bir ay boyunca yayınlatılan resmî ilân tutarının, o yerde yayınlanan ve

yayınlama hakkına sahip gazetelerin gösterge sayıları toplamına bölünmesiyle elde edilir.

1. Resmî ilân kontenjanına esas teşkil eden gösterge sayıları aşağıda belirtilmiştir.

A. Siyasî Gazeteler:

a) Aylık ortalama yüzölçümü 2.40 metrekareden ve günlük fiilî satış adedi İstanbul, Ankara ve İzmir’de10.000’den, diğer şubelerin bulunduğu yerlerde ise 5.000’den az olmayan gazeteler için 180,

b) Diğerleri için 150,

B. Ticaret Gazeteleri:

a) Abone adedi 3.000’den az olmayanlar için 150,

b) Diğerleri için 120,

C. Meslek Gazeteleri için 30.

2. En az oniki ay süreyle kesintisiz olarak resmî ilân yayınlayan gazetelere, aşağıda belirtilen şartlarınyerine getirilmesi halinde, her farklı özellik için resmî ilân kontenjanlarına esas teşkil eden ve yukarıdabelirlenen esas gösterge sayılarına:

A. 51 ve 52’nci maddelerde kendi türleri için öngörülen fikir işçisi sayısının, görevleriyle orantılı olmaküzere, üç katı kadar fikir işçisini yalnız kendi kadrosunda bulunduran gazetelere 1/3’ü,

B. Yukarıdaki (2.A) bendi hükmünden yararlanan gazetelerden, resmî ilân kontenjanına esas teşkil edengösterge sayısının öngördüğü asgarî yüzölçümünün iki katından az olmamak şartıyla, rulo (bobin) kağıtişleyen baskı makinelerinde basılan gazetelere 1/3’ü,

C. Yayınlandığı yerin dışında da, mevkute dağıtımı amacıyla kurulmuş, yurt genelinde bayilik teşkilâtıbulunan kuruluşlar tarafından günlük fiilî satış adedinin tamamını yayın yeri ile birlikte, her coğrafi bölgedeen az bir ilde olmak üzere, ülkenin en az % 70’inde, günü gününe, dağıtıma sunarak satan ve istenmesidurumunda bu hususu belgelendiren gazetelere 1/3’ü,

D. Resmî ilân kontenjanına esas teşkil eden gösterge sayısına göre tespit edilmiş günlük asgarî fiilî netsatış adedinden az olmamak şartıyla;

a) Yayınlandığı yer dışında da en az bir yerde daha basılan gazetelere 1/6’sı,

b) Yayınlandığı yer dışında birden fazla yerde basılan gazetelere 1/3’ü,

oranında ek gösterge uygulanır.

Kontenjan Hesabı

Madde 62 - Gazetelerin bir günlük kontenjan hesabında, kendilerine ait gösterge sayıları ile varsa ekgöstergeleri toplamının otuzda biri esas alınır.

Gazetelerin bir aylık resmî ilân kontenjanı otuz gün üzerinden hesaplanır. Ancak, Basın Kanunuhükümlerine göre verdikleri beyannamede belirtildiği takdirde, o günlere ait olmak üzere, haftada bir günyayınlanmayan gazeteler için bu rakam yirmialtı olarak alınır.

Herhangi bir sebeple bir aydan az süreyle resmî ilân verilmesi gereken hallerde, gazetelerin günlükkontenjanları esas alınarak yayınlayacağı resmî ilân miktarı bulunur.

Uygulama Usulü

Madde 63 - Gazetelerin bir ay içinde fazla veya eksik olarak yayınladığı resmî ilânlar, izleyen aydakikontenjanlarına eklenir veya düşülür.

Ancak, Kurum kanunî müşterilerinin Resmî İlân Fiyat Tarifesi’ne göre kategori belirterekyayınlatılmasını istediği resmî ilânlar sebebiyle gazetelerin fazla olarak yayınlamak zorunda kaldığı miktar,61 inci maddenin öngördüğü göstergenin;

a) Günlük fiilî satış adedi ortalaması 25.000’den az olmayanlarda dörtte birini,

b) Günlük fiilî satış adedi ortalaması 50.000’den az olmayanlarda yarısını,

c) Günlük fiilî satış adedi ortalaması 100.000’ den az olmayanlarda dörtte üçünü,

d) Günlük fiilî satış ortalaması 200.000’den az olmayanlarda ise bir katını,

aşmadığı takdirde, bu miktarlar izleyen ay kontenjanlarından indirilmez.

195 sayılı Kanun’un 31’inci maddesinin üçüncü fıkrasına aykırı olarak, aylık resmî ilân kontenjanıkadar resmî ilân yayınlamayan gazeteler, izleyen aylarda bu bakiyeleri talep edemez.

Kontenjan Sınırlaması

Madde 64 - Resmî ilân yayınından beklenen amacın gerçekleşmesini sağlamak için, meslek gazetelerinealım ve satım ilânları dışında kalan resmî ilânlar verilir.

Bu sınırlama sebebiyle kontenjanı kadar resmî ilân alamayan gazeteler, kontenjan bakiyelerini talepedemez. Ancak, aynı türdeki gazeteler arasında eşitlik sağlanması şarttır.

III. Kontrol Kurulları

Oluşumu

Madde 65 - Gazeteleri denetleyecek kontrol ve geçici kontrol kurulları, Kurum Genel Müdürü’nüngörevlendireceği ikisi Kurum memuru ve biri sarı basın kartı taşıyan fikir işçisi olmak üzere, en az üç kişidenoluşur. Gerekli görülen hallerde kurula, bir serbest hesap uzmanı veya bir günlük gazete müdürü veya herikisi birden alınabilir. Kurul, Kurum temsilcilerinden birini başkan seçer.

Yönetim Kurulu, bu kurullarda görev alacak sarı basın kartı sahibi fikir işçisi üye adaylarını, her il içinbeş kişi olmak üzere, Kurum Genel Müdürü’nün gösterdiği aday adayları arasından seçer. Diğer üyeadayları, 39’uncu maddenin birinci fıkrasına bağlı kalınmaksızın, duyulan ihtiyaca göre Kurum GenelMüdürü tarafından atanır.

Karma Kurul Oluşumu

Madde 66 - Gerekli görülen hallerde Kurum Genel Müdürü, 65’inci madde esaslarına göre, başka illerinadayları arasından karma kontrol kurulu oluşturmaya veya bir ilden ötekine kontrol kurulu göndermeyeyetkilidir.

İlgililerin geçici kontrol kurulu oluşturulmasını talep hakkı bulunan hallerde, birinci fıkra hükmününuygulanması Yönetim Kurulu’nun kararına bağlıdır.

Denetleme Giderleri

Madde 67 - Kontrol veya geçici kontrol kurullarının başkan ve üyelerine ait gündelik ve yolluklar;

a) Re’sen yaptırılan denetlemelerde Kurum,

b) İstek üzerine yapılan denetlemeler ile ara denetlemelerde ilgili gazete,

tarafından ödenir.

Ancak, (a) bendine göre yapılan denetlemeler, gazetenin kusuru sebebiyle gerçekleştirilemez veya birgünden fazla sürer ise aradaki farkı ilgili gazete ödemek zorundadır.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Resmi İlânlara Valiliklerin Aracılık Ettiği Yerlerde Yayınlanan Gazeteler

Bölümün kapsamı

Madde 68 - İkinci Bölüm’ün kapsamı dışında kalan yerlerde yayınlanan günlük gazetelerin, 2’ncimaddenin (a) ve (b) bentlerinde sayılan resmî ilânları yayınlayabilmesi için, Birinci Bölüm’deki hükümler ilebirlikte, bu Bölümde yer alan hükümlere uyması gerekir.

5216 sayılı Kanun’a tabi yerlerde yayınlanan gazetelere, bu Karar’ın 93’üncü maddesinin (b) ve (c)bentleri uygulanır.

I. Gazetelerin Vasıfları ve Ödevleri

Genel olarak

Madde 69 - Bu Bölümün kapsamına giren gazetelerde yüzölçümü, içerik, bekleme süresi, kadro, fiilîsatış adedi ve diğer bakımlardan aranacak vasıflar ile bu gazetelere yükletilecek ödevler, izleyen maddelerdegösterilmiştir.

Yüzölçümü

Madde 70 - Gazeteler;

a) Birinci Kategori: Yüzölçümü 1.20 metrekareden az olmayan gazeteler,

b) İkinci Kategori: Yüzölçümü 0.90 metrekareden az olmayan gazeteler,

c) Üçüncü Kategori: Yüzölçümü 0.60 metrekareden az olmayan gazeteler,

olmak üzere yüzölçümlerine göre üç kategoriye ayrılır.

