T.C. BABAKANLIK

DEVLET ARVLER GENEL MDRL Osmanl Arivi Daire Bakanl

Yayn Nu: 21

D v n - H m y n S i c i l l e r i D i z i s i : I I

5 NUMARALI MHMME DEFTER (973 / 15651566)

< zet ve ndeks >

ANKARA1994

Proje Yneticisi

smet BNARK

Devlet Arivleri Genel Mdr

Proje Sorumlular

Necati AKTA Necati GLTEPE

Devlet Arivleri Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs Genel Mdr Yardmcs

smet DEMR

Osmanl Arivi Daire Bakan

Yayna Hazrlayanlar Hac Osman YILDIRIM

Vahdettin ATK

Murat CEBECOLU

Uurhan DEMRBA

Mustafa KARAZEYBEK

Muhammed SAF

Mustafa SERN

Osman USLU

Numan YEKELER

Zahit YILDIRIM

Bilgisayar Dizgi-Sayfa Dzenleme

Yakup YILDIRIM

ISBN 975-19-0972-4

5 NUMARALI MHMME DEFTER (973 / 15651566)

< zet ve ndeks >

N S Z

Gemi ile gelecek arasnda bir kpr grevi gren ve devletlerin hfzas olarak telkki edebileceimiz arivler Trk devlet geleneinde nemli bir yere sahip olmulardr. Tarihimizde arivcilik gelenei, Orta Asya Trk devletlerine kadar uzanmaktadr.

Uygurlar'da balayan sistemli bir ariv meydana getirme hareketi, Anadolu Seluklular'nda gelierek, Osmanl Devleti'nde zirveye ulamtr. Trk-slm ahlkndan gelen yazl kda sayg gsterilmesi gelenei, devlet ilerine it yazl vesikalarn msveddeler de dahil olmak zere titizlikle muhafaza edilmesine yol amtr.

Arivin, bir milletin tarih ve kltr hazinesi olduunu idrak eden Osmanl Devleti, bu vesikalar deta bir hazine gibi telkki etmi ve bunlar muhafaza iin kurmu olduu ariv tekiltna da "Hazine-i Evrk" adn vererek, bu vesikalara ne derece nem atfettiini gstermitir.

Adriyatik'ten in Denizi'ne kadar uzanan kta zerinde, ok geni bir corafyada hkmrn olan ve bnyesinden otuza yakn devlet karan Osmanl Devleti'nin, yzyllar boyunca byk bir dikkat ve zenle oluturduu arivler; uzun yllar Osmanl Devleti'nin hkimiyeti altnda bulunan Balkanlar, Krm ve Kafkaslar, Orta Dou, Arab Yarmadas, Akdeniz Adalar ve Kuzey Afrika'daki pekok devletin kltr, iktisat ve siyas tarihlerinin gn na karlmasnda, milletleraras haklarn ispat ve korunmasnda, ayrca vatanda haklarnn gerektiinde hukuk mesnedi olmas bakmndan, birinci el kaynak olan belgeleri bnyesinde bulundurmas sebebiyle mstesna bir ehemmiyete sahiptir.

Bugn, Osmanl Devleti'nin dalmasndan sonra ortaya kan devletlere mensup aratrmaclar, kendi mill arivlerini kurmak, toplum ilimleri asndan var olular ile ilgili meseleleri incelemek, tespit etmek

ve deerlendirmek iin, Osmanl Arivi'nde aratrmalar yapmak mecburiyetini duymaktadrlar.

Devlet Arivleri Genel Mdrl, sahip olduu yz bin defter ve yz elli milyonu akn vesika ile dnya arivleri arasnda mstesna bir yere sahip olan Osmanl Arivi'ndeki belge ve defter koleksiyonlarnn, yerli ve yabanc ilim dnyasna tantm ile ilgili olarak, 1992 yl bandan bu yana belge yaynn srdrmekte olup, "3 Numaral Mhimme Defteri" bunun gzel bir rneini tekil etmektedir.

Devlet Arivleri Genel Mdrl bu defa da, Osmanl Devleti'nin; devlet idaresi, kara ve denizlerdeki asker gc, siyas ve mal g olarak, edeb, mimar, musik gibi kltr ve medeniyet tarihinde zirvede olduu Kanun Sultan Sleyman dneminin son yl olan H. 973 (1565-1566) tarihli ve arlkl olarak Zigetvar seferi ile ilgili hkmlerden oluan "5 Numaral Mhimme Defteri" ni yayna hazrlam bulunmaktadr.

Zigetvar'n fethinden 428 yl sonra, Kanun Sultan Sleyman'n heykelinin Zigetvar'a dikilmesi ile Zigetvar Seferi'ne ait hkmlerin yer ald bu defterin yaynnn ayn zamana rastlamas gzel bir tesadf olup, "5 Numaral Mhimme Defteri"nin nerinin ilim tarihi ile kltr ve medeniyet tarihimizin zenginliini ortaya koymas bakmndan nemli bir katk salayacan mit ediyorum. Eserin hazrlanmasnda emei geen Devlet Arivleri Genel Mdrl personeline teekkr eder, ilgililere yararl olmasn dilerim.

A. NAC TUNCER Babakanlk Mstear V.

VI

S U N U

Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devleti'nden devralm olduu zengin tarih miras ve Cumhuriyet dneminde teekkl eden ariv malzemesi ile dnyann en zengin arivlerine sahip lkelerden biri durumundadr. Babakanlk Osmanl Arivi ise, ok kkl bir tarihe ve zengin bir kltre sahip olan Osmanl Devleti'ne ait ariv malzemesinin en fazla bulunduu messese olma hviyetine sahiptir. Zaman itibaryla kesintisiz olarak devam eden ve uzun bir sreyi iine alan Osmanl belge ve defter koleksiyonlarnn bir benzeri, dnyann pek ok arivinde mevcut deildir. Yaklak 150 milyon belge ve 300 bin deftere sahip olan Osmanl Arivi'nin emsalleri arasnda ok mstesna bir yeri vardr.

Trk arivlerinde muhafaza edilmekte olan ok eitli ve deerli ariv malzemesi arasnda balcalar; fethedilen lkelerin arazisini tescil eden ve topran mlkiyet ve tasarruf sistemi ile vergi nispetlerini gstermek iin tutulan ve devlet topraklarnn esas kayd olduundan tapu hkmnde bulunan, bu yzden de bu ekilde adlandrlan "Tapu Tahrir Defterleri" veya "Defter-i Hknler"; Osmanl padiahlarnn lkenin drt bir yanndaki idarecilere gnderdikleri ferman, berat ve benzeri yazmalar ihtiva eden ve Osmanl idar tekilt yapsn ortaya koymas bakmndan byk nem arz eden "Mhimme Defterleri"; Rus Dairesi tarafndan grevlilere verilen nian, rtbe, tayin ve terfi kaytlarn ihtiva eden "Rus Defterleri"; lkenin eitli blgelerindeki mahall mahkemelerde kadlarca verilmi hkmleri ihtiva eden "er Siciller"; devletleraras yazmalarn yerald "Nme-i Hmyn Defterleri" ve vakf artlarn bildiren "Vakfiyeler"dir.

*

Osmanl Devleti, Tanzimat dnemine kadar merkez ve tarada kurulan Divnlarla ynetilmitir. Eski Trk devlet geleneinde basit ekillerde grlen Divn sistemi, Trk ve slm devletlerinde gelitirilerek

Anadolu Seluklularnn tesiriyle, Osmanl Devlet tekiltnda yaps ve ileyii kanunnmelerle tespit edilerek messeselemitir.

Osmanl Divnlarnn merkezde kurulanlar, bata Divn- Hmyn olmak zere kindi Divn, Sadret Kaymakaml Divn, Defterdar ve Kapudan Paa Divn'dr. Bu Divnlar, ynetimde gnmzdeki bir istiare meclisi, yargtay, yksek hakemler kurulu, genelkurmay veya bir kabine gibi rol oynamakta idiler.

Divn- Hmyn, btn devlet ve millet meselelerinin grlerek karara baland, her trl dva ve ikyetlerin halledildii Osmanl Devleti merkez tekiltnda padiah adna hkm veren st dzey karar organdr.

Divn- Hmyn XIV. yzyldan itibaren, yazmalarn, mzakere sonucu ald kararlar, ferman ve beratlar dzenlenmek zere Divn ve Mliye kalemlerine havale etmek suretiyle yrtmtr.

Osmanl Arivi'nin en byk hususiyeti, Trkiye'nin olduu kadar, bugn mstakil devlet kurmu Orta ve Yakn Dou, Balkan, Akdeniz, Kuzey Afrika ve Arap lkelerinin kltr, iktisat ve siyas tarihlerinin gn na karlmas, milletleraras haklarn ispat ve korunmasnda, ayrca vatanda haklarnn gerektiinde hukuk mesnedi olmas bakmndan sahip olduu mstesna deeridir.

*

Osmanl Arivi'nde kayt tarzna gre; tahrir, mazbata, hlsa kayt, aynen kayt, vride, sdra, jurnal balklar altnda deiik trlerine rastlanlan defterler, Osmanl brokrasisi ve arivciliinde temel unsurdur.

XVIII. yzylda Osmanl brokrasisi terimlerine "Mhimme-nvs", yani mhim emirleri yazan ktipler zmresi diye bir yenisi daha eklenmitir. Bunlar, Divn- Hmyn'un "mhim" olarak vasflandrd konular kaleme almakla grevlendirildikleri iin dier ktiplerden daha imtiyazl, gzel yaz yazan, gvenilir ve grevine bal

VIII

kimselerdi. Mhimme-nvsler baka yazlar yazmakla megul olmayp, ancak mhim konular yazmakla grevlendirilirlerdi.

XVI. yzyln ortalarndan XX. yzyln ilk yllarna ulaan bir dnem iinde -kk zaman blmleri hari- ortalama 350 yllk zaman dilimi itibaryla, hibir Dou ve Bat devletinde bulunmayan kltr ve tarih zenginliini ihtiva eden Mhimme Defterleri, Osmanl Arivi defter serileri iinde phesiz nemli yer tutar. Ana konularn; devleti ilgilendiren siyas, iktisad, kltrel, sosyal ve harp tarihine dir st dzey kararlar tekil eder.

Divn- Hmyn toplantlarnda mzkere edilen dahil ve haric meselelere ait siyas, asker, itima ve iktisad nemli kararlarn kaydedildii defterlere "Mhimme Defterleri" ad verilmitir. Osmanl Arivi'nde 961-1323 (1553-1905) tarihleri arasnda tutulmu 266 adet Mhimme Defteri mevcuttur.

Mhimme Defterleri, hkmlerin sdr olduklar Divnlar bakmndan drt ayr grupta deerlendirebilir:

1- Padiahn payitahtta bulunduu srada, Sadrzam bakanlndaki Divn toplantsndan kan emirlerin kaydolunduu Mhimme Defterleri,

2- Rikb Mhimmesi: Sadrzamn sefer veya baka bir sebeple payitahttan ayrlrken yerine vekil olarak brakt Rikb kaymakam veya Sadret kaymakam denilen grevli bakanlnda toplanan Divnda alnan kararlarn yazld defterler,

3- Ordu Mhimmesi: Ordu ile birlikte sefere kan sadrzamn sefer srasnda akdettii Divn toplantlarnda alnan kararlarn yazld defterler,

4- Kaymakamlk Mhimmesi: Padiah ve sadrzamn ayn anda Dersaadet'ten ayrldnda, devlet ilerini tedvir etmek zere tayin edilen Sadret Kaymakam'nn mstakil olarak akdettii Divnlarda alnan nemli kararlarn yazld defterler,

IX

Mhimme Defterlerindeki kaytlar, mahalline -muhatap makama- gnderilen berat ve fermanlarn suretleri hviyetindedir. Sadrzamn bakanlnda, kubbe vezirleri, Anadolu ve Rumeli kazaskeri, defterdar ve niancnn katld Divn toplantlarnda alnan kararlar, padiah tasdikinden getikten sonra kronolojik sra iinde defterlere kaydedilmitir.

nemli bir husus da, deftere kaydetmenin, yani tescil ileminin; hkme balamann bir ifadesi olmasdr. Divndan verilen bir karar veya neticelenen bir dva, ferman eklinde hazrlanmadan evvel, tashih edilen msveddesi ilgili defterine kayd olunmamsa, bir hkm ifade etmemektedir.

Defterlerdeki bir kaydn iptali veya tashih edilmesi ancak padiahn iznine baldr. Niancnn, yani ilk dnemlerdeki Divn kalemleri efinin defterler zerinde tashih yapabilmesi, padiahn "Kendi kalemiyle dzeltme yapabilir" msaadesini tayan fermanyla mmkndr. Mhimme veya dier ahkm defterlerindeki bir hkm kaydnn geersizlii, yani "terkn" edilmesi veya kaydedilen bir fermann kaydedilmeden nce "akk", yani iptal edilerek yrtlmas, emr-i l, yahut hatt- hmyn sdr ile yerine getirilir. Bu durum, defter kaytlar zerine yatk izgi ile ekilen terkn izgilerinin u tarafnda yazl "ber-mceb-i hatt- hmyn" ifadesinden veya hkmn batarafndaki "terkni bbnda fermn- l mcebince kayd- terkn..." erhlerinden anlalmaktadr.

Mhimme Defterlerinin tertibinde ekil ve muhtev ynnden bir tekml gze arpmaktadr. Klasik dneme ait (1553-1642) ilk defterler balk tamazlar. Yazlar daha karmaktr. lk sayfalarda balk yerine sadece kayt tarihini belirten Arapa toplant gn ve onun hemen altnda ay ve yl yazldr.

Mhimme Defterlerindeki hkm tarihlerinin yazl, ilk dnemlerde, yukarda bahsedildii zere "balk tarih" atmak suretiyle olmutur. Daha sonralar bu usulden vazgeilerek; gnler, evil, evst ve evhir tbirleriyle onar gnlk dilimler hlinde ifade olunmaya balanmtr.

X

Mhimme Defterlerinde yer alan konular; devrin zaman, mekn ve telakksi erevesinde mhim grlen bahisler tekil eder. Bazen hkm metinleri iinde geen "Bu huss mevdd- mhimmedendir." veya "Huss- mezbr mhimmtdandr." eklindeki ifadeler ile konularn nemine dikkat ekildii grlmektedir.

*

Mhimme Defterlerinin yukarda ifade edilen ekl zellikleri yannda, muhteva bakmndan nem ve deerlerini de aadaki balklarda toplamak mmkndr:

1- Mhimme Defterleri, Osmanl Devleti'nin merkez ve tara tekiltndaki idar ve asker organlarn yaps, karlkl mnasebetleri, alma tarzlar, fonksiyonlar hakknda nemli kaynaktr. Messeselerin organizasyon ve ileyii, hukuk prosedr hkmlerinin tetkikiyle anlalabilir.

2- Komu lkeler ile Avrupa, Kuzey Afrika, Orta Dou, Arabistan Yarmadas, Kafkaslar ve Rusya tarihleri asndan nemli bilgiler ihtiva ederler.

3- Osmanl Devleti'nin, gayrimslim tebeas ile olan mnasebetleri, aznlklar hukuku, halkn sosyal ve ekonomik ihtiyalarnn temini hususlarndaki ynetim politikas, ibadet ve yin serbestiyeti, mbedlerin inas gibi konular Mhimme Defterlerinde oka grlr.

4- Hac organizesi, surre alaylar ve mukaddes beldelere gtrlen hizmetler, konu olarak ayr bir yer tutar.

5- Osmanl kltr ve sanat faaliyetleri cmlesinden, imar ve iskn siyaseti, evre ve belediye hizmetleri, salk ve eitim ileri, geni vakf idarelerinin problemleri ve teftileri bakmndan da zengin malzeme ihtiva ederler.

6- Saylar hayli fazla olan ve Ordu Divn'nca tutulan Mhimme Defterleri, asker tarih, harp tarihi ve lojistik hizmetler tarihi ynnden de birinci elden kaynaktrlar.

XI

Netice olarak, XVIII. yzylda devlet ilerinin Divn- Hmyn'dan Paa Kaps'na kayd, Bb- l'nin, ynetimde arlnn hissedilmee balad dnemlerde yava yava padiah fermanlarnn yerini sadrzam buyruldular almaya balam ve bu buyruldular iin "Ayniyat Defteri" ad altnda, yeni bir defter tr tutulmaya balanmtr. Bununla birlikte, mhimme kaytlarn tutan Divn kalemleri az saydaki ktip kadrosu ile Sadret tekilt iinde yer alarak Osmanl Devleti'nin son dnemlerine kadar eski grevini srdrmtr.

*

Defterlerde kaytl hkmler, Divn- Hmyn karar gereince ferman eklinde dzenlenerek ilgililere gnderilen emirlerin suretleridir. Bu suretlerin dier kaytlarn veya asllarn ilgili devlet, beylerbeyilik ve er sicil arivlerinde bulmak mmkndr.

Bazen hkm kaytlar arasna, Osmanl diplomatiinde padiaha mahsus vesikalardan olan berat ve nme-i hmyn suretleri de girmitir. Divndan, padiah adna kan ve hkm niteliini tayan bu emirler, devrin kayt teknii icab, birbirlerinden kolaylkla tefrik edilebilmektedir. Fermanlar "... hkm ki" hitab ile balarken, beratlar "nin- hmyn hkm oldur ki" giri cmlesiyle kaydolunmutur. Yabanc devletlere gnderilen nme-i hmynlar ise "...'a nme-i erf yazla ki" baln tamaktadr.

Emirler daha ok beylerbeyi, sancakbeyi ve suba gibi idar kadrolara gnderilmitir. Vilyet ve sancak kadlklarna yazlan hkmler ikinci sradadr.

Defterler, Osmanl diplomatik ilmi asndan da nemlidir. Daha sonraki yllarda tutulan Mhimme Defterlerinde rastlanmayan kaytlar ve notlar, brokrasi asndan ehemmiyet arz ettii gibi, fermanlarn yazlp gnderiliine kadar kalemlerde geirdii safhalara dir diplomatik (belge ilmi) konular da aydnlatmaya yardmc olmaktadr.

te yandan nian, yani berat kayd, nme-i hmyn suretlerinin defterde bulunuu, belge cinslerine klasik dnemden rnekler olarak

XII

belgelerin asllaryla defter kaytlarnn karlatrlmasna frsat vermesi asndan nemli bir husus olarak zikredilebilir.

*

Gnmzn gelimi lkelerinin arivlerinde "yaynlanm ariv dokmanlar blm" tekil edildii ve yzlerce cilt koleksiyonlarn yaynland dikkate alnrsa, yayn konusunun ciddiyeti ok daha iyi anlalr. Bu sebeple, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, 1992 yl bandan bu yana yayn hayatna nemli eserler kazandrm, d siyas gelimelere paralel olarak, Trk dnyasna ynelik belge neri almalarnn yan sra, ariv idare ve tekniklerine dir telif ve tercme eserler, hizmet ii eitim ders notlar, ariv klavuzu ve bibliyografik birok yayn ile arivlerin temel grevlerinden birini yerine getirme hususunda ok nemli mesafe katetmitir.

Devlet Arivleri Genel Mdrl olarak "Divn- Hmyn Sicilleri"ni yaynlama almamza, 1993 ylnda neretmi olduumuz "3 Numaral Mhimme Defteri"nden sonra, bu defa da Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi'nde bulunan ve Kanun Sultan Sleyman'n hkmdarlnn son ylna ait "5 Numaral Mhimme Defteri"ni yaynlayarak devam etmekteyiz.

5 Numaral Mhimme Defteri H. 973 (1565-1566) ylna ait olup 703 sayfadr. Defterde 1989 hkm ve bu hkmlerin suretlerinin gnderildii yerlerin kaytlarn ihtiva eden 452 suret kayd vardr.

Defterin kapanda Evil-i Muharrem 972 - Evil-i Zilhicce 973 tarihleri bulunmasna ramen, defterde Gurre-i Muharrem 973 - 3 Zilhicce 973 (29 Temmuz 1565 - 21 Haziran 1566) tarihleri arasna ait hkmler yer almaktadr.

Mahzen Defteri'ndeki kayt numaras, tarihi ve sls hattyla yazl "Defter-i Mhimme" ibaresi, defterin kapandaki oval etiket zerinde yer almaktadr. Orijinal cildi fersdelemi ebru kapldr. Srt deri kapl, kebentler ypranm deri azlkldr. Cilt kapann yanaklar ebruludur. 17.5x24 cm ebadnda ve 6.5 cm. kalnlndadr. 703 sayfalk defterin ba ve son ksmlarnda ikier sayfa ile 547, 581 ve 583. sayfalar

XIII

botur. nc sayfasnn st ksmnda "Cz-i Evvel Ahkm- mr f sene 973" yazl olup, sayfann alt taraf bo braklmtr. Drdnc sayfa "Yevm'l-ehad f gurre-i Muharrem'l-harm sene 973 der-zamn- Hazret-i Mehmed Paa, Kostantniyye" kayd ile balamakta, gurre-i Muharrem 973 tarihli ilk hkm orlu kadsna, 3 Zilhicce 973 tarihli ve 1989 numaral son hkm de Mitrovie kadsna yazlmtr.

Neredilen Mhimme Defterinin nemli bir zellii de "sefer" kaytlarn ihtiva etmesidir. Osmanl Arivi'ndeki Mhimme Defterleri genel serisi ierisinde birok defterin "Ordu Mhimmesi" bal ile yer ald grlr. Bunlar; ordu divnndan kan ferman suretlerini ihtiva eden mstakil sefer kaytlar hviyetindedirler. 5 Numaral Mhimme Defteri ise, eski tbirle "hazar ve sefer" kaytlarn bir arada bulundurmaktadr. Yani barta ve savata kurulan divnlardan sdr olan hkmler bu deftere toplanmtr.

Sadece 5 Numaral Mhimme Defterine ait olan bu zellik, 1511-1989 numaralar arasndaki hkm kaytlarndan anlalmaktadr. Defterin son ksmnda bulunan ve hacim itibariyle drtte n tekil eden bu kaytlarn tarih izgilerinin yannda, Zigetvar seferine kan ordunun konaklad yerlerin -menzillerin- ad yazlmtr. Divnn toplant gnne iaret eden ve Hicr takvimle ay adnn akca, gnn ise rakam ve Arapa gn adyla birlikte satr kaplayan (ortalayan) bir izgi hlinde yazld grlen bu tarihler, ayn zamanda, altnda kaytl ferman ve berat suretlerinin karara baland gn belirtmektedir. Padiahn da bizzat sefere katld tarihlerin kenarndaki "Padiah ata binip ikr buyurdular" veya "Padiah Divn ile Edirne'den kalkp Kemalaa Karvansaray nm mahalde karr eylediler" gibi notlardan anlalmaktadr. atalca-Edirne-Filibe-Sofya ve Ni'ten Belgrad'a kadar uzanan ve daha ileride yzlerce kilometre uzunluundaki sefer gzerghnda, krkn zerinde menzil ad gemektedir. Oysa defterin balangcnda "ahkm- mr" balyla kaydedilen ve 1 il 1499 sra numaralar arasnda kaytl hkmlerin tarih izgileri zerine "Kostantiniyye" notu dld grlmektedir. Bu bilgilere dayanarak defterin iki ksmdan teekkl ettiini, 1 il 548. sayfalar arasndaki birinci ksmn stanbul'daki Divn- Hmyn'a; 549-703. sayfalar

XIV

arasndaki ikinci ksmn ise Ordu Divnna ait kaytlar ihtiva ettiini sylemek mmkndr.

Osmanl dneminde seferlerin devlet ynetiminin aksamasna sebebiyet vermeyecek ekilde gerekletirildii bilinmektedir. Osmanlnn byk asker harektlar esnasnda, yalnz asker iler iin deil, mal ve idar ilerin halli iin de Divn- Hmyun dairesindeki baz grevlilerin orduyla birlikte sefere katlmalar ve karar almak iin gerekli defterleri de beraberlerinde gtrmeleri bu sebepledir. Mhimme Defterlerinde; orduyla beraber yola karlan Divn, Mliye ve Defterhne defterlerinin korunmasna ve emniyet iinde konak mahallerine ulatrlmasna dir yzlerce hkm kayd bulunmaktadr. "dre-i umr- devlet ve ordu" iin son derece lzumlu olduu belirtilen bu defterlerin konaklar arasndaki nakli esnasnda "Devlet-i Aliyye'nin haznesi mesbesinde" olduklar hatrlatlarak, "bir varak ve bir harfine hata ve zarar erimek lzm gelir ise" ilgililerin cevap vermeye g yetiremeyecekleri, yaynlanan fermanlarda ifade edilmektedir.

Yaynlanan bu defterin ikinci ksmn tekil eden kaytlarn, yukarda verdiimiz bilgiler erevesinde; padiahn mutlak vekili sadrzamn bakanlnda toplanan Ordu Divn'ndan ktn belirtmek gerekir. Divnn asl yelerinin sefere katlaca, stanbul ve Edirne'de Sadret kaymakam ve Divn- Hmyn yelerinin vekillerinin toplayacaklar divnlar ile devletin dier ilerini takip edecekler hakknda kanunnmeler dzenlenmitir.

Bu defterde 299, 526, 724, 1145 ve 1949 numaral hkmlerin zerlerine iptal izgisi ekilerek iptal edilmi olup, bunlardan 299 numaral hkm 304 numaral, 724 numaral hkm de 740 numaral olarak tekrar, 1145 numaral hkm ise 1164 numaral olarak daha mufassal bir ekilde yeniden yazlmtr. 50 ve 1082 numaral hkmlerin hitap cmlesinden sonras yazlmamtr. 1204, 1309 ve 1702 numaral hkmler ise hitap cmlesinden sonra konuya ait baz eyler yazldktan sonra yarm braklmtr. 977 numaral hkm yarm braklp, 980 numarada tam olarak yeniden yazlmtr. 983 numaral hkm noksan olup, zerinde mkerrer kayd vardr ve 1018 numaral olarak yeniden ve tam olarak yazlmtr.

XV

204 ve 223, 800 ve 820, 853 ve 854, 893 ve 904 numaral hkmler ile 1959 ve 1960 numaral hkmler birbirlerinin aynsdr. 1052 ve 1147 numaral hkmlerin zerlerinde mkerrer kayd bulunmakta olup, 1052 numaral hkm 1085 numaral olarak yeniden yazlmtr.

Tarihler, Divnn akdolunduu veya hkmlerin deftere geirildii gn iaret eden balklar hlinde grlmektedir. Bu tarihlerde gn ve yl rakamla; ay ve gn adlar ise Arapa olarak "Yevm'l-ahad f 17 Ramazan'l-mbrek" misalinde olduu gibi yazlmtr. Gn adnn son harfi satr sonuna kadar uzatlmtr.

Defter 20, 22, 24 ve 26 gibi farkl sayfalardan teekkl eden 30 formadan ibarettir. Defterin sayfa numaralar, siyah mrekkeple sayfalarn sa ve sol st kelerine konulmutur. Sayfa ve fasikl numaralar orijinal olup, devrin ktiplerince yazlmtr.

Hkmler genellikle kronolojik sra ierisinde yazlm olup, ok az bir ksm kronolojiye uymamaktadr. Hkm numaralar daha sonradan kurun kalemle verilmitir. Her bir hkmn banda kaytlarn temize ekilerek ferman eklinde dzenlendiini belirten "yazld" notu bulunmaktadr. Ayrca hkmlerin st ksmnda dikey olarak yazlm, muhatap makama ulatrlmak zere ferman ve beratn teslim edildii grevliyi ve teslim tarihini bildiren kaytlar bulunmaktadr. Baz fermanlarn gnderildii makamn nemine gre mhrl kese veya maden kozalaklar iinde gnderildii de bu kaytlardan anlalmaktadr.

Defterin dili, sade ve anlalabilir bir Trkedir. Defterde kullanlan kt harl, kaln ve sarmtrak renklidir. Ktlarda deiik figrl fligranlar vardr. lk sayfada, sayfann ortasnda yatay olarak bykten ke doru sralanan adet hill; 586. sayfada, ucunda alt keli yldz olan apa; 606, 616, 622, 628 ve dier baz sayfalarda da apraz ok vardr.

Defter XVI. yzyl resm yazmalarndaki karakteristik Divn krmas yaz tr ile kaleme alnmtr. Deiik kaligrafisinden, yazlarn farkl ktipler tarafndan yazld anlalmaktadr.Yazlar genellikle okunabilir zellikte olmasna mukabil, bazen ayn sayfada ok gzel bir

XVI

yaz yannda, bozuk ve okunmas ok zor yazlar da vardr (bkz. : 78, 81, 125, 171, 180, 193, 197, 218, 302, 331, 476, 512, 513, 515, 516, 529, 546, 564, 579, 593, 602, 607, 637, 666. ss.). Baz hkmler de nokta kullanlmadan ok bozuk bir yaz ile yazlmtr (bkz. : hkm. 155, 187, 188, 416, 868, 1400, 1401, 1402, 1455, 1497, 1531, 1532, 1734, 1735, 1869).

Btn bunlarn yannda devrin ktipleri tarafndan kaytlar zerine sonradan tashih maksadyla yaplan ilveler de noktasz ve bozuk olduundan, ibareler glkle okunabilmektedir. Satrlar ounlukla sk yazlmtr. Satr sklnn yan sra sayfalarda mmkn olduunca bo yer brakmamak iin yatk ve i ie girdirilmi hkm kaytlarnn da sayfa dzenine sdrlmaya alld grlmektedir.

*

5 Numaral Mhimme Defteri, ait olduu tarih itibariyle bir yl gibi dar bir zaman dilimini ihtiva etmesine ramen, ok geni bir corafyada, ok deiik makam ve belde idarecilerine hitaben yazlan emirleri ihtiva etmektedir. Hkmler, Dersaaadet'te bulunan vezir, kad, yenieri aas, sekbanba, koyun emini gibi makamlara; Anadolu, Rumeli, Rum, Erzurum, Van, Diyarbakr ve Karaman beylerbeyilerine; devletin uzak snrlar olan Afrika'da Msr, Haleb ve Cezyir beylerbeyiliklerine; Hicaz'da Yemen beylerbeyi ile Mekke, Medine ve Kuds kadlarna; Rodos, Mora, Midilli, Morova gibi adalarn bey ve kadlarna; Kuzey'de Kefe beyine; Avrupa'da ise Budun, Tmvar ve Rumeli beylerbeyi ile Moha, Bosna, Akkirman, Klis, Zaesne, Avlonya, Selanik, Silistre, Brayil, Kili, lbasan, Pojega, Sirem, Semendire, Sekuy, Solnok, Filek, nebaht ve Belgrad gibi yerlerin bey ve kadlarna yazlmtr. Ayrca Leh, Moskov, Portekiz, Erdel ve Fransa kral ile Venedik dojuna ve Krm hanna yazlan 40 kadar nme-i hmyn da defterde yer almaktadr.

Hkmlerin yazld emre muhatap olan makam tek olabildii gibi, birden fazla da olabilmektedir. Birden fazla makam ilgilendiren emirlerde, hkmlerin hemen altnda yer alan "bir sreti" kaydndan datmn nerelere ve kimlere yapldn grmek mmkn olmaktadr.

XVII

Defterin kaleme alnd H. 973 (1565-1566) yl olaylar ksaca yle zikredilebilir:

29 aban 972 (1 Nisan 1565)de Kzl Ahmedl Mustafa Paa'nn Serdarl ve Piyale Paa'nn Kaptan- Derylnda Malta Seferine kan Osmanl Donanmas; Malta'nn Saint-Elme Kalesi'ni ve Saint-Michel Kalesi'nin Castille burcunu ele geirmesine ramen deniz mevsiminin gemesi, donanmann erzaknn azalmas, Turgut Paa'nn ehdeti ve Hal Donanmasnn Malta'ya yardma gelmesi gibi sebepler sonucu 15 Safer 973 (11 Eyll 1565)de, 5 ay 10 gn sren seferden netice alamadan stanbul'a hareket etmitir.

Osmanl Devleti'ne hara veren ve Cenevizliler tarafndan mstemleke olarak idare edilen Sakz adasnn idarecilerinin yllk haralarn vermemeleri zerine adann fethi ile grevlendirilen Kaptan- Dery Piyale Paa 24 Ramazan 973 (14 Nisan 1566)de Sakz adasn fethedip Sakz beylerini Kefe'ye gnderir.

Yine bu yl Osmanl Devleti'ne tbi olan Erdel Prensi Zigmond'un Sakmar Kalesi'ni Avusturyallardan almas, Avusturyallarn da Osmanllardan Tokay ve Serenc kalelerini almalar, Osmanl Devleti ile Avusturya'nn arasn aar. Osmanl Devleti Avusturya'dan Tokay ve Serenc kalelerinin derhal iadesini, Erdel Prenslii'ne tecavzden vazgemesini ve mparatorluun evvelce taahht etmi olduu haralarn muntazaman tesviyesini ister. ki devlet arasnda devam eden uzun mzkerelerin netice vermemesi ve Avusturya mparatoru Maksimilyan'n Osmanl Elisi Hidayet avu'u rehine olarak Viyana'da tutmas zerine Kanun, Avusturya zerine sefer ap Eri ve Zigetvar kalelerini fethederek Avusturya'y tekrar itaat altna almaya, Tokay ve Serenc kalelerini istirdat edip Erdel'in emniyetini temin etmeye karar verir.

9 evval 973 (29 Nisan 1566) tarihinde sefer iin otan Edirnekaps dna kuran padiah ve ordu, 99 gnlk uzun bir yryten sonra 18 Muharrem 974 (5 Austos 1566)de her taraf Almas nehriyle ve bir takm gller ve bataklklarla evrilmi olup, birbirlerine

XVIII

kprlerle bal ada hlindeki Zigetvar ehrine ular. Padiahn ota- hmynu muhasara sahasna hakim Similehov tepesine kurulur.

26 Muharrem (13 Austos 1566)'de Eski Zigetvar ehri 2 Safer (19 Austos)de Yeni Zigetvar ehri ele geirilir. 9 Safer (26 Austos)'de Zigetvar Kalesi zerine ilk ummi hcum yaplr. Kaleye saldrlar yapld esnada 20-21 Safer (6-7 Eyll) gecesi Kanun Sultan Sleyman vefat eder. Ertesi gn 21 Safer (7 Eyll)de 34 gndr kuatlm olan Zigetvar Kalesi nihayet ele geirilir. Sadrazam Sokollu Mehmed Paa, kalenin derhal tamirini emreder ve Peuy Alaybeyi skender Bey'i Zigetvar Sancakbeylii'ne tayin eder.

Ktahya Valisi ehzde Selim'i saltanata davet iin Hasan avu Ktahya'ya gnderilir ve 15 Rebilevvel 974 (30 Eyll 1566)de ehzade Selim, II. Selim unvanyla tahta kar.

*

Defterde kaytl hkmler, muhtevalarna gre genel olarak u ekilde tasnif olunabilirler:

1- Portekiz, Fransa, Be (Neme), Moskov, Erdel, Venedik, ran ve Krm gibi lkelerle olan devletleraras asker, siys ve ticar mnsebetler, yaplacak olan antlamalar ve lkeler arasnda gidip-gelen elilerin yol gvenliinin salanmasna dir hkmler:

Portekiz-Osmanl dostluu ile Portekiz'in, Hindistan ve Cezyir'de Portekiz ve Osmanl Devleti'ne ait blgelerde ibirliini salamak iin eli tetisinde bulunulmas isteinin olumlu karland (hkm. 161).

Fransa'nn ngiltere ile yapt antlamadan memnuniyet duyulduu, Marib'de alkonulan Fransz gemisi ve tccarlarnn mallarnn bulunmas, ticaret iin gelen Fransz gemi ve vatandalarna mdahelede bulunulmamas konusunda Marib hkimlerine emir gnderildii, Osmanl-Fransz dostluuna zarar gelmemesi iin gerekli gayretin gsterilecei (hkm. 93); Fransa snrndaki baz yerleri basp gemi, eya ve adam gasbeden Cezyir-i Garb levendlerinin aldklar eyleri geri vererek antlamaya aykr olan bu gibi ileri yapmamalar (hkm. 215) ve esir ettikleri Franszlar serbest brakmalar (hkm. 656).

XIX

Saray- Atk Aas Ali'ye borlu olduklar hlde Venedik'e kaan reydan stanbullu Mikel olu Aleksandra ve kardei Handan'n borlarn tahsil iin Venedik'e gidip irtidad ederek orada kalan Dergh- muall Kapcs Mehmed'in tutuklanarak ve borlarn da tahsil edilerek stanbul'a gnderilmeleri (hkm. 1825).

Dman zerine sefere karar verildii ve dman kaleleri tahrip edileceinden Erdel'deki Macar beylerinin memleketlerini istildan korumak istiyorlar ise Erdel kralna tbi olmalar (hkm. 1166, 1476, 1479).

Samur krk vs. eya satn almak iin Moskova'ya gnderilen Hssa tcirlerinden Mehmed'e kolaylk gsterilerek yollarda korunmas, getirecei eyalardan Moskov ve Leh lkelerinde gmrk alnmamas (hkm. 1311, 1312, 1313, 1314, 1315, 1316); Leh reyasndan ticaret iin Bursa'ya gelenlerden yaya harac alnmamas (hkm. 251); Lehistan'da kurulan pazara mal gtren Bodanllara Leh halknn gm ake yerine baka yerlerde gemeyen bakr akeler vermeleri ve Bodan'dan kaan ekyann Lehistan'da slenmelerinin nlenmesi (hkm. 61); Tatarlarn esir aldklar Lehli tccarlar serbest brakmalar, Lehlilerin de Lehistan'a giden tccarlarn gvenliini salamalar gerektii, Krm hanna denmesi gereken parann denmesi, Krm hannn da gerekirse Lehlilere asker yardmda bulunaca (hkm. 70); Leh kalelerinden asker toplayarak Cankirman Kalesi'ne saldrp esir alp yama yapan Vasko ve adamlarnn yakalanarak cezalandrlmalar, bir daha da bu trl hareketlere meydan verilmemesi (hkm. 292); Bodan'a saldraca haber alnan Neme askerlerine Leh lkesinden gei izni verilmemesi, Cankirman'a saldrp yama yapanlarn aldklarnn geri verilip sulularn da cezalandrlmalar (hkm. 819); Vaporak Kasabas'nda toplanan Neme kral ve devlet adamlarnn Leh lkesine saldr karar aldklar, Neme'ye sefer yaplacandan Lehlilerin de bu frsattan istifade ederek Neme'ye hcum etmeleri (hkm. 1421).

Eflak voyvodasnn stanbul'a gnderdii adamlarna yollarda konaklama vs. konularda kolaylk gsterilmesi (hkm. 449).

XX

ran'dan firar ederek gelen Rstem ve adamlarnn ran'la yaplan antlama gerei yakalanarak iade edilmeleri (hkm. 1721); ran'a tbi olup firar ederek Grc Baak Melik'e snan Grc beylerin ran tarafndan iadelerinin istendii (hkm. 147, 153); Kzlba olan ve ranla ilikileri bulunan Van'daki baz dirlik sipahilerinin durumlarnn aratrlp iddialar doru ise bir bahane ile oradan karlmalar (hkm. 1142); Krtn kazasndaki epni tifesinin Kzlba sempatizan olup ilerinden bir ksmnn ran'a gittii, tedbir alnmazsa tamamnn gp gidebilecei, ranla ilikisi bulunanlarn tespit edilip suu sabit olanlarn stanbul'a gnderilmesi (hkm. 1401); Divrii Alaybeyi Ali'nin akrabalarndan birinin ran ile srekli iliki ierisinde olduu ve ran'da dirlik tasarruf eden bir akrabas ile srekli mektuplatklar; ran'dan gelip giden ahslarn yanndan eksik olmad, ark Seferi srasnda "ha kl ekmezem" diyerek dirliinden vazgetii, bir baka akrabasnn ise "ah smail'in bir sar paman dourmayan htunlara ifdr." diye if dattnn bildirildii; Alaybeyi Ali ve akrabalarnn ran ile olan ilikilerinin soruturulmas (hkm. 205).

Be kralnn Erdel'den ald kalelerden geri ekileceini bildirdii, fakat Belilere gven olmayacandan Erdel kralnn askerleriyle hazr ve dikkatli olup, Be askeri ekilinceye kadar dman tarafndan bir saldr olmadka harekete gememesi (hkm. 58, 102).

Erdod Kalesi'ni fethettiini haber veren Erdel kralna hilat ve mzehheb kl gnderildii (hkm. 158, 187), Beliler bara yanamazlarsa ellerinde bulunan Erdel topraklarnn kesin olarak alnmas kararnda bulunulduu (hkm. 158); yannda bulunan tutsaklarla Tmvar'dan dnen Dergh- l avuu Mustafa ve arkadalarna Milatolu Hisar'ndan geerken saldrp ldren ve tutsaklar serbest brakan Macarlarn yakalanp ibret iin cezalandrlmalar ve tutsaklarn da bulunmas (hkm. 219), Tmvar beylerbeyi ve Solnok beyinin adamlarn ldrp yanlarndaki tutsaklar serbest brakan sulularn bulunup cezalandrlmalar (hkm. 248); Erdel'den gnderilmesi gereken senelik on bin sikkenin geciktirilmeden gnderilmesi (hkm. 436), Erdel kralnn yannda rehin olan Bebek Grgi'ye Solnok Beyi Hasan Bey'in ihtiyac olduundan serbest braklarak Hasan Bey'in yanna gnderilmesi (hkm. 1015, 1432).

XXI

Belilerin askerlerini geri ekmeyip Bana Kalesi'ni (hkm. 492) ve Manka Hisar'n (hkm. 953) kuattklar, Bodan (hkm. 492), Tmvar (hkm. 492, 953) ve Budun beylerbeylerinin (hkm. 953) Erdel kralna yardm etmeleri, dman Varadin'e saldrrsa Erdel askerleri ile kar konulmas, ordunun yolda olduu (hkm. 1712).

Leh kral Zigmond Krm'a olan borcunu dediinde, yardm olarak istedii Tatar askerlerinin gnderilmesi ve Krm'da esir olan Lehlilerin serbest braklmalar (hkm. 71); erkez albukoullar'nn isyann bastrmakla grevli olan Kefe Beyi Kasm'a Krm askerlerinin yardmc olmalar (hkm. 505), dman zerine sefere klacandan Krm hannn memleketin mahafazasnda kalp olu Mehmed Giray'n askerleriyle sefere katlmas (hkm. 1201), Krm hannn Bodan'a saldr hazrlnda olan Leh ve Ruslarn hareketlerine engel olmas (hkm. 1266), Lehliler tarafndan Bodan taraflarna bir saldr olursa Krm hannn Leh lkesine akn etmesi (hkm. 1750).

Osmanl lkesine gelmekte veya lkelerine dnmekte olan Be (hkm. 72), Leh (hkm. 73, 74, 79, 85) ve Erdel kralnn elilerinin (hkm. 1818, 1926) yol gvenliklerinin salanmas; Neme kralnn stanbul'a eli gndermesine izin verildii (hkm. 1559) ve eli Belgrad'a geldiinde ihtiyalarnn temin edilerek orduyu ve asker saysnn okluunu grebilecek bir yerde tutulmas (hkm. 1560).

2- Malta adasnn kuatlmas ile ilgili hkmler:

Malta Liman'nda bulunan kulelerin fethi haberinin alnd (hkm. 146), donanma ve kale muhasarasnda olan askerlere zahire gnderildii (hkm. 168), muhasarada istihdam edilmek zere 48 azep askeri gnderildii (hkm. 162), donanmadan 80 donanm geminin Preveze'de muhafazada kalmak zere Kaptan- Dery Piyale Paa'nn emrine verilip Vezir Mustafa Paa'nn da dier gemilerle stanbul'a dnmesi (hkm. 320), denizin zaman getiinden Vezir Mustafa Paa'nn Piyale Paa ve dier paalarla beraber stanbul'a dnmesi (hkm. 413), Malta seferine katlp yararlk gsteren neferlerin taltifi (hkm. 546, 594, 644, 805).

3- Sakz adasnn fethedilmesi ile ilgili hkmler:

XXII

Cezyir Beylerbeyi Piyale Paa'nn Sakz seferine serdar tayin olunduu (hkm. 1310), birka yldr haralarn vermeyen Sakz ahalisine tahsilt iin gnderilen Hseyin avu'un da bu borlar tahsil edemedii, Kaptan Paa'nn Sakz'a gidip borlar tahsil etmesi ve denmeme sebebini Dersaadet'e bildirmesi (hkm. 1329, 1387, 1390), Sakz'n fethedildii ve sancak olarak Krehir Beyi Gazanfer'e tevcih edildii, camiler iin imam-hatip ve mezzin gnderildii (hkm. 1490), Sakzl beylerin Kefe'ye gnderildii (hkm. 1539).

4- Madenlerin iletilmesi, gherile, barut, silh ve mhimmat imali ile ilgili hkmler:

Bilecik madenine almak zere piyade gnderildii (hkm. 160) ve madende demir yuvalak imal edilmesi (hkm. 389, 1515, 1516); Mora (hkm. 590, 885), Badad (hkm. 405, 1014), Basra (hkm. 599), Van (hkm. 681) ve Dulkadirli Beylii'nde (hkm. 915) gherile iletilmesi; Filibe, Tatarpazar (hkm. 1648) ve Samakov'da (hkm. 1649, 1800) ordu iin ivi ve nal imal edilmesi; Budun (hkm. 666, 667, 687, 1286, 1348) ve Yemen'de (hkm. 627, 628, 739) barut iletilmesi; Belgrad'da top ve mhimmat yapm (hkm. 55).

5- Gemi yapm, gemi yapm iin gerekli olan kereste, ivi, yelken bezi ve lenger temini, gemilere kreki ve srk temini, ina edilen gemilerin yamur ve gneten korunmasna dir hkmler:

Gelilobu'da tersane yaplmaya elverili yerlerin tesbit edilmesi (hkm. 427) ve yaplacak olan tersane iin ta kestirilmesi (hkm. 446).

umnu'dan gemi kerestesi ve am direi (hkm. 1283); Akhisar, znik, Ada, skdar, Akyaz, Kandra, ile, Biga, Lapseki (hkm. 418, 457), Samakov (hkm. 472), Mihali, Edremit, Duzla, Ezine, Biga, Balya, Gnen, Manyas, an (hkm. 545) ve Eflak'dan (hkm. 592) kereste temini; yaplacak gemi ve kpr iin Samakov'dan ivi (hkm. 498) ile gemi lengeri (hkm. 469) yaplarak gnderilmesi; skdar, ile, Kandra, Akyaz ve Takpr'den stb (hkm. 525) ile Saruhan'dan yelken bezi (hkm. 742, 758) satn alnmas. Gemiler iin srk hazrlanmas (hkm. 979, 990) ve kreki temini (hkm. 480, 862, 884, 981, 1077, 1181).

XXIII

Sefer iin Nibolu, Vidin (hkm. 706), Birecik (hkm. 518), Semendire (hkm. 496), Ruscuk (hkm. 744, 1176), zvornik (hkm. 200), Azz u Kilis (hkm. 786) ve Birecik'te (hkm. 849) yaplan gemilerin yamur ve gneten korunmas.

6- Gemi, kpr, suyolu gibi ilerde altrlmak zere marangoz, inaat ve ta ustas, bkc, suyolcu ve lknc gibi sanatkrlarn temin edilmesine dir hkmler:

Karadeniz yallarndan Sinop'a kadar olan yerlerden (hkm. 1213), Trabzon'a kadar olan sahilden (hkm. 34), Varna, Ahyolu ve Vize'den (hkm. 1378) Dersadet'e marangoz ile Vize'den bkc gnderilmesi.

Arafat'a gelecek suyolu iin ta ustas (hkm. 257, 261, 1492, 1493, 1495) ve ekmece'de yaplacak kpr iin Soucak'tan kirei ustas (hkm. 245) ile kpr yapacak ustalar (hkm. 626) gnderilmesi.

7- Zigetvar'a dzenlenecek sefer iin bey ve beylerbeylerinin askerleri ve harp silhlaryla beraber savaa hazr bulunmalar, casuslar vastas ile dman hakknda bilgi toplanlmasna dir hkmler:

Moha beyi (hkm. 53), Budun (hkm. 54) ve Rumeli beylerbeyleri (hkm. 56) ile Erdel kralnn (hkm. 58) Be kralndan gelebilecek bir saldrya kar askerlerini hazr bekletmeleri.

Anadolu (hkm. 516, 573), Budun (hkm. 577), Karaman ve Rum beylerbeylerinin (hkm. 569, 699, 732) ilkbahardaki sefer iin adamlarn ve silhlarn hazrlayarak beklemeleri.

Tatar hannn (hkm. 1199, 1200, 1201), Eflak (hkm. 1242) ve Bodan voyvodalarnn (hkm. 1241) sefere katlmak zere hazr olmalar.

Serhadde dmandan haber toplanp stanbul'a dmann ahvali hakknda bilgi verilmesi (hkm. 26, 51, 52, 54, 58, 100, 486, 502, 747, 898, 938, 1033, 1051, 1125, 1178, 1206, 1613, 1708); Mslman klnda Trablus'a gelerek blgenin durumunu dmana haber veren kimselere mani olunmas (hkm. 1502, 1503).

XXIV

8- Ordunun ne zaman sefere kaca, sefer srasnda askerlerin tertibi, sefer gzerghndaki nehirler zerine kpr yaptrlp tamir gerektiren kprlerin tamir ettirilmesi, azmak ve bataklarn kurutulmas, konak yeri olarak tayin edilen yerlerde askerler ve hayvanlarnn ihtiyalar olan ekmek, arpa, buday, un, ya, bal, saman, top otu, odun vs. maddelerin temin edilmesi, stanbul Muhfz skender Paa'ya nianl kt gnderilmesi, limler ve halkn camilerde toplanp seferden zaferle dnlmesi iin Kurn- Kerm okuyup dua etmelerine dir hkmler:

Defterdeki baz hkmlerde H. 973 yl Ramazan aynn onuncu gn (hkm. 1144) sefere klaca yazlmasna mukabil baz hkmlerde de Ramazann on birinci gn (hkm. 1097, 1150, 1151, 1152, 1153, 1155) sefere klaca yazlmtr. Fakat Ramazann on veya on birinci gn sefere klaca belirtilmesine ramen padiah ve ordu bir ay sonra 9 evval 973'te (hkm. 1500) sefere kmtr.

Anadolu beylerbeyinin askerleriyle birlikte ordunun nnde (hkm. 1615) ve Karaman beylerbeyinin de ordunun arkasndan yrmesi (hkm. 1616).

Edirne'ye kadar olan yol ve kprlerin tefti edilerek tamiri gerekli olanlarn tamir edilmesi ve gerekli yerlere kpr yaplmas (hkm. 1097); Akkilise ve Ralya konaklar ile dier mahallerde bulunan azmak ve bataklarn kontrol edilip blgedeki kpr ve geitlerin tamir edilmesi (hkm. 1468); Sirem Beyi Bl Bey'in Vulkovar Kprsn tamir ettirmesi (hkm. 1488); Semendire'nin Vidak kynde (hkm. 1744, 1746), Zemun'un karsnda kpr kurulmas (hkm. 1788); Brdelen yaknlarndaki Kalanka ky yaknnda kpr yaplmas (hkm. 1747); sek'te kurulacak kprden vazgeildii, kprnn Varadin'de kurulmas (hkm. 1831, 1832, 1834, 1836); Turye adl azmak zerine kpr yaptrlmas (hkm. 1944); Gelibolu'dan asker geirmek iin mevcut at gemilerine ilveten stanbul'dan be adet at gemisi daha gnderildii ve askerlerin gece gndz devaml karya geirilmesi (hkm. 1471).

Sefer iin Semendire'den arpa, un (hkm. 570,750, 751, 753) ve peksimet (hkm. 987), ehirky'den arpa, ekmek, un, ya ve bal (hkm.

XXV

1057), Pnarhisar (hkm. 1092) ve Tmvar'dan zahire (hkm. 96) Edirne'ye kadar yol zerinde olan kadlklardan ekmek, zahire, arpa, saman, ot (hkm. 1099), Edirne'den pirin, bal, ya, arpa, saman ve ot hazrlanmas (hkm. 1161, 1162).

Asker iin gerekli olan koyunlarn hazrlanmas (hkm. 952, 965, 969, 1117, 1225, 1488, 1514, 1799, 1807, 1808, 1809, 1811, 1841).

Sefer iin askerlerin mola verecekleri konaklar tayin olunan Davutpaa ve atalca ayr (hkm. 1144), Rstempaa iftlii, Halkalpnar (hkm. 1150), Mermercik, Silivri (hkm. 1151), Araplu, orlu (hkm. 1152), Elvanbeyl, Kardran (hkm. 1153), Pnarhisar, Bergos (hkm. 1159), Babaeski, Stl (hkm. 1155), Hasky, Ken (hkm. 1157), Gllk (hkm. 1536), Ilca-i Ni, Kenr- Ni (hkm. 1568, 1762), Hasky, Beyalan, akraa Deirmeni, Gllk, Pnarba (hkm. 1570), eme, Beyalan (hkm. 1590), Krankol (hkm. 1593), Belgrad (hkm. 1609), Brdelen (hkm. 1637, 1638), Filibe (hkm. 1669), akraa Deirmeni, Kerehalil, Pnarba, Zagovie (hkm. 1670), Yerderbendi (hkm. 1673), htiman, Hackaraman (hkm. 1675), Aruz (hkm. 1743), Valpova, Korenik (hkm. 1748), Yagodine (hkm. 1774), Aksem (hkm. 1776), Aleksenie, Yabokofa (hkm. 1782, 1822), Batne, Akkilise (hkm. 1812, 1851), oylak, Senire (hkm. 1822), Kprba (hkm. 1843, 1959), Morovie, Grabofa, Peridorie (hkm. 1857), Srdk, slankamin (hkm. 1907), Varadin (hkm. 1920), Komenek (?) (hkm. 1931), Kopnik (hkm. 1959) ve Zemun'a (hkm. 1627, 1977) askerler ile yk ve binek hayvanlarnn ihtiyalar olan ekmek, arpa, saman, top otu, odun vs. gibi ihtiya maddelerinin ilgili kadlar tarafndan temin edilmesi. Bu arada grevlerini ihmal edenlerin grevlerinden alnacaklar (hkm. 1590, 1907) ve ar cezalara arptrlacaklar da (hkm. 1590) nemle belirtilmitir.

stanbul muhafazasnda braklan skender Paa'ya iki yz adet nianl kt gnderildii (hkm. 1698).

Dman zerine sefere gidildiinde camilerde sabah namazndan sonra haftada iki gn Kurn- Kerm okunup Mslmanlarn zaferi iin dua edilmesi det olduundan imdi de dman zerine sefere kld iin ilk perembe gn stanbul'da bulunan lim, hfz, kurr ve bu gibi

XXVI

kiilerin Eyb Sultan Camii'nde toplanarak hatim okuyup zafer iin duada bulunmalar, daha sonra da btn Mslmanlarn pazartesi ve perembe gnleri kendi semtlerinde, mderris, lim, talebe ve ehl-i Kurn olanlarn da stanbul, Edirne ve Bursa'nn seltin camilerinde toplanarak zafer iin dua etmeleri (hkm. 1555).

9- Tamire muhta kalelerin tamir edilmesi, stratejik baz noktalara kale ve palanga inas gibi asker ve sivil imar faaliyetlerine dir hkmler:

Belgrad (hkm. 55), Ayamavra (hkm. 881, 1375), Mamriye (hkm. 195) ve Balyabadra (hkm. 1482) kaleleri ile Pojega (hkm. 586) ve Klis'in Lika nahiyesinde tamire muhta kalelerin (hkm. 1869) tamir edilmeleri, Yemen'in sahil ve dalarnda topraktan yapld iin iddetli yamurlardan zarar gren 20 kadar kalenin tamiri (hkm. 1678), Bender Kalesi'nde mazgallar zerinde ev yaptrlmamas ve kalenin imar edilmesi (hkm. 1219).

Mihrimah Sultan'n, Edirnekap'daki camisinin (hkm. 63) ve Mft Ebussuud Efendi'nin Macuncu Mescidi'nin yannda hamam yaptrmalarna izin verildii (hkm. 1356); Yapazar'nda hamam yaptrmak isteyen Bodan Voyvodas Aleksandra'nn Silistre'den mermer almasna izin verilmesi (hkm. 662); Sokollu Mehmed Paa'nn Burgaz'da ina ettirecei kervansaray iin Pnarhisar'dan kereste temini (hkm. 527); Bursa Ulu Camii'nin dnda adrvan yaptrmaya msait yer olup olmadnn aratrlmas (hkm. 434) ve Suboy karyesi yaknlarndaki Saray- mire suyundan bir kam suyun Bayezid Camii suyuna ilave edilerek Gmrkhane yaknnda ina olunan emeye aktlmas (hkm. 1143).

10- lke dna stratejik neme sahip harp aletleri, pabu, izme, sahtiyan, kymetli maden, at, koyun gibi hayvanlarla, zahire ve yiyecek satlmamasna dir hkmler:

Kffara at satlmasnn yasak olduu (hkm. 72, 73, 181); Basra (hkm. 66), am (hkm. 217) ve Badad beylerbeylerinin (hkm. 598) lke dna at, koyun, harp alet ve edevt, demir, kurun gibi madenler, zahire vs. yiyecek sattrmamalar; ellerinde Sdde-i sadet'ten belge

XXVII

olmayan frenk tccarlara koyun ve zahire satlmamas (hkm. 533); ran'a bakr vs. gtren tccarlara engel olunmas (hkm. 1303); skenderiye Kalesi'nde at besleyip dman kalelerine satan kiilerin cezalandrlmalar (hkm. 1106, 1419); Sana'dan Hindistan taraflarna silh ve gm satna engel olunmas (hkm. 1755); Budun, Dobra ve Togana'dan dmana gizlice pabu, izme, sahtiyan ve silh gnderilmesinin nlenmesi (hkm. 688, 1130).

11- Basra blgesindeki Arap ekyas ile Dou ve Gneydou'daki Krtlerin ve suhtelerin isyanlar; lkenin eitli blgelerinde yer yer meydana gelen ayaklanmalar ve ekvetleriyle ilgili hkmler:

Hama blgesindeki Aarne ve Ben Ziyad kabilelerinin isyan zere olduu, blgedeki hrsz ve haramilerin de bunlara katld, bunlarn itaate davet edilmeleri, itaat etmezlerse haklarndan gelinmesi (hkm. 374, 437).

Arap ekyasnn Basra'ya saldrdklar, blgedeki beylerin Basra beylerbeyine yardma gitmeleri (hkm. 113, 118, 119, 122, 153, 213, 1964, 1965, 1967, 1969).

znik'te Foal ve Geredeli suhtelerden Erenler Da'nda leventlerle iki iip ehre inerek ortal kartranlarn (hkm. 936), Gmlcine'de iki iip fesatlk kararak adam ldrp ev basan suhtelerin (hkm. 1700), Bolu'da ekvet yapp sancan dier blgelerine kaan ve kadlar tarafndan hareketlerine gz yumulan suhte ekyalarn (hkm. 262), Bolu, Kastamonu ve ankr'da fesat karp yama yapp adam ldren suhte ve gurbet taifesinin (hkm. 1301, 1582), Konrapa, Devrek vs. yerlerde toplanp fesat karan suhte klkl leventlerin (hkm. 1115), Edirne'deki Kudds Medresesi suhtelerinden ve dier suhtelerden sulularn (hkm. 700, 799) ve Mentee'de toplu olarak halkn evlerini basp mallarn gasbeden medrese talebelerinin yakalanp cezalandrlmalar (hkm. 559).

Vergilerini vermeyip ellerinde gelimi tfekler olduu halde isyan eden Cerd nahiyesinin Ayn- Dre kyndeki Drzler ile halknn tamam ekya olan Nablus'a bal Muayyed ky halknn yakalanp ibret iin cezalandrlmalar (hkm. 565); ehrizol'da Baban halknn isyan ettii (hkm. 727, 872); Tokay Kalesi'ne bitiik olan Kraltelek ky

XXVIII

halknn isyan ederek vergilerini vermedikleri (hkm. 1131, 1135); Filek'te sipahi Ahmed Aa'nn tasarrufundaki ky ve iki varo halknn isyan edip vergilerini vermedikleri (hkm. 1222); Yemen-Hindistan deniz yolu zerindeki Benderehr ve Hadra'l-md memleketlerinin hakimi olan Sultan Bedir adl Arap eyhinin isyan edip dmanla dostluk kurarak 3 yllk borcunu gndermedii (hkm. 1699).

Hakkari blgesinde ekyalk yapan Ekrad taifesinin (hkm. 1022), Kilis sancandaki Krt ekyasnn (hkm. 1064, 1067) ve Van snrnda ekyalk yapan airetlerin (hkm. 479) haklarndan gelinmesi; Karahisr- ark ve Sivas'ta ekvet eden Kzltaylu taifesi (hkm. 1400) ile Nide'deki kuyulu Yaylas'na yerleip ekvet eden Bulgarolu Halil ve adamlarnn (hkm. 365, 463) ve Gelibolu'nun Konur Dalar'nda ekyalk yapanlardan yakalananlarn ihbar ettikleri su ortaklarnn (hkm. 144) yakalanmalar. Brayil'de gpegndz ar basp halka zulmeden ekyann (hkm. 243), Biga'da haydutluk yapp evleri yakp yamalayan Divne Mustafa olu Ahmed'in yakalanp cezalandrlmalar (hkm. 295); Karesi'de yol kesip ev basan ve adam ldren akilerin yakalanp mahkeme edilmeleri (hkm. 354).

12- Denizlerde gvenliin salanmas, sahil kasabalarna ve Tuna nehri kysndaki yerleim yerlerine yaplan korsan basknlarna engel olunmasna dir hkmler:

Kavala kaptannn Balat'a saldrp yamalayan gemilere engel olmas (hkm. 30, 31); Piyale Paa'nn Preveze blgesinin muhafazasnda bulunmas (hkm. 321, 323, 328, 329, 340, 501); Rodos (hkm. 322), Avlonya (hkm. 500), Karliili, Arboz, nebaht, Mora ve Delvine sahillerinin (hkm. 512), Foa taraflarnn (hkm. 534), nebaht blgesinin (hkm. 574), Adana ve Tarsus taraflarnn (hkm. 995) dman saldrlarndan korunmalar; Cezyir-i Garb Beylerbeyi Hasan Paa'nn denizlerin muhafazasyla grevlendirildii (hkm. 817).

Msr'a doru yola kan Malta gemilerinin halka zarar vermelerinin nlenip mmknse ele geirilmeleri (hkm. 1235, 1236); Balat'a bal sahil kylerinin korsanlar tarafndan yamaland (hkm. 28, 30); Akky'e gelen korsanlarn on bir esir aldklar (hkm. 84); Balat'n

XXIX

bir kyn yamaladktan sonra yakalanan 16 kfir korsann stanbul'a gnderilmeleri (hkm. 115), denizde ekyalk yapan Macar Reis ve Sakzl Hasan Reis'in ele geirilmesi (hkm. 244), Tuna nehrindeki Kili Kalesi civarnda barnan ve blgedeki gemilerle kydaki kylere saldran ekyann yakalanp Tuna'nn denizden ve kydan korunmas (hkm. 112, 114, 125, 126, 232, 233, 236, 237, 429, 430, 432).

13- stanbul'un bata zahire ve et olmak zere pirin, kuru meyve, soan, bal, ya vs. ihtiyacnn karlanmas, Rodos, Urla, Basra gibi temel gda maddeleri sknts ekilen yerlerde yiyecek maddelerinin temini, ihtiya maddelerinin stok yaplarak fiyatlarnn artmasnn nlenmesi, stoktaki maddelerin narh- rz ile satn alnmas, celeb ve kasap yazm ile ilgili hkmler:

stanbul'a, Menzile'den (hkm. 173, 225, 765) pirin, Samsun (hkm. 129) ve znik'ten (hkm. 349) soan, Malkara, Tekirda (hkm. 585), Selanik (hkm. 587), Kean, Hayrabolu (hkm. 595), Rodosuk, necik, Malkara (hkm. 539), Ahyolu, Varna ve Balk'tan (hkm. 456) zahire gnderilmesi; getirecei zahireyi baka yerlerde satan gemilere engel olunarak stanbul zahiresinin baka yerlerde sattrlmamas (hkm. 416, 462, 1267, 1268, 1282).

Zahire sknts ekilen Rodos (hkm. 512, 513); Urla (hkm. 916, 917) ve Basra'ya (hkm. 1358, 1359, 1360, 1361) zahire gnderilmesi.

zmir ve Foa'da yetien kuru meyve (hkm. 362) ile Tekirda'da buday, pirin ve kuru meyvenin (hkm. 483) madrabazlar tarafndan stokland; bunlarn depolar alarak madrabazlarn aldklar fiyattan satn alnp stanbul'a gnderilmesi; Siroz'da topladklar zeytinyan baka yerlerde satarak vilyette ktlk oluturup fiyat artran kiilere engel olunmas (hkm. 1297).

Eflak ve Bodan (hkm. 341, 342, 343, 344) vs. yerlerden (hkm. 333, 111, 1257, 1258, 1382, 1405, 1406) stanbul'a koyun gnderilmesi; celeblerin stanbul'a gndermeleri gereken koyunlar gndermemeleri zerine kadlarn bu ile bizzat ilgilenmeleri (hkm. 159); celeblere yardmc olmayan kadlarn ibret iin cezalandrlaca (hkm. 209).

XXX

Varlkl kiilere kasaplk yaptrlmas (hkm. 1244); Larende (hkm. 1078), Kili, Fener ve Trhala'dan (hkm. 714) stanbul iin kasap yazlanlarn stanbul'a gnderilmeleri, stanbul'un muhtelif semtlerinden kasap yazlan Yahudi, Ermeni ve Mslmanlarn ie balatlmalar (hkm. 712), