naga beliefs in isan: buddhist and brahmanical · 2019. 6. 18. · naga beliefs in isan: buddhist...

Paper Number: ICHUSO-168

Proceedings of 14th International Conference on Humanities and Social Sciences 2018 (IC-HUSO 2018) 22nd-23rd November 2018, Faculty of Humanities and Social Sciences, Khon Kaen University, Thailand

Naga Beliefs in Isan: Buddhist and Brahmanical

Chittima Phutthanathanapa1, Wanichcha Narongchai2 and Rukchanok Chumnanmak3

1,2,3 Department of Sociology, Faculty of Humanities and Social Sciences, Khon Kaen University, Thailand

1,2 Center for Research on Plurality in the Mekong Region (CERP) 2 Corresponding Author

3 E-mail: [email protected]

Abstract

This article aims to explain similarities and differences between Buddhist and

Brahminical beliefs about the Naga in the social context of Isan. Using the concept of

faith to help in analyzing the phenomenon that is related to Buddhism and Brahmanism,

the author analyzed relevant articles and theses and conducted research on rituals of

worshiping serpents by Isan people living near the Mekong River in Mukdahan. Isan

society has stories of the Naga bound to the life of the Isan people in ritual, agriculture,

art and architecture. This is due to the influence of ancient beliefs and religions. They all

blend together to become the identity of the Isan people. In the Naga belief about the

serpent in Buddhism, there is a belief that the serpent exists and is a be liever in

Buddhism. The serpent belief in the traditions of various merit -making rituals, such as

the ordinat ion ceremony, Buddhist Lent , rocket fes t ival , Lai Reua Fai , etc . The

Brahministic belief is that the serpent, Naga is the throne of Vishnu. The nam e is Phaya

Anananakarat, the origin of the legendary Narayan. Although Buddhist and Brahmanical

myths and beliefs differ from each other, Brahmins appear as ritual performers in many

Buddhist practices and rituals and prayers often combine Buddhism and Brahmanism.

Keywords: Naga, Buddhism, Brahmanism, Naga beliefs

942



พทธกบพราหมณ : ความเชอพญานาคในบรบทสงคมอสาน1

บทคดยอ

บทความนมงอธบายถงความเหมอนและความแตกตางของความเชอเรองพญานาคระหวางความเชอแบบพทธและพราหมณ ภายใตบรบทสงคมอสาน โดยใชแนวคดความเชอมาชวยในการวเคราะหปรากฏการณดงกลาวทมความเกยวของกบศาสนาพทธและศาสนาพราหมณ รวบรวมขอมลจากการสงเคร าะหเอกสาร และศกษาวเคราะหผานลกษณะพธกรรมการนบถอบชาพญานาคของชาวอสานทอาศยบรเวณลมแมนาโขง จงหวดมกดาหาร ใชการวเคราะหเชงเนอหา (Content analysis) ผลการศกษาพบวา สงคมอสานทมเรองราวของพญานาคผกพนกบการดารงชวตของชาวอสาน ทงในดานพธกรรมการเกษตร ศลปะ และสถาปตยกรรม สบเนองมาจากอทธพลดานความเชอโบราณและศาสนา ลวนผสมผสานกนจนกลายเปนอตลกษณของชาวอสาน ในเรองความเชอเกยวกบพญานาคในศาสนาพทธมความเชอวาพญานาคมอยจรงและเปนผศรทธาในพระพทธศาสนา ปรากฏความเชอพญานาคในประเพณงานบญตางๆ เชน ประเพณบวชนาค ประเพณออกพรรษา ประเพณบญบงไฟ ประเพณไหลเรอไฟ เปนตน สาหรบศาสนาพราหมณไดมความเชอเรองพญานาควา พญานาคเปนบลลงกของพระนารายณ ซงมชอวาพญาอนนต-นาคราช เปนตนกาเนดของตานานนารายณบรรทมสนธ แมวา พทธและพราหมณจะมตานานความเชอทมความเปนมาแตกตางกน แตในลกษณะการบชาหรอพธบวงสรวงพญานาคของพทธและพราหมณ มเชอมโยงความเชอคลายคลงกน โดยในพธกรรมตางๆ มกปรากฏ พระ ฤๅษ พราหมณ เปนผดาเนนพธ และขนตอนพธ และบทสวด มกผสมผสานทงพทธและพราหมณเขาไวดวยกน ค าส าคญ: พญานาค ศาสนาพทธ ศาสนาพราหมณ ความเชอพญานาค

1 บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธ เรอง “การสรางสญญะพญานาคในบรบทสงคมอสาน” หลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาสงคมวทยา คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

943



บทน า ความเชอของชาวไทยเกยวกบพญานาค โดยสวนใหญจะเชอวา พญานาคเปนสตวกงเทพ มอทธฤทธ

ศกดานภาพ สามารถเนรมตรางกายเปนมนษยชายและหญงได ทงยงมความเชอวาพญานาคนนเปนสญลกษณแหงสายนา เปนผพทกษรกษาและเปนสญลกษณแหงความอดมสมบรณในดานการสรางความสามคคปรองดอง สงบสนต สขในสงคม นอกจากนนพญานาคมอทธพลในดานตางๆ (จตรกร เอมพนธ, 2545) คอ ดานศลปกรรม อทธพลความเชอเรองพญานาคกบงานศลปกรรมจะมปรากฏโดยทวไป โดยมความเชอวาพญานาคเปนสญลกษณของความมพลงอานาจทยงใหญ สอถงความอดมสมบรณของทองถนนนๆ เมอพบเหนแลวทาใหจตใจสงบรมเยน ดวยเหตดงกลาว ไดเกดการถายทอดจากความเชอเขาสงานศลปกรรมไทยในแขนงตางๆ เชน สถาปตยกรรม พญานาคเปนสวนประกอบทสาคญ มคตนยมทวาเปนสญลกษณของความยงใหญ ทาใหผพบเหนไดรสกสงบรมเยนทาใหเกดความสข (วษณ ยะโสภา, 2560) นอกจากนยงมการตความทางพระพทธศาสนาวา รปปนพญานาคทบนไดพระอโบสถ เหมอนทาหนาทเปนพาหนะขามทะเลแหงวฏสงสาร และเทนพระวหารเปรยบเสมอนเรอสาเภาทองทจะนามนษยขามพนวฎสงสารไปได (วเชยร นามการ, 2554)

ปจจบนประเพณงานบญตางๆ ทางพระพทธศาสนา ไดเอาสญลกษณทเปนรปสตวหรอรปตวแทนเทพตางๆ มาเกยวของอยเสมอ สบเนองมาจากศรทธาความเชออนมมาแตเดม เชน ประเพณบวชนาค สบเนองครงพทธกาล พญานาคตนหนงเกดศรทธาตองการบวชในพระพทธศาสนาจงไดแปลงกายเปนมนษยมาขอบวชเปนพระภกษ แตบวชเพยงหนงวนรางกกลบกลายเปนพญานาคดงเดม เมอพระพทธเจาทรงทราบจงใหละเพศพระภกษและมพทธบญญตหามสตวเดรจฉานบวช ดวยแรงศรทธาในพระพทธศาสนา พญานาคไดทลขอคาวานาค สาหรบผทเขามาบวชในพระพทธศาสนา จงมอทธพลใหเกดประเพณเรยกผทจะอปสมบทในพระพทธศาสนาวา “นาค” สบแตนนมา (วเชยร นามการ, 2554) นอกจากนยงมความเชอพญานาคทเกยวของกบศาสนาพราหมณไดมความเชอเรองพญานาควา พญานาคเปนบลลงกของพระนารายณ ซงมชอวาพญาอนนตนาคราช เปนตนกาเนดของตานานนารายณบรรทมสนธ (วสทธ ภญโญวาณชกะ, 2551) แมวาพทธและพราหมณจะมตานานความเชอทมความเปนมาแตกตางกน แตในลกษณะการบชาหรอพธบวงสรวงพญานาคของพทธและพราหมณ มเชอมโยงความเชอคลายคลงกน

สาหรบจงหวดมกดาหาร เปนจงหวดชายแดนทมอาณาเขตตดกบแมนาโขง ซงผคนทอาศยอยบรเวณลมแมนาโขงเชอและนบถอศรทธาพญานาค เหนไดจากพญานาคไดปรากฏในสถานทศกดสทธผานสญลกษณตางๆ โดยพบไดจากงานสถาปตยกรรมวดวาอารามในพระพทธศาสนา แหลงทองเทยวหรอสถานทสาคญในจงหวด เปนสถานททมความเชอทเกยวของกบพญานาค โดยแตละสถานทจะเรมตนจากการนาเสนอเร องราวอยางนาสนใจ ผานการจดวางสถานท บรรยากาศ ภาพ ทจาลองผกโยงเรองราวตางๆ และยงมการเชอมโยงความเชอพญานาคระหวางพทธและพราหมณ บทความนจงมงอธบายถงความเหมอนและความแตกตางของความเชอเรองพญานาคระหวางความเชอแบบพทธและพราหมณทปรากฏในจงหวดมกดาหาร

แนวคดความเชอ (Beliefs)

แนวคดความเชอ (Beliefs) หมายถง การยอมรบนบถอหรอยดมนในสงใดสงหนงทงทมตวตนหรอไมกตาม วาเปนความจรงหรอมอยจรง การยอมรบนบถอนอาจจะมหลกฐานอยางเพยงพอทจะพสจนได หรออาจไมมหลกฐานทจะนามาใชพสจนใหเหนจรงเกยวกบสงนนกได และเมอมนษยเกดความเชอแลวมกแสดงออกมาให

944



ปรากฏทางกายและวาจา กลาวคอ การยอมรบคณคาในสงใดสงหนงเปนทพงทางจตใจ และเปนพลงนาไปสการปฏบตตอสงทตวเองเชอดวยพธกรรมนนๆ (พระครปรยตสารการ, 2551)

1. การเกดความเชอ อธบายสาเหตของการเกดความเชอทางศาสนาและลทธวาแบงออกเปน 3 ประการ (เกวลน ภมภาค, 2543) คอ

1.1 เกดจากความกลวตอธรรมชาต มนษยบางกลมคดวาธรรมชาตมอารมณทแปรปรวนเหมอนอารมณมนษยทบางครงดบางครงราย บางกลมคดวาธรรมชาตมความรสกนกคดหรอวญญาณคลายมนษย ทาใหมนษยคดหาทางเอาอกเอาใจธรรมชาต โดยหวงวาหากธรรมชาตพอใจจะไมทารายพวกตน หรออานวยผลประโยชนตอพวกตน เชน ลทธนบถอผสางเทวดา การบวชปา

1.2 เกดจากความปรารถนาเขาถงสจธรรมของธรรมชาต เชน ศาสนาพทธ ศาสนาพราหมณ 1.3 เกดจากลทธทางการเมอง เชน ความเชอของลทธคอมมวนสต

2. ประเภทของความเชอ ความเชอมหลายรปแบบแตกตางกนไปตามจดประสงคการนาไปใช และหลกเกณฑของการจาแนก ทงนพอจะประมวลไดดงน (เสถยร พนธรงส, 2554)

2.1. ความเชอในความศกดสทธของธรรมชาต เกดจากความไมรของมนษยทพยายามหาคาตอบใหกบปรากฏการณทางธรรมชาตทไดพบเหน