İçerik

Madde 71 - Her gazete ait olduğu kategoriye göre, yüzölçümünün en az üçte ikisini, yayın yeri veçevresindeki güncel ve sosyal haberlere, ekonomi, kültür, sanat, magazin ve spor haberlerine, inceleme,araştırma, yorum, röportaj ve benzeri yazılara ayırmak zorundadır. Bu zorunlu içeriğin dışında kalanyüzölçümünün diğer bölümü ise ilân, reklâm ve aynı mahiyetteki yazı ve kalıplar ile iç ve dış olaylara ilişkinhaberlere, şiir, derleme, fıkra, atasözü ve benzeri genel konulardaki yazılara ayrılır. İktibaslarla ilgilihususlarda 49’uncu madde hükümleri uygulanır.

Gazetelerin her sayfasının yeniden dizilip tertiplenmiş olması ve sayfa kenarlarında bırakılanboşlukların 2,5 santimetreyi geçmemesi gerekir.

Bekleme Süresi

Madde 72 - Bu Bölümün kapsamındaki gazetelerin bekleme süresi onsekiz aydır.

Asgarî Kadro

Madde 73 - Gazeteler, fikir işçisi sıfatıyla sarı basın kartı taşıyan veya herhangi bir basın yayınorganında ilgili kanunlar ve fikir işçilerine ait çalışma mevzuatı esaslarına uygun olarak, ara vermeden en azoniki ay çalışmış veya iletişim fakülteleri veya diğer fakültelerin iletişimle ilgili bölümlerinden mezunolmuş, en az aşağıdaki görev ve sayıda fikir işçisini kadrolarında çalıştırmak zorundadır.

a) Birinci kategoride olanlar: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri Müdürü), (1) Sayfa Editörü, (3) Muhabir,

b) İkinci kategoride olanlar: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri Müdürü), (1) Sayfa Editörü, (2) Muhabir,

c) Üçüncü kategoride olanlar: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri Müdürü), (1) Sayfa Editörü, (1) Muhabir.

Fiilî Satış

Madde 74 - Bu Bölümün kapsamına dahil gazetelerin her sayısının satış fiyatı, katma değer vergisi dahil10 YKR, yıllık abone bedeli ise yine katma değer vergisi dahil 30 YTL’nin altında olamaz. Ancak, aynıgazetelerin bayiler eliyle yapılan satış adedi ile bedeli tahsil edilmiş aboneleri toplamının il merkezlerinde enaz 250, ilçelerde ise en az 100 adet olması gerekir.

Bayiler aracılığıyla yapılan satışlarda gazetelerin, tarihini taşıdığı gün saat 09.00’a kadar yayınyerlerindeki belli başlı bayilere dağıtılıp satışın fiilen ve teker teker yerine getirilmiş olması ve bu durumungazeteler tarafından düzenlenecek icmal varakaları ve bayiler tarafından verilecek beyannamelerle valiliklerebildirilmek suretiyle belgelendirilmesi şarttır.

Abonelik yoluyla gerçekleştirilen satışlarda ise gazetelerin yine tarihini taşıdığı gün saat 09.00’a kadartek tek veya topluca irsaliyeleri düzenlenmek suretiyle yayın yerindeki abonelik süresi altı aydan az olmayanabonelere sevk edilmesi ve bu durumun belgelendirilmesi zorunludur.

II. Resmî İlânların Dağıtımı

Resmî İlân Kontenjanı

Madde 75 - Resmî ilânlar, aynı yerin belediye sınırları (büyükşehir belediyeleri bulunan yerlerde busınır, “büyükşehir belediye” sınırıdır) içinde yayınlanmakta olan vasıflı gazeteler arasında aşağıdaki oranlaragöre dağıtılır.

a) Birinci kategorideki gazeteler arasında eşit olarak, ikinci kategorideki gazetelere, birinci kategoridekigazetelere düşen payın yarısı, üçüncü kategorideki gazetelere ise birinci kategorideki gazetelere düşen payınüçte biri,

b) Birinci kategoride gazete yayınlanmayan yerlerde, ikinci kategorideki gazetelere eşit olarak, üçüncükategorideki gazetelere ise ikinci kategorilerdeki gazetelere düşen payın yarısı,

c) Bir yerde yayınlanan gazetelerin hepsi aynı kategoride ise bunlar arasında eşit olarak.

d) Vasıflı gazete çıkmayan yerlerde, kadrosunda nitelikleri 73’üncü maddede belirtilen (1) SorumluMüdür (Yazı İşleri Müdürü), (1) Sayfa Editörü ve (1) Muhabir bulunan, yüzölçümü 0.60 metrekareden azolmayan ve kendi yüzölçümünün üçte ikisini yerel haber, yazı, resim ve benzerlerine ayıran ve bunları mutatdışı boşluk bırakmadan, alışılmış sütun genişliğinin her beş santimetrelik kısmında, en az oniki satır yazıbulunacak şekilde ve her sayfası yayın yerinde yeniden dizilip tertiplenmiş olarak, yine Matbaalar Kanunu

gereğince beyanname vermiş olan yayın yerindeki matbaalarda basılan günlük gazeteler arasında eşit olarak;ancak günlük gazeteler ile birlikte günlük olmayan ve haftanın en az bir günü olmak üzere, aralıklı olarakyayınlanan gazetelerin bulunduğu yerlerde, bu gazetelere Basın Kanunu hükümlerine göre verdikleribeyannamede belirtilen zamanlar göz önüne alınarak, her ayın ilk ve son günü arasında çıkan sayılarına görebelirlenecek oran dahilinde resmî ilân verilir.

Bu bende tabi olarak yayınlama talebinde bulunan gazetelerin bekleme süresi altı aydır.

Altı aylık bekleme süresinin sonunda veya daha sonra yayınlama hakkı kazanan gazeteler, yayınzamanlarında değişiklik yaptıkları takdirde, yine bu bentte belirtilen esaslar çerçevesinde bir aylık beklemesüresine tabi tutulur.

Ek Kontenjan

Madde 76 - Yüzölçümleri, 2.40 metrekareden az olmayan ve içeriği, bu Karar’ın 17 ve 71’incimaddelerine uygun şekilde yayınlanan ve 73’üncü maddede nitelikleri belirtilen, aynı maddenin (a) bendindeöngörülen asgarî fikir işçisi sayısının en az iki katı fikir işçisini yalnız kendi kadrolarında çalıştıran vasıflıgazeteler, belirtilen şartların eksiksiz olarak yerine getirildiği tarihten itibaren, kendi kontenjanlarının % 40’ıoranında ek kontenjandan yararlanır.

Kategori ve Kontenjan Değişikliği

Madde 77 - Gazeteler ait oldukları kategorilerini değiştirebilir. Değişiklik yapılmadan önce, bukonudaki isteğin yazılı olarak ilgili valiliğe bildirilmesi şarttır.

1. Kategori Yükseltmesi: Bir gazete, daha üst kategoriye geçtiği takdirde, kontenjanı da yükseltilir.Ancak:

a) En az bir yıldan beri resmî ilân alarak yayınlanmakta iken, yüzölçümünü büyüten gazeteye, yenikategorisine göre resmî ilân verilmeye başlanması için, gazetenin bir ay süreyle yeni kategorisinin diğergereklerini de yerine getirmesi şarttır. Bir aylık sürenin bitiminde düzenlenecek kontrol kurulu raporu olumluise gazetenin yeni kategoriden ilân almaya başlayacağı tarih, kategorisini yükselttiği tarihtir.

b) Yeni yayınlanıp da bekleme süresi içinde yüzölçümünü büyüten gazete, yayınlama hakkını kazandığıtakdirde, bekleme süresi içinde farklı yüzölçümü devrelerine eşit devreler kadar, o yüzölçümüne aitkategorinin resmî ilân kontenjanından yararlanır.

2. Kategori İndirmesi: Bir gazete, ancak bir kez bir alt kategoriye geçmek üzere kategorisinideğiştirebilir.

Bu takdirde, gazetenin kontenjanı da indirilir. Ancak:

a) Yüzölçümünü küçülten gazetenin, yeni kategorisine ait gerekleri yerine getirip getirmediğinin tespitiiçin, bir ay süreyle resmî ilânları kesilir. Bir aylık sürenin bitiminde düzenlenecek kontrol kurulu raporuolumlu ise gazetenin yüzölçümünü küçülttüğü tarihten itibaren yeni kategorisine göre verilmesi gerekenresmî ilân miktarı telâfi edilir. Raporun olumsuz olması halinde, gazetenin yayınlama hakkı düşürülür ve buKarar’ın 10 uncu maddesinin altıncı fıkrası hükmü uygulanır.

b) Daha alt kategoriye inen gazete, yüzölçümünü tekrar yükseltmek istediği takdirde, hakkındayukarıdaki (1) numaralı bendin (a) alt bendine göre işlem yapılır.

Vasıflı Gazete Adayları

Madde 78 - Vasıflı gazete yayınlanmayan yerlerde, 70’inci maddede belirtilen üç kategoriden birinegirmeye aday olarak yayın hayatına başlayan gazeteler, bekleme süresi içinde 75’inci maddenin (d) bendihükmünden yararlanabilir.

Bekleme süresinin ilk altı ayı sonunda yapılan denetlemelerde, dahil olacağı kategorinin diğer vasıf veşartlarını eksiksiz olarak yerine getirdiği tespit edilen bir veya daha fazla gazete bulunduğu takdirde butespitten itibaren, vasıflı gazete adayı veya adayları bekleme süresini devam ettirirken, günlük olmayangazeteler ile yüzölçümü 0.60 metrekareden daha az olan günlük gazetelere resmî ilân verilmez.

