Fiji

Na yavu tudeini veivakatoroicaketaki matau

Na noda kila vakavanua e kovuta na noda kila vaka vakasama,

na kila vaka cakacaka kei na vakabauta, ka sa taurivaki balavu

mai ena noda i tikotiko, ena noda veimaliwai kei na noda i

yaubula. Vei ira na bula ena vei delaniyavu, e sa tiki tiko ni nodra

vakatulewa ena veisiga, na kila vaka-i-taukei se kila vaka vanua.

Na kila vaka vanua oqo e tiki bibi ni noda i vakarau ka kovuta

na noda i vosavosa, na vakatokayaca taki kei na vakavaka

yagataki ni veika e tu wavolivoliti keda, noda bula veimaliwai,

tovo, veiqaraqaravi kei na bula vakayalo.

Na kila vaka oqo e dutani ka tiki bibi ni veimataqali tovo kei na

vakarau e vuravura, ka rawa ni yavu ni veivakatoroicake taki ka

veiganiti kaya ena dua na vanua.

Ena loma ni vanua vakatatabu ena waitui mai na yanuyanu ko Surin, Thailand, o ira na lewenivanua ni Moken (ra bula voli ga e wai) e sara vakasaqara tiko e so nai vurevure ni bula ka sega ni vakaleqa nai yaubula. O ira na marama era vivili ena dela ni mati, ka ra vakayagataka vinaka na nodra kila vakavanua ena nodra rawata na ka mei vurevure ni kakana me vaka na cawaki, sici, qari kei na ika.

E dua na waqa ni vakalele mai na yatu yanuyanu ko Maskelyne, ena ceva kei Malekula, mai Vanuatu, e lesu mai na I

teitei ena yanuyanu levu. Vakayagataki na kila makawa ni veisokoyaki,

ka yavutaki ena kila me baleta na kalokalo, na ua, cagi kei na manumanu,

ka tomana se vakadeitaka tiko na nodra veisokoyaki na kai Pasivika.

E dua na caravou lailai ni Yanomami e na colo-i-cake kei Orinoco, mai Venezuela, e vakasaqara de ni oni

(Hani) ena tolo ni dua na vunikau. O ira mai Yanomami e ra vaka tokayacana tu e rauta ni limasagavulu na mataqali

vi, ka ra bulia na Hani e yaga me laukana, ka vaka kina me wainimate.

Era kila vinaka na veimataqali bure ni vi (ka dau kune e dela ni vunikau, se ena dela ni qele, se ena loma ni tolo ni kau se vunikau sa bale) ka ra dau vakayaga taka e vica nai walewale ni

kena sokomuni na de ni oni.

Vak

arau

taka

ko

: Ju

lia C

heft

el

Marie

-Cla

ud

e M

att

ei M

ülle

r

Naru

mo

n H

insh

iran

an

Fran

cis

R H

icke

y

Fiji

Na marama kei na Turaga era vutuniyau ena

kila vaka vakasama kei na kila vaka cakacaka.

Ia, o ira na marama era kenadau sara ena so

na ka ka sa dui tu na sala ni nodra vakadewa

taka na kila oqo. Na nodra kila e bibi ena kena

vakataudei taki tiko na vurevure ni bula ni dua

nai tikotiko, na kena i tovo se vakabauta kei na

bula veimaliwai vinaka.

Na dikevi ni kila vaka vanua e dau vakatabakidua

tu ga vei ira na turaga. Nikua, esa ciqomi se raici ni

na kila vei ira na turaga kei ira na marama e vinaka

me rau semati vata, ka yaga ruarua ki na tarai cake

kei na vaka bulabulataki ni kila vakai taukei.

kecekece kei na kila sala veicurumaki ni kila se veiwasei

Na lewenivanua

Eda boroya (se raitayaloyalo taka) na veitalanoa oqo ena yagoda. E sega ni ka wale ga me vaka rairai vinaka. O ira na marama, vakai ira na turaga, eda sere taka ka raitayaloyalo taka na veisemati ka tiko mai vanua kauta yani i wai. Ke ko

sega ni lako ki na nomu vanua, ka sega ni sere se meke taka, sa na qai karamaca na vanua ka mamaca na tobu ni kila.

