MUHAFAZAKAR DU~UNCE/THE JOURNAL OF CONSERVATIVE THOUGHT

3 ayhk yerel siireli du~iince dergisi Y1l Year: 12 • Say1 Issue: 43 • Ocak January - ~ubat February - Mart March 2015

ISSN 1304-8864 Kadim Yaymlan Adma Sahibi/Owner: Serhat Buhari Baytekin

Genet Yaym Yiinetmeni/General Director: Selman Salim Kesgin

Genet Koordinator/Administrative Coordinator: Ozeyir Tekin sorumlu Yaz1 i~leri Miidiirii/Managing Editor: S. Buhari Baytekin

Reklam ve Halkla ili~kiler/Marketing and Public Relations: Yeter Baysal sanat Yonetmeni/Creative Director: Sadullah Hatam

TasanmtDesign: Ezgi Zorlu Web Yiinetimitwebmaster: Emre Ertekin

Kapak FotografJ/Cover Photograph: MG Ajans (Tun\ Oz~eber)

43. Say1 Editorii/Editor of 43"' Issue: Prof. Or. Bedri Gencer YardJmcJ Editor/Assistant Editor: Yrd. DO\. Or. Ay~e ~olpan Kavuncu

Yaym Kurulu/Editorial Board Prof. Dr. Bedri Gencer Prof. Or. Halis ~etin Prof. Dr. Bekir Berat Ozipek Prof. Or. Naz1m irem Do~ Dr. Kudret Bulbul Do~ Or. Biilent An Do\. Dr. Hamit Ersoy Do~. Or. Ahmet Ylld1z Do\. Or. Fatih Duman Do~. Or. Mahmut Akm Do\. Dr. ~aban Karda~ Do~ Or. Ahmet 6zcan Do~ Dr. Ham it Emrah Beri~ Or. Ahmet Helvac1 Mustafa Armagan Ozeyir Tekin Dr. BengOl GOngi:irmez Dr. Ay~e ~olpan Kavuncu Or. Murat Sara~lt Dr. Zeyneb ~aghyan i\ener Hamdi Tu~ucu

Oam~ma ve Hakem Kurulu/Advisory Board Prof. Dr. Mustafa Acar, Aksaray 0. Be~ir Ayvazoglu Prof. Dr. Naci Bostanc1 Prof. Dr. Orner ~aha, Y1ld1Z Teknik 0. Prof. Dr. Gi:ikhan ~etinsaya, istanbul ~ehir 0. Prof. Dr. Davut Oursun, RTOK Ba~kan1. Prof. Or. Kenan Giirsoy, Galatasaray 0. Prof. Dr. M. ~iikrO Hanioglu, Princeton 0. Prof. Or. Omit Meri\ Prof. Dr. SGleyman Seyfi OgOn, Maltepe 0. Prof. Dr. Ahmet GOner Sayar, Beykent 0. Prof. Dr. ihsan SezaL TOBB 0. Prof. Dr. ilter Turan, Bilgi 0. Hilmi Yavuz, Bilkent 0. Prof. Dr. Saban H. ~all~. YOK Prof. Dr. Richard Gamble, Hillsdale College Annette Y. Kirk, The Russell Kirk Center Prof. Dr. Biro! Akgiin, Necmettin Erbakan 0.

'Prof. Dr. Suna Ba~ak, Gazi 0. Prof. Or. Hiisamettin Arslan, Uludag 0. Prof. Or. Necdet Sub~1. OiB Strateji Geli~tirme B~k.

YONETiM VERi/CONTACT Gaziosmanpa~a Rabat Sok. No: 27 Kat 2 ~ankaya/ANKARA

Telefon/Phone: 0·312 431 21 55 E-posta/E-mail: dergi@muhafazakar.com- muhafazakardd@gmailcom

Genet agtweb: www.muhafazakar.com

ABONELiK/SUBSCRIPTION Telefon/Phone: 0- 312 431 21 55

E-posta/E-mail: dergi@muhafazakar.com - muhafazakardd@gmailcom

BASKI/PRINT Bask1 Tarihi/Print Date: Subat 2015

Bask1 Veri/Print Address: Salmat Bas1m Ltd. Sti. BOyiik Sanayi 1. Cadde 95/1 iskitler f Altmdag 1 Ankara

Muhafazakar Dii~iince Dergisi, Kadim Yaymlan adma. Orient YaymCJbk Reklamc1l1k Bilg. Ar~. tarafmdan yay1mlanmaktadlr.

Muhafazakar Dii~iince ulusal hakemli bir dergidir. Y1lda 4 say1 yay1mlamr. Dergide yaymlanan makalelerden yazarlan sorumludur.

iSLAM SiVASi DUSUNCESiNE HAKiM OLAN . . GENEL VE TEMEL ILI<ELER

ADEM !;AVLAIC

• T slam dininin temel kaynagt .lKur'an'drr. Peygamber Muham­med'in siinneti (soz ve eylemi), kaynagtn dile geli§i, imana, ahlaka, hukuka, sosyo-iktisadi ve siyasal pra­tige aktanli§1drr. islam, sadece ferdi anlamda ahlak, iman ve ibadete ili§­kin diizenlemeler i~ermez. islam'm temel kaynag-t Kur'an, adma "mua­melat" (kar§IWili ili§kiler) denilen aile, evlilik, bo§anma, miras, ticaret, su~, sava§ ve vergiler gibi ki§i ile top­luluk haklarrm diizenleyen hukuk:i konularda aynnuh diizenlemeler

· i~ermekle birlikte, Kur' an' da, toplu­mun ortakla§a i§lerini iistlenmek ve yfuiitmekle ilgili toplumsal ve siyasi ili§kiler ag-t, yoneten-yonetilen ili§ki­lerine (iktidar ili§kileri) hikim olmas1 gereken ilkeler olduk~a ama~sal, ah­laki ve geneldir.

Kur'an, degi§imirl cereyan ettigi her alanda oldugu gibi siyas1 alanda da kau sm1rlar ~izmez. Toplumun ve siyasetin degi§imine paralel olarak bu alandaki "diizenlemeleri insanm ira-. desine brraklr. Hiir irade, akll sahibi

• Doc;. Dr., Y1ldmm Beyant Oniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yiinetimi Biiliimii.

muhafoukSrd!4unce • y1L11 • say.:Al • ocak1ubat·m• ft l015 f!1137

iSLAM SiYASi DU~ONCESiNE HAKiM OLAN GENEL VE TEMEL iLKELER

ve se~me hiirriyeti ile yaratuan insarun toplumsal ve siyasi alant diizenle­mesi, ahlak, adaletve dogruluk iizerinden imtihana tabi tutulur. islam siyasi sisteminin ne olmast gerektigine clair yaptlan bazt tarti§malarda, Allah'm yo­netim ve siyaset i§lerinde tek hiikrneden kabul edilmesi gerektigi, bunu ka­bul etmeyeninAllah'a §irk ko§tugu iddia edilir. Ancak, Tayfur'un da yerinde tespitiyle tamamen Allah'm soz haklamn oldugu ve insan iradesine a~xk bir alamn bxraktlmadtgt toplumsal ve siyasi alanda insarun imtihana tabi tutul­mast irrasyoneldir. Baylesi bir tasavvur, Allah'm adaleti ile uyu§maz (Tayfu~,

2012: 69).