Vasıflı gazete yayınlanmayan yerlerdeki vasıfsız gazeteler, vasıflı gazete olarak yayın hayatını devamettirmek istediği takdirde, yukarıdaki hükümlere tabi olur.

III. Kontrol Kurulları

Oluşumu

Madde 79 - Gazeteleri denetleyecek kontrol kurulları ve ihtiyaç halinde oluşturulacak geçici kontrolkurulları, valiliğin görevlendireceği il basın veya basın ve halkla ilişkiler müdürlüğünden bir memurun

başkanlığında, muhasebe konularında uzman bir memur ile 39 uncu maddenin birinci fıkrasına göre tespitedilen üye adayları arasından, valilikçe görevlendirilecek bir gazeteci üyeden oluşur.

İl sınırları içinde gazete sahipleri ve tüzel kişi temsilcileri dışındaki sarı basın kartı taşıyan fikir işçileri;yeterli sayıda sarı basın kartlı fikir işçisi yoksa, o il sınırları içindeki en fazla sarı basın kartı sahibi veya5953 sayılı Kanun’a tabi olarak çalışan gazeteci üyesi bulunan gazeteci dernekleri ile sendikalarından üçisim alınarak belirlenen gazeteci üye adayları, ad çekmek suretiyle ad çekmedeki sıraya göre kurullardagörevlendirilir. Bu şekilde kontrol kurulu oluşturulması mümkün olmayan hallerde, başka yerlere ait gazeteciüyelerden yararlanılır. Gazetecinin sürekli basın kartı sahibi veya emekli olması, kontrol kurulu üyeliğineaday olmasına engel değildir. Gazete sahipleri ile varsa tüzel kişi temsilcileri ve bunların eşleri ile üçüncüdereceye kadar olan hısımları kesinlikle kontrol kurulu üyesi olamazlar.

Denetleme Giderleri

Madde 80 - Kontrol ve geçici kontrol kurullarının başkan ve üyelerine ait gündelik ve yolluklar, ilgiligazeteler tarafından denetlemelerden önce ödenir.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Dergiler

Bölümün Kapsamı

Madde 81 - Kurum’un şubesi bulunan ve bulunmayan yerlerde yayınlanan dergilerin 2’nci maddenin (c)ve (d) bentlerinde sayılan hususî ilân ve reklâmları yayınlayabilmesi için bu Bölümdeki hükümlere uymasızorunludur.

Birinci Bölüm’de yer alan hükümler, dergiler hakkında da ilgisi ölçüsünde uygulanır.

Dergilerde resmî ilân yayınlatılması, yayını talep edilen ilâna ilişkin mevzuatta bu konuyla ilgili özelhüküm bulunmasına bağlıdır.

Dergi ve Diğer Mevkuteler

Madde 82 - Bu Bölümde kullanılan dergi deyimi, haftalık, onbeş günlük ve aylık gibi belli aralıklarlayayınlanan mevkuteler ile 47 ve 70’inci maddelerdeki sınıflandırma dışında kalan mevkuteleri ifade eder.

Resmî ilân talebinde bulunmayan günlük gazeteler de bu statüye tabidir.

Aracılık Ödevi

Madde 83 - Dergilerde yayınlanacak hususî ilân ve reklâmlara, şubesi bulunan yerlerde Kurum aracılıkeder.

Valiliklerin hususî ilân ve reklâmlara aracılık ödevi yoktur.

Dergilerin Listesi

Madde 84 - Hususî ilân ve reklâm verilebilecek dergiler, Kurum Genel Müdürlüğü ve valiliklertarafından her ay sonunda, 12’nci madde uyarınca düzenlenecek gazeteler listesine ayrı bir bölüm olarak

eklenir.

Dergilerin İçerikleri

Madde 85 - Dergiler içeriklerine göre dört gruba ayrılır.

A. Fikir dergileri:

a) Siyasî ve sosyal güncel dergiler,

b) Cinsiyet ve yaş gibi ölçütlerle belirli bir gruba yönelik olarak yayınlanan ve fikir yönü ağır basandergiler.

B. Sanat dergileri.

C. Bilim, teknik ve meslek dergileri.

D. Spor dergileri ile magazinler ve siyasî, ticarî, meslekî nitelik taşımayan gündelikler gibi diğermevkuteler.

Yüzölçümü

Madde 86 - Dergilerin, hususî ilân ve reklâm yayınlayabilmesi için yüzölçümlerinin 1.20 metrekaredenaz olmaması gerekir.

Bekleme Süresi

Madde 87 - Hususî ilân ve reklâm yayınlama hakkının doğması için, yayın zamanlarına uygun olarak;

a) Haftada bir veya daha sık aralıklarla yayınlanan dergilerin 12 sayı,

b) Onbeş günde bir yayınlanan dergilerin 9 sayı,

c) Aylık veya daha uzun aralıklarla yayınlanan dergilerin 6 sayı,

yayınlanmış olması zorunludur.

Ulusal yararlarımızı desteklemek üzere kurulmuş ve Bakanlar Kurulu tarafından, vergi muafiyetitanınmış vakıflar ile kamu yararına çalıştığı kabul edilmiş derneklerin kâr amacı gütmeksizin yayınladığıdergiler, Yönetim Kurulu Kararı’yla ilân ve reklâm yayınlayabilmek için bekleme süresine tabitutulmayabilir.

Özel Sayı

Madde 88 - Bekleme süresi içinde özel sayı çıkaran dergiye, 87’nci madde hükmüne bağlıkalınmaksızın hususî ilân ve reklâm verilebilir.

Yeni Yayın

Madde 89 - Yayınlama hakkı doğan ancak ayda bir veya daha sık aralıklarla yayınlanan bir dergi, birtakvim yılı içinde iki defayı geçmemek üzere iki sayısını bir arada yayınlayabilir.

Yayınına ara veren dergi ile birden fazla sayısını tek sayıda toplayan veya aynı takvim yılı içinde ikidefadan fazla iki sayısını birleştiren dergi, yeni yayın sayılır.

Dağıtım ve Yayınlama Usulü

Madde 90 - Bu Karar’ın kapsamına dahil hususî ilân ve reklâmların yayınlanması için, bunlara ait işemirleri; Kurum şubesi bulunan yerlerde bu şubelere, Kurum şubesi bulunmayan yerlerde doğrudan doğruyadergilere gönderilir.

Kurum şubelerine gönderilen iş emirlerinde hangi dergilerde yayınlanacağı belirtilmeyen hususî ilân vereklâmların dağıtımı Kurum tarafından yapılır.

Örnek Nüshalar

Madde 91 - Bu Bölümün kapsamına giren dergiler, her sayısının ikişer nüshasını Kurum şubelerine veyavalilikler tarafından belirlenecek makama göndermek zorundadır.

BEŞİNCİ BÖLÜM

Çeşitli Hükümler

Kurumun Prodüktörlük Hizmeti

Madde 92 - 195 sayılı Kanun’un 43’üncü maddesinin birinci fıkrasındaki gerçek veya tüzel kişilerin,aynı Kanun’un 41’inci maddesinin ikinci fıkrasına göre, Kurum aracılığıyla yayınlatmak istedikleri hususîilân ve reklâmları bu Karar’ın kapsamı dışındadır.

Kurum, bu gibi ilân ve reklâmların yayınına aracılık ederken prodüktörler hakkındaki hükümlere tabidir.

İstisna

Madde 93 - 5216 sayılı Kanun uyarınca büyükşehir belediyesi sınırları yeniden belirlenmiş illerin, bubelediye sınırlarının içine alınmış olan ilçelerinde resmî ilân yayınlayan veya bekleme süresine tabi gazetelerhakkında aşağıdaki hükümler uygulanır.

a) Kurum’un şubesi bulunan yerlerdeki ilçelerde yayınlanan ve sadece bu ilçelerin resmî ilânlarınınyayınlatıldığı gazeteler; Kurum’un İstanbul, Ankara ve İzmir illerinin dışında kalan şubelerinin bulunduğuyerlerde yayınlanan gazetelere bu Karar’ın Birinci ve İkinci Bölümlerinde yer alan ilgili maddelerle (60’ıncımadde dışında) yükletilmiş olan vasıf ve ödevleri aynen yerine getirmesi ve yine bu Karar’ın 55’incimaddesinin (A) bendinin (c) alt bendinde belirtilen adette günlük asgarî fiilî net satışın yarısınıgerçekleştirmesi halinde, yayınlandığı ilçelere ait resmî ilânları, Kurum aracılığıyla eşit olarak yayınlar.

Ancak, bu gazeteler için öngörülen adette günlük asgarî fiilî net satışın, bayiler eliyle ve abonelikbedelini ödemiş aboneler vasıtasıyla, bu Karar’ın ilgili madde hükümlerine uygun bir şekilde yerinegetirilmiş olması gerekmektedir.