2.2 ความเชอในอานาจลกลบ ความเชอนเปนพนฐานความเชอเรองผสางเทวดา และเรองวญญาณในเวลาตอมา

2.3 มายา เชอในอานาจลกลบทมองไมเหนดวยตา แตมายาเปนสงทปรากฏแกสายตาไดดวยวธการรายเวทยมนตรคาถา เปนพนฐานของความเชอแบบไสยศาสตร

2.4 ความเชอในขอหาม เปนความเชอทมนษยยดถอตาม ๆ กนมาเปนเวลานาน เชน ขะลา (ขอหาม) ตาง ๆ ในวถชวตของคนภาคอสาน

2.5 ความเชอในพธชาระตนใหบรสทธ เชอวาเมอผใดละเมดขอหามตองทาพธอยางใดอยางหนงเพอใหตนกลบมาบรสทธโดยเฉพาะการชาระจตใจ

2.6 เชอในความมชวต (วญญาณ) ของทกสรรพสงไมวาจะเปนมนษย สตวสงของ ตนไม เชอวาในธรรมชาตยอมมชวต ซงอาจใหความชวยเหลอหรอทาอนตรายแกมนษยได

2.7 ความเชอในเรองสตวพเศษ มการนบถอและบชาสตวทม ลกษณะพเศษ เชน การนบถอโคของชาวฮนด

2.8 ความเชอเรองธาต เชอวามธาตประจาโลก คอ ดน นา ลม ไฟ และอากาศ เปนสงทชวยใหสงมชวตอยรอดได ถาธาตเหลานวปรตแปรปรวนไป จะทาใหรางกายเจบปวย และถงความตายเมอธาตเสอมจากรางไป

2.9 การบชาบรรพบรษ เปนความเชอทเกดจากความรกความหวงใยในความสมพนธระหวางญาตมตร โดยการเคารพบชาเพอเปนการระลกถงผทจากไป

2.10 ความเชอเรองเครองรางของขลง เกดจากการนาวตถมาเปน เครองหมาย หรอเปนตวแทนสงทตนเคารพตาง ๆ

2.11 ความเชอเรองพภพใตดน เปนความเชอทวา ใตพนดนเปนดนแดนอกดนแดนหนง หรอเปนเมองนรก

945



บทความนเปนการศกษาความเหมอนและความแตกตางของความเชอเรองพญานาคระหวางความเชอแบบพทธและพราหมณทปรากฏในจงหวดมกดาหาร ซงความเชอถอวาเปนความคดทอยภายในตวบคคล เพอทาใหเขาใจถงความคดความเชอของบคคลผวจยไดนาเอาแนวคดความเชอมาประยกตใชเพอพจารณาความเชอเรองพญานาคทไดจากการเกบรวบรวมขอมลและเพอใหเขาใจถงทมาของความเชอและพฒนาการความเชอพญานาค ระเบยบวธวจย

บทความน ใชระเบยบวธวจยเชงคณภาพ เกบรวบรวมขอมลจากการทบทวนเอกสาร และการสมภาษณเชงลกกบผเกยวของ ไดแก ผดแล พระ และนกทองเทยว จานวน 12 คน โดยมพนทการวจย คอ วดรอยพระพทธบาทภมโนรมณ และศาลพญานาค ณ สะพานมตรภาพไทย – ลาว แหงท 2 จงหวดมกดาหาร เนองจากมพนฐานความเชอและพธกรรมทแตกตางกน ผวจยจงกาหนดให เปนตวแทนความเชอพญานาคของพทธและพราหมณในการศกษาครงน และวเคราะหขอมลโดยใชการวเคราะหเชงเนอหา (Content analysis) ผลการศกษา

1. ความเชอพญานาคในจงหวดมกดาหาร จงหวดมกดาหาร เปนจงหวดชายแดนทมอาณาเขตตดกบแมนาโขง (สานกงานจงหวดมกดาหาร,

2561) ซงผคนทอาศยอยบรเวณลมแมนาโขงเชอและนบถอศรทธาพญานาค เหนไดจากพญานาคไดปรากฏในสถานทศกดสทธผานสญลกษณตางๆ โดยพบไดจากงานสถาปตยกรรมวดวาอารามในพระพทธศาสนา แหลงทองเทยวหรอสถานทสาคญในจงหวด ไดแก 1) ศาลพญานาคขน ณ สะพานมตรภาพไทย – ลาว แหงท 2 อาเภอเมอง 2) องคพญาศรมกดามหามนนลปาลนาคราช ณ วดรอยพระพทธบาทภมโนรมย อาเภอเมอง 3) พญาศรภชงคมกดานาคราช อาเภอหวานใหญ 4) องคปศรสตตนาคราช วดดานพระอนทร อาเภอนคมคาสรอย 5) องคป องคยานาคราช ลานนาคนาคา วดปาภฮง อาเภอนคมคาสรอย 6) องคปเพชรภทรนาคราช อาเภอนคมคาสรอย 7) องคปนาคาธบด วดเวนไชย อาเภอดอนตาล ฯลฯ ในการศกษาครงน ผวจยเลอกศกษา วดรอยพระพทธบาทภมโนรมณ เนองจากไดมประวตความเปนมาและความเชอวามพญานาคตนหนงเลอมใสศรทธาพระพทธศาสนาแตไมสามารถบวชได จงไดมสรางพญานาคราชขนมาเพอถวายการอภบาลรกษาพระใหญ จงใหเปนตวแทนความเชอพญานาคทางพทธ และศาลพญานาค สะพานมตรภาพไทย – ลาว แหงท 2 เนองจากไดมการบชาพระวษณและเทพตางๆท รวมกบการบชาพญานาค จงใหเปนตวแทนความเชอพญานาคทางพราหมณ

