1

TARIMSAL PROJELE HAZIRLAMA VE DEĞERLENDİRME

Prof. Dr. Göksel ARMAĞAN

garmagan@adu.edu.tr

İÇİNDEKİLER n  Proje Kavramı ve Çeşitleri n  Giriş ve Temel Kavramlar n  Proje Hazırlama Süreci n  Ekonomik (Pazar) Analiz n  Teknik Analiz n  Finansal Analiz n  Ticari Analiz

PROJE KAVRAMI

Belirli bir zaman döneminde, belirli kaynaklarla diğerlerinden bağımsız olarak gerçekleştirilebilecek, bir biri ile doğrudan ilişkili faaliyetler kümesine proje adı verilir.

Her koşulda projeler; n  Geleceğe yönelik hazırlanır, n  Alternatifleri olabilir, n  Bir dökümandır.

2

PROJE ÇEŞİTLERİ n  Araştırma Projeleri (TUBITAK, Ulusal Projeler vb.) n  Yatırım Projeleri (TKDK Projeleri, KKYDP Projeleri vb.) n  Uygulama Projeleri Kalkınma Ajansları, Tarımsal Yayım Projeleri vb.)

PROJE

n  Hazırlayan/Uygulayan/Denetleyen Kaynakları ve faaliyetleri bakımından çok katılımlı, çok merkezli, kurumlararası, uluslar arası, disiplinlerarası nitelikteki projeler önem kazanmaktadır. Uygulayıcıların yetkinlikleri projede ortaya konmalıdır.

n  Onaylayan Alternatiflerinden üstün yönleri olmalı ki onaylanabilsin, kaynak aktarılabilsin.

ARAŞTIRMA PROJELERİ

Genel çerçeve; n  AMAÇ n  YÖNTEM n  SONUÇ

Tutarlılığı ve uygulanabilirliği değerlendirme kriterlerinin merkezinde yer alır…

3

Araştırma Projeleri’nde

n AMACIN; Bilime katkı yapması (evrensel/ulusal ölçekte) Teknolojik, ekonomik, sosyal, kültürel yarar

sağlaması Kalkınma planları hedeflerine uygun olması Uygulamaya dönük olması beklenir….

n YÖNTEM’in bilimsel olması istenir. Bir konuyu sistematik olarak inceleyen çalışmalar bilimsel araştırmalardır. Bu tanımda yer alan sistematik terimi, araştırmanın belirli bir düzen, tertip ve yöntem izlenerek yapılması durumunu ifade etmektedir.

Araştırma Projeleri’nde

Bir sorunun tanımı yapılır ve çerçevesi çizilir. Sorunun çözümüne yarayacak bir hipotez geliştirilir. Bu hipoteze dayanarak bazı varsayımlar ortaya

konur. Belirli bir yöntem içerisinde gözlem veya deney yapılır

ve veriler elde edilir. Elde edilen verilere ve varsayımlara dayanılarak

hipotez kabul veya red edilir.

Bilimsel araştırma süreci:

4

Veri: (Data) sadece rakamlar, semboller. Haber: (Information) Verilerin işlenerek anlaşılır hale gelmesi.

Kim, ne, nerede, ne zaman sorularının cevabıdır. Bilgi: (Knowledge) Bilgilerin uygulamaları açıklayabilmesi aşaması.

Nasıl sorusunun cevabı bu aşamada veriebilir. Kavrama: (Understanding) Değerlendirmelerin yapıldığı aşama.

Neden sorusunun cevabı bu aşamada veriebilir. Bilgelik: (Wisdom) Değer (sosyal veya ekonomik) yaratma aşaması.

n SONUÇ; Uygulamaya aktarılabilmeli ve ekonomiye katkı sağlayabilmelidir.

Araştırma Projeleri’nde

Araştırma Projeleri’nin İçeriği

1.  Adı 2.  Özet 3.  Konu 4.  Literatür Özeti 5.  Amaç 6.  Kapsam 7.  Yöntem 8.  Beklenen Yararlar

9.  Araştırıcıların

Özgeçmişi ve Katkıları 10. Birimde Yürütülen

Diğer Araştırmalar 11. Birimdeki Araştırma

Olanakları 12. Proje Aşamaları ve

Zamanlama 13. Varsa Destekleyen

Diğer Kuruluşlar 14. Ayrıntılı Bütçe

5

PLAN: Belirli bir faaliyetin, belirli amaçlar doğrultusunda, sistemli bir şekilde ve belirli bir zaman boyutunda göz önüne serilmesidir.

§  Kısmi ve Genel Planlar §  Uzun, Orta ve Kısa Dönemli Planlar §  Ulusal veya Bölgesel Planlar §  Tek Amaçlı veya Çok Amaçlı Planlar §  Makro veya Mikro Planlar §  Yol Gösterici veya Emredici Planlar

TARIMSAL YATIRIM PROJELERİ

Ekonomik Plan: Ülkenin ya da bireyin bütün ekonomik olanaklarını, belirli bir süre içinde belirli amaçlara ulaşmak üzere, kullanılmasını sağlamak için alınacak önlemlerin bütünüdür.