Ote yandan islam'm siyasi sisteminin ne oldugu ya da olmast gerekti­gine ili§kin tartl§malarda yapxlan bir yanlt§ da §Udur: islam Peygamberinin danemi dahil olmak iizere dart halife daneminde, siyaset ve yonetime ili§­kin kendi ko§ullannda ya§anan olaylar, anla§mazhklar, iiretilen ~oziimler ve uygulamalardan, sonralan peygambere ve dart halifeye halef clan ehl-i

Siinnet, ehl-i ~ia ve Harici siyasi firkalar, kendilerini hakh ~tkartacak dim deliller ~tkartmaya ~ah§mt§tlr. Ozellikle, halife/imamm se~irni, hilafete hak sahibi olma, halifede aranacak §artlar, biat, imama tabi olma gibi hususlar, ilk danem islam siyasi uygulamalanndan deliller getirilerek dinsel temelde tartl§tlmt§tlr. Siyaset ve yanetime clair islam'm ilk donemlerinden ahnac* dersler olmasmt kabul etmekle birlikte, tarihsel siire~ i~inde islam'm siyasi · firkalanmn her biri, savunduklamu haklxla§tlracak saziim ona "siyasi hadis­ler" ve "dini" deliller iizerinden, !slam'm tiim zamanlara hi tap eden bir siyasi sistem anerdigi bi~iminde bir yarulgt ile maliil olmu§tur. Sadece, imameti, imanm olmazsa olmaz bir §artl haline getiren ~ia degil, Ehl-i Siinnet de siya­seti vahyi/dini bir mevzu olarak ele alrru§tlr. Bu durum, islam'm ~aglar iistii bir siyasi sistern/model anerdigi bi~irnirlde bir algtrun ortaya ~tkrnasma ze­rnin haztrlarm§tlr. Ba§ka bir deyi§le islam'da siyaset, yanetirn ve iktidar ili§­kileri, tarihsel siyasi islam'daki deliller iizerinden, adeta "itikatla§tlnlrrn§trr". islam'm bir daneme ait siyasi yakla§tm ve uygulamalannm dinselle§tirilmesi ve ebedile§tirilmesi, islam'm dondurulmu§ bir siyasi sistem ongordiigu bi~i­minde anla§tlrru§tlr. Siyaset, yanetim ve iktidar ili§kileri konularmda, Siinni, ~ia ve Harici/Selefi anlayt§ta islam siyaset felsefesinin niqin yeterince geli§e­medigi baylece daha iyi anla§tlmaktadtr.

Bu baglamda, islam siyasi dii§iincesinin temel ilham kaynagx olan .Ki1r'an'daki gene! ve temel ilkeler I§tgtnda, islam'da hakktnda a~tk ve net bir ayet olmayan toplumsal ve siyasi konularda, toplumun azel §artlanm da dik­kate ahnarak, aktl, irade ve §Uraya (isti§are/miizakere) dayalt geni§ bir i~tihadi

1381ll muh>~Ontt • do§u'nun hilcmeti

ADEM I;AYlAK

dtizenleme yaptlmasmm onti a!flknr. BCI.§k.a bir deyi§le, toplurnun ve siyasetin kurul.mas1, ibn Haldunyen sosyo-iktisadi toplumsal zorunluluk, alal ve i1min gerektirdigi hususlara gore §ekil alabilecektir. Toplumun orgtitlenmesi ve si­yasi yonetim, Allah'm htir irade ve akla tarud1~ geni§ yetk:i ve "eyyada aslolan ibahadtr" ilkesi !fer!fevesinde, toplumsal zorunluluk yasalan dikk.ate almarak ortaya konulacak bir etk:inlik:tir. Bu ytizden islam'da iktidar ve iktidar ili§kile­rinin, "itik.at" konusu haline getirilmeden, vahyin genel ve temel !fer!fevesini 9zdigi ilkelere ters dti§meyecek §ekilde; toplurnsal zorunluluk, alal ve i1min yasalannca dtizenlenmesi gerekliligi, islam siyasi dti§tincesinin temelidir.

Bu itibarla, islam'da siyasi yonetim bi~iminin ne oldugu, siyasi yoneti­cilerin hangi yontemle se!filmesi gerektigi ve iktidar ili§kilerinin §ekli hu­susunda, Kur'an ve onun pratige aktanm1 anlamma gelen Peygamberin stinnetinde, "agyarmt mani efradmt cami" bir belirleme ve tarumlama yoktur. Allah'm ilahi mesajllli, (vahiy) ve §erianru (hukuk/yol) insanlara ula§tlrmakla

gorevli peygamberler, islam siyasi dti§tincesinde onemli bir yere sahiptir. Toplumlanru tuttuklan kotti yollar konusunda "uyaran", tevhide, iyiye·ve dogru yola davet eden !fOk saytda "nebi" peygamberlerden farkh olarak, yeni bir §eriat ve din getirerek orgtitlenmi§ "siyasi toplum"lar kuran "resul"

peygamberler, dini/dtinyevi gticti elinde bulundurmu§tur. Bu minvalde, Adem' den ibrahim'e Davut'tan·Siileyman'a, Musa'dan Muhamrned'e kadar rasullerin !;Ogu, gonderildikleri toplumlar i!;in "uyanc1" vazifesi oldugu gibi, kendilerine Allah tarafmdan verilen bilgi ve hikmetle, buna ilaveten bazdanna verilen "mtilk"le (ibrahim, Davut ve Stileyman gibi) toplurnlan­na siyasi imarnllk/liderlik ve rehberlik yaparak, siyasi olarak orgtitlenmi§ bir timmet/topluluk in§a etmi§tir.

Kendilerine "mtilk/iktidar" verilsin ya da verilrnesin ilahi mesaj1 insanlara

ileten peygamberlerin ttimti, hi!;bir zaman kendilerini insanlara "kutsal" var­hklar, "Ailah'm halifesi" (halifetullah) ve "Allah'm otoritesitzin yeryiiziindeki golge­si" (ztllullah-i fi'l arz/alem) olarak sunmaml§tlr. Kur'an'da Allah, peygamber­leri hi!; kutsamakstzm insanlarm arasmda, "adalet ve hikmetle hiikmetmelerini" buyurmu§tur. Bir ayette Allah:

"Sana da (Ey Muhammed) i:inUndeki kitap(lar)1 dogrulaY1C1 ve ona bir ~ahid-gi:izetleyici olarak Kitab'1 indirdik. Oyleyse aralannda Allah'm indir­digiyle hUkmet ve sana gelen haktan sap1p onlann heva (istek ve tutku) Lanna uyma. Sizden her biriniz it;in bir ~eriat ve bir yol-yi:intem klld1k ... " (Maide, 48)

muh~r..zaJdrdu~iinco • d~u·nun hikmeti B 139

iSLAM SiYASi DU~UNCESiNE HAKiM OLAN GENEL VE TEMEL iLKELER

diyerek bu ger~egin altuu ~izmektedir. Yme Davud'a hitaben Allah, "By Da­vud! Biz seni yeryiiziinde halife yaptrk. 0 halde insanlar arasmda hakla (adaletle) hiikmet. Heva ve hevese uyma, sonra bu seni Allah>m yolundan saptmr ... n diye­rek peygamberlerinin gorevinin tebligve insanlann arasmda "hak"la (adalet) hiikmetmek oldugunu izhar etmektedir.