Na qoli e i vurevure levu ni kakana bulabula vakatokai na ‘protein’ ki vei ira na Mayagna, ena BOSAWAS Biosphre Reserve e Nicaragua. O ira na marama era dau qoli vakalevu ena draki katakata, ka vakayagataka vakawasoma na wanisiwa kei na bati ni siwa. O ira na turaga era dau qoli vaka levu ena gauna se draki batabata, ka vakayagataka e levu tale nai walewale ni qoli, me vaka na dakai titi (bow & arrow), iloilo kei na moto ni cocoka.

E dua na marama ni Inuit e vakaitavitaki koya vinaka sara ena vakasasataki ni manumanu ni loma ni wai ‘seal’ ena gusu ni uciwai na Kuujjuaq, ena loma ni toba ko Ungava, mai Canada. Na vakasasa ‘seal’ e ra dau vakaitavi ga kina na turaga se tagane ena loma ni tikotiko vaka Inuit. O ira na marama sa nodra i tavi bibi na kena vakayagataki kei na maroroi ni lewe kei na kuli ni ‘seal’, ka okati talega kina na kena caka na bola ni wai mai na kuli ni ‘seal’.

Vak

arau

taka

ko

: Ju

lia C

heft

el

Barb

ara

Glo

wcze

wsk

i

Me

nu

ka S

ce

tbo

n-D

idi

Do

ug

las

Nakash

ima

Do

ug

las

Nakash

ima

Fiji

Bolei na vakasama mai taudaku

Vei ira na kai Moken ena waitui na Andaman ena kedrau maliwa ko Thailand kei Myanmar, na waqa e sega walega kunei ena kena yaga, ia e i dusidusi vakamareqeti talega. Ena dua na tabana, e vakayagataki na waqa me vale ciri ki na dua taucoko na matavuvale ena loma ni dua na yabaki. Ena dua tale na yasana, na waqa e laurai ni dua na ka bula, ka vakatauvatani nai vei tiki ni waqa ki na vei tiki na yago ni Tamata.

E i dusidui ni sa vakatabui tiko e dua na tiki ni qoliqoli ena toba ko Lamen, north (vualiku) kei Epi, mai Vanuatu, sai koya na draunikau, ka i vakaraitaki ni sa leqa e dua na lewe ni mataqali. Ena loma ni Pasivika, e vuqa na i vakarau vaka i taukei ka vakayagataki ena kena dau maroroi se vakayagataki vakamatau nai yaubula.

Na semati ni vanua kei na waitui, yaubula kei na noda i vakarau: e laurai vei ira na turaga ni Vanuatu ka matana taka tiko na vakatakarakara ena nuku ni natamana’ai dua na dramu toci (lali). Ni vakayacori na meke oqo, na natamana’ai, e tukuni ni dau vakavuna na ika era tiko ena cakau voleka me ra lade ena delaniwai ka ram eke ki na voqa ni lali.

Na vakasama mai taudaku e wasea na Tamata mai na vei

yaubula ka tu wavolivolita. Ka vure mai kina na vakasama,

ni o keda na Tamata e gadrevi meda na vaka galala taki

mai, ke vinakati me maroroi na noda i yaubula. Ena

vakasama vaka i taukei, nai yaubula kei keda na Tamata e

rau veisemati, ka dredre me rau tawasei. Na veitokaitua e

sega ni vakaibalebale ke tawasei mai na sema ki vei keda

na Tamata, ka vuna na kedra buli se ra buli mai kina.

Ni veidutaitaki kei na kila vaka vuku se vadidike, na kila

vakavanua e sega ni coqa na yavu ni tiko se na yavu vaka

yalo, se me vakabibi taka e dua vei rau. E rau salavata

ka veiwekani sara. Ena vakasama oqo, na sasaga ni kena

vakadeuci ka tasereki na dina kei yavu vaka yalo ni kila

vaka i taukei, e dau laki tini ena vakadewa taki cala kei na

kena deuci vakatikina, ka laki sega ni taucoko kina.

Na vasasataki ni mataqali Ga (goose) ena draki katakata, e dua na ka bibi ki vei ira na kai Cree First Nations ena toba o James, mai Canada. Ena kena gauna, na lewe ni koro taucoko era dau biuta na nodra veivale ka lakova na nodra vanua ni vakasasa ena loma ni veikau. Na ga ni Canada oqo e vakatauvatani ki na sevutaki ni lako, ka dau marau taki kina na nona sa qai tekivu taubale e dua na gone lailai.

Vak

arau

taka

ko

: Ju

lia C

heft

el

Fran

cis

R H

icke

y

Naru

mo

n H

insh

iran

an

Fran

cis

R H

icke

y

Fiji

Na toso kei na veisau na kaukauwa se bulabula ni kila vaka i taukei

Era sa vakavakarau e vica na turaga ni vanua ko Marovo, mai na yatu Solomoni, me ra sa lesu

tale ki vale, ni oti na nodra qoli ena siga koya. Na nodra waqa e ceuti mai na vunikau levu, na

vu ni golothi, ka cicivaki ena dua na idini ka taukena na koro. Na mataqali idini vaka oqo, e sa tokona tu na lakolako ni qoli me kana kina

na matavuvale, ka sa vakayagataki raraba tu ena gauna oqo ena yatu Solomoni.

Na kila vaka i taukei kei na kila vaka vanua e dau laurai

vakawasoma ni nodra vuku na qase ka dau vakadewa taki sobu

mai na dua na taba tamata ki na taba tamata tarava. Eso na vosa

me vaka na ‘i tovo’ kei na ‘noda yavu makawa’ e dusimaka na

kena tudei, sega ni veisau kei na dredre ni moici, ni kila vaka i

taukei se vaka vanua. Na ka dina, ni kila vaka i taukei kei na kila

vaka vanua e dau dikevi vakawasoma, vakavoui ka vakarabailevu

taki. Na vei taba Tamata e dau vakadewa taka vakataki koya na

kila mai vei ira na qase, me rawa ni bolei se sotavi kina na vei

dredre kei na veikatuba ni kalawa ki liu, ena vuravura oqo.

Na ciqomi kei na vakayagataki ni veika vaka livaliva mai vei ira

na i taukei, e dau vakadewa taki cala, ni sa na vaka vuna na

kena biu vaka tikitiki na nodra vakabauta (veika e bibi vei ira)

kei na nodra bula ena veisiga. Na ka dina sai koya na kena

semati na vei walewale vovou oqo kei na kila vaka cakacaka

ka yavu bibi ni kaukauwa se bulabula ni dua na bula vaka i

taukei. Na kena semati nai vei walewale makawa kei na vei

walewale vovou oqo, ka vaka vuna na kena dau matalia ka

duatani kina nai tovo kei na rai ni dua na uma Tamata taukei.

O ira na uma Tamata na Inuit mai Canada, e dau totolo na nodra okata ka vakayagataka

na vei walewale vovou me vaqaqaco taka kina na nodra walewale ni vasasa, ni qoli kei na viri dai. Na vakayagataki ni misini ni veilele yaki e vakatara na nodra rawa ni lakova na vei vanua yawa ka ra dau vasasa tu kina e liu, ka sa sega ni dau lakovi ena yabaki 1960, ena gauna sara

mai tara vale kei na koro tudei kina.

Viritaka yani na lawa ena vanua matia (vei nuku) ena cakau e Vanuatu. Na lailai ni yaubula e dau beitaki cala tu ena veiwalewale vovou ka sa vakayaga taki tiko ena gauna oqo. Na rawa ka vaka-i-lavo mai na makete taki ni i voli, e rawa ni vuna, baleta ni rawa ni vakavuna na nona digitaka e dua me guilecava na bula se i tovo vaka vanua, ki na rawa tubu me nona taudua.

Vak

arau

taka

ko

: Ju

lia C

heft

el

Do

ug

las

Nakash

ima

Fran

cis

R H

icke

y

Ed

vard

Hvi

din

g

Fiji

Na veikae tautauvata ena kila vaka vadidike kei na kila vakaitaukei

Na vasasai ni dua na mataqali tovuto, na beluga, e tiki bibi ni nodra bula ena veisiga (kana) kei na i vakarau ka kilai tani kina ko ira na kawa Tamata na Inuit, mai na Arctic Quebec, e Kenada. O ira na Inuit era vakaitavi voleka sara kei na tabana ni matanitu ena kena vakayagataki matau na vei yaubula, okati kina na mataqali tovuto (na beluga), ka vakayacori kina na kena vakadeuci ka waki vata na kila vaka i taukei kei na kila vaka vadidike.

Na musuki kei na vakamai ni dua nai teitei se vanua e dau yaco vakawasoma ena vanua

taqomaki mai Bosawa, ena matanitu ko Nicaragua. E liu, na i walewale ni vakarautaki

ni qele vaka oqo, a sa vakatabui se raici sobu, ia, ena gauna oqo, sa laurai ni kena

toki taki wavoki na vanua ni teitei e vinaka ka raici ni maroroya talega na veimataqali ka

bula ka ra tiko voli kina.

Na kila vaka i taukei e rawa ni vukea ka vakaraba-i-levu taka na

kila vaka vadidike, ka vaka vurea e so na i tukutuku kei na rai

vovou, ka uasivita na kila vaka vadidike ka ra kila tu na gauna

oqo, o ira na dau ni vadidike. Qo e vakilai vaka levu sara ena

vanua yawa se i colo ka ra sega soti ni tiki usutu ni vadidike.

Na kena ciqomi na vakasama, ni kila vaka vanua kei na kila vaka-

i-taukei, e tu na kena kila me baleta na vei yaubula, tovo ni

mamaroroi se vakatatabu, kei na vakayagataki matau ni yaubula,

e veivakurabuitaki. E veisau taka saraga na veiwekani e tiko ena

kedrau maliwa na ‘dau ni vakayagataki matau ni yaubula’ kei

‘ira na lewenivanua se i taukei’. E liu, o ira na i taukei, e ra dau

raici tu vaka dau ni vakayagataki yaubula, ia ena gauna oqo e ra

laurai ni ra sai tokani ena kena vakayagataki matau ni yaubula.

Ia me yacova mai na gauna nikua, na duidui ka tiko ena kedrau

maliwa na kila vaka vadidike kei na kila vaka i taukei, se vaka

vuna tikoga na tawase ka tarova na nodrau cakacaka vata, ka

vuna talega na nanuma ni kila vaka vadidike e uasivita na kila

vaka vanua se vaka-i-taukei.

Na vakayagataki ni kama me tekivu se maroroya e dua na tiki ni vanua, e sa tiki dede ni nodra i tovo na kai Aborigine, mai na matanitu ko Ositerelia. Na kila vaka vadidike e bera sara tiko na kena tobotobo mai, ia ena gauna nikua, sa vakayagataki tiko na kama sa dua tiko nai walewale ni taqomaki ni vanua maroroi se vakatabui, ena veivanua vakatabuie vuravura, me vaka taki Luru-Kata Tjuta kei mai Kakadu.

Vak

arau

taka

ko

: Ju

lia C

heft

el

Do

ug

las

Nakash

ima

Pe

ter

Brid

ge

wate

r

Me

nu

ka S

ce

tbo

n-D

idi

Fiji

Taqomaki ni kila vakavanua me kakua

ni vakayagataki vaka tawa dodonu

Eso na mataqali kau era tiki bibi ni wainimate vaka-i-taukei, ka laurai ena veidraunikau ra sokumuna na dau soliwai mai na ceva-i-ra (southwest) kei Uganda. Na kila vaka-i-taukei vaka oqo me baleta na vei wainimate mai na kau e sa vakasaqarai matua sara tiko ena gauna oqo mai vei ira na dau ni vadidike ka ra cakacaka ena tabana ni buli wainimate (pharmaceutical).

Na kila vakavanua e rawarawa ni vakayagataka eso e

taudaku me rawata kina na nodra tubu vakabisinisi.

Ena vuqa na gauna, na kila oqo e taurivaki vakailoa

ka sega ni kila na kenai taukei dina ka sega talega ni

vakamacalataki na kena vakayagataki.

Nikua, sa levu sara na veikoro era sa tagica tiko me

taqomaki na kila vaka-i-taukei oqo main a kena

vakayaga taki vakailoa, ka vakabibi taki na kena

kerei se rawati taumada na veivakadonui kei na

kena wasei na veika vinaka e rawa mai kina.

Ia na veitabani veiqaravi ka vakaitavi ena maroroi

ni noda kila e sega ni taucoko sara ena kena

wanonovi matua na kila kei na nodra gagadre na

taukei ni kila. E sa toso tiko na sasaga ena kena buli

na veka e veiganiti, me vaka na sui generis systems, ka yavutaki ena lawa ni nodai vakarau.

Rauta ni dua na udolu na yabaki, era dau vakayagataka na kawa Tamata na Inuit, me ra maka taka na nodra sala se dua na vanua, ena binibini vatu lelevu, ka vakatokai na inukshuk, ka dau vaka tu na bulibuli ni Tamata. Na vei yaloyalo oqo me baleta na Arctic sa dau butakoci ka vakayagataki vaka bisinisi mai vei ira na Tamata ka ra sega ni kai Inuit. Qo sa laki vakavuna me ra vinakata e levu na kai Inuit me raici ka vakadonui (recognized) na inukshuk me taukeni vaka taukei (intellectual property). E seva, ni vei lawa vaka matanitu ka tiko ena gauna oqo, ka vakadredre taka tiko na sasaga oqo.

Nai sulu tabu, na q’ipis (lobi sulu tabu), nodra na kawa Tamata na Coroma mai na matanitu ko Bolivia, e dau

vakayagataki me vakasala taki ira na dau ni veiliutaki ena kena vaka vinaka taki na veiwekani kei veikabula, bau talega kina na kena tarovi na mate ni veika e teivaki, tauvimate kei

na vei natural disasters. Na cakacaka taki ni UNESCO Cultural Property Convention, a laki rawa kina me vakasukai lesu mai

na lobi sulu tabu ki vei ira na kawa Tamata na Coroma.

Vak

arau

taka

ko

: Ju

lia C

heft

el

AB

Cu

nn

ing

ham

P S

axa

Do

ug

las

Nakash

ima

Fiji

Vakabulabulatakina kila kei na kena vakadewataki me kilai vei ira na kenai taukei

O ira na matua kei ira na tabagone ni kawa Tamata na Bakoya e ra sa vakila na bibi ni veitokoni ena maliwa ni vei taba Tamata. O ira na kawa Tamata na Bakoya era bula ena koro lalai wavokiti Mekambo, mai Gabon, ka i tikotiko ni matai ni soqosoqo ni Pygmy ena nodratou matanitu, na Pygmy Indigenous Minorities kei Gabon (MINAPYGA).

E dua na caravou lailai ni Mayangna e curu vuli tiko ena koro ni vuli ka tiko ena loma ni vanua taqomaki ni BOSAWAS, mai Nicaragua, ka vica sara ga na yaya ni veivakatavulici ka volai ena nodra vosa. Sa sagai tiko ena gauna oqo me waki na kila vaka vanua kina veika e vakatavulici e loma ni koronivuli, ka vakayagataki na nodra vosa ni vanua me vakayacori kina na veivakatavulici.

Na vei parokaramu ni vuli, e vakarau taka e so na yaragi (tools)

ni bula se tiko vinaka (human development), ia e rawa talega ni

vakaleqa na vakadewataki ni kila vaka vanua oqo.

E koronivuli, levu na gauna era vuli sega ni tara se cakacaka

taka, ni vakatauvatani kei na vuli tara e tautuba. O ira na

qasenivuli era sa sosomi taki ira na i tubutubu kei ira na matua,

ka ra tara na i tutu vaka vuku kei na veiliutaki. Vakayagataki na

vosa raraba se kilai levu (me vaka na vosa vaka Bau), ka biu

vaka tikitiki na noda vosa va nakoro (dialect). Qo e dua na

vanua ka rawa ni vaka vuna na kena sa vuca ka yali malua yani

na noda i tovo vaka vanua, tini ena lutu sobu ni veimaliwai

vinaka kei na nodra sa lecaika (alienation) ka sega ni kila na

nodra i tutu ko ira na tabagone nikua.

Sa tiko na gagadre bibi ena kena vinakati me vakavinaka taki

na vakadewataki ni kila vaka vanua main a dua taba Tamata kin

a dua tale, ka me sala vata ka veivuke kina vuli e koronivuli.

Sa tiko e so na sasaga ena gauna oqo me okati na noda vosa

(indigenous language) kei na kila, kin a veika ka vakatavulici

e koronivuli, ka tosoya lesu tale na vuli kin a veikoro, ka

vakadeitaka tale na nodra i tutu na matua ena vuku ra taukena.

Ena uciwai na Kuujjuaq, e Quebec mai Kenada, e dua na cauravou lailai e vulica na kena vakamatei, cecegi kei na vakasavasavataki ni manumanu na caribou (vaka na bulumakau) ena nona vukei tamana tiko, mai na nona vakatatamuria na veitaratavi ni veika e vakayacora ko tamana.

Vak

arau

taka

ko

: Ju

lia C

heft

el

Nig

el C

raw

hall

Do

ug

las

Nakash

ima

Me

nu

ka S

ce

tbo

n-D

idi