Planlama Faaliyetlerinin Özellikleri: n  Planlama geleceğe yöneliktir. n  Geleceği tahmin etmek esastır. n  Bir zaman süresini kapsar. n  Planlama bir süreçtir. n  Yönetimin desteği gerekir. n  Faaliyetlere katılım gereklidir. Planlamaya Yönelik Eleştiriler: n  Zaman ve Maliyet n  Yaratıcılığı Engelleyen Bürokrasi n  Üst Yönetimin Dar Görüşlü Olması

PROJE: Yapılacak herhangi bir ekonomik faaliyetin gerktirdiği masrafı, yaratacağı faydayı önceden gösteren ve böylece alternatif faaliyet ve yatırımlar arasında seçme olanağı veren ve uygulamaya temel olacak dökümandır.

TARIMSAL YATIRIM PROJELERİ

6

Proje Çeşitleri:

n  Yeni yatırım projeleri n  Tamamlama-genişletme projeleri n  Yenileme projeleri n  Modernizasyon projeleri

Proje

Proje

Proje

Proje Proje

Proje

Proje

PLAN

Tarımsal Proje Tipleri n  Alt yapı projeleri n  Hayvansal üretim projeleri n  Bitkisel üretim projeleri n  Ürün değerlendirme projeleri n  Tarımsal araştırma projeleri n  Tarımsal eğitim projeleri Tarımsal Projelerin Zorlukları n  Tahminleme tarımda oldukça zordur. n  Tarımsal projeler çok çeşitli konuları kapsar. n  Tarımın yapısal sorunları çoktur. n  Bölgesel tarımsal projeler geniş yatırım

gerektirir.

Proje içeriği n  Projenin adı n  Kuruluşun adı n  Projenin niteliği n  Projenin gerekçesi n  Üretilecek ürünler n  Kuruluş yeri n  Yatırım tutarı n  Zaman planı n  Projenin ekonomik ömrü n  Proje gelir ve giderleri n  Finansman kaynakları n  Projenin kalkınma planlarıyla ilişkisi n  İşletmeye verilecek hukuki şekil vb.

Hazırlayanlar

Kontrol Edenler

Onaylayanlar

7

PROJE FİKRİ

FİZİBİLİTE (YAPILABİLİRLİK) ÇALIŞMALARI

EKONOMİK ETÜD

TEKNİK ETÜD

FİNANSAL ETÜD

FİZİBİLİTE RAPORU

DEĞERLENDİRME VE YATIRIM KARARI

KESİN PROJE

PROJENİN UYGULANMASI (YATIRIM)

PROJE HAZIRLAMA SÜRECİ

Sizce üretim birimimiz nedir?

n  A) Hayvanlar n  B) Bitkiler n  C) Makineler n  D) Hiçbiri

Proje denilen şey?

8

Plan, Proje ve Yatırım

n  Plan: Firma düzeyinde plan, en karlı işletme faaliyetlerinin organizasyonu ve program içerisinde yürütülmesi için gerekli olan belge.

n  Plan: Bir çiftliğin üretim planı gelecekteki ürün bileşimini, kaynak kullanma düzeyini, beklenen gelir ve giderleri gösteren yazılı bir belgedir.

Plan, Proje ve Yatırım

n  Proje: Sermaye yatırımı yolu ile para harcanan ve karşılığında belirli bir süre beklenen bir faaliyet ya da faaliyetler bütünüdür.

n  Proje: Belirli bir amacı olan, coğrafi bir konumu bulunan, başlangıç ve bitiş zamanı belirlenen özel bir faaliyettir.

Plan, Proje ve Yatırım n  Yatırım: kaynakların ya da belirli bir

kaynağın üretim ya da diğer adıyla sermaye mallarının üretiminde kullanılmasıdır.

Makroekonomi açısından yatırım Milli Gelirin o yıl tüketilmeyen ve sermaye stokuna eklenen kısmıdır.

Mikroekonomi açısından ise işletme düzeyinde yeni bir üretim tesisi kurmak için yapılan harcamalardır.

9

Yatırım Projeleri

n  Sulama Projeleri n  Çiftlik Projeleri n  Kırsal Kalkınma Projeleri n  İmalat Sanayi Projeleri

Proje Hazırlama Değerlendirme Aşamaları

n  Projenin Konusu ve Özeti n  Pazar Etüdü n  Kapasite ve Yer Seçimi n  Teknik Değerlendirme n  Proje Giderleri ve Gelirleri n  Proje Finansmanı n  Projenin Değerlendirilmesi (Ekonomik ve Mali) n  Proje Ekibi

Proje Konusu ve Özeti

n  Projenin kalkınma planları ile olan ilişkisi n  Ülke tarım politikası ile olan ilişkisi n  Proje adı ve kuruluş yeri n  Projenin niteliği, projenin sahipleri n  Projeyi destekleyen kuruluşlar n  Projenin amacı ve gerekçesi

10

Pazar Etüdü

n  Pazar etüdü proje ile üretilmesi düşünülen mal ve hizmetlere ait bilgilerin toplanması, çözümlenmesi ve yorumlanmasıdır.

n  - Mal ve hizmetlerin tanıtılması n  - Pazar ve taleple ilgili bilgi toplanması n  - Bilgilerin analizi

Mal ve Hizmetler

n  Adı n  Nitelikleri n  Ekonomik özellikleri

Pazar ve Taleple İlgili Bilgiler

n  Son beş yıllık üretim, tüketim, dışalım-satım miktarları

n  Malı üreten kuruluşlar ve kapasiteleri (yurt içi ve dışı)

n  Üretim maliyetleri, toptan ve parakende fiyatları

vb…

11

Talep Tahmini

n  Talep ve talebi etkileyen faktörler n  Talep tahmininin amacı ve esasları n  Talebin gelir ve fiyat esneklikleri n  Talep tahmin yöntemleri

n  Korelasyon katsayısı n  Doğrusal regresyon analizi n  Trend (eğilim) analizi

Talep Tahmininin Amacı ve Esasları

Pazar Etüdü: Proje ile üretilmesi düşünülen mal ve hizmetlere ait bilgilerin toplanması, çözümlenmesi ve yorumlanmasıdır.