islam peygamberi Muhammed, her claim iimmetine, "Beni kutsallai­ttrmaym, ben de insamm, sizin gibi yerim, i£erim ve al~veri~e giderim" demi§tir. Titreyerek yaruna getirilen bir Bedeviye hitaben, "Ni£in titriyorsun, ben kuru ' ekmek yiyen Mekkeli kara bir kadrnrn ogluyum, ben melik!kral degilini" bi~irninde­ki sozleri, islam'm ruhaniyete ve meliklige dayalt bir saltanat rejirni olmadt­gtm gostermektedir. Bu tiirden tammlamalar, !slam tarihinde, "melik!kral" Muaviye (hilafet donemi, M. 661-680) ile birlikte ba§laml§, ~ogu Emevi ve Abbasi halifeleri kendilerini "halifetullah" ve "Allah'rn yeryiiziindeki temsilcisi" olarak sunmu§tur. Ne yaztk ki lslam'da Muaviye ile birlik:te ba§ta bulunan halifelerin boylesi unvanlar almast, tevhide dayah nubuvvet (peygamberler) geleneginin bir urtinu olmaktan ziyade, Mezopotomya/Sumer, MlSlr, Hint, <;in ve Fars gibi politeist (~ok-tannb) antik medeniyetlerdeki "Tann-Kral"­lann kendilerini, "B~tann'nm iradesinin yeryiiziindeki temsilcisi, yansunast, ar­zusu ve bedenlenmi~ hali'' olarak gosteren rnitolojik anlayt§m urtinudur. Bu · anlayt§, Mezopotomya ve Mls1r medeniyeti uzerinden baglarrundan kopan Hristiyan Batt dunyasma ge~mi§tir. Bu baglamda ozellikle Saint Augusti­nus~u (M.S.354-430) Hristiyanhk, "devleti Tann'mn yeryiiziindeki temsilcisi" olarak gostermi§tir. Ona gore bu devlet, Roma imparatorlugu'ndan ba§­kast degildir. Sure~ i~inde ruhani ve dunyevi gii~lerin ~att§masma donen Hristiyan Batl alemi, Roma imparatorlugu'nun ~okmesiyle birlikte, nihayet Bizans (Dogu Roma) imparatorlugu'nda "krallartn ilahi/kutsal yiinetme hakla­n teorisi"nin olu§umuna zernin hazrrlarm§tlr. Uzun sure Bizans smm olan ~am' da valilik yaprru§ (30 ytl valilik, 19 ytl halifelik) ve ardmdan iktidan zor­la ve hileyle ge~irdikten sonra hilafet merkezini ~am' a ta§lyan Muaviye'nin, her iki doneminde de Bizans'la ban§ ve sava§ta yakm ili§kiler kurmu§tur. Bizans'm krallanrun kendilerinin yonetrne haklanrun ilahi oldugu teori­sinden ilham alan ve bunun iktidanna me§ruiyet kazand1racag.run farkmda olan Muaviye, halife olmasm1 Allah'm bir lutfu olarak sunmu§ ve kendisinin ummetin ba§ma gelmesini Allah'm iradesinin bir urtinu oldugunu her claim tekrarlarru§tlr. Kendisinden sonra halife olan Emevi ve Abbasi halifelerinin ~ogunlugu aym anlayt§I devam ettirmi§tir.

ADEM <;AYlAK

Tevhid/Adalet islam'da tek ilah olan Allah, gokleri ve yeri yaratandrr. Hiikiim ve hilanet

sahibi en iistiin otorite olan Allah'm1, yeryiiziindeki otoritesinin toplumsal ve siyasi alana uygularu§I adalette kendini tecelli ettirir. Ba§ka bir deyi§le goklerde ve yerde Allah' I "birlemek" anlamma gelen tevhidin, toplumsal ve siyasi alana yansunas1 "kesret i~inde vahdettir" (farklllJ.k/~ogulluk i~inde .hirlik).

"Goklerin ve yerin yarabl1~1 ile dillerinizin ve renklerinizin farkllllg1 da Allah'm ayetlerindendir. Bilgi sahibi olanlar i~n bunda ibretler vardH" (Rum, 22)

diyen Allah'm yeryiiziindeki "bir"ligi adaletle irnkan dahiline girebilecek­tir. Adalet, "hakk"m gozetilmesi, yerine getirilmesi ve herkese "hak" etti­gini vermektir. Adalet, ki§irlln kendi nefsine ve ha§kalarma kar§I gozetti­gi "hak"nr. Adalet, toplumsal ve siyasal i§lerde "hak"h ile "hak"s1zm aylrt edilmesi ol~iisiidiir.

Kuran'da "kist" ve "adl" kelimesi yani adalet kavrarru, 29 ayette ge~mekte­dir. Kilran hem ozel hem kamuya ait i§lerde adaletin onernini vurgulamt§tlr. Peygamberlerin ve siyasi yoneticilerin hikm.et ve adaletle hiikmetmesi em­redilir. Adalet, islam'da siyasi dii§iincesinde iktidann temeli ve dayanagtdrr.

"~uphesiz Allah, size emanetleri ehline (laYJk olana) teslim etmenizi ve insanlar arasmda hiikmettiginizde adaletle hiikmetmenizi emrediyor. Bununla Allah, size ne giizel ogut veriyor! Dogrusu Allah, i~itendir, go­rendir(Nisa, 58)ve "Her ummetin bir resulii vard1r. On lara resulleri geldigi zaman, aralannda adaletle hiikum verilir ve onlar zulme ugrablmazlar" (Yunus, 47).

ayetleri bu hakikati dile getirir. islam'da Miisliimanlarm ortak kamusal siyasi i§lerinden sorurnlu olan imam ya da halifenin me§ruiyetiniri temeli adalettir. Allah, kendisine miilk verilmi§ Davud peygambere hitaben §Unu zikreder:

"Ey Davud! Biz seni yeryuzunde halife yapbk. 0 halde insanlar arasm­da hakla (adaletle) hiikmet. Heva ve hevese uyma, sonra bu seni Allah>m yolundan sapbnr.Dogrusu AUah'm yolundan sapanlara, hesap guniinu unutmalanna kar~1llk c;etin bir azap vardu" (Sad, 28).

DolaylSlyla !slam'da zulme sapan, keyfi yonetim gosteren ve adaletsiz hiikmeden bir imam, yonetilenlerin goziinde rne§rulugunu kaybeder. Pey­garnber Hz. Muhammed, "miilk (iktidar)) kiiflirle ayakta durur) zuliimle durmaz" .

1 Allah'1n tek ilah ve en iistiin otorite oldugunu zikreden r;ok saYJda ayetten baZJlan ~unlardn: " ... AL­lah'tan ba~ka ilah yoktur. Ve ~iiphesiz Allah, iistiin ve giir;Lii olandn, hiikiim ve hikmet sahibidir" {Ali imran, 62), "Ey insanlar, ~iiphesiz elt;i size Rabbinizden hakla geldi. Oyleyse iman edin, sizin it;in ha­YJrbdlr. Eger inkara saparsamz, ~iiphesiz goklerde olanlann ve yerde olanlann tiimii Allah'md1r. Allah bilendir, hiikiim ve hikmetsahibidir" (Nisa,170).

muhafazaki!dii~iince • do§u"nun hllcmt t1fi1141

iSLAM SiVASi 00~0NCESiNE HAKiM OLAN GENEL VE TEMEL iLKELER

diyerek, siyasal yonetimde adaletin ne kadar hayati oldugunu belirtmi§tir. Adalet hem Miisliimanlann birbirleriyle olan ili§kisinde hem ulu'l-emr ("i§", "emanet" ve "iktidar" sahipleri) ile ili§kilerinde hem de Miisliiman ol­mayanlarla ili§k:ilerinin her boyutunda istenir. Allah bu konuda mii'minlere §U §ek:ilde seslenir:

"Ey iman edenLer, adiL ~ahidLer olarak, ALLah i~n, haklo ayakta tutun. BirtopLuLuga olan kininiz, sizi adaLetten allkoymasm. AdaLetyapm. 0, tak­vaya daha yakmd1r. Allah'tan korkup-sakmm. ~iiphesiz ALLah, yapmakta oLduklanmzdan haberi oland1r." (Maide, 8).

islam'da, adalet, ki§inin kendi ve yakmlannm zaranna dahi olsa emredi­len bir erdemdir. Bu konuda Kur'an:

"Eyiman edenLer, kendiniz, anne-babamz ve yakmlanmz aLeyhine bile olsa, Allah i~n ~ahidLer oLarak adaLeti ayakta tutun. (Onlar) ister zengin olsun, ister fakir olsun; ~iinki.i Allah on lara daha yakmd1r. Oyleyse ada let­ten doniip heva (tutkulan)mza uymaym. Eger dilinizi egip biiker ya da yi.iz ~evirirseniz, ~i.iphesiz Allah, yaptJklanmzdan haberi oland1r" (Nisa,135).