Söz konusu gazetelerden, Kurum şubesi bulunan illerde resmî ilân yayınlatılan gazetelere uygulanan vebu Karar’ın Birinci ve İkinci Bölümlerinde sayılan bütün vasıf ve ödevleri eksiksiz olarak yerine getirdiğinibelgelendiren gazete, bulunduğu ile ait bekleme sürelerine tabi tutulmak suretiyle o ilin resmî ilânkontenjanından yararlandırılır ve sözü geçen bölümlerin hükümleri uygulanır. Ancak, bu bent hükümlerindenyararlanmak isteyen gazetelere, söz konusu bekleme süresi içinde resmî ilân verilmez.

b) Valiliklerin resmî ilân yayınına aracılık ettiği ve 5216 sayılı Kanun kapsamında büyükşehir belediyesınırları içine alınmış olan ilçelerde yayınlanan ve sadece bu ilçelere ait resmî ilânların yayınlatıldığıgazeteler, bu Karar’ın Birinci ve Üçüncü Bölüm hükümleri çerçevesinde, yalnız yayınlandığı ilçelere aitresmî ilânları yayınlar.

Yukarıdaki (a) bendinin ikinci paragrafı hükmü, gerekli durumlarda bu yerlerde yayınlanan gazeteleriçin de kıyasen uygulanır.

c) 5216 sayılı Kanun uyarınca yeniden belirlenen büyükşehir belediye sınırlarının içine alınmış olanilçelerde yayın hayatına yeni başlayan ve resmî ilân yayınlama hakkı kazanabilmek için yazılı taleptebulunan gazetelerin, bu taleplerinde resmî ilân yayınıyla ilgili olarak tabi olmak istediği yeri açık şekildebelirtmesi gerekir. Bu gazeteler hakkında talepleri doğrultusunda yukarıdaki bentlerde yer alan hükümleruyarınca işlem yapılır.

Dayanak

Madde 94 - Bu Genel Kurul Kararı, 195 sayılı Kanun’un 34 ve 36’ncı maddelerine dayanılarakdüzenlenmiştir.

Kaldırılan Kararlar

Madde 95 - Resmî Gazete’nin 9 Haziran 1964 tarih ve 11723 sayılı nüshasında yayınlanan 195 sayılıKanun’a göre yayınlanacak ilân ve reklâmların dağıtımı esaslarına ve mevkutelerin niteliklerine ve bunlarayükletilecek ödevlere ait 20 Mayıs 1964 tarih ve 24 sayılı Genel Kurul Kararı ile anılan Karar’ın ekleri vetâdilleri yürürlükten kaldırılmıştır.

Yürürlük

Madde 96 - Bu Genel Kurul Kararı’nın 26’ncı maddesi 01.01.2009 tarihinde, diğer maddeleri, ResmîGazete’de yayımlandığı tarihi izleyen ayın ilk gününde yürürlüğe girer.

(*) Resmi Gazete’nin 25.1.2008 tarihli ve 26767 sayılı nüshasında yayınlanmıştır.

EK: 5

DEVLET İHALE KANUNU UYARINCA YAYINLANACAK İLANLARHAKKINDA GENEL KURUL KARARI

Karar No: 85 (18 Kasım 1983)

(2.12.1983 tarihli ve 18239 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)

Madde 1 - Bu kararın amacı 8.9.1983 tarihli ve 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu’nun 17. maddesi ilemüteakip maddelerindeki ihale ilânlarına ait yayın esas ve usûllerini düzenlemektir.

Kapsam

Madde 2 - Tahmin edilen bedeli her yıl Genel Bütçe Kanunu ile tespit edilecek parasal sınırı aşanihalelere ait ilânlar, tirajları göz önüne alınarak, illeri bu kararla belirlenen günlük gazetelerde yayınlanır.

İhalenin yapılacağı yerde çıkan gazetelerde yayınlatılacak ihale ilânları bu Karar’ın kapsamı dışındadır.

Tiraj Miktarı

Madde 3 - İhale ilânı yayınlanacak gazetelere ait tiraj miktarının Basın İlân Kurumu teşkiline dair 195sayılı Kanun’un 36. maddesine dayanılarak ittihaz olunan, Genel Kurul Kararında gazete nevilerine göreöngörülen günlük asgari fiilî satış ortalamalarından % 20 fazla olması ve günlük fiilî satışının ise (5) bininüzerinde bulunması şarttır.

İhale ilânları, kontenjanları elverdiği ölçüde, durumu yukarıdaki şarta uyan gazetelerden, yayınlandığıyerin dışında da mevkûte dağıtım amacıyla kurulmuş şirket tarafından dağıtılan gazetelerde yayınlatılır.

Yayın Yerleri

Madde 4 - Basın İlân Kurumu aracılığıyla yayınlatılması zorunlu ihale ilânları, aşağıda gösterilen illerinbelediye sınırları içinde çıkan gazetelerin birinde bir defa yayınlanır.

a) İstanbul iline ait ihalelerde: Kurum’un şubesi bulunan diğer illerden biri.

b) Diğer illere ait ihalelerde: İstanbul.

İlgili daire, yukarıda (a) bendinde gösterilen illerden birini 3. maddenin birinci fıkrasında öngörülengünlük fiilî satış şartını da göz önünde tutarak seçer ve iş emrini İstanbul Şube Müdürlüğü’ne gönderir.

İşin önem ve özelliğine göre, ihale ilânlarının zorunlu yayınına ilâveten bir veya daha fazlayayınlatılması gerekli görülüyorsa, yayın yerini ilgili daire seçer.

(Maddenin metindeki şekli 6.6.2005 tarihli ve 25837 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Uygulama Usulleri

Madde 5 - İhale ilânları, Devlet İhale Kanunu’nda öngörülen şartlara bağlı kalınarak: Basın İlânKurumu teşkiline dair 195 sayılı Kanun, Basın İlân Kurumu Yönetmeliği ve konuya ilişkin Genel KurulKararları’na göre yayınlatılır.

İdarelerin Sorumluluğu

Madde 6 - İhale ilânları, ilgili idareler tarafından zamanında ve usulüne uygun olarak, bu kararın 4.maddesinin ilk fıkrasında belirlenen esasa göre Basın İlân Kurumu İstanbul Şube Müdürlüğü’ne gönderilir.

Kararın 4. maddesinin son fıkrası hükmünün uygulanması için, Basın İlân Kurumu şubesi bulunanyerlerde bu şubelere, diğer yerlerde ilgili Valiliklere gönderilecek iş emirlerinde bu husus ayrıca belli edilir.

Kararın Dayanağı

Madde 7 - Bu karar, Devlet İhale Kanunu’nun 17. maddesiyle Basın İlân Kurumu’na verilen ödeviyerine getirmek üzere, 195 sayılı Kanun’un 8. ve 34. maddelerine dayanılarak hazırlanmıştır.

Yürütme

Madde 8 - Bu karar, Basın İlân Kurumu ve ilgili valilikler ile Devlet İhale Kanunu kapsamına girendaire, müessese ve kuruluşlar tarafından yürütülür.

Kaldırılan Karar

Madde 9 - Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun 7 Mart 1979 tarihli ve 16571 sayılı Resmî Gazete’deyayınlanan, 22 Şubat 1979 tarihli ve 71 sayılı kararı, 1 Ocak 1984 tarihinde yürürlükten kalkar.

Yürürlük

Madde 10 - Bu Genel Kurul Kararı, 1 Ocak 1984 tarihinde yürürlüğe girer.

EK: 6BASIN İLAN KURUMU TEŞKİLİNE DAİR195 SAYILI KANUNUN 49.

MADDESİNDE YER ALAN

“BASIN AHLAK ESASLARI” HAKKINDAGENEL KURUL KARARI

(Karar No. 129, 18 Kasım 1994)

(30.11.1994 tarihli ve22127 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır)

195 sayılı Basın İlan Kurumu Yasası’nın 49. maddesinde yer alan, Basın Ahlak Esasları’na ilişkin, 18Kasım 1994 tarih ve 129 sayılı karar şöyledir:

Madde - 1 Bir kamu hizmeti olan gazetecilik, kişisel ya da ahlaka aykırı amaç ve çıkarlara alet edilemezve kamu yararına aykırı bir şekilde kullanılamaz.

Haberlerde ve olayların yorumunda, gerçeklerden; saptırma, çarpıtma ya da kısaltma yoluyla amaçlıolarak ayrılınamaz.

Doğruluğu kuşku uyandırabilen ve araştırılması gazetecilik imkanları içinde bulunan haberler,araştırılıp, doğruluğuna emin olunmadan yayımlanamaz.

Bu hizmetin görülmesinde aşağıdaki Basın Ahlak Esasları’na uyulur.

a) Devlet’in ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü ve Cumhuriyet’in insan haklarına dayalı,demokratik, laik, hukuk devleti niteliği, Atatürk ilke ve inkılapları ve Anayasa’nın 174. Maddesi’nde yazılı“İnkılap Kanunları” aleyhine yayın yapılamaz.

b) Haberler hukuka aykırı yollardan elde edilemez ve yayımlanamaz.

c) Hiç kimse, suçlu olduğu kesin yargı kararıyla belirtilmedikçe, suçlu olarak ilan edilemez; soruşturmave yargılamanın doğal ve yasal akışını, özellikle hakimlerin kararını etkileyecek beyan ve yorumlardabulunulamaz.