“ne üretirsen onu sat”

“ne satabileceksen onu üret”

n  TALEP: Belli bir dönemde ve belirli bir pazarda tüketicilerin değişik fiyat düzeylerinde satın almaya istekli oldukları ve satın alabilecekleri mal miktarıdır. TALEBİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

n  Malın Fiyatı n  Tüketicilerin Gelirleri ve Gelir Dağılımı n  İkame ve Tamamlayıcı Malların Fiyatları n  Tüketicilerin Zevk ve Tercihleri n  Fiyatlarla ve Gelirlerle İlgili Bekleyişler

Talep Tahmininin Amacı ve Esasları

12

n  TÜKETİCİ ANALİZİ n  Tüketici İhtiyaçları Müşteri niçin ürünümüzü satın alacaktır? Ürünümüz tüketicinin hangi ihtiyacını karşılayacaktır? n  Pazar Bölümlendirilmesi Demografik, Sosyo-ekonomik ve Coğrafik Faktörler. n  Satın Alma Süreci Satın alma kararını, Kim?, Nasıl?, Nerede? Ne zaman?

veriyor (Rekabet !!!!!!).

Talep Tahmininin Amacı ve Esasları

Ürün Yaşam Eğrisi

Satış

Mik

tarı

Zaman

Giriş Büyüme Olgunluk Düşüş Dönemleri

İHTİYAÇLARIN HİYERARJİSİ

Fizyoljik İhtiyaçlar

Güvenlik

Sevgi

Saygı

Öz

Gerçekleştirme

13

Tüketim ve Üretim n  Talep tahmininde asıl amaç, proje yoluyla işletmenin

pazarda sahip olabileceği satış hacminin saptanmasıdır. Talep tahmini, proje etüdünün yapıldığı yıldan önceki yılın verilerine, eğer bu veriler yetersiz ise, daha önceki yıllara ait verilere dayanır. Uygulamada tüketimle ilgili verileri elde etmek çoğu zaman güç olduğundan, üretimden hareketle tüketim tahmin edilir.

C=P+(I-E)+(S1-S2)

C: Tüketim P: Üretim I: İthalat E: İhracat S1:Dönem Başı Stok Miktarı S2:Dönem Sonu Stok Miktarı

Talebin Fiyat Esnekliği

n  Talebin fiyat değişimlerine karşı duyarlılığı fiyat esnekliği (elastikiyeti) ile ölçülür.

Talep Edilen Mal Miktarında % Değişiklik

Et=

Fiyattaki % Değişiklik

Fiyat Esnekliği Çeşitleri Et=0 Fiyat değiştiğinde talep

miktarı değişmemektedir. Tam az esnek

0<Et<1 Fiyat değiştiğinde talep miktarı daha az değişir.

Az Esnek

Et=1 Değişim aynı oranlarda olur. Birim Esnek

æ<Et<0 Fiyat değiştiğinde talep miktarı daha fazla değişir.

Esnek

Et= æ Çok küçük bir fiyat değişimi talep miktarında çok büyük bir değişmeye neden olur.

Tam esnek

14

Talebin Gelir Esnekliği

n  Gelirdeki değişikliğe tepki olarak talepte ortaya çıkan miktar değişikliğine talebin gelir esnekliği ya da gelir tüketim esnekliği denir.

Talep Edilen Mal Miktarında % Değişiklik

Eg=

Gelirdeki % Değişiklik

Korelasyon katsayısı

n  Korelasyon katsayısı ile iki değişken arasındaki ilişkinin derecesi, yönü ve istatistiksel açıdan önemli olup olmadığı saptanabilir. Bu katsayı +1 ile -1 arasında değerler alır. Bulunan katsayı 0 ise iki değişken arasında hiçbir ilişkinin bulunmadığı anlaşılır, katsayı +1 ya da -1 e yakınsa, söz konusu ilişki kuvvetli demektir. Değişkenlerden birinin değeri artarken, diğerinin değeri azalıyorsa aradaki ilişki negatif yöndedir, aksine değişkenler aynı yönde artıyor ya da azalıyorsa ilişki pozitiftir.

Korelasyon Katsayısı

)2()1( 2

−

−=

nrSr

Standart Error

rSrt =

Student t

( ) ( )nY

YnX

X

nYX

XYr

22

22 ∑∑∑∑

∑ ∑∑

−×−

−= H0 : r=0

Hi : r≠0 Student t > t tablo

İse H0 RED

t testi

15

Örnek Aylar Reklam

Giderleri (milyar TL)

Ürün Satışları (bin ton)

Ocak 1.00 101

Şubat 1.25 116

Mart 1.50 165

Nisan 2.00 209

Mayıs 2.50 264

Yanda bir ürüne ait reklam giderleri ile ürün satışlarının aylara göre dağılımı görülmektedir. Reklam giderleri ile ürün satışları arasında herhangi bir ilişkinin olup olmadığını ve ilişkinin derecesini ortaya koyunuz.

