ISLAH

kat bu okul. mali zorluklar sebebiyle bir-ka yl sonra Endonezya 'nn Riau adasna tand ve burada eyh Tahir'in katlm olmakszn eitim faaliyetlerine bir sre daha devam etti.

lslah eitime sahip dier bir alim de el-mam dergisinin yazarlarndan Seyyid Ahmed el-Hadi' dir. Penangl Arap asll bir aileden gelen Seyyid Ahmed, Muhammed Abduh ile Cemaleddin-i Efgani'ye kar byk bir hayranlk duymaktayd. Malayl mslman kadnlarn haklarnn savunu-culuunu da yapan Hadi, 1926'da ada fikirleri savunan el-]]vfn adl Malayca bir dergi karmaya balad. Bu dergide-ki yazlarn bir ksm slam birlii, Malay birlii ve smrge aleyhtarl gibi konu-lar ilerken bazlar da Arapa'dan Ma-layca'ya evrilmi dini muhteval maka-lelerdi.

Bu dergilerin zellikle federal Malay eyaletlerinde temsilciler bulundurmas ve bir ksm din alimlerinin yeniliki ms-lman aydnlarn atklar okullara ilgi gstermesi sonucunda yeni slami fikir ve grler ehirlerin dnda da taraftar buldu. Sultanlkla ynetilen eyaletlerde ise daha ok geleneksel dini anlay g-l idi. islam diniyle ilgili btn ilerden so-rumlu olan sultanlar, yeniliki fikirterin yaylmasn nlemek amacyla dini muh-teval yaynlarn kendi eya! etlerine girme-sini yasaklyor, yabanc eitimcilere zor-luklar karyorlard . Bu arada srekli se-yahat eden tccartarla memleketlerine yeni fikirlerden etkitenmi olarak dnen Malayl renciler mahalli din grevlileri-ne ve tarikat eyhlerine kar bir tavr al-mlard. Sumatra adasnda olduu gibi Malay yarmadasnda da yeniliki dini dnceteri yaymaya alanlar zamanla Kaum Muda, muhafazakar kesimler ise Ka um Tua olarak adlandrld.

1920'li yllarn sonlarna doru Kaum Muda taraftar aydnlar slam birlii, Ma-lay birlii gibi siyasi ve milli konular gn-deme getirerek smrge aleyhtarl fi-kirleri de toplumda ilemeye baladlar. 1930'lu yllarda Kaum Muda, smrge ynetimine kar okumu kesimterin milli ve dini duygularn uyandran bir muha-lefet hareketini simgelemekteydi. Ancak daha sonraki yllarda Bat eitimi alm Malayl aydn evrelerin saysnn artma-syla birlikte siyasi ve milli nitelie sahip tekilatlar kurulmaya baland. Yeniliki mslman aydnlarn bazlar bu tekilatlar ierisinde grev alrken bazlar da ba-mszlk sonrasnda modernist eilimli eitli dini teekkller oluturdular.

170

BBLYOGRAFYA :

R. van Niel. The Emergency of the Modern lndonesian Elite, The Hague 1960; Solichin Sa-lam. K. H. Ahmad Dahlan: Reformer Islam ln-donesia, Djakarta 1963; Abdul Mukti Ali, Alam Pikiran Islam Modern di lndonesia dan Modern lslamic Thought in lndenosia, Jogyakarta 1969; H. M. Federspiel, Persatuan Islam: Jslamic Re-form in Twentieth Century lndonesia, lthaca 1970; W. R. Roff, "South-East Asian Islam in the Nineteenth Century", CH/s., 11 /A, s. 155-I81; HarryJ. Benda, "South-EastAsian Islam in the Twentieth Century", a.e., 11 /A, s. 182-206; TaufikAbdullah, Schools and Politics: Th e Kaum Muda Mavement in West Sumatra, 1927-1933, lthaca 1971; Deliar Noer, The Modernist Muslim Mavement in lndonesia (1900-1942), London 1973; Musthofa Karnal Pasha - Chus-nan Jusuf. Muhammadiyah Sebagai Gerakan Islam, Yogyakarta 1977; J. L. Peacock, Purifying the Faith: The Muhammadijah Mavement in lndonesian Islam, Menlo Park 1978; F. R. von der Mehden, "Islamic Resurgence in Malaysia", Islam and Development (ed. J. L. Espos ito). Syracuse 1980, s. 163-180; a.mlf., "Malaysia: Islam and Multiethnic Politics", Islam in Asia (ed .. ). L. Esposito). New York 1987, s . 177-201; John Funston. "Malaysia", The Politics of Jsla-mic Reassertion (ed. Mohammed Ayoob). Lon-don 1981 , s . 165-189;5. Soebardi-C. P. Wood-croft- Lee, "Islam in Indonesia", The Crescent in the East (ed . R. sraeli ). London 1982, s. 190-195; Ronald Provenccher. "Islam in Malaysia and Tailand", a.e., s. 140-155; M. H. Nakamu-ra, The Crescent Arises Over the Banyan Tree: A Study of the Muhammadijah Mavementina Central Javanese Town, Yogyakarta 1983; is-mail Hakk Gksoy, Endonezya'da islam ve Hol-landa Smrgecilii, Ankara 1995, s. 27-36; a.mlf., "Malezya'da slamiyet", S leyman De-mirel niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 2, Isparta 1995, s. 193-252; a.mlf .. "Endonez-ya'da ada slam Dncesi ve Muhamme-diyye Hareketi", a.e., sy. 3 (996). s. 115-169.