ç) Suça tahrik ya da teşvik edecek ve suç ile mücadeleyi etkisiz kılacak yayın yapılamaz.

d) Şiddet ve terörü özendirecek; uyuşturucu maddeler ve her türlü örgüt suçları ile mücadeleyi etkisizkılacak yayın yapılamaz.

e) Küçüklerin ve gençlerin toplum içinde, kişiliklerinin gelişmesini ve korunmasını olumsuz etkileyecekya da onlara yönelik cinsel tacize teşvik eden ve şiddeti özendiren yayın yapılamaz.

f) Kadınların, ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel alanlardaki bütün hak ve yetkilerden eşit olarakyararlanmasını engellemeyi özendiren, kadın-erkek ayrımcılığını öngören, kadını sadece bir “cinsel nesne”

olarak gösteren yayınlar yapılamaz.

g) Gazete ve dergiler, verdikleri yanlış bilgilerden dolayı, yollanacak cevap ve düzeltme metinlerini,bunların gönderilmesinde sebep olan yazının etkisini bütünüyle giderecek şekilde, en kısa zamanda yayımlar.

ğ) Gazete ya da dergiler, kadro, baskı, dağıtım ya da fiili satış miktarı konusunda yanlış ya da yanıltıcıbilgi veremez.

h) Ahlaka aykırı yayın yapılamaz.

ı) Kişi, kurum ve toplum katmanlarına yönelik yayınlarda, eleştiri sınırlarını aşan aşağılayıcı sözcüklerkullanılamaz; hakaret edilemez, sövülemez, iftira ve haksız isnat yapılamaz.

i) Kamu yararını ilgilendirmeyen durumlarda, bireylerin özel hayatlarının gizliliği ihlal edilemez.

j) Din istismar edilemez.

k) Yayınlarda hiç kimse, ırkı, cinsiyeti, sosyal düzeyi ve dini inançları sebebiyle kınanamaz,aşağılanamaz. Vicdan, düşünce ve anlatım özgürlüklerini hukuka aykırı şekilde sınırlayıcı sarsıcı ya daincitici yayın yapılamaz.

l) Haber başlıklarında, haberin içeriği saptırılamaz ve çelişki yaratılamaz.

m) Gazeteci kaynaklarının gizliliğini korur, kendisine verilen sırları ve kaynağını açıklayamaz.

n) İlan ya da reklam niteliğindeki haber, resim ve yazıların, tereddüde yer bırakmayacak şekilde ilan yada reklam olduğu belirtilir.

Madde - 2 Gazete ve dergilerin, Basın Ahlak Esasları’na, aykırı davrandığına ilişkin ihbar ve şikayetler,kendilerini ilgilendiren hallerde gerçek ve tüzel kişilerce, genel olarak da 195 Sayılı Kanun’un 5.maddesinde temsili öngörülen kurum ya da kuruluşlarca Basın İlan Kurumu Yönetim Kurulu’na yapılır.

Yönetim Kurulu gerekli görürse, söz konusu aykırılığı doğrudan doğruya da ele alabilir.

Madde - 3 Bir yazı, haber, resim ve benzeri yayının, Basın Ahlak Esasları’na aykırı olduğu yolundakibaşvurular, yayın tarihinden itibaren (30) gün içinde yapılmamış ise dikkate alınmaz.

Süresi içinde yapılan başvurular, Genel Müdürlük’çe ilgili gazeteye tebliğ edilerek, (10) gün içindesavunmalarını vermesi istenir.

Süresi içinde savunma verilmezse, savunma hakkından vazgeçilmiş sayılır. Bu husus, savunma isteminiiçeren yazıda açıkça belirtilir.

Yönetim Kurulu, süresi içinde yapılan başvurular hakkında, savunmanın geldiği ya da savunmahakkından vazgeçilmiş sayıldığı tarihten itibaren (60) gün içinde kesin kararını verir.

Yönetim Kurulu’nun doğrudan doğruya ele aldığı aykırılıklar hakkında, aynı hükümler uygulanır.

Aynı konuda yargı organlarına başvurulmuş olması, Yönetim Kurulu’nun incelemesini ve kararvermesini etkilemez.

(Maddenin metindeki şekli 27.2.2001 tarihli ve 24331 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)

Madde 4 - Gazete ve dergilerin, Basın Ahlak Esasları’na uymadıkları, Yönetim Kurulu’nca,kendiliğinden ya da başvuru üzerine tespit edildiğinde, 195 Sayılı Kanun’un 49. maddesinin (a) bendiuygulanır.

Madde - 5 Yönetim Kurulu, gazete ve dergilerin, Basın Ahlak Esasları’na uyup uymadıklarına kararvermeden önce, gerekli görürse bir ya da daha çok uzmanın görüşünü alabilir.

Uzman ya da uzmanlar, 10 yıllık sarı basın kartı sahibi gazeteciler ve tercihen Basın İlan Kurumu’ndatemsil edilen fakültelerin öğretim üyeleri arasından seçilir.

Madde - 6 Resmi Gazete’nin 9.6.1964 tarihli ve 11723 sayılı nüshasında yayımlanan, 20.5.1964 tarihlive 25 numaralı Basın İlan Kurumu Genel Kurul karar ile ek ve tadilleri yürürlükten kaldırılmıştır.

Geçici madde 1- Bu kararın Resmi Gazete’de yayımlanmasından önce işlenmiş fiillere, 25 numaralıBasın İlan Kurumu Genel Kurul kararı ile ek ve tadilleri uygulanır.

Madde - 7 Bu karar Resmi Gazete’de yayımlandığı tarihte yürürlüğe girer.

EK: 7YEREL GAZETELER ARAŞTIRMASI

Anadolu Basını (Yerel Basın) ile ilgili araştırma, bu konuda en ayrıntılı belge sayılan, Basın-Yayın veEnformasyon Genel Müdürlüğü’nün, “Anadolu Basını 1993” adlı yayınındaki güncel ve kapsamlı sayısalveriler kullanılarak yapılmıştır.

Söz konusu yayında, yerel gazetelerin “yayımlandıkları yer”, kuruluş tarihi”, “sahibi”, “yazı işlerimüdürü”, “bilfiil çalışan”, “yayın süresi”, “yüzölçümü”, “tirajı”, “dizgi çeşidi” ve “baskı çeşidi”konularındaki veriler önce, ülke, bölge, il ve ilçe bazında düzenlenmiştir.

Daha sonra veriler, “gazete tipleri”, “kurum tipleri” bazında düzenlenerek analize uygun halegetirilmiştir. Bu amaçla verilerin ikinci bir kez kodlanmasına gerek duyulmuştur. Düzenlenen ve kodlananveriler üzerinde, “tanımsal istatistiksel yöntemler” kullanılarak, belirlenen değişkenlerin “ortalama”,“standart sapma” ve “frekans” değerleri gibi, istatistiksel ölçüler hesaplanmıştır.

Daha sonra, derinlemesine istatistiksel analizler yapabilmek ve sağlanan sonuçlardan bazı varsayımları

test edebilmek için, “ki-kare analizi” çeşitli değişkenler üzerinde uygulanmıştır.

İl Düzeyinde Sayıları

İLİ 1978 1981 1985 1989 1990 1993

Adana 14 14 19 23 24 34

Adıyaman 4 7 9 7 6 12

Afyon 13 16 14 7 8 12

Ağrı 5 4 4 4 4 4

Aksaray - - - 4 4 3

Amasya 6 4 6 6 6 6

Ankara 3 - 13 10 11 15

Antalya 16 16 17 19 18 20

Artvin 7 9 9 9 9 9

Aydın 15 15 14 16 16 15

Balıkesir 26 20 17 27 25 27

Batman - - - - 3 3

Bayburt - - - 1 1 1

Bilecik 4 4 3 4 4 9

Bingöl 1 1 1 1 1 1

Bitlis 3 3 2 3 3 4

Bolu 6 6 3 8 7 11

Burdur 6 8 6 7 7 7

Bursa 16 18 24 16 16 21

Çanakkale 19 13 12 12 11 16

Çankırı 4 4 4 5 4 7

Çorum 4 4 4 5 5 8

Denizli 17 14 8 10 16 12

Diyarbakır 4 4 5 8 9 9

Edirne 10 12 8 15 12 13

Elazığ 4 4 4 7 12 9

Erzincan 4 5 5 4 4 3

Erzurum 12 11 11 10 10 10

Eskişehir 6 7 7 8 9 7

Gaziantep 12 14 14 14 6 18

Giresun 8 10 8 8 8 7

Gümüşhane 3 3 3 2 2 4

Hakkari - 2 4 4 5 6

Hatay 27 19 16 39 38 36

Isparta 8 9 10 9 9 8

İçel 17 13 17 21 21 37

İstanbul 8 - 1 1 1 2

İzmir 11 - 17 19 19 24

K. Maraş 9 9 11 13 13 12

Karaman - - - 4 4 5

Kars 14 13 11 18 17 10

Kastamonu 11 12 12 11 15 17

Kayseri 11 13 13 14 14 15

Kırıkkale - - - 3 4 5

Kırklareli 8 8 6 6 8 8

Kırşehir 7 7 6 5 5 4

Kocaeli 9 9 7 15 15 15

Konya 19 23 21 22 22 26

Kütahya 7 10 9 8 10 17

Malatya 7 5 6 7 9 12

Manisa 11 15 17 15 14 16

Mardin 14 11 5 7 7 5

Muğla 11 12 13 17 19 25

Muş 3 4 3 2 4 2

Nevşehir 3 4 7 5 5 6

Niğde 4 8 10 4 4 4

Ordu 14 11 12 16 13 22

Rize 7 9 7 10 8 9

Sakarya 8 17 12 10 10 11

Samsun 13 22 31 32 35 60

Siirt 6 4 6 5 3 3

Sinop 3 5 4 5 5 9

Sivas 5 9 8 7 9 8

Şanlıurfa 13 9 8 11 14 11

Şırnak - - - - 1 1

Tekirdağ 9 8 7 10 9 10

Tokat 16 16 16 16 15 8

Trabzon 5 4 5 4 4 13

Tunceli 3 3 2 2 2 2

Uşak 10 9 7 5 5 6

Van 4 3 4 4 4 4

Yozgat 4 13 19 21 21 15

Zonguldak 19 22 23 32 35 26

Bartın - - - - - 4

Ardahan - - - - - 5

Iğdır - - - - - 3

TOPLAM 610 620 647 739 766 876

Üç Değişik Yılda Yayın Sürelerine Göre Sayıları

YIL 30/30 1/7 1/15 1/30 2/7 TOPLAM

1990 297 242 40 33 70 682

1992 317 306 46 60 69 798

1993 330 319 63 72 72 856

1990 yılında, 15 yerel gazete, yukarıda belirlenen sürelerin dışında yayın yapmıştır. 1992 için bu rakam29, 1993 yılı için ise 20’dir.

Bu verilere göre, her gün yayımlanan yerel gazetelerin sayısı 330’u (%38) bulmaktadır.

Haftada bir gün yayımlanan yerel gazetelerin sayısı ise 319’dur. (%37) Haftada iki gün yayımlanan 72(% 8) yerel gazete bulunmaktadır.

Yine yerel gazetelerden 72’si (% 8) ayda bir yayımlanmaktadır.

Bu sonuçlardan hareketle, yerel gazetelerden 3/8’inin günlük, 3/8’inin ise haftalık yayımlanarak (% 75)oranına ulaştıkları söylenebilir.

Bölgelere Göre Dağılımı

BÖLGELERİller

%İlçeler

% TOPLAM

Akdeniz 68 44.2 86 55.8 154

Ege 32 25.2 95 74.8 127

Marmara 48 36.4 84 63.6 132

İç Anadolu61 50.8 59 49.2 120

Karadeniz 101 49.0 105 51.0 206

Doğu Anadolu 60 80.0 15 20.0 75

G.D. Anadolu 37 59.7 25 40.3 62

TOPLAM 407 46.5 469 53.5 876

Yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi, iller düzeyinde 101 adet, ilçeler düzeyinde ise 105 adet ve toplam206 adetle, en çok yerel gazete Karadeniz Bölgesi’nde basılmaktadır.

Karadeniz Bölgesi’ni, 154 adetle Akdeniz Bölgesi izlemekte, Marmara Bölgesi ise 132 gazeteyle 3.sırada yer almaktadır.

Ege Bölgesi 127 adetle 4. İç Anadolu Bölgesi ise 120 adetle 5. sıraları paylaşmaktadırlar,

Güney Doğu Anadolu ise 37’si illerde, 25’i ilçelerde olmak üzere yayımlanan 62 gazeteyle son sıradabulunmaktadır.

Bu araştırmada, iller düzeyinde son sırayı 32 gazeteyle Ege Bölgesi almakta, ilçeler düzeyinde ise en azgazete, 15 adetle, Doğu Anadolu Bölgesi’nde yayımlanmaktadır.

Bu veriler, Türkiye’de yerel gazete sayılarının, ekonomik gelişmeyle doğru orantılı olduğunu ortayakoymaktadır.

Gelişmiş bölgelerde, ilçelerde yayımlanan yerel gazete sayıları, illerde yayımlananlardan fazla iken,Doğu ve Güney Doğu Anadolu’da bu sayılarda ilçeler aleyhine büyük farklılıklar görülmektedir.

İllere Göre Dağılımı

(Not: ilk rakam ilde, ikinci rakam ise bağlı ilçelerde yayımlanan gazete sayılarını vermektedir.)

Adana 17-17, Adıyaman 5-7, Afyon 3-9, Ağrı 2-2, Amasya 3-3, Ankara 0-15, Antalya 6-14, Artvin 4-5,Aydın 4-11, Balıkesir 9-18, Bilecik 5-4, Bingöl 1-0, Bitlis 2-2, Bolu 5-6, Burdur 3-4, Bursa 5-16, Çanakkale6-10, Çankırı 5-2, Çorum 5-3, Denizli 6-6, Diyarbakır 5-4, Edirne 4-9, Elazığ 9-0, Erzincan 3-0, Erzurum 7-3, Eskişehir 5-2, Gaziantep 13-5, Giresun 6-1, Gümüşhane 4-0, Hakkari 5-1, Hatay 13-23, Isparta 4-4, İçel19-18, İstanbul 0-2, İzmir 0-24, Kars 7-3, Kastamonu 6-11, Kayseri 13-2, Kırklareli 2-6, Kırşehir 3-1,Kocaeli 6-9, Konya 7-19, Kütahya 9-8, Malatya 10-2, Manisa 3-13, Kahramanmaraş 6-6, Mardin 3-2, Muğla4-21, Muş 1-1, Nevşehir 3-3, Niğde 2-2, Ordu 5-17, Rize 4-5, Sakarya 8-3, Samsun 45-15, Siirt 3-0, Sinop2-7, Sivas 5-3, Tekirdağ 3-7, Tokat 1-7, Trabzon 7-6, Tunceli 2-0, Şanlıurfa 4-7, Uşak 3-3, Van 3-1, Yozgat7-8, Zonguldak 6-20, Aksaray 3-0, Bayburt 1-0, Karaman 3-2, Kırıkkale 5-0, Batman 3-0, Şırnak 1-0, Bartın3-1, Ardahan 5-0, Iğdır 3-0.

Bu verilere göre, illerde 407 (%46.5), ilçelerde ise 469 (%53.5) olmak üzere, toplam 876 yerel gazeteyayımlanmaktadır.

İl ve ilçe toplamı olarak en çok gazete yayımlanan il, 60 adetle Samsun’dur. Onu, İçel (37), Hatay (36),Adana (34), Balıkesir (27), Konya (26), Zonguldak (26), Muğla (25), ve İzmir (24) izlemektedir.

Bağlı ilçelerinde en çok gazete yayımlanan il ise İzmir’dir. (24) İzmir’den sonra Zonguldak (20), Konya(19), Balıkesir (18), Adana (17), Bursa (16), Ankara (15), Samsun (15) ve Antalya (14) gelmektedir.

İl ve ilçeler toplamı düzeyinde en az yerel gazete Bingöl (1) ile yeni kurulan Bayburt (1) ve Şırnak (1),illerinde çıkmaktadır. Bu illerden sonra Muş (2) ve Tunceli (2) gelmektedir.

Aksaray, Ardahan, Batman, Bayburt, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Gümüşhane, Iğdır, Kırıkkale, Siirt,Şırnak ve Tunceli illerine bağlı ilçelerde yerel gazete yayımlanmamaktadır.

Tirajları

BÖLGELER 100’den az % 100-250 % 250-500 % 500-1000 %

Akdeniz 5 3.2 24 15.6 38 24.7 37 24.0

Ege 3 2.4 9 7.1 22 17.3 47 37.0

Marmara 3 2.3 10 7.6 31 23.5 40 30.3

İç Anadolu2 1.7 22 18.3 14 11.7 36 30.0

Karadeniz 7 3.4 39 18.9 46 22.3 48 23.3

D. Anadolu 5 6.7 3 4.0 27 36.0 18 24.0

G. D. Anadolu 1 1.6 6 9.7 14 2.6 31 50.0

TOPLAM 26 3.0 113 12.9 192 21.9 257 29.3

(Yukarıdaki Tablonun Devamıdır)

BÖLGELER 1000-2500 % 2.500-5.000 % 5.000- % TOPLAM

Akdeniz 41 26.6 6 3.9 3 1.9 154

Ege 39 30.7 6 4.7 1 0.8 127

Marmara 35 26.5 9 6.8 4 3.0 132

İç Anadolu 34 28.3 9 7.5 3 2.5 120

Karadeniz 53 25.7 7 3.4 6 2.9 206

D. Anadolu 14 18.7 5 6.7 3 4.0 75

G. D. Anadolu 7 11.3 1 1.6 2 3.2 62

TOPLAM 223 25.5 43 4.9 22 2.5 876

Tabloda, 500-1.000 arasında basan 257 yerel gazetenin sayısal oranının (% 29.3) olduğu görülmektedir.