2. ความเชอเรองพญานาคระหวางความเชอแบบพทธและพราหมณ 2.1 องคพญาศรมกดามหามนนลปาลนาคราช เปนรปปนพญานาคขนาดใหญทตงอยในพนท

ของวดรอยพระพทธบาทภมโนรมย อาเภอเมอง จงหวดมกดาหาร ซงลกษณะของพญานาคนนมสเขยวอมฟาสะทอนแสง ขดตวไปมาและชลาคอสงสงาหนไปทางแมนาโขงเบองลาง โดยมเรองราวทมาของการกอตง คอ การนมตถงพญานาคของเจาอาวาส ในบรเวณรปปนพญานาคมพนทสาหรบบชาดอกไมธปเทยนและผาแดง เพอใหประชาชนประชาชนทศรทธาไดกราบไหวขอพรและเพอความเปนสรมงคล การดารสรางพญานาควดรอยพระบาทภมโนรมณ มตานานเลาขานวามถาแหงหนง ชอวา คามะเขอเถอน มลกษณะเปนปากถาเลกๆ พอใหสามารถลอด

946



ลงไปได เมอเดนเขาไปภายในถา กจะขยายกวางขนและมเสยงนาไหล แตไมเคยปรากฏวามใครสามารถเดนไปจนสดถาได จงสนนษฐานวาถานจะทะลถงแมนาโขง เพราะชาวบานพบเหนเรอโบราณมาเกยตนในถา และจากคาบอกเลาของผอาวโสในพนททเลาวา คนทเขาไปในถาจะพบสงของมคา เชน พระพทธรปทองคา หนอไมทองคา แกวแหวนเงนทอง เมอมคนพบเจอกนาของมคากลบบาน แตเมอถงบานกพบวาสงของมคาทนามาเปนเพยงกอนหน จนมาถงสมยพระราชมกดาหารคณ (ยอดยสชาโต) ขนมาปฏสงขรพฒนาวด ไดพาญาตโยมทาฝายกนนาจากถาเพอนานามาใชในวด ขณะทขดดนถมคดกนฝาย ไดมงสดานลตวใหญ ยาวประมาณ 30 เมตร เลอยมาบรเวณใกลๆ บรเวณทชาวบานกาลงทาฝายกนนาอย เมอผวของงถกแสงแดดกมสดาระยบสวยงามแปลกตาชคอดชาวบานทางาน สรางความตกตะลงใหแกชาวบาน จากนนกเลอยมาดมนาทบอนาทพย แลวจงเลอยกลบเขาไปในถา ตงแตนนเปนตนมาชาวบานกไมกลาเขาไปในถาอกเลย หลวงตายอดไดเลาใหฟงวา พญานาคในถานไดเลอมใสศรทธาในปฏทาหลวงตาจงไดขอบวช แตหลวงตาไมสามารถบวชใหไดเพราะพญานาคเปนสตวเดรจฉาน แตหลวงตากไมสามารถทนคารบเราของพญานาคได จงไดมอบบาตรและจวร เพยงสามเณรให และตงชอใหวา สามเณรเงาะ พอไดบวชเณรแลวไดสนทนาธรรมกบหลวงตาอยพอประมาณ เพอใหไดเปนแนวทางปฏบตแลวจงลาหลวงตาลงไปจาศลในถา ตอมาตนหวาตนใหญทอยปากถากโคนลงมาปดปากถาทาใหไมสามารถมใครเขาไปไดอก จงเชอกนวา อาจเปนเพราะพญานาคไดบวชแลวอยากบาเพญสมณธรรมอยางสงบไมอยากใหใครรบกวนจงบนดาลใหปดปากถา จนตอมามการสรางพระพทธรปเฉลมพระเกยรต พระบาทสมเดจพระเจาอยหว เนองในวโรกาส เฉลมพระชนมพรรษา 80 พรรษา (พระเจาใหญแกวมกดาศรไตรรตน) เจาอาวาสรปปจจบนจงดารใหสรางพญานาคราชขนมาเพอถวายการอภบาลรกษาพระใหญ และเพอเปนทเคารพ สกการะ ของประชาชน ขนาดความยาว 122 เมตร เสนผาศนยกลางลาตว 0.50 เมตร สง 20 เมตร และตงชอวา พญาศรมกดามหามนนลปาลนาคราช หมายความวา พญานลปาลนาคราชผถวายการอภบาลพระมหามนพระพทธเจาพระนามวาศรมกดาหาร สรางเสรจในวนเสารท 28 เมษายน 2560 มคาบชาดงน

“กาเยนะ วาจะยะ วะ เจตสา วา / สรมตตามหามนนละปาละนาคง / อทธเตชะพะลง อะหง วนทาม สพพะโส / สทธกจจง สทธกมมง สทธลาโภ ชะโย นจจง สะทา โสตถ ภะวนต เมฯ”

ขาพเจาขอไหวบชา องคพญานลปาลนาคราชผถวายการอภบาลพระมหามนพทธเจาพระนามวาแกว

มกดาศรไตรรตน ผมอทธฤทธปาฏหารย มเดช มอานาจ มพละกาลง ดวยกาย วาจา ใจ ขอความสาเรจแหงหนาท การงาน ลาภสกการะ ความชานะทงมวล จงสาเรจแกขาพเจา ในกาลทกเมอเทอญฯ

ประชาชนสามารถบชาดอกไม ธป เทยน และผาแดง เพอนามาสกการะองคพญาศรมกดามหามนนลปาลนาคราช และขอพรหรอบนบานใหประสบความสาเรจในหนาทการงาน โชคลาภ ฯลฯ เมอสมหวงแลว จะมการแกบนโดยนาเครองบวงสรวง พานบายศร ผลไมหลากชนด ฯลฯ มาถวายองคพญาศรมกดามหามนนลปาลนาคราช