Örnek Aylar Aylık

Ortalama Gelir

(milyon TL)

Ürün Satışları (bin ton)

Birinci %20 300 1000

İkinci %20 450 850

Üçüncü %20 600 700

Dördüncü %20 750 550

Beşinci %20 900 400

Yanda bir ürünün farklı gelir gruplarındaki ürün satışları görülmektedir. Gelir grupları ile ürün satışları arasında herhangi bir ilişkinin olup olmadığını ve ilişkinin derecesini ortaya koyunuz.

Basit Doğrusal Regresyon

n  Korelasyon katsayısı ile x (bağımsız) değişkenindeki değişikliğin y (bağımlı) değişkenini nasıl etkileyeceği belirlenemez. Regresyon analizi ile x değişkeninin alacağı değere bağlı olarak y değişkeni tahmin edilebilir.

Y=a + bx

16

Regresyon

Y=a+bx, için Σy=Na+bΣx Σxy=aΣx+bΣx2

Örnek

Reklam Harcaması (milyon TL)

Satış Miktarı (bin adet)

18 200 10 86 3 57 32 340 14 12 19 212 15 150 12 114 11 88 12 136

Yandaki çizelgede bir işletmenin reklam harcamaları ve satış miktarları verileri verilmiştir. Reklam harcamalarının satış miktarını nasıl etkileyeceğini tahmin ediniz.

Örnek

Personel sayısı (kişi)

Bilgisayar Harcaması (milyon TL)

12 584 26 1021 8 412 51 6012 41 4521 36 1300 17 658 81 8745 11 502 6 320

Yandaki çizelgede bazı işletmelerin bilgisayar harcamaları ve personel sayıları verileri verilmiştir. 250 personel ile kurulacak olan bir işletmenin bilgisayar harcamaları ne olabilir? Tahmin ediniz.

17

Talep Tahmini Yöntemleri

Proje hazırlama için pratik değeri olan talep tahmini yöntemleri iki grupta toplanabilir:

1- Zaman Serileri (trend analizi) 2- Talebin Gelir ve Fiyat Esneklikleri

Zaman Serisi Analizleri (trend)

n  Zaman serisi, eşit zaman aralıkları ile elde edilen gözlemler setine verilen isimdir. Diğer bir anlatımla oluş zamanlarına göre sıralanan istatistiki verilere zaman serileri denir.

n  Zaman serileri bağımsız değişken olarak zamanın kabul edildiği basit regresyon analizinden başka bir şey değildir.

Trend Hesaplama Yöntemleri

n  Yarı Ortalamalar Yöntemi n  Hareketli Ortalamalar Yöntemi n  Basit Tek Değişkenli Doğrusal regresyon

(en küçük kareler yöntemi) n  Çoklu Doğrusal Regresyon n  Doğrusal olmayan basit ve çoklu

regresyon

18

Yarı Ortalamalar Yöntemi Yıllar Süt Üretimi

(bin ton) Toplamlar (bin ton)

Aritmetik Ortalamalar

(bin ton) 2007 2008 2009 2010

9890 9633 9618 10240

39381

9845

2011 2012 2013 2014

10279 10406 10562 10602

41849

10462

Hareketli Ortalamalar Yöntemi Yıllar Türkiye

Süt Üretimi

(bin ton)

Üç Yıllık Hareketli Toplamlar (bin ton)

Üç Yıllık Hareketli

Ortalamalar (bin ton)

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

9890 9633 9618 10240 10279 10406 10562 10602

29141 29491 30137 30925 31247 31570

9714 9830 10046 10308 10416 10523

En Küçük Kareler Yöntemi

Yıllar X Süt Üretimi (bin ton)

XY X2

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

-7 -5 -3 -1 +1 3 5 7

9890 9633 9618 10240 10279 10406 10562 10602

0 9633 19236 30720 41116 52030 63372 74214

0 1 4 9 16 25 36 49

TOPLAM €x=0 €y=81230 €xy=290321 €x2=140

19

Örnek

Yıl Tüketim Miktarı (ton)

2008 6,7 2009 7 2010 7,5 2011 7,8 2012 7,8 2013 7,5 2014 8,1 2015 8,4 2016 8,5 2017 8,7

Yandaki çizelgede yıllara göre toplam tüketim miktarı verilen ürünün 2018 yılındaki tüketimini tahmin ediniz.

Örnek

Yıl Tüketim Miktarı (ton)

2009 -4 18943 2010 -3 40893 2011 -2 25201 2012 -1 30856 2013 0 46775 2014 1 39770 2015 2 33680 2016 3 25768 2017 4 34469

Yandaki çizelgede yıllara göre toplam tüketim miktarı verilen ürünün 2018 yılındaki tüketimini tahmin ediniz.