Yerel gazetelerin 26’sı 100 adetten (% 3) az basmaktadırlar.

5.000’in üzerinde tirajı olan yerel gazetelerin sayısı ise 22’dir. (% 2.5) Bu gazetelerin bölgelere göredağılımı şöyledir:

“Karadeniz (6), Marmara (4), Akdeniz (3), İç Anadolu (3), Doğu Anadolu (3), Güney Doğu Anadolu(2), Ege (1).”

1.000-2.500 adet basan yerel gazete sayısı ise 223’ü (% 25.5) bulmaktadır.

Daha sonra ise, 250-500 arasında basan 192 adet gazete (% 21.9) yer almaktadır.

Tirajları 100’den az 26 gazetenin 7’si Karadeniz, 5’i Akdeniz, 5’i Doğu Anadolu, 3’ü Ege, 3’ü Marmara,2’si İç Anadolu, 1’i ise Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunmaktadır.

Bu sonuç da, yerel gazetelerin bazılarının ekonomik koşullar yerine, özel koşullardan etkilendiğiniaçıkça ortaya koymaktadır.

En yüksek tirajlı yerel gazetelerin önde gelenleri ise sırasıyla şunlardır:

“Olay-17.500-günlük (Bursa), Bursa Hakimiyet-12.000-günlük (Bursa), Doğu’dan Haber-10.000-haftalık (Erzurum), Ege Ses-10.000-günlük (Uşak), Olay-9.000-günlük (Gaziantep), Mersin Bulvar-8.000-haftalık (İçel), Sakarya-6.500-günlük (Sakarya), Gündem-6.200-haftada iki gün (Safranbolu-Zonguldak),Süper Kayseri Ekspres-5.000-15 günde bir (Kayseri), Yeni İleri-5.000-günlük (Antalya), Doğru Ses-5.000-aylık (Elazığ), Merhaba-5.000-günlük (Konya), Hürdoğan-5.000-günlük (Sivas), İlginin Sesi-5.000-aylık(Trabzon), İnanış-5.000-günlük, (Zonguldak), Karabük Ekspres-5.000-haftalık (Karabük-Zonguldak).”

Genel çerçevede bakıldığında, Türkiye'deki yerel gazetelerin sayıları, nitelikleri ve tirajları gibikonularda, bilimsel varsayımların dışında, bölgesel, yerel ve kişisel ayrıcalıklarla da karşılaşılmaktadır.

Bu arada, Türkiye'deki yerel gazetelerin toplam tirajının 700.000'i aştığı ileri sürülmektedir. Ancak bazıçevreler, yerel gazeteler tarafından resmi makamlara bildirilen tiraj sayılarının gerçekleri yansıtmadığını, busayıların resmi ilan alma kaygısıyla, abartılı gösterildiğini ileri sürmektedirler. Baskı sayısı denetimi sürekliyapılamadığından, bu iddiadaki gerçek payının oranını belirlemek, şimdiye kadar mümkün olamamıştır.

Kuruluş Tarihlerine Göre Dağılımı

BÖLGELER >1920 1920-30 1930-50 1950-60 1960-70

Akdeniz 2 1 5 14 10

Ege 0 0 1 6 18

Marmara 0 1 2 9 27

İç Anadolu0 1 4 6 14

Karadeniz 0 2 2 22 25

D. Anadolu 0 0 3 12 10

G. D. Anadolu 0 0 1 6 16

TOPLAM 2 5 18 75 120

(Yukarıdaki Tablonun Devamıdır)

BÖLGELER 1970-80 1980-90 1990-< TOPLAM

Akdeniz 27 46 49 154

Ege 21 43 38 127

Marmara 26 31 36 132

İç Anadolu33 35 27 120

Karadeniz 20 59 76 206

D. Anadolu 12 15 23 75

G. D. Anadolu 11 13 15 62

TOPLAM 150 242 264 876

Tabloda görüldüğü üzere, halen yayımlanmakta olan yerel gazetelerden yalnızca 2’si, Cumhuriyetöncesi dönemde kurulmuştur. Cumhuriyet’ten sonra yerel gazetelerin kuruluşları biraz hızlanmış, ancakbirçoğu yayın hayatlarını günümüze kadar sürdürememişlerdir.

Yerel gazetelerin kuruluşları, demokrasiye geçiş dönemi sayabileceğimiz, 1950-60 yılları arasındahızlanmıştır. Sonraki dönemlerde bu hızlanma daha da artmıştır. Yayımlanmakta olan 876 gazetenin %97.1’i, 1950’den sonra, % 57.7’si ise 1980 yılından sonra yayın hayatına girmişlerdir.

Günümüzde yayınlarını sürdüren 876 yerel gazeteden 264’ü (%30.1) 1990 sonrası yayın hayatınabaşlamıştır.

Nitekim, 1950-1960 yıllarında 75, 1960-1970 arasında 120, 1970-1980 arasında 150, 1980-1990arasında 242, 1990 yılından sonra da 264 yerel gazete yayın hayatına atılmışlardır.

1950 yılı sonrası kurulan yerel gazeteler sayısında, Karadeniz Bölgesi 202 adetle ilk sırayı almakta, onuAkdeniz (146), Marmara (129) ve Ege (126) bölgeleri izlemektedirler.

Söz konusu dönemde, en az yerel gazete kuruluşu, 62 adetle Güney Doğu Anadolu, 75 adetle de DoğuAnadolu bölgelerinde gerçekleşmiştir.

Bu sonuçlar, yerel gazete kuruluşlarının: a) Ekonomik gelişmeyle, b) Toplumsal hareketlilikle, doğrudanilişkisi bulunduğu fikrini desteklemektedir.

Yayımını Sürdüren En Eski Yerel Gazeteler

Anadolu’da, Milli Mücadele sırasında ya da Cumhuriyet’in ilk yıllarında kurulan ve günümüzdeyayımlanmayı sürdüren yerel gazeteler şunlardır:

a) Adana’da, “Yeni Adana” (1918) günlük, (yüzölçümü 2.25, tirajı 3.600,) bilgisayarla dizilmekte, ofsetbasılmaktadır.

b) Antalya’da, “Antalya” (1922) günlük, yüzölçümü (0.90, tirajı 1.200,) makineyle dizilmekte, tipo

basılmaktadır.

c) Bartın’da, “Bartın” (1924) 10 günde bir yayımlanmakta, (yüzölçümü 0.68, tirajı 3.000), elledizilmekte, tipo basılmaktadır.

ç) Kırklareli’nde, “Trakya’da Yeşilyurt” (1925) günlük, (yüzölçümü 0.90, tirajı 350), makineyledizilmekte, tipo basılmaktadır.

d) Giresun’da, “Yeşil Giresun” (1925) günlük, (yüzölçümü 0.90, tirajı 800), makineyle dizilmekte, tipobasılmaktadır.

e) Kayseri’de, “Ülker” (1927) günlük, (yüzölçümü 0.90, tirajı 1.500), makineyle dizilmekte, tipobasılmaktadır.

f) Elazığ’da, “Turan” (1930) günlük, (yüzölçümü 0.90, tirajı 2.000), makineyle dizilmekte, tipobasılmaktadır.

g) Siirt’te, “Siirt” (1937) Günlük, (yüzölçümü 0.40, tirajı 250), elle dizilmekte, tipo basılmaktadır.

Yayın Süreleri

BÖLGELER 30/30 % 1/7 % 1/5 % 1/30 % 2/7 % TOPLAM

Akdeniz 74 22.4 67 21.0 3 4.8 2 2.8 8 11.1 154

Ege 28 8.5 53 16.6 14 22.2 11 15.3 15 20.8 121

Marmara 56 17.0 57 17.9 1 1.6 3 4.2 12 16.7 129

İç Anadolu49 14.8 52 16.3 8 12.7 7 9.7 4 5.6 120

Karadeniz 53 16.1 60 18.8 34 54.0 40 55 17 23.6 204

D. Anadolu 39 11.8 13 4.1 1 1.6 7 9.7 9 12.5 69

G. D. Anadolu 31 9.4 17 5.3 2 3.2 2 2.8 7 9.7 59

TOPLAM 330 38.0 319 37.0 63 7.0 72 8.0 72 8.0 856

Bu verilerin dışında, Doğu Anadolu Bölgesi’nde 6, Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde 3 gazete, haftada5 gün yayımlanmaktadır.

Ege Bölgesi’nde 2, Marmara ve Karadeniz Bölgelerinde 1’er gazete olmak üzere, 4 gazetenin yayınsüreleri 10 günde 1’dir. Ege ve Marmara Bölgelerinde, 1’er gazete haftada 3 gün çıkmaktadır.