2.2 ศาลพญานาค ณ สะพานมตรภาพไทยลาวแหงท 2 อาเภอเมอง จงหวดมกดาหาร โดยทมาของศาลแหงน คอ ในระหวางททาการกอสรางสะพานมตรภาพไทย – ลาว แหงท 2 น ไดเกดอบตเหตจากเครองเครนททาใหเจาหนาท คนงาน เสยชวต 9 คน บากเจบ 10 คน และหายสาบสญ 1 คน ดวยเหตการณดงกลาวทาใหหยดการกอสรางชวคราว และชาวบานบางสวนทอาศยในบรเวณนน ไดไปพบรางทรง รางทรงจงไดแนะนาใหสราง

947



ศาลพญานาคบรเวณสะพาน เพออญเชญพญานาคขนมา จงทาใหการสรางสะพานนนเสรจสมบรณ (สภทชา เผอกกนส, 2560) ชาวบานจงเชอวา แมนาโขงบรเวณทสรางสะพานเปนถาทอยของพญานาค และเกดนาวนบรเวณเสาตนท 2 ของสะพาน เชอกนวาเปนจดทพญานาคขนมาปรากฏ จงไดสรางศาลพญานาคเพอใหผคนไดมาขอพรพญานาค ณ ศาลพญานาค ทงในเรองโชคลาภและการงาน และความเปนสรมงคล โดยเรมแรกของการกอตง ไดสรางรปปนพญานาคเปนตวแทนของพญาอนนตนาคราช และ พญาศรสทโธ เนองจากเชอวาเปนผดแล ปกปกรกษาดนแดนแถบแมนาโขง นอกจากนนในบรเวณเดยวกน ยงพบการนารปปนพระวษณหรอเรยกอกนามวาพระนารายณทประทบอยบนพญาอนนตนาคราชมาใหผคนกราบไหวบชา ในบรเวณศาลพญานาคไดมก ารใหบชา ดอกไม ธป เทยน เพอใหประชาชนไดนาไปสกการะพญานาคหรอสงศกดสทธตางๆ ภายในศาล อกทงมวตถมงคลใหผทศรทธาเชากลบไปบชา (อนทราลย คาปน, 2561) และศาลพญานาคยงไดจดพธบวงสรวงเปนประจาทกป ในพธจะมการสวดเจรญพระพทธมนตเยน และพธเปดแมบายศร โดยชาวบานจะนาเครองบรรณาการและเครองบชาตางๆ ผลไม 9 ชนด และพานบายศรทเปนรปพญานาคมาประกอบพธตามขนตอนของการบชาและบวงสรวงพญานาค โดยมผประกอบพธทงไทย พทธ พราหมณ-ฮนด ละในพธเชาของวนถดมา จะมพธรวมทาบญตกบาตรถวายภตตาหารพระภกษ ณ บรเวณททาพธ จากนนแขกในพธและผรวมงานจะรวมกนลอยดอกบวเปนพทธบชาลงสแมนา เพอสกการะแกองคพญานาคและพระแมคงคา เปนอนเสรจสนพธบวงสรวงองคปพญานาค

3. ความเหมอนและความแตกตางของความเชอเรองพญานาคระหวางความเชอแบบพทธและพราหมณ 3.1 ความเชอแบบพทธ เมอครงอดต ภายหลงทเจาชายสทธตถะไดตรสรเปนพระสมมาสมพทธ

เจาแลว พระพทธเจาไดเสดจไปประทบบาเพญเพยร ณ รมไมจกทางตะวนออกของของพระมหาโพธพฤกษเปนเวลา 7 วน ในชวงเวลานนไดมฝนตกลงมาไมขาดสาย พญามจลนทรนาคราชจงไดออกจากใตพภพมาทาขนดลอมรอบพระวรกายของพระพทธเจา 7 ชน แลวแผพงพานใหญปกคลมเบองบน เนองจากไมประสงคจะใหฝน ลมหนาวและสตวรายตองพระวรกาย เมอฝนหยด พญามจลนทรนาคราชจงคลายขนดออกและปลงรางเปนชายหนมยนพนมมอนมสการพระพทธเจา ดวยเหตนจงเปนทมาของการสรางพระพทธรปปางนาคปรก (อดม เชยกวงศ , 2546) สาหรบพระพทธศาสนาในสงคมไทยปจจบน ในประเพณงานบญตางๆ กจะมการนาเอาสญลกษณจะเปนรปพญานาคมาเกยวของเสมอ สบเนองมาจากศรทธาความเชออนมมาแตเดม อทธพลความเชอเรองพญานาคปรากฏในหลายประเพณ เชน ประเพณบวชนาค สบเนองครงพทธกาล พญานาคตนหนงเกดศรทธาอยากบวชในพระพทธศาสนาจงไดแปลงกายเปนมนษยมาขอบวชเปนพระภกษวนหนง ไดเขานอนตอนกลางวนขาดสตรางจงกลบกลายเปนพญานาคดงเดม เมอพระพทธเจาทรงทราบจงใหละเพศพระภกษและมพทธบญญตหามสตวเดรจฉานบวช ดวยแรงศรทธาในพระพทธศาสนา พญานาคไดทลขอคาวานาค สาหรบผท เขามาบวชในพระพทธศาสนา จงมอทธพลใหเกดประเพณเรยกผทจะอปสมบทในพระพทธศาสนาวานาค สบแตนนมา (วเชยร นามการ, 2554)

การกาเนดของพญานาคมหลายลกษณะ ตามทปรากฏในแนวทางของพระพทธศาสนา ม 4 ลกษณะ คอ

1. แบบโอปปาตกะ เกดแลวโตทนท 2. แบบสงเสทชะ เกดจากเหงอไคล สงหมกหมม 3. แบบชลาพชะ เกดจากครรภ 4. แบบอณฑชะ เกดจากฟองไข

948



พญานาคชนสงเกดแบบโอปปาตกะ เปนชนชนปกครอง ทอยของพญานาคมตงแตในแมนา หนอง คลอง บงตางๆ ในอากาศ จนไปถงสวรรคชนจาตมหาราชกา พวกพญานาคอยในการปกครองของทาววรปกษ ผปกครองสวรรคชนจาตมหาราชกาดานทศตะวนตก เหตทมาเกดเปนพญานาคเพราะทาบญเจอดวยราคะ ตระกลของนาคแบง ออกเปน 4 ตระกลใหญ คอ

- ตระกลวรปกษ พญานาคตระกลสทอง - ตระกลเอราปถ พญานาคตระกลสเขยว - ตระกลฉพพยาปตตะ พญานาคตระกลสรง - ตระกลกณหาโคตรมะ พญานาคตระกลสดา

ในความเชอพญานาคของพระพทธศาสนามพธบชาพญานาคไปพรอมกบประเพณตางๆ เชนประเพณออกพรรษา ซงคอวนสนสดระยะการจาพรรษา หรอออกจากการอยประจาทในฤดฝนซงตรงกบวนขน 15 คา เดอน 11 เรยกอกอยางหนงวา "วนมหาปวารณา" คาวา "ปวารณา" แปลวา "อนญาต" หรอ "ยอมให" คอ เปนวนทเปดโอกาสใหพระภกษสงฆดวยกนวากลาวตกเตอนกนได ในขอทผดพลงลวงเกนระหวางทจาพรรษาอยดวยกน ในวนออกพรรษานกจทชาวบานมกจะกระทากคอ การบาเพญกศล เชน ทาบญตกบาตร จดดอกไม ธป เทยน ไปบชาพระทวด และฟงพระธรรมเทศนา ของทชาวพทธนยมนาไปใสบาตรในวนนกคอ ขาวตม มดไต และขาวตมลกโยน และการรวมกศลกรรมการ "ตกบาตรเทโว" คาวา "เทโว" ยอมาจาก"เทโวโรหน" แปลวาการเสดจจากเทวโลกการตกบาตรเทโว จงเปนการระลกถงวนท พระพทธองคเสดจกลบจากการโปรด พระพทธมารดาในเทวโลก (พระธรรมปฎก, 2551)

โดยมตานานวาในวนออกพรรษาหรอเปนวนทพระพทธเจาเสดจจากสวรรคชนดาวดงส พญานาคแหงแมนาโขงตางชนชมยนด จงพนบงไฟ เพอเปนการถวายการเสดจกลบของพระพทธเจาจนกลายเปนประเพณทกป (สทธพร ณ นครพนม, 2540) ปรากฏการณบงไฟพญานาคมลกษณะเปนลกไฟพงขนจากแมนาโขง ขนสอากาศสงประมาณ 30 - 50 เมตร บางลกอาจสงถง 100 เมตรแลวหายวบไป โดยไมมการโคงลงมาเชน บงไฟทวไป ลกไฟดงกลาวมขนาดตงแตนวหวแมมอ ไขไก ผลสม จากระยะทมองดวย ตาเปลาในระยะ 200 เมตรขนไป โดยประมาณเวลาทเกดไมแนนอนแตโดยปกตตองเปนเวลาหลง 18.00 นาฬกาเปนตนไป และขนไมเหมอนกนในแตละแหง บางปอาจเกดขนราว ๆ หวคาประมาณ 3 - 4 ลก แลวอาจจะทงชวงออกไปเปนชวโมงหรอมากกวานนแลวคอยเกดขนอกตดตอกน ประมาณ 6-7 ลก แลวกจะเกดตอไปเรอย ๆ จนถง 24.00 - 02.00 นาฬกาและจานวนทเกดลกไฟก ไมเทากนในแตละแหง เชน บางแหงเกดเพยง 1 ลก บางแหงเกดขน 20 ลก หรอ 50 - 100 ลก ในบางแหง และบางแหงกอาจจะมากกวานน (ลลนา ศกดชวงศ, 2547)

3.2 ความเชอแบบพราหมณ มความเชอเรองพญานาควา พญานาคเปนบลลงกของพระนารายณ ซงมชอวาพญาอนนตนาคราช เปนตนกาเนดของตานานนารายณบรรทมสนธ หรออกตานานหนงทกลาวถงกษตรยนาคาอนยงใหญอกองคหนงทมชอวา วาสกร เปนบตรของพระกศยปมนและนางกทร และเปนพนอ งกบ พญาอนนตนาคราช (พญานาคราชคบารมของพระวษณ) พญาวาสกรเปนนาคราชทพระศวะใชเปนสายธนในการทาลายลางเมองตรประ ในตานานทพระศวะปราบตรปราสร มบางตานานกลาววางทพนรอบพระศอขององคพระศวะกคอวาสกรนาคราช ในอนเดยตอนเหนอมการนบถอพญาวาสกรเปนอยางมากในฐานะเทพเจาองคหนง ในพธนาคปญจมซงเปนพธบชางของอนเดย กจะมการบชาพญาวาสกรรวมดวยแตตานานททาใหพญาวาสกรเปนทรจกอยางแพรหลาย ไดแก ตานานกวนเกษยรสมทร ซงเปนตานานยงใหญทอยในมหากาพยมหาภารตะของศาสนาพราหมณ-

949



ฮนด ตามตานานเปนเรองราวการตอสของเหลาเทวดาและอสร ทมการสรบเพอแยงชงสวรรคกนมาอยางตอเนองและยาวนาน ในครงหนงเทวดาออนแอและมททาจะเพลยงพลาใหกบอสร พระอนทรจงไดไปขอความชวยเหลอตอพระวษณ ซงพระวษณไดแนะนาใหไปทาพธกวนเกษยรสมทรในทะเลนานม เพอใหไดนาอมฤตมาดมจะไดมพลงและเปนอมตะ แตการกวนเกษยรสมทรเปนเรองทยากมากและเหลาเทพไมมกาลงพอทจะกระทาไดฝายเดยว จงออกอบายไปชวนเหลาอสรมารวมพธการกวนเกษยรสมทรและสญญาจะแบงนาอมฤตให โดยเหลาเทวดาไดวางแผนทจะหกหลงเหลาอสรในตอนทายเมอเรมพธกวนเกษยรสมทร พระวษณไดเสดจมาเปนองคประธาน เหลาอสรไดถอนภเขามนทรครมาเพอใชเปนไมกวน และอญเชญพญาวาสกรนาคราชมาพนรอบเขามนทรครเพอจะใชลาตวเปนเชอกในการชกเพอกวนเกษยรสมทรในครงน เหลาเทวดาไดใหอสรมาทาการชกอยทางสวนเศยรของพญาวาสกร โดยตนเองทาการชกทางสวนหาง เพราะรวาเมอทาการชกนาคเมอไร พญานาคจะตองเจบปวดและพนพษออกมา ทงเทวดาและอสรตางกชวยกนดงเขามนทรครเพอกวนทะเลนานมอยางเตมกาลง ในระหวางทพธกวนเกษยรสมทรไดดาเนนไปอยางยาวนาน ภเขามนทรครกเรมสนคลอนจากการทถกแรงดงเสยดสมานาน ทาใหพญาวาสกรกเหนอยลาและเจบปวดจากการทถกเสยดส จงไดอาปากคายพษเปนไฟกรดออกมา สงผลใหเหลาอสรโดนพษของพญานาค ดวยเหตนอสรจงมหนาตาตะปมตะป า และมผวทไหมเกรยม (วชาภรณ แสงมณ, 2557)

ศาสนาพราหมณจะมพธกรรมเปนสวนประกอบสาคญของศาสนา โดยม พธบชาเทวดา เทพเจาทเคารพมากมายหลายองค ผทเกดในวรรณะสงสมยกอนไดบชาพระศวะและพระวษณ เปนตน แตบคคลในวรรณะตามกถกกดกนมใหรวมบชาเทพเจาของบคคลในวรรณะสงดงนน บคคลในวรรณะตาจงตองสรางเทพเจาของตนเองขน เชน เจาแมกาล เทพลง เทพง เทพเตา เทพชาง เปนตน การทาพธในการบชาพอจะกาหนดได ดงน 1) สวดมนตภาวนา ชาระกายและสกการะเทวดาทกวน สาหรบผเครงครดในศาสนาตองทาเปนกจวตร 2) พธสมโภช ถอศล วนศกดสทธ 3) การไปนมสการบาเพญกศลตามเทวาลยตางๆ เพอแสดงความเคารพเทพเจาทตนนบถอ (เอกรนทร สมหาศาล, 2552)

ตารางท 1 เปรยบเทยบความเหมอนและความแตกตางของความเชอพญานาค

ความเชอพญานาค พทธ พราหมณ ตระกลของพญานาค

วรปกษ สทอง เอราปถ สเขยว ฉพพยาปตตะ สรง กณหาโคตรมะ สดา

ไมปรากฏ

ตนกาเนด พทธประวต ความเชอในเทพเจา ภาพตวแทน (สญญะ) พระพทธรป, รปเคารพงใหญมหงอน รปเคารพง, รปเคารพงใหญมหงอน ความศกดสทธ โชคลาภ, สมปรารถนา มพษราย พธกรรม ใชบทสวดมนตในพธ

เครองบวงสรวง ทาบญตกบาตร

ใชบทสวดมนตในพธ เครองบวงสรวง

อภปรายผลและขอเสนอแนะ

950



ในการบชาพญานาคทง 2 แหงของจงหวดมกดาหาร คอ องคพญาศรมกดามหามนนลปาลนาคราช ณ วดรอยพระพทธบาทภมโนรมย และศาลพญานาค ณ สะพานมตรภาพไทย – ลาว แหงท 2 พบวามการใชบทสวดตางๆ มาประกอบการบชา ซงทมาของบทสวดนนมมาตงแตสมยพทธกาล ทแรกเรมของการสวดเปนสงทพระพทธเจาไดทรงสอนไวเพอไมใหลมในคาสอนนนๆ และทบทวนในสงทพระพทธองคไดตรสไวดแลว เพราะในครงพทธกาลยงไมมพระไตรปฎก จงตองใชการทองจา หลงพทธปรนพพานมการสงคายนาพระไตรปฎกครงท 1 กยงใชการทองจาสบทอดตอกนมา เรยกวา "มขปาฐะ" หมายถง การทองดวยปาก การกลาวดวยปาก การจดจาตอเนองกนมาดวยการสอนแบบปากตอปาก (พระธรรมปฎก, 2535) ดงนน จงมการคดเอาคาสอนทสาคญมาสวดกนอยางแพรหลาย คาสอนสาคญเหลานจงกลายเปนบทสวดมนตใน นบแตนนมาทงพระภกษและฆราวาสกสวดมนตเรอยมาเพอเปนการทบทวนคาสอนของพระพทธเจา ซงหากแปลความหมายออกมากจะพบวาสวนใหญแลวเปนคาสวดบชาเพอราลกถงพระคณของพระรตนตรย อนไดแกพระพทธ พระธรรม และพระสงฆ แทบทงสน จงเปนอบายในการเจรญสตอยางหนง ทเรยก พทธานสต ธรรมานสต และสงฆานสต การสวดมนตทกครง จงเรมดวยคาบชาพระบรมศาสดาวา "นโม ตสสะ ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส" แปลโดยรวมวา "ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน" ซงในการบชาพญานาคกมกจะขนตนดวยการกลาวบชาพระศาสดากอนทจะกลาวคาสวดเฉพาะเสมอ

นอกจากนผลการศกษายงพบวา ความเชอในเรองราวของพญานาคผกพนกลายเปนอตลกษณและวกชวตของชาวอสาน มความเชอพญานาคในศาสนาพทธทเชอวาพญานาคมอยจรงและพญานาคเปนผศรทธาในพระพทธศาสนา สาหรบศาสนาพราหมณไดมความเชอเรองพญานาควา พญาอนนตนาคราชเปนบลลงกของพระนารายณ แมวาพทธและพราหมณจะมตานานความเชอทมความเปนมาแตกตางกน แตพบวาในลกษณะการบชาหรอพธบวงสรวงพญานาคของพทธและพราหมณ มเชอมโยงความเชอคลายคลงกน มพธกรรมทงพทธและพราหมณปะปนกนอย ผวจยจงมขอเสนอแนะดงน

1. การศกษาเพอใหเกดความเขาใจในความเชอเรองพญานาค เปนความเชอทมพฒนาการของความเชอมาอยางยาวนาน และมหลากหลายมต ผศกษาจงควรศกษาความเชอพญานาคในหลากหลายมตและศกษาเปรยบเทยบกบการบชาสงศกดสทธ อน เพอใหเกดความเขาใจในทกมตของความเชอและสามารถเชอมโยงความสมพนธของสงศกดสทธไดดมากยงขน

2. ควรศกษาคณคาของความเชอเรองพญานาคในพธกรรมการบชาทมผลตอดานตางๆ เชน การควบคมทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง เปนตน

951



เอกสารอางอง เกณตา ชาตชายวงศ. (2558). การจดการความเชอเรองพญานาคของชาวอสานและสงทควรทบทวนใหม.

วารสารพนถน โขง ช มล ป ท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558. เกวลน ภมภาค. (2543). ความเชอทางศาสนาและลทธทปรากฎในวรรณกรรมค าสอนของชาวอสาน.

วทยานพนธมหาบณฑต สถาปตยกรรมศาสตร (การออกแบบชมชนเมอง) มหาวทยาลยศลปากร. จตรกร เอมพนธ. (2545). พญานาค เจาแหงแมน าโขง: พธกรรมกบระบบความเชอพ นบานแหงวฒนธรรม

อสาน. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย. พระครปรยตสารการ. (2551). รปแบบการผสมกลมกลนทางวฒนธรรมความเชอพ นฐานระหวางพทธ พราหมณ และผ ตอความมนคงตอสงคมอสาน. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลย มหาสารคาม. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). (2535). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม. กรงเทพมหานคร : มหา จฬาลงกรณราชวทยาลย. พลธรรม จนทรคา. (2551). พญานาค : จากอดมการณทเมองค าชะโนดสกระบวนการท าใหเปนสนคา. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ราม วชรประดษฐ. (2560). พญานาคกบพระพทธศาสนา. ออนไลน (http:// daily.khaosod.co.th : สบคน เมอวนท 21 กนยายน 2561) ลลนา ศกดชวงศ. (2547). การใหความหมายและเหตผลการด ารงอยของประเพณบ งไฟพญานาคในยค โลกาภวฒน. สาขาวชานเทศศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลยธรกจบณฑตย. วชาภรณ แสงมณ. (2557). พระนารายณกวนเกษยรสมทร. ออนไลน (http:// www.silpathai.net : สบคนเมอวนท 30 กนยายน 2561) วเชยร นามการ. (2554). การศกษาอทธพลความเชอเรองพญานาคทมผลตอสงคมไทยปจจบน. ปรญญา พทธศาสตรมหาบณฑตสาขาวชาพระพทธศาสนา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. วษณ ยะโสภา. (2551). ประวตพญานาค. ออนไลน (http:// blogspot.com : สบคนเมอวนท 1 กนยายน 2561) วสทธ ภญโญวาณชกะ. (2551). ทบหลงนารายณบรรทมสนธ ของจรงหรอของปลอม บนทกไวเพอความ ทรงจ า. วารสารวจยและพฒนา มหาวทยาลยราชภฏบรรมย ปท 3 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561. สานกงานจงหวดมกดาหาร. ขอมลพ นฐานของจงหวดมกดาหารและเขตพฒนาเศรษฐกจพเศษมกดาหาร. ออนไลน (http://www.mukdahan.go.th: สบคนเมอวนท 30 สงหาคม 2561) สภทชา เผอกกนส. (2560). นอยคนทรความจรงเปดต านานสยอง"สะพานมตรภาพไทย-ลาว2" กวาจะ สรางเสรจตองสงเวยชวตไปนบไมถวน อาถรรพจนตองมพธขอขมา"องคพญานาค". ออนไลน (http://www.tsood.com : สบคนเมอวนท 30 สงหาคม 2561) เสฐยร พนธรงส. (2554). ศาสนาโบราณ. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. เอกรนทร สมหาศาล. 2552). ศาสนาพราหมณ – ฮนด. ออนไลน (http:// www.trueplookpanya.com : สบคนเมอวนท 30 กนยายน 2561)

952

naga beliefs in isan: buddhist and brahmanical · 2019. 6. 18. · naga beliefs in isan: buddhist...

Documents