Talep Tahmininde Dikkate Alınacak Faktörler

n  Talep tahmini hataları n  Belirsiz faktörler ve duyarlılık analizi n  Pazar ve pazarlama araştırması n  Dışsatımlar n  Pazar payı ve pazara giriş n  Bilgi kaynakları

20

Pazarlama Araştırması Aşamaları

n  Problemin tanımlanması n  Araştırmanın planlanması n  Verilerin toplanması n  Verilerin analizi ve yorumu n  Rapor hazırlanması

Kapasite Kavramı

Bir işletmenin belirli bir süre içerisinde üretim faktörlerini rasyonel kullanarak yapabileceği üretim miktarına, o işletmenin “kapasitesi” denilir.

“Kapasite Ölçüsü” üretilen ürünün niteliğine bağlı olarak değişmektedir. kg, ton, lt, daa, iğ sayısı, yatak sayısı vb.

TL, $, € bile olabilir (finans kurumları için)

Kapasite Kavramı Teorik Kapasite: Bir işletmenin teorik

projelerinde gösterilen kapasitedir ve hiçbir duraklama ve arıza olmadan yapılabilecek üretim miktarıdır.

Örnek: Tüm gün çalışabilen bir un fabrikasının beş değirmeninin her birinde saatte 1000 kg un üretimi yapılabiliyorsa, bu un fabrikasının teorik kapasitesi;

5 adet x 1000 kg x 24 saat x 30 gün =3600 ton/ay

21

Kapasite Kavramı

Pratik Kapasite: Teorik kapasitenin uygulamada pek anlamı yoktur. Bu nedenle, teorik kapasitede belirtilen üretim miktarının gerçekleştirilmesi olanaksızdır. Teorik kapasitenin altında üretimin yapılması işletmenin gerçek kapasitesini bir başka deyişle “pratik kapasitesini” ifade etmektedir.

Kapasite Kavramı

Fiili Kapasite: İşletmenin belirli bir süre içerisinde çevresel etkilere bağlı olarak gerçekleşen üretim miktarıdır. Fiili kapasite piyasa koşullarının etkisi altındadır.

Pratik kapasitenin kullanılan kısmı “fiili kapasite”, kullanılmayan kısmı ise “Aylak Kapasite” olarak ifade edilir.

Kapasite Kavramı

Kapasite Kullanım Oranı Fiili Kapasite x 100 Pratik Kapasite

22

Kapasite Kavramı Zorlanmış Kapasite: Kapasite kullanım

oranının %100’lere çıkması, işletmenin yoğun bir üretim faaliyetinde bulunduğunu ortaya koyar. Pratik kapasite ile kuramsal kapasite arasındaki farkın azaltılması ve zorlamalara gidilerek üretim gücünün pratik kapasitenin üzerine çıkarılmasına “zorlanmış kapasite” denir.

Kapasite Kavramı Planlanmış Kapasite: İşletmelerin gelecek

dönemde, hangi maldan ne kadar üreteceğinin önceden belirlenmesi, üretim kapasitesini, ilgili malların üretimine tahsis etmeyi zorunlu kılmaktadır. Üretilecek malların önceden ne miktarda üretileceğinin planlanması “planlanmış kapasite” kavramını ortaya çıkarmaktadır.

Kapasite Kavramı

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

TEORİK

(MAKSİMUM)

KAPASİTE PRATİK

(NORMAL)

KAPASİTE FİİLİ

KAPASİTE

AYLAK (BOŞ)

KAPASİTE

23

Kapasite Kavramı Optimal Kapasite: Birim başına sabit ve

değişken maliyetler toplamının minumum olduğu kapasiteye “optimal kapasite” denir.

Kapasitenin belirlenmesinde etkili olan faktörler:

-  Talep hacmi -  Teknik olanaklar -  Finansman olanakları -  Hammadde kaynakları -  İşgücü -  Maliyetler -  Kuruluş yeri

Optimal Üretim Kapasitesi

İşletmenin kapasitesi ile üretim maliyetleri arasında çok sıkı bir ilişki vardır. Genel olarak maliyetler belirli bir noktaya kadar düşmekte iken, belirli bir noktadan sonra tekrar artmaktadır. Kapasite artışı ile maliyetlerin düşmesi “ölçek ekonomileri”; maliyetlerin artması ise “negatif ölçek ekonomileri” olarak adlandırılır.

24

Ortalama Maliyet

KOM1 KOM2 KOM3

Üretim Miktarı

işletme kapasitesinin büyümesi ile ortaya çıkan iş bölümü, uzmanlaşma, stok üstünlüğü, satış ve pazarlama, yönetim üstünlüğü, büyük miktarda girdi temini ölçek ekonomileri sağlarken, işletme ölçeğinin büyümesi ile ortaya çıkabilecek yönetim etkinliğinin kaybolması, aşırı uzmanlaşma vb faktörler maliyetleri tekrar yükseltebilecektir.