r

L

~ SMAL HAKKI GKSOY

ISIAHAT (..:.L>~!)

zellikle Osmanllar'da eitli alanlarda yeniden yaplanma,

bozulan kurumlar ada ihtiyalara gre

eski haline getirme ve yenileme faaliyet ve dncelerini

ifade eden terim.

Osmanl devlet tekilat ve kurumlarnda yaplan stahat (reform) faaliyetlerini iki dnemde incelemek mmkndr. Bun-lardan biri yaygn olarak bilinen, XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren ve zel-likle XIX. yzylda Avrupa n planda tu-tularak giriilen stahat almalar. dieri ise o dneme kadar Osmanl Devleti'nin kendi deer ve dinamikleri erevesinde genel olarak Trk- islam gelenei izgi-sindeki faaliyetlerdir.

Osmanl Devleti'nin ykselme ve olgun-luk dneminde esas yaps . eski Trk t-resiyle slam devlet ve medeniyet gelene-inin terkibi sonucunda olumutur. Bu-rada padiah merkez olmak zere divan tekilat ile devletin idare, hukuk, maliye ve brokrasisini tekil eden drt rkn (erkan- erbaa) anlay esastr. Osmanl ge-leneinde bu zmreler "seyfiye, ilmiye, kalemiye" terimleriyle ifade edilmi, ay-rca bunlar deiik yetki ve sorumluluk-lar asndan "ehl-i rf" ve "ehl-i er'" ta-birleriyle metinlerde yer almtr. Ziraat, ticaret ve sanatta megul reaya karsn~ da ynetici zmreyi ifade eden "askeri" terimi, bu dnem Osmanl tekilatnn zerinde ok d urulan bir kavram olmutur. Ancak bu temel yapda zaman za-man birtakm aksamalar grlmse de esasl bir stahat anlay ve dncesi XVII. yzyldan itibaren etkili olmaya balamtr. Klasik devir olarak adlandrlan dnemdeki teebbsler belirli kurum ve-ya alanlar kapsam . genel bir nitelik ka-zanmamtr.

lk devre slahatnn mahiyeti hakknda fikir vermek asndan Fatih Sultan Meh-med'in uygulamalar rnek olarak gste-rilebilir. Fatih Sultan Mehmed'in. kendi-sinden nceki Osmanl sultanlar tarafndan eitli sebeplerle ileri gelenlere tern-lik edilerek mlk ve vakfa dnen miri araziyi, askerin mali kaynak ve gcnn zayftad gerekesiyle yeniden eski ha-line getirtmesi nemli bir stahat idi. An-cak vakf ve mlkleri ellerinden alnan o-u ulema, eyh meneli etkili zmre Ba-yezid'in taht mcadelesinde bu hususu pazarlk konusu yaparakyeniden eski top-raklarn elde etmilerdi. Ayn konuda da-ha kk apl olmak zere Yavuz Sultan Selim ( 5 2- 520) ve Kanuni Sultan Sley-man dneminde de ( 520- 566) baz yeni tedbirler alnmt. Benzer mnferit bir uygulama ise ilmiyede olmu. bu mes-lein temel ilkesi olan mlazemet siste-minin bozulmas ve yanl uygulanmas danimendterin toplu ikayetlerine yol am. Kanuni, 944'te (1537) kard fermanla o srada kazasker olan Ebs-suud Efendi'den sistemi yeniden dze-ne koymasn istemitir. Bu dnemde bo-zulma olmasa bile yanl veya eksik bir teamtn yerine daha mkemmelinin konulmas da bir stahat kabul edilebilir. Nitekim XVI. yzyl ortalarnda Nevba-harzade defterdar olunca divan terifatma gre defterdarn niancya "ta-saddur" etmesi gerekirken o srada ni-anc olan hacas Celalzade Mustafa e-

lebi'nin nne terifat inemek paha-sna da olsa oturamayacan syleme-si zerine karlan bir fermanla bundan byle defterdar ve niancdan hangisi kdemli ise onun divan protokolnde nde gelmesi ilkesi benimsenmitir.

Erken dnemde Osmanl devlet tekilatnn baka alanlarnda da yeni dzen-lemeler yapld bilinmektedir. zellikle XVI. yzylda kaza sisteminde Rumeli'de dokuz. Anadolu'da on ve Msr'da alt ol-mak zere tamamyla Osmanllar'a has dereceler tekil edildii gibi. ve be dereceli iken yeni gelimeler dikkate alnarak biraz daha sonra on iki dereceli medrese tekilat gelitirilmi ve bunlar arasnda yatay geileri de dzene koyan entegre bir yap oluturulmutu.

Dier taraftan Osmanl tekilatnda bu dzenlemeler yaplrken devletin kar karya kald yeni i ve d gelimeler dolaysyla XVII. yzyl balarndan itiba-ren idari. iktisadi ve ilmi hayatta bir de-ime. yozlama farkedilmitir. Devrin siahat risalelerinde hep eski zlemi dile getirilmi. XVlll ve XIX. yzyllarn aksine slah modelleri yine kendi bnyesi iinde aranmsa da bu deiim sebebiyle yeni-den eski seviyeye ulama tavsiyeleri ge-ersiz bir bak as halinde kalmtr. Bu-nunla beraber Selaniki'nin "hasbihal". "ha-vadis-i rzgar" bal altnda yapt de-erlendirmelerde karamsar ftrat ile bir daha eski seviyenin yakalanam ayacann zntsn yaamakta olmas da dik-kat ekicidir. Bu dnemde Osmanl iktisa-di ve itimal yapsndaki baz gelimeler geleneksel messeseleri temelden sars-mtr. XVI. yzyl balarndan itibaren hissedilen ve asrn sonunda hzlanan n-fus artna karlk zellikle zirai ekono-minin ayn oranda bymemesi. ehzade Bayezid olaynda ehzadenin etrafnda oluan saruca ve sekban taifesinin daha sonra ba bozuk. isiz yurtsuz bir duruma dmesi. aslnda ilim le alakas olmayan baz genlerin bir yolunu bularakAnado-lu medreselerine suhte olarak kaydalma-lar gibi Osmanl geleneinde daha nce bilinmeyen olaylarn yaanmas byk ka-rklk yaratmtr. ilmiye mesleinde ay-rca dejenerasyona sebep olan hususlarn banda ll. Murad'n Molla Fenari eviadna verdii, daha sonra btn ulema o-cuklarna "mevallzade kanunu" adyla ta-nnan ayrcalklarn geldii bilindii hal-de cesaretle zerine gidip kaldrlamam ve bu uygulama ilmiye mesleinin gide-rek artan bir ekilde kanayan yaras ol-mutur.

teki bunalm yannda douda Safevl, batda Habsburg ile yaplan uzun sreli. birok yerde gereksiz savalar Osmanl maliyesini byk skntya drm. ay-rca Osmanl piyasasna akan ucuz Ame-rikan gm ekonomiyi etkilemi ve da-ha nce Osmanl toplumunun asker ve reaya olarak bilmedii bir enflasyon pa-niine sebep olmu. fiyatlarda byk ar-tlar meydana gelmiti. Selanikl'nin bu sralarda 1008'de (1600) grg ahidi olarak belirttiine gre yiyecek ve giye-cee g yetmez olmu. halk iddetli ih-tiya iinde kvranmaya balam. ahlak bozulmu. arpann kilesi 60 akeye. etin okkas 20 akeye, pa b u 1 00, izme 200 akeye satlr olmu. yetkililerin koyduu narh kimse tarafndan dinlenmemitir. Hatta daha da kts. ake tali sebe-biyle esnaf akeyi kabul etmeyip ancak altn ve kuru ile alveri eder olmutu (Ta