Karadeniz Bölgesi’nde bir gazetenin yayın süresi 3 ayda 1’dir. (İsfendiyar-Devrekani/Kastamonu)

Ege Bölgesi’nde bir gazete ise 4 ayda 1 gün yayımlanmaktadır. (Kütahya’nın Sesi-Kütahya)

Yüzölçümleri (m2)

BÖLGELER 0.50 % 0.50-1 % 1-2 % 2-3 % TOPLAM

Akdeniz 59 38.3 76 9.4 16 10.4 3 1.9 154

Ege 66 52.0 54 42.5 6 4.7 1 0.8 127

Marmara 54 40.9 59 44.7 15 11.4 1 0.8 129

İç Anadolu55 45.8 41 34.2 24 20.0 - - 120

Karadeniz 70 34.0 124 60.2 12 5.8 - - 206

D. Anadolu 41 54.7 32 42.7 1 1.3 - - 74

G. D. Anadolu 23 37.1 38 61.3 1 1.6 - - 62

TOPLAM 368 42.0 424 48.4 75 8.6 5 0.6 872

Bu verilerin dışında, Marmara (Hakimiyet-Bursa-3.60 m2-günlük) ve Doğu Anadolu (Erzurum-Erzurum-3.60 m2-haftalık) Bölgelerinde 1’er gazete, 3-4 m2 arasında yüzölçümüyle yayımlanmaktadır.Ayrıca Marmara Bölgesi’nde yayımlanan 2 yerel gazetenin de yüzölçümleri 4 m2’den fazladır. (Olay-Bursa-4.50 m2-günlük), (Bursa Hakimiyet-Bursa-4.50 m2-günlük)

Görüldüğü gibi, yerel gazetelerin 368’i (% 42), 0.50 m2’den küçük boyutlarda yayımlanmaktadır.Bunların arasında, 0.23 m2’den başlayarak 0.28 m2, 0.40 m2 ve 0.45 m2 (ağırlıklı) olanlar bulunmaktadır.

İkinci bölümde yer alan 424 adet (% 48.4) yerel gazetenin yüzölçümleri 0.50-1 m2 arasındadır. Bunlarınarasında da, 0.60 m2, 0.68 m2, 0.80 m2 ve 0.90 m2 (ağırlıklı) olanlar yer almaktadır.

Bu sonuçlardan, “Türkiye’de yayımlanan yerel gazetelerin % 90.4’ünün yüzölçümlerinin 1 m2’den azolduğu” görülmektedir.

Yönetim Biçimleri

BÖLGELERAile Şirketi

%Ticari Şirket

% TOPLAM

Akdeniz 59 38.3 95 61.7 154

Ege 59 46.5 68 53.5 127

Marmara 43 32.6 89 67.4 132

İç Anadolu43 35.8 77 64.2 120

Karadeniz 86 41.7 120 58.3 206

D. Anadolu 28 37.3 47 62.7 75

G. D. Anadolu 24 38.7 38 61.3 62

TOPLAM 342 39.0 534 61.0 876

Yerel gazetelerin 342 adedi (% 39) aile şirketi, 534’ü ise (% 61) ticari şirket biçiminde yönetilmektedir.Her iki biçimde de, Karadeniz Bölgesi ilk sırada yer almaktadır.

Dizgi Teknikleri

BÖLGELER Elle %Makineyle

%Bilgisayarla

% TOPLAM

Akdeniz 56 36.6 44 28.8 53 34.6 153

Ege 36 28.8 33 26.4 56 44.8 125

Marmara 35 26.7 48 36.6 48 36.6 131

İç Anadolu27 23.5 41 35.7 47 40.9 115

Karadeniz 37 18.3 121 59.9 44 21.8 202

D. Anadolu 30 40.0 26 34.7 19 25.3 75

G. D. Anadolu 26 41.9 29 46.8 7 11.3 62

TOPLAM 247 28.6 342 39.6 274 31.7 863

Yerel gazetelerin, 247’si (28.6) elle, 342’si (39.6) makineyle, 274’ü ise bilgisayarla (31.7) dizilmektedir.

Elle dizilen yerel gazeteleri büyük bölümünün (56), Akdeniz Bölgesi’nde bulunduğu gözlenmektedir.Bu bölgeyi sırayla, Karadeniz (37), Ege (36), Marmara (35), Doğu Anadolu (30), İç Anadolu (27), GüneyDoğu Anadolu (26) izlemektedir.

Makineyle dizilen yerel gazeteler, Karadeniz Bölgesi’nde (121) yoğunlaşmıştır. Bu bölgeden sonra,Marmara (48), Akdeniz (44), İç Anadolu (41), Ege (33), Güney Doğu Anadolu (29), Doğu Anadolu (26)sıralanmaktadır.

Bilgisayarla dizilen yerel gazetelerin en çok bulunduğu bölge ise (56) Ege’dir. Bu bölgeden sonrasırasıyla, Akdeniz (53), Marmara (48), İç Anadolu (47), Karadeniz (44), Doğu Anadolu (19) ve Güney DoğuAnadolu (7) gelmektedir.

Bu veriler, başta ekonomik açıdan gelişmiş saydığımız bölgeler olmak üzere, tüm bölgelerde yeniteknoloji sayılan bilgisayara yönelme olduğunu, ancak bu teknoloji değişikliğinin daha da hızlandırılmasıgerektiğini ortaya koymaktadır.

Baskı Teknikleri

BÖLGELER Pedal % Makine % Tipo % O. Tipo % Ofset % TOPLAM

Akdeniz 4 2.6 - - 97 63.0 - - 53 34.4 154

Ege 9 7.2 2 1.6 57 45.6 1 0.8 56 44.8 125

Marmara 8 6.1 - - 76 57.6 - - 48 36.4 132

İç Anadolu5 4.3 - - 65 55.6 - - 47 40.2 117

Karadeniz 8 4.0 - - 149 74.1 - - 44 21.9 201

D. Anadolu 4 5.3 - - 52 69.3 - - 19 25.3 75

G. D. Anadolu 9 14.5 - - 46 74.2 - - 7 11.3 62

TOPLAM 47 5.4 2 0.2 542 62.6 1 0.1 274 31.6 866

Tabloda görüldüğü gibi, yerel gazetelerin 47’si, (5.4) “pedal” diye adlandırılan günümüzün en eski baskı

tekniğiyle yayımlanmaktadır. Bu tür makineler, Anadolu’da daha çok kartvizit, davetiye, el ilanı gibi çokbasit evrakın basımında kullanılmaktadır.

Pedalla baskı en çok Ege (9) ve Güney Doğu Anadolu (9) bölgelerinde görülmektedir. Bu iki bölgedensonra, sırasıyla Marmara (8) ve Karadeniz (8), İç Anadolu (5), Akdeniz (4) ve Doğu Anadolu (4) bölgelerigelmektedir.

Makineyle basılan, yalnızca Ege’de 2 gazete bulunmaktadır.

Günümüzde ulusal gazeteler tarafından terkedilmiş bulunan “tipo tekniği”, yerel basının anateknolojisini oluşturmaktadır. (542 adet, %62.6) Bu teknolojiyi en çok, Karadeniz Bölgesi’ndeki 149 yerelgazete kullanmaktadır.

Ofset baskı sistemi uygulanan yerel gazetelerin sayısı ise 274’tür. (31.6) Bu gazetelerin 56’sı EgeBölgesi’nde bulunmaktadır. Ege’yi sırasıyla Akdeniz (53), Marmara (48), İç Anadolu (47), Karadeniz (44),Doğu Anadolu (19) ve Güney Doğu Anadolu (7) bölgeleri izlemektedir.

Çalışan Kişi Sayıları

BÖLGELER 1-5 kişi % 5-10 kişi % 10’dan fazla % TOPLAM

Akdeniz 114 74.0 30 19.5 10 6.5 154

Ege 104 81.9 22 17.3 1 0.8 127

Marmara 91 68.9 32 24.2 9 6.8 132

İç Anadolu95 79.2 17 14.2 8 6.7 120

Karadeniz 175 85 28 13.6 3 1.5 206

D. Anadolu 62 82.7 11 14.7 2 2.7 75

G. D. Anadolu 48 77.4 12 19.4 2 3.2 62

TOPLAM 689 78.7 152 17.4 35 4 876

Tablodaki verilerden elde edilen sonuç, yerel gazetelerin 689’unun (%78.7), 5’erden az kişi tarafındanhazırlandığını, dizildiğini ve basıldığını ortaya koymaktadır.

Oysa yapılan daha ayrıntılı bir incelemede, 146 (% 16.6) gazetede, 1’er kişinin, 227 gazetede (25.9) ise2’şer kişinin çalıştıkları görülmüştür.

Bu çerçevede, yerel gazetelerin yarısına yakınının (373 adet, % 42.5), 1’er ya da 2’şer kişi tarafındanyayımlandığı ortaya çıkmaktadır.

Yerel gazeteler arasında en çok kişi, Bursa’da çalışmaktadır. Bu kentteki gazetelerden Olay’da 162,Bursa Hakimiyet’te 125, Hakimiyet’te 48, Bursa Marmara’da 24, ve Bursa Uludağ’da 21 kişi çalışmaktadır.

YARARLANILAN KAYNAKLAR