Kapasite-Masraf İlişkisi

UOM

İçsel (Gerçek) Ekonomiler Dışsal (İhtiyari) Ekonomiler

a. Üretim i. İş bölümü ve uzmanlaşma ii. Teknolojik avantajlar iii. Stok avantajları b. Pazarlama c. Yönetim d. Taşıma ve depolama

a. Satın alınan ham madde fiyatları b. Daha düşük faizli krediler c. Daha ucuza reklam d. Daha ucuza taşıma

Ölçek Ekonomileri

Başabaş ve Kapatma Noktaları

Mal

iyet

ve

Gel

irle

r (T

L)

Üretim Miktarı

Sabit Masraflar

Toplam Masraflar

Satış Gelirleri

Kar Bölgesi

Zarar Bölgesi

BaşabaşNoktası

Kapatma Noktası

Değişken Masraflar

25

Örnek; BBN Analizi

5 bin adet/yıl normal kapasiteli, bir kasaplık piliç projesinin sabit giderleri 500 milyon TL, birim başına düşen değişen masraf 100 bin TL, ve birim satış fiyatı da 260 bin TL olsun, firmanın başabaş noktasındaki kapasitesini bulunuz.

Örnek; BBN Analizi

30 bin $ lık sabit maliyeti olan bir yatırımın birim başına 2 $ lık bir masrafı vardır. Giderlerin gelirleri karşılayabilmesi için en az 10 bin adet üretim yapılması zorunlu ise bu malın minumum fiyatının kaç $ olması gerekir?

Kuruluş yerinin seçimi “Bir işletme için yer seçimi eş seçmeye benzer. İleride onu değiştirmek olası görülebilir, ancak bu değişiklik hem pahalı hem de hoş olmayabilir.” H.C.Stuckeman

Hammadde İşgücü

Pazar

Kuruluş Yeri Üçgeni

26

Kuruluş yerinin seçimi n  Ekonomik Faktörler

n  Pazar bölgeleri n  Hammadde kaynakları n  Ulaşım olanakları n  İşgücü kaynakları

n  Doğal Faktörler n  İklim n  Coğrafik yapı n  Doğal kaynaklar

n  Politik Faktörler n  Toplumsal koşullar n  Haberleşme koşulları n  Alt yapı olanakları

Kuruluş yerinin seçimi

Kuruluş yerinin belirlenmesinde tek bir kriter ile karşılaşılır ise çözüm kolaydır. Örneğin pazara uzaklık yönüyle bir tercih yapılacak olsa, pazara en yakın yer seçilir. Ancak bu kriterlerin artması durumunda yapılacak seçim güçleşebilir. İşlemenin kurulması için üç alternatif yer ve birkaç kriter olduğunu varsayalım. Bu durumda bazı yöntemlerden yararlanmak gerekebilir.

Bölgeler Pazara Uzaklık

H.Madde Uzaklık

H.Madde Üretimi

İşgücü Olanağı

Su ve Enerji

Diğer Faktörler

A B C

160 210 310

190 70 110

6000 7000 8000

Çok iyi Normal İyi

Normal İyi Kötü

Normal Normal İyi

Kuruluş yerinin seçimi

Puanlama tekniği; Bu tekniğe göre her bir kriter iyiden kötüye veya kötüden iyiye doğru puanlanır .

Örnekte olduğu gibi iyiden kötüye doğru puanlamalarda en az puan alan alternatif seçilmelidir. Bu örnekte B bölgesi seçilmiştir.

Bölge Pazara Uzaklık

H.Madde Uzaklık

H.Madde Üretimi

İşgücü Olanağı

Su ve Enerji

Diğer Faktörler

Toplam

A B C

1 2 3

3 1 2

3 2 1

1 3 2

2 1 3

2 2 1

12 11 12

27

Kuruluş yerinin seçimi

Ağırlıklı puanlama tekniği; Puanlama tekniğine göre daha gerçekçi sonuçlar vermektedir. Bu teknikte ele alınan kriterlerin önem derecelerine göre sayısal olarak ağırlık vererek puanlama yapılır. Aynı örnekte; kriterlere sırasıyla %40, %10, %20, %10, %10, %10 ağırlık değerlerini verelim.

Görüldüğü gibi ağırlıklı puanlama yapıldığında A bölgesinin seçilmesi daha uygundur.

Bölge Pazara Uzaklık

H.Madde Uzaklık

H.Madde Üretimi

İşgücü Olanağı

Su ve Enerji

Diğer Faktörler

Toplam

A B C

40 90 120

30 10 20

60 40 20

10 30 20

20 10 20

20 20 10

180 190 220

Teknik Analiz n  Ürünün teknik özelliklerinin belirlenmesi n  Üretim teknolojisinin belirlenmesi n  Üretim sürecinin belirlenmesi

Ø  Optimal üretim kapasitesinin belirlenmesi (başabaş noktası) Ø  Üretim programlarının belirlenmesi (Ör; En düşük maliyetli

yem rasyonu hazırlama-Doğrusal Programlama) Ø  Üretim sürecinin örgütsel yapısı

n  Kuruluş yerinin seçimi n  Yatırım uygulama (termin) planının

hazırlanması

Niçin Teknik Analiz? TARIMSAL

GELİR

Brüt Üretim Değeri

Üretim Miktarı

Üretim Birimi Verim

Satış Fiyatı

Toplam Masraflar

Sabit Masraflar

Değişken Masraflar

TEKNİK ve YÖNETİMSEL

28

Ürünün Teknik Özellikleri n  Fonksiyonel ya da performans

özellikleri Üretilecek ürün ne tür fonksiyonları yerine getirebilecektir? Ürünün teknolojik özellikleri nelerdir? Ürünün performans özellikleri nelerdir? Ürünün tasarımı nasıl olmalıdır?

n  Pazarlama ya da satış özellikleri Ürün tüketici ihtiyaçlarını karşılayabilecek midir? Ürünün rakip mallardan olan üstünlükleri nelerdir? ürünün kullanım kolaylıkları var mıdır?