diyerek islam siyasi dii§iincesinde hukuki, toplumsal ve siyasi ili§kiler agmm merkezine adaleti yerle§tirir. Ancak ne var ki, ozellikle Mua~yeyle birlikte Emevi, Abbasi ve da4a sonra gelen islam devletleri geleneginde, adaletten sapan, keyfi ve zorba bir yonetim icra eden emir sahiplerine tahammiil gos­terilmesi ve itaat edilmesi gerektigini savlayan siyasi dii§iinceler ileri siiriil­mii§tiir. Ozellikle Siinni gelenege dayal1 siyaset tasavvurunda, soziim ona "fitne"ye firsat vermemek, toplumsal diizen, siyasi birlik ve dirlik adma zor, bask! yonetimi icra eden emir sahiplerine de itaat edilmesi gerektigi, "ha­k:im siyasi kod" haline gelmi§, islam siyasi kiiltiir ve dii§iincesinde muhalif siyasi ..dili me§rula§tlracak sivil direni§ ve me§ru mukavemet anlaYJ§I giidiik/ etk:isiz kalrm§tlr. Bu durum da, daha iyi, adil ve dogru toplumsal ve siyasi yonetimlerin olu§masma imkan taruyabilecek siyasi muhalefet kiiltiiriiniin kurumla§masmm oniine ge!jmi§tir.

~uratisti~are/MUzakere islam siyasi dii§iincesinde, toplumun tiimii adma ya da toplulugun ortak

i§leri konusunda karar almanm ve uygulamanm §Ura (isti§are/miizakere) ile olmas1 gerektigi bizzat Kur'an'da zilcredilir. ~ura ilkesi, adil, dogru ve

2 Ulu'l-Emr, kavrammdaki "emr" kelimesi, e-m-r fiil kokOnden gelir. islami 1sblahta "emr", "if', "yOkiimlOlOk" ve "sorumluluk" anlamlanna gelir ve bir ~eyi yOklenmek anlammdaki "umur" kavram1 ile ilintili bir kavramsalla~rmad1r. Emretmekten ziyade, "umur" ta~mak, sorumluluk almak ve emaneti yOklenmek anlamlanna gelir.

AOEM~YlAK

hakkaniyete en uygun karar vermenin bir yontemi olarak Kur'an kaynakb islam siyasi dii§iincesinin ruhu, genel ilkesi ve temelidir. ~ura isimli bir sureye sahip Kur'an'da Allah, "On/arm i~leri/yi:inetimleri aralannda §Ura (dam~­ma/isti~are/muzakere) iledir" (~ura, 38) derken, ashna bala.hrsa siyasi dii§iince ve uygulamaya ili§kin ~ok onemli bir ger~egin alnru ~izmektedir Ayetteki "i§ler" kelimesi, kamu niteligi ta§Iyan biitiin ortak meselelerdir. "Aralann­da" kelimesi ise genel olarak toplumu i§aret etmeictedir. Ba§ka bir deyi§le buradaki "i§ler" tabiri, sadece ki§ilerin birbirleri ile ili§kilerine ozgii olmaYIP siyasi hayatm biitiin yonle~ne ve devletteki kamu niteligi ta§lyan biitiin i§le­re uzarur. DolaYis1yla sorurnluluk ve yonetirn makammda bulunan insanla­nn, ortak toplumsal, kamusal ve siyasi i§lerinde alacaklan kararlan miizakere etmeleri ve ondan sonra uygulamaya ge~irmelerinin gerektigi, islam siyasi dii§iincesinin temellerinden birisidir. Bu konuda Allah, bir peygamber ol­masma ragmen islam peygamberine hi tab en, "On/aria butun dunya i~leri konu­su~tda mu~avere (gi:irii~lerini al, danLI) ef' (Ali imran, 159) diyerek, vahiy alan bir peygamberin bile ortak ve kamusal i§lerle ilgili miizakere ederek ve daru§a­rak bir karara varmasm1 sahk vermektedir.

Bey'at/Biat Genelde "yemin" kar§Ihgt kullarulan ve sati§, satl§ mukavelesi, satm alma,

bir pazarhgt bitirmek i~in el sila§ma, birinin egemenligini bildirmek i~in el uzatma anlamlanna gelen Arap~a "bey'a" kok kelimesinden gelen bey'at, (Hamidullah, 1990:881) insanlann birbirleriyle olan ili§kilerinde ve siyasi otorite ile olan miinasebetlerinde kar§1hkh yapdan bir sozle§me (akit) ve siyasi otoriteye raz1 olmak, onu tasdik etmek ve baghhguu bildirmek an­lamlarma gelmektedir. islam siyasi dii§iincesinde Km'an kaynakh peygam­berin uygulamas1 olan bey'at, siyasi otoriteyi temsil eden yoneten ile oria tabi olacak topluluk (yonetilen) arasrnda yapdan kar§ilikh sozle§medir. Bu anlamda biat, siyasi otoriteye itaat edecegine soz vermektir. Araplar, bir emir ya da idareciye biat ettikleri zaman sozlerinde (ahidde) duracaklarma delil olarak, ellerini ernirin ellerinin iizerine koyarak ah§Veri§te yap1lan harekete benzeyen bir harekette bulunurdu (Zeydan, 2004: 171). Verilen soz ya da yap1lan sozle§me, satl§ eylemine benzemesinden dolaYI siyasi otorite ile biat. eden arasmda bir tiir siyasi ah§Veri§ ve sozle§me halini almaktad1r. Bu du­rumda, bey' at, tek tarafh bir irade beyaru olmak:tan ziyade, emreden ile itaat eden iradelerin yiikiimliiliik ve sorumluluklarrm yerine getirmek amac1yla birbirlerine verdikleri soz ve eylemdir.

muhofoulcird~iince • d~u'mJn hikmeti C 143

iSLAM SiYASi DU~UNCESiNE HAKiM OLAN GENEL VE TEMEL iLKELER

Boylesi bir bey'atle§me, bizzat Peygamber Muhammed ve ona tabi olan­lar arasmda ilkin Hicret'ten once Yesribli (Medineli) Miisliimanlar ile I. Akabe (M. 620) ve II. Akabe (M. 622) biatlannda, ikincisi Mekke'nin fet­hinden iki yilonce Hudeybiye'de yine Medineli Ensar'dan Miisliimanlar ile R.Idvan biatmda (M. 628) ger~ekle§mi§tir. Bunlara ili§kin ayetler §Unlardtr:

"~iiphesiz sana biat edenler, ancak ALlah'a biat etmi~Lerdir. Allah'1n eli, ontann ellerinin iizerindedir. ~u hatde, kim ahdini bozarsa, artlk o, an­cak kendi ateyhine ahdini bozmu~ olur. Kim de ALLah' a verdigi ahdine vefa gosterirse, artlk 0 da, ona biiyuk bir ecirverecektir" (Fetih, 10), Andotsun, ALLah, sana o agaon albnda biat ederlerken mii'minlerden raZl otmu~tur, katpterinde otam bitmi~ ve boylece uzerlerine 'guven duygusu ve huzur' indirmi~tir ve on tara yakm bir fethi sevap (kar~1hk) otarak vermi~tir (Fetih, 18), Ey Peygamber, mii'min kadmlar, Allah'a hi~bir ~eyi ortak ko~mamak, hus1zhk yapmamak, zina etmemek, ~ocuklanm otdiirmemek, elleri ve ayaktan arasmda biriftira duztip-uydurmamak, ma'ruf (iyi, giizet ve yararh bir i~) konusunda isyan etmemek uzere, sana biat etmek amaoyta getdik­Leri zaman, onlann biatlanm kabuL et ve on tar i~n Allah'tan magfiretiste. ~tiphesiz Allah, ~ok ba9J~layand1r, ~ok esirgeyendir (Miimtehine,-12).

Bir "sadakat yemini" (bey'a) olan bey'at, aslmda Peygamber'in §ahsma degildir. Onun aracth~ ile Allah'adtr. Bu bey'atlerde, bey'at edenler, Pey­gamber Muhammed'in davasma sahip ~lkacaklarm1 ve her hususta onu mii-. dafaa edeceklerini, gerekirse sava§acaklanru; Peygamber de, onlan Allah'm ilkeleriyle hak ve adaletle yonetecegini, onlarm can ve mal emniyetini ko­ruyaca~m, kar§thkh yemin ve sozle teyit etmi§lerdir. Bu bey' at yemininden mulhem olarak, peygamberden sonra i§ ba§ma gelen ulu'l-emr ve halifelerin ahd (soz vermek) ve misakta (yelnin etmek) devam i~in, onlara tabi olanlarla kar§thklt yaptlklar1 biat yeminleri dogmu§tur. Dolayrstyla biat, verilen tiim soz ve yeminleri i~ine alacak kapsamda genel bir sozle§menin adxdtr.

Bey'at, biat edenlerle biat edilen arasmda Allah'm ilkeleri (adalet, ahlak, dogruluk ve hakkaniyet gibi) iizerinde bir tiir anla§ma ve sozle§medir Ayette vurgulandt~ gibi mii'minlerin emirine bey' at edenler, aslmda Allah'm hii­kiimlerine uyacaklanna clair soz vermekte ve kar§thklt ahitle§me ger~ekle§­tirmektedir. Bu yiizden bey'at, kar§thksiz bir irade teslimi anlarruna gelmez. Siyasi otoriteye bagb kalacaklarma soz verenler, siyasi iradenin hak ve ada­letle hiikmedecegine ve onlarm her tiirden haklaru koruyac~na ili§kin bir soz de altrlar. Mii'minlerin irade ve nzasma ba§VUrmaks1zm, zorla alman bey'atlerin Kuran kaynaklt islam siyasi dii§iincesinde yeri yoktur.Bu itibarla bey' at, sozciigun etimolojik kokeninden gelen anlamtyla bir tiir ab§Veri§ ili§­kisi i~ermektedir. Ali§veri§te iki taraf arasmda bir tiir alma ve verme ili§kisi

144 (;J .mull~iince . ~-..., hil:meti

ADEM c;AYlAK

varsa ve ah§ ve satt§ nzaya dayah ise, bey'atle§me de belirli yiiktimltiltiklerin kar§tbkh yerine getirilmesi bi~iminde bir siyasi ab§Veri§ ve sozle§me i~eren ili§ki bi~imidir.

Em retme/ itaat Etme ili~kisi

Siyaset, nastl tammlarnrsa tarumlansm, bir balama emretme-itaat etme ili§kisine dayamr. Siyasete,lasaca iktidar ili§kileri denmesinin anlam1 budur. Siyasette onemli olan iktidar ili§kilerinin tizerine bina edildigi ilkelerdir. is­lam siyasi dti§tincesinde, topluluk adma karar alma ve uygularna sorumlu­luk ve ytikiimliiltigunti iizerine alrru§ "emr" (i§) sahiplerine kaytts1Z ko§ul­suz itaat yoktur. Bu durum, bizzat Kur'an'daki bir ilkeye dayandmlrm§ttr. Kur'an'da Allah:

"Ey iman edenler, Allah'a itaat edin; elt;iye itaat edin ve sizden olan emir sahiplerine de. Eger bir ~eyde anla~mazhga di.i~erseniz, artlk onu Al­lah' ave elt;isine dondi.iri.in. ~ayet Allah'a ve a hi ret gi.ini.ine iman ediyorsa­mz.Bu, haYJrll ve sonu~ baktmmdan daha gi.izeldir" (Nisa, 59).

islam siyasi dti§tincesinde, ba§ta bulunan "ernr" sahiplerine itaat etme­nin/uymamn me§ruiyeti, onlarm Allah'm htiktirnleri ve el~inin stinnetine uymalandtr. Ba§ka bir deyi§le islam siyasi dii§tincesinde siyasi otoritenin me§ruiyeti, hukuka (§eriate) ve ona uyanlann nzasma dayam~. islam siyasi dti§tincesinde hikrnetli ve adaletli yonetim ile hukukun ve nzamn olmadt­gt yerde itaat de yoktur. Eger emir sahipleri, Allah'm ilkeleri, Peygamberin siinneti ve toplumun ortak haynna aykm htikrnediyorsa, toplumun itaati me§ru degildir. Bu konuda, Allah tarafmdan se~ilip korunan Peygamberin yetkisi, tamamen ilahi vahyin tebligi ile strnrlandmlrm§ttr. Peygamber, be§er olarak hata yapabilir.Eger bir hukuk kaidesi te§kil edecek bir htiktim ya da ttimevanm (istidlal) bahis konusu ise, Allah onu vahyi ile diizeltir Kur'all'da

buna omek olan bir ~ok ayet vardrr. ~ayet bir Peygamber, ba§kalannm hak­lanru zarara sokan bir hareket soz konusu ise, mahkeme huzuruna dahi ~~­kabilir. Peygamber i~in bile bu durum boyleyse, onun yerine ge~enler i~in haydi haydi aym durum ge~erlidir. Siyasi iktidarda bir peygamberin yerine ge~ecek olanm se~ilmesi dogrudan toplumun ve onun yetkili temsilcileri aracdtgt ile olur. Bir Emr (ba§kan), hukuku ~igner, adaletsiz htikrneder ve lcifayetsiz (yetersiz) gortiltirse, toplumun istegi ve temsilcilerin (Ehl'ul-Hal ve'l Akd) karanyla gorevinden almabilir (Harnidullah, 1990:880-883).

islam'da ernretme ve itaat etme ili§kisinin dayandtgt hukuk ve ilkelerin, §artlara gore degi§im gosterebilecegine ili§kin Kur'an'da her hangi bir i§aret

muhafazakiird~iince • d~u·nun hikmttlliJ 145

iSLAM SiVASi 00~0NCESiNE HAKiM OLAN GENEL VE TEMEL iLKELER

yok iken, ne yaztk ki, islam siyasi tarihinde ozellikle Muaviye ile birlikte,

iktidar itikatla§tmlmt§, devlet ytlahrsa din de ayakta kalmaz anlayt§l

~er~evesinde siyasi otoritenin me§ruiyet smm dt§ma ~1kan hatta zorbaca

yonetimi hakhla§tmlrru§trr. Bu konuda Emeviler, Muaviye ile birlikte

kendilerinin iimmetin ba§mda olmasm1 Allah'm bir liitfu ve hukuk/adalete

aykm ger~ekle§tirdikleri uygulamalan, Allah'm bir takdiri olarak, bir tiir "cebir ideolojisi" ~er~evesinde me§rula§tlrrru§tlr. Ba§ka bir deyi§le olanlar,

Allah'm icbar ettigi yani istegi oldugu bi~iminde hakllla§ttnlrru§tlr. Ne yaz1~

ki, Abbasi donemi halifelerinin ~ogu da benzer anlayt§a sahip olmu§tur.

islam'da emretme ve itaat etme ili§kisinin iizerine oturdugu genel ve te­

mel ilkeler vardrr. Karizmatik otoritesi peygamber olmasmdan kaynaklanan el~ilere yaptlan itaat dahi, aslmda Allah'a ve Allah'm koydugu hiikiim ve hu­

kuka riayettir. Bu konuda Allah:

"Kim Resul'e itaat ederse, gerc;ekte Allah' a itaat etmi~ olur. Kim de yuz c;evirirse, biz seni onlann uzerine koruyucu gondermedik" (Nisa, 80).

diyerek itaatin ol~iisiinii ortaya koymu§tuT. Peygambere dii§enin Allah'm

hiikiimlerini apa~tk teblig etmek oldugu, onlara yapllan itaatin de ger~ekte

Allah' a itaat oldugu ger~egi §U ayette de goriilebilir:

"Allah' a itaat edin, peygambere de itaat edin ve saklmn. Eger yuz c;evi­rirseniz, bilin ki, elc;imize du~en, ancak apa<;~k bir tebligdir" (Maide, 92).

Hatta kendilerine peygamberlik yanmda miilk de (iktidar) verilmi§ pey­

gamberlere ili§kin olarak Allah, insanlar arasmda adalet, hikmet ve ilimle

hiikmetmesi gerektigini emr~den pek ~ok ayet vardtr. Bunlann·birisinde Al­lah, Davut peygambere hitaben:

' "Ey Davud! Biz seni yeryuzunde halife yaptlk. 0 halde insanlar aras1nda hakla (adaletle) hukmet. Heva ve hevese uyma, sonra bu seni Allah'm yo­lundan saptlnr (Sad, 28).

diyerek, heva ve hevese uyarak keyfi yonetim gostermemesi gerektigine clair

temel ol~iiyii ortaya koymaktadrr.

Hi lafet/i mamet Hilafet ya da imamet, islam siyasi dii§iincesinde ama~sal ve temel bir ilke

degildir.Tarihsel sure~ i~inde ortaya ~tkan bir uygulama ve kavramsalla§­tlrma olarak islam iimmetinin ba§mdaki yonetime verilen bir ad olmu§tur.

Gerek islam peygamberi gerek Hulefa-i Ra§idin donernlerinde hilafet ya da

imamet gibi bir kavram ya da miiessese yoktur. Peygamber, risaletten gelen

ADEM <;AYLAK

karizmatik otoriteyle iirnmetin din ve diinya i§lerinin ba§t idi. Peygamber­den sonrak:i ilk dort halife i~in de "emir'il mii'minin" ibaresi kullamlrru§tlr.

Daha sonrak:i donemlerde, hilafet/imamet, islam'da siyasi topluinun on­deri, imam1 ve lideri olarak ortak ve kamusal i§lerinin yonetimi konusunda sorumluluk yiiklenen emir sahiplerine verilen kavramsalla§tlrma haline gel­mi§tir. Hilafet, aslmda imamet anlamma gelir, din ve diinya i§lerinde Mu­hammed Peygamber' den sonra, onun adma kamu otoritesine verilen add1r. Mii'minler topluluguna namaz laldtran imam sozciigunden miilhem ola­rak imamet, iimmetin ba§ma ge~mek, onlara liderlik etmepin yarunda iim­meti hak ve adaletle istikamet iizere yonetmeye verilen adchr. Siinni siyasi gelenekte, islam toplumunun din/diinya i§lerinin yiiriitiilmesi konusunda "emaneti" yiiklenen ve sorumluluk alan devlet ba§kanma "halife" denirken, ~ii siyasi gelenekte bu anlamda siyasi otoritenin .ba§mdak:i lidere "imam" denmektedir. Kur'an'da Miisliimanlann ortak toplumsal ve siyasi i§lerinin ba§mda olan siyasi otorite i~in ulu'l-emr kavram1 yamnda, aynca yeryiiziine izafeten emaneti yiiklenmek, nesilden nesile birbirini tak:ip ederek sorum­luluk yiiklenmek ve hakimiyet verilmek anlammda halife kavram1 ·da kulla­mlmaktadtr. Bu itibarla, dort halife doneminden sonra Muaviye ile birlikte kullamlrnaya ba§larulan halife kavrammdan tiiretilen .hilafet/imamet kav­ramsalla§t1rmastmn a~tkhga kavu§turulrnast gereklidir.

Arap~a H-L-F (halefe) kokiinden gelen halife kavramt, bir §eyi yiiklen­mek, emanet ve sorumluluk almak, sonradan gelen, ardtl, bir oncek:inin (selef) yerini alan, birinin yerine btralalan (istihlaf) anlamlanna gelir. Bu kelimenin kapsamt i~inde vekalet ve yoneticilik de vardtr. Siyasi anlamtyla reislik, ba§kanltk, b~rinin yerine ge~mek, onun adma i§ yapmak ya da onu temsil etmek anlamma gelir. Halifenin islam siyasi dii§iincesine hak:im olan tstllahi (terminoloji) anlam1 ise, peygamber Muhammed' den sonra ona halef olarak ( ondan sonra gel en anlarrunda) islam siyasi toplumunun ortak dini/ siyasi kamusal "i§"lerini yiiklenen emir sahipligi demektir. .

Allah, yeryiiziinii imar ve tslah edecek, yeryiiziinde Allah'm yarattlkla­n iizerinde hilim olacak ve insanlan Allah'm hiikiimlerine gore yonetecek Adem neslinden halife yaratngt.m ifade eder. Bu konuda Allah:

"Allah, yerde ne varsa hepsini sizin ic;in yaratb. Hatlrla ki, Rabbin me-leklere, benyeryuzunde bir halife yaratacag1m" (Bakara, 30).

der. Buradaki halife tabiri, insana sorumluluk yiikleyecegim, emaneti tev­di edecegim, onu yeryiiziiniin hilimi ve yoneticisi yapacagt.m anlarrunda­dtr. Meleklerin, Allah'a, "Biz hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip dururken,

muhafazak~rdu$ijnce • do9u'nun hlkmeti f! 147

iSLAM SiYASi DU~UNCESiNE HAKiM OLAN GENEL VE TEMEL iLKELER

yeryiiziinde fesat ftkaracak, orada kan diikecek insam mt halife ktltyorsun" demeleri, halife tayin edilen insamn sorumluluk aldtgt, emaneti yiiklendigi, Allah'm izniyle yeryiiztintin hikimi klhndtgtna ve insamn iktidar imtihamyla ba§ ba§a btraklldtgtfia i§aret etmek amac1 ta§tmaktadrr. Adem peygamberin §ah­smda halife olarak dtinyaya gonderilen insan, bu ozelligini ancak halifeligin geregini yerine getirirse koruyabilecektir. Halifeligin geregi ise, daglann, ye­rin ve goklerin tistlenmekten ~ekindigi "emaneti" ku§anmak ve sorurnlulu­gu ytiklenmektir.

"Muhakkak ki Biz, emaneti goklere, arza ve daglara arz ettik (sunduk, teklif ettik). Onu yuklenmekten ~ekindiler ve on dan korktular.Veinsan onu yuklendi. Muhakkak ki o (nefs), ~ok zalimdir, <;ok cahildir" (Ahzab, 72).

ayeti bu ger~egin alum ~izmektedir.

Bu anlamda btittin peygamberler ve ilahi davete kulak veren salih insan­lar da birbirlerinin yerine halife olmu§ ve emaneti yiiklenmi§tir. Peygamber­ler, onlann ilahi mesaj1 ta§tma, Allah'm htiktimlerini anlatma ve uygulama yontinden kendilerinden onceki peygamberlerin halefidir. Peygamberleri dinleyerek ilahi davete kabul eden insanlar da birbirlerine halife olmu§tur. Allah'm indirdikleri ile hiikmeden, giictinii ve otoritesini Allah, hak ve ada­

let i~in kullanan otorite sahipleri de halifedir. Allah'm insanlan, kendi hii;­kiimlerinin uygulaytctlan olsunlar diye yeryiiztiniin hakimi olarak yarattlgt dii§tintiliirse biittin insanlar dogu§tan hirer halife adaytdrr. Bu emanet ancak, halifeligin geregini yerine getirmekle Allah'm htiktimlerine gore ya§amak ve adaletle htikmetmekle korunabilecektir. Kuran'da halife kavrarmnm yal­

mzca Davud peygamber i~in siyasi bir i~erikle kullamldtgt ayette Allah: "By Davud, Bjz seni yeryiiziinde halife yapttk. 0 halde insanlar arasmda hak ve adaletle hiikmet" (Sad, 26) diyerek halifenin, siyasi anlamda yiiryiiziinde iktidar ol­mak ve adaletle hiikmetmekle ilgili boyutunu ortaya koyrnaktadtr.