Üretim Teknolojisinin Belirlenmesi

Üretilecek ürünün üretilmesi için seçenek teknolojiler araştırılırken, bu teknolojilere ilişkin aşağıdaki bilgiler toplanmalıdır.

n  Teknolojilerin mevcut ve potansiyel kullanımları n  Patent hakları, lisans sözleşmeleri (know-how) n  Üretim için gereken ölçek ya da kapasite n  Maliyetlere ilişkin temel veriler n  Teknolojinin gerektirdiği donanımlar n  Teknolojinin gerektirdiği nitelikli işgücü ihtiyacı

Teknoloji Sağlamak İçin Başvurulacak Kurumlar

n  Üniversiteler n  ileri teknoloji Enstitüleri n  TÜBİTAK n  KOSGEB (Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi

Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı) n  Özel Sektör Ar-Ge Kurumları

29

YÖNETİM

Yönetim Fonksiyonları

Üretim Pazarlama Finansman Personel

Planlama √

Organizasyon

Yürütme

Koordinasyon

Kontrol

ORGANİZASYON (ÖRGÜTLEME)

n  İşlerin organizasyonu n  İnsan gücünün organizasyonu (hiyerarji

– yetki sorumluluk ilişkisi) n  Araç, makine ve yöntemlerin

organizasyonu

Üretim Sürecinin Örgütsel Yapısı

Hedeflenen üretimin gerçekleştirilmesi için, gerekli olan yönetsel personelin özellik ve sayısını belirlemek ve ayrıca genel yönetim giderlerini tahmin etmek gerekmektedir. Üretim sisteminin örgütsel yapısı projelere göre farklılık göstermekle beraber, yönetim hizmetleri aşağıdaki gibi gösterilebilir.

30

Yönetim Kurulu

Genel Müdür

Tedarik Üretim

Kalite Kontrol

Ürün Geliştirme

Pazarlama Finansman Muhasebe Personel

Planlama

Fonksiyonel Organizasyon

Yönetim Kurulu

Genel Müdür

A Malı Müdürü

B Malı Müdürü

C Malı Müdürü

Ürün Esasına Göre Organizasyon

Bölge Esasına Göre Organizasyon

Yönetim Kurulu

Genel Müdür

A Bölgesi Müdürü

B Bölgesi Müdürü

C Bölgesi Müdürü

31

Örgütlenme İlkeleri n  Amaç Birliği n  Yeterlik n  İşbölümü ve uzmanlaşma n  Görevlerin tanımı n  Hiyeraji n  Sorumlluk n  Denge n  Esneklik n  Süreklilik n  Liderliğin kolaylaştırılması

YÜRÜTME

n  Yöneticinin astlarının faaliyetlerini etkilemesi ve onlara ne yapmaları gerektiğini bildirmesiyle ilgili bir yönetsel faaliyettir.

- Açık seçik talimatlar -  Eğitim faaliyetleri -  Motivasyon -  Ödüllendirme

İyi Bir Talimatın Özellikleri

n  Talimat akla yatkın olmalıdır. n  Talimat tam olmalıdır n  Talimat açık seçik olmalıdır

32

KOORDİNASYON

n  Çalışmayı kolaylaştırmak ve başaryı sağlamak için bir organizasyonun bütün faaliyetlerinin uyumlaştırılmasıdır

KONTROL (DENETİM)

n  Olması gerekenle olanın karşılaştırılması, aradaki olumsuz farkların belirlenerek düzeltici tedbirlerin alınmasıdır.

Aşamaları: Standartların belirlenmesi Fiili durumun ölçülmesi Standartlarla fiili durumun karşılaştırılması Farklılıkları düzeltici önlemlerin alınması

Yatırım Uygulama (Termin) Planı

Arazi Alımı

Teknik Proje Hazırlığı

Ağır İnşaatı

15

Hayvan Alımı Üretim Süreci

30 60 90 Gün

33

Yatırım Faaliyet Planı (Termin Planı) Aylar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

A-Yapım İşleri

A1..........

A2..........

B-Makine ve Ekipman Alımları

B1...........

B2...........

C-Genel Harcamalar (Hizmet Alımları)

C1…….

C2…….

D- Görünürlük

FİNANSAL ANALİZ n  Proje Giderleri ve Gelirleri n  Proje Finansmanı n  Basit Karlılık (Rantabilite) n  Paranın Zaman Değeri n  Net Bugünkü Değer n  Fayda/Maliyet (Benefit/Cost) n  İç Karlılık Oranı (Internal Rate of Return) n  Katma Değer n  Sermaye İstihdam Oranı

Statik Yöntemler

Dinam

ik Yöntemler

Proje Giderleri ve Gelirleri n  A-Proje Giderleri (Yatırım Tutarı)

n  Sabit Yatırım Tutarı n  Etüd ve proje giderleri n  Teknik yardım, patent ve know-how giderlerleri n  Arazi değeri ve arazi hazırlama giderleri n  Bina ve inşaat giderleri n  Makine ve donanım giderleri n  Üretim öncesi genel giderler n  Beklenmeyen giderler

n  İşletme Sermayesi (İşletme Giderleri) n  B-Proje Gelirleri

34

Proje Finansmanı n  Finansman Kaynakları

n  Öz Kaynaklar n  Dış Kaynaklar

n  Kısa Vadeli Krediler (0-12 ay) Çevirme kredileri Satış kredileri n  Orta (1-5 yıl) ve Uzun (5 + yıl) Vadeli Krediler Donatım kredileri İyileştirme kredileri Tesis kredileri

Sermaye Maliyeti

Bir yatırım projesinin toplam Maliyeti: A Bunun; A1 kadarı Öz sermaye ve Maliyeti r1, A2 kadarı Yabancı Sermaye ve Maliyeti r2 olsun. Ortalama Sermaye Maliyeti/İndirgeme Oranı (r0): (A1 . r1) + (A2 . r2) A r0=

Yatırımın Faydalı Ömrü

Bir yatırım geri ödeme süresinin paranın zaman değeri dikkate alınmadan (statik yöntem) hesaplanmasıdır.

Yatırım Tutarı (I)

Yatırımın Geri Ödeme Süresi (n) = Yatırımın Yıllık Geliri (K)

35

Finansman Planı

Proje finansmanının planlanması, yatırım için, işletme sermayesi için ve borçların geri ödeme planı için ayrı ayrı veya tüm projeyi içerecek şekilde uygulanabilir.

Finansmanın planı, finansman kaynaklarına (öz sermaye, kredi, tahvil vb.) ve fonların kullanılış yerine (sabit yatırım, işletme sermayesi, kredi taksitleri, faiz vb. için) ayrı ayrı gösterilmelidir.

Nakit Akım (Fon Akış) Tablosu

Yıllar Gelirler Toplamı

Ana Para Ödemeleri

Faiz Ödemeleri

Giderler Toplamı

Fark

2012 - 25 - 25 - 25

2013 120 25 60 85 35

2014 125 25 60 85 40

2015 135 25 60 85 50

Milyar TL

Rantabilite (Karlılık) Rantabilite kriterini basit karlılık olarak değerlendirmek mümkündür.

Rantabilite genel anlamda, bir işletmenin belirli bir zaman süresinde elde ettiği karın, o işletme emrinde çalışan sermaye oranını ifade etmektedir.

Proje sahibini, bu projeye bağladığı özsermaye ilgilendireceğinden öz sermaye için hesaplanan rantabilite “mali rantabilite”, tüm yatırım tutarı için hesaplanan rantabilite de “ekonomik rantabilite” olarak değerlendirilmektedir.

RANTABİLİTE= Kar x 100 Sermaye

36

Yatırım Dönemi

İşletmeye Geçiş Tam Kapasite

1. Yıl

2. Yıl

3 . Yıl

4 . Yıl

5 . Yıl

6. Yıl

7 . Yıl

8 . Yıl

Vergi Öncesi Net Kar (milyon TL)

- - 280 918 1272 2544 2632 1060

Öz Sermaye (milyon TL)

2900

2900

Mali Rantabilite (%)

Ortalama Yıllık Kar / Öz Sermaye *100= ((280+918+1272+2544+2632+1060)/6)/(2900+2900) *100

=25,17

Mali Rantabilite Hesabı

Paranın Zaman Değeri FAKTÖR FORMÜL

Şimdiki Paranın Gelecekteki Değeri

(1+ i)n

Şimdiki Paranın Kurtarılması İçin Gelecekteki Taksit

i(1+i)n (1+ i)n-1

Dönemlik Periyodik Paraların Gelecekteki Değeri

(1+ i)n-1 i

?

?

?

Net Bugünkü Değer Projenin net bugünkü değeri (NBD)

projenin ekonomik ömrü boyunca elde edilecek net nakit akımlarının önceden belirlenen bir faiz oranına göre her yıl ayrı ayrı indirgenmesi ile bulunan değerdir.

37

Fayda Maliyet Oranı

Fayda Maliyet (Benefit/Cost) oranı, projenin ekonomik ömrü boyunca elde edilecek gelirlerin ve giderlerin (maliyetlerin) belli bir faiz oranına göre indirgenerek oranlanmasıdır. Gelirlerin Bugünkü Değeri

Fayda Maliyet Oranı= Giderlerin Bugünkü Değeri

İç Karlılık Oranı (İKO)

İç karlılık (internal rate of return-IRR) oranı nakit gelirlerin bugünkü değerinin, giderlerin bugünkü değerine eşit olduğu indirgeme oranıdır. Başka bir deyişle net bugünkü değeri 0 yapan faiz oranıdır. BD1

İKO=r1 + x (r2-r1) BD1 + BD2

Katma Değer Yöntemi

Katma değer projenin üretim faktörleri gelirleri (ücret, faiz, kira, kar, vergi ve amortisman) yoluyla yaratacağı değerdir. Bu katkı milli gelire yapılacağı için ekonomik açıdan büyüme etkisi, şeklinde ortaya çıkar.

38

Sermaye İstihdam Oranı

Sermaye istihdam oranı, proje yatırım tutarının istihdam edilecek personel sayısına bölünmesi ile bulunur. Başka bir deyişle, bir kişinin istihdamı için gereken sermaye miktarını gösteren bir ölçüdür.