Bunun yamnda Kur'an'da halife kavram1, nesil nesil birbirini takip etmek ve nesillerden her birinin digerinin yerine ge~mek (halef olmak) anlamm­da da kullamlmi§tlr. Allah, ''Andolsun, sizden iinceki nesilleri, resulleri kendilerine apaftk deliller getirdigi halde, zulmettikleri ve inamr olmadtklart/inanmadtklan ifin ytkmza ugratttk ... " (Yunus, 13) dedikten sonra, "Sonra da sizin nastl davrana­cagmtzt giirmek i£in onlarm ardmdan sizi yeryiiziinde halifeler ktldtk" (Yunus, 14) diyerek, halife kelimesiyle, nesil nesil birbirini takip ettigi, nesillerden her birinin digerine halef oldugu, emaneti yiiklendigi ve irntihana tabi ~tuldugu insan ttirii kastedilmi§tir. Halife kavrammm bu anlamda kullamldtgt ve Hud peygarnberin kavmi Ad'1 uyardtgt bir ba§ka ayet de §U §ekildedir. " .. . Allah'm

148 fll muh•tazakaro~Gnce • dogu·nun hikmeti

ADEM Cft.YLAK

size halifeler krltp Nuh kavmi yerine getirdigini ve yarattlt~ta onlardan daha iistiin kLldtgtm ltatrrlaym ... )) (Araf, 69).

Tiim bunlardan anla§tlmaktadtr ki, insarun halife lalmdtgt §ey, yeryiizii­ni.in hllimiyeti ve yonetimi ile ilgili bir i§tir. Bu yi.izden insan, Allah'm hali­fesi degil, yeryiizi.ini.in halifesidir . .Kuran'daki halife ile ilgili ayetlerin hi~bi­risinde halife kavram1 Allah' a izafeten kullarulmaz.Kuran'da halife kavram1, yeryiiziine izafeten kullamlrr. Yukanda zikredilen Bakara suresi 30. ayette Allah meleklere, "Ben yeryiiziinde kendimi temsil edecek Ita life tayin ettim" demez, "Ben yeryiiziin( d)e bir halife yaratacagrm" diye seslenir. Dolaytstyla Allah'm ha­lifesi (halifetullah) olmaz.<;iinkii Allah, temsil edilebilir bir varhk degildir. insan, ancak insana temsilci/halife olur.insamn Allah' a vekil olmas1 soz ko­nusu degildir. Halife kavrammm etimolojik kokeninden miilhem olarak, olen, orada bulunmayan ve i§ini yapamayan birisi i~in soz konusu oldugu ve Allah' a boyle nitelikler izafe edilemeyecegi ger~egi goz oni.ine getirildiginde, kavramm kendisinden oncekinin (selef) yerine ge~erek emaneti devralmak, sorumluluk yi.iklenmek ve yeryiiziiniin yonetmek, imar etmek manasmda kullamldtgt a§ikardtr.

Halife kavramma ili§kin tiim bu ger~eklere ragmen ne yaztk ki, Peygam­ber Muhammed ve dort halife doneminden sonra, !slam'm ongormedigi usullerle i§ba§ma gelmi§ Muaviye ve sonrast yoneticiler, kendileri i~in "hali­fetu1lah" (Allah'm halifesi), "zrllullahtfilalem" (Allah'm yeryiiziindeki temsil­cisi, golgesi) tabirlerini kullanarak, kotiiliik ve zorba yonetimlerinin i.izerini ortrnek istemi§ler ve Allah'm takdiriyle (Allah'm li.itfu) halife olduklanm tekrarlamt§lardtr. Zaten Ali'nin oldiiriilmesinden sonra hilafeti o~lu Ha­san'm elinden, "zor" ve "ganimet"le alan Muaviye ile birlikte islam yonetim anlayt§mda hilafetten, miilke, kabileye ve rrsi soya dayalt saltanat ve meliklik rejimine ge~ilmi§tir. Emevilerle ba§layan miilke ve soya dayah saltanat reji­mi, maalesefEmeviler sonras1 i§ba§ma gelen Abbasi halifelerinin pek ~ogu­na hakim olmu§tur. Peygamber ve ilk dort halife zamanmda "halifetullah" tabiri asia kullarulmarm§tir. Allah'm halifesi stfati peygamber Muhammed i~in dahi soylenmedigi, ilk dort halifenin kendilerini "Allah'm halifesi" de­gil, "Resulullahm halifesi" (Allah'm peygamberinden sonra gelen yonetici) olarak gordiigu ve Kur)an ve peygamberin siyasi yonetim i~in kavramla§tirdt­gt "ulu)l-emr" tabirini kullandtgt halde, Emevi ve Abbasi halifelerinin ~ogun­lugu, mii'minlerin emiri, Resulullah'm halifesi stfatlanm yeterli gormemi§, kendilerini Allah'm temsilcisi ve vekili olarak gostermi§tir.

muhatuakirdii~un<e • dogu"nun hfkmtli1149

iSLAM SiYASi o0~0NCESiNE HAKiM OLAN GENEL VE TEMEL iLKELER

Ote yandan yukanda izah edildigi gibi halifeligin siyasi yonetime ili§kin

boyutu vardtr. Siyasi anlamda halife, bey'at sanucu Miisliimanlar adma

yonetme yetkisine sahip alan, siyasi taplumu hukuk (§eriat), §Ura ve adalet

ile yonetecek ki§iye verilen addtr. islam'da halifenin belirlenmesini tespit

eden kesin kurallar yaktur. Halifenin belirlenmesinde farkh usuller alabi­lir. Halifenin nastl belirlenecegi kanusu .Kur'an'da zikredilmerni§tir. islam

peygamberi de vefatmdan once kendisinin yerine kirnin ge~ecegini belir­lememi§tir.Gerek Kur'an'da bu hususun zikredilmemi§ almast gerek islam '

peygamberinin uygulamast, islam siyasi yonetirni kanusunda Miisliimanlara

aklt ve ilmi onceleyen geni§ yetkiler verildiginin ve her §eyin nakille tespit

edilmediginin en a~tk delilidir. Hulefa-i Ra§idin donemirlde, halifelerin be­

lirlenmesinde kimi yonleriyle kabileciligin kirni yonleriyle inan~, dagruluk ve ehliyetin etkili aldugu farkh usullerin (atama, §ura, genel tasdik ve biat)

tatbik edilmi§ olmast da bunun bir gostergesidir.

islam'da hilafet, Allah'm hilafeti degil, Resulullah'm hilafetidir. Halife,

otaritesini Allah'tan almaz. <;unkii islam siyasi dii§iincesi teakratik rejimi

kabul etmez. Halife, ataritesini hukuk ve bey' at yaluyla siyasi taplumun n­

zasmdan alrr. Halife, §eriat kayucu degil §eriatm yiiriitiiciisiidiir. Bunun­

la birlikte §eriatm uygulayrctst alarak hukuk kaynaklarrndan yararlanarak

toplumsal ve siyasi giincel sarunlan ~ozmekle yiikiirnliidiir. Bu anlarmyla

§eriatm yarumlaytctstdrr. Halife, insanlardan iistiin d~gildir. Halife masum

degildir. Halife/imamm, Peygamber Muhammed ve Ali sayundan gelmesi

gerektigine inanan Sia, imarmn aynen peygemberlerde aldugu gibi Allah ta­

rafindan korundugu ve belirlendigini iddia ederek, imamm masum aldugu­

nu iddia eder. Halife/imam masum almadtgr ve taplumun nzast ile goreve

geldigi i~in, timmete kar§t sarurnlu ve ataritesi her claim denetime tabidir.

Ehlu'l-hal ve'l-akd (akide/inan~ ve hal/ya§ayt§ yoniinden iimmetin ileri ge­len ki§ilerine verilen ad) §urasma bagb alan halife, gorevlerinin ihlal etti­

ginde, zulme sapttgmda, fisk fiicur i~ine girdiginde gorevinden uzakla§ttnhr

(hal'edilme). islam siyasi dii§iincesinde imam ya da halifenin belirlenmesi­

nin akti ve §eriatle vacip alduguna ittifak edilir.Bununla birlikte halife tayi­

ni, dinin gereklerinden birisi degildir (Milcahid, 2012:49-50). Ancak, lslam'da

siyasi bir idealizm alarak inanca dayah taplumun bilin~li liderligi halifede/

irnamda kendini gosterdigi, aklen ve vahyen yeryiiziinde bir siyasi atarite

tesisinin gerekli aldugu dii§iincesiyle siyasi taplumun ba§kanhgr (hilafet/ irnamet) onem kazanrnt§t:tr.

150m muhafaul<lrdQjiin<e . do§u'nun hitm•ti

ADEM c;AYLAK

Halifenin niteliklerinin neler olmas1 gerektigi konusunda islam siyasi literatiiriinde pek ~ok tartl.§ma ~Ilaru§ttr. Vticut tamh~, zihinsel yeterlik, ictihat ve klyas yapabilme derecesinde ilim, adalet, takva, merhamet, htir ve · alalh olma gibi fiziksel, ruhsal ve zihinsel yeterlilige sahip olma konu­

lannda ~ok btiytik tartt§ma yok iken, halifenin erkek olmas1 ve Peygamber Muhammed'in soyu olan Kurey§'ten gelmesi gerektigine ili§kin nitelikler,

islam siyasi dti§tincesinde ~ok tartt§llrru§ttr. islam siyasi dti§tintirlerinin ne­redeyse tamamma yakuu halifenin erkek olmas1 gerektigini belirtmelerine ragmen, ibn Rti§d gibi kirni islam filozofu kadmm da halife olabilecegini iddia etmi§tir. Halifenin Kurey§ kabilesi soyundan gelmesi gerektigi, Mu­hammed Peygamber'e ait oldugu iddia edilen bir hadise dayandmlmi§tlr. ilk dort halifenin belirlerunesinde inan~ ve tistiin ozelliklerin yarunda kabile etkisi (Kurey§'ten olma) etkili olmu§tur. Emevi ve Abbasi halifeleri, Kurey§

soyundan geldigini soyleyerek hilafetlerine me§ruiyet saglamt.§tlr. islam'da Allah, her donem ve her toplum i~in ge~erli siyasi rejim tipini belirlemeyip, bu durumu toplumsal ve siyasi §artlan dikkate alarak timmetin ictihadma,

aklma ve ilmine b1rakt1~, islam peygamberinin kendi yerine ge)ecek ki§iyi tayin etmedigi hakikatleri goz online abnd1gt.nda, Muhammed peygambe­

rin, "Hal!fo Kurey~ soyundan gelmelidir" bi~irninde bir soz soylemesi, Kur'an, ak!Vmannk ve ilimle ~eli§mektedir. Dolayt.s1yla hadis oldugu soylenen "hal!fo Kurey~'tendir" sozti, Kur' an'm ruhuna ayklndrr.Boyle olmasma ragmen, islam

siyasi akll ve di.i§i.incesirlin olu§umunda inan~ tizerinden kendirli me§rula§­nrmak isteyen "kabilecilik" etkili bir aparat olarak kullarnlml§ttr.

Sonw;: Bir din olarak islam, din ve siyaset ayt.rtml yapmakslZln, ahirete clair oldu­

gu kadar dtinyada da i§leri dtizene sok:rnaya ili§kin ahlaki, ama~sal, genel ve temel ilkeler i~erse de peygamberlerin geli§ amac1yla tebliglerinin i~erigi bu olsa da, insanlan iyilikle ve hikmetle yonetmek adma tasvir edilerek aynnn­

landmlml§ siyasi biryonetim modeli ~izmemi§tir. islam peygamberi de ken­disinden soma Mtisltimanlann "i§"lerini ytirtitecek ve onlann din ve dtinya i§lerinde Resulullah adma kamu otoritesini tistlenecek halefini (ardii/sonra­dan gelen) belirlememi§tir. Ba§ka bir deyi§le, timmetin ortak i§lerinin ytiri.i­ttilmesine ili§kin kamusal siyasal alanm bi~iminin ne olac~, imam/lider ve yonetim konumunda bulunacak ki§i(ler)nin nasll belirlenecegi gibi husus­lar, timmetin isti§are ve i<;tihadma brrak:Ilm1§ konular olup, ozellikle a<;Ikl1kla zikredilmerni§tir. islam ozellikle bu konularda, hukukun temel kayn~ olan §eriann genel kaidelere aykm olmayacak bir bi~imde yorumlanma kapiSllll

muhafauUrdu~unce • do§u•nun hil<mot11J151

·: ,, •:

. ;

iSLAM siYASi o0~0NCESiNE HAKiM OLAN GENEL VE TEMEL iLKELER

a~1k tutmu§tur. Buna ragmen ti.im bu meselelere hilim olmas1 gereken baz1 gene! ve temel ilkeler .Kur'an'da zikredilmi§ ve peygamber(ler)in hayatmda somut i~erige kavu§turulmu§tur. Ashna balahrsa sunulan ilkeler, siyasi ol­maktan ziyade ama~al ve ahlakidir. Bu ama~sal ve ahlaki ilkeler her§eyden once, mevcut reel siyasal alamn dinamik varbgma zarar vermeyecek §ekilde genellemeler ihtiva eder. Her an yeniden kurulan, yeni formlara kavu§an, bir baloma yeniden kurulu§u ve yeni forrnlara kavu§mast engellenemeyen dinamik siyasal alanm gorece bagtmslz varhgt kar§Ua§tlgt giincel sorunlar~

kar§l da kendini yeniden tarnmlayabilmesini miimktin lalar. Siyasal alamn dinamik yaptsl, .K11r'an'rn vaz'ettigi ve Peygamberin uygulamalannda varhk bulan gene! ilkelere uygun olmakla birlikte toplumsal olam ku§atabilecek derecede belki de sonsuz, heniiz siyasal dii§iincenin konusu bile olmarru§ ba§kaca fikir ve yontemlerin varhgtna kapt(lar) aralar. Buradan hareketle, son olarak §U ifade edilebilir ki, Allah'm siyasal topluma ya da "toplumsal i§­lere" yonelik ~izdigi ama~sal ve ahlaksal sm1r korundugu siirece farkh yol ve yontemlere dayanan siyasi rejim tipi, insan iradesi ve toplumun miizakeresi sonucu kurulabilecektir. Bu smtra riayet etmek kaydtyla siyasal-toplumsal i§lere ait dii§iinsel hareketlilik islam'm toplumsal olam ku§atabilmesi adma hem yararh hem de gereklidir .

Kaynak~a EBU CAFER Muhammed Bin Cerir'iit-Taberi, Tarih-i Taberi, Ciltiii, ~ev. M. Faruk Giirtunca

istanbul: Saglam Yaymlan (YaYJm Tarihi Belirtilmemi~).

HAMiDUll.AH, Muhammed, (1990). islam Peygamberi, (ev. Salih Tug, Cilt ll istanbul: irfan YaYJnlan. ·

MOCAHiD Huriye Tevfik, (2012). Farabi'denAbduh'a Siyasi Dii~iince, (ev. Vecdi Akyiiz,istanbul: iz, YaYJnlan.

TAYFUR, Hamdi, (2012). Cemaat Diktatorlerinin Psikanalizi, istanbul: Mana YaYJnlan.

ZEYDAN, Cord, (2004). islam Uygarllklar Tarihi, Cilt 1, (ev. Necdet Ki:ik, istanbul: ileti~m

YaYJnlan.

Kur'an-1 Kerim ve Farkh t4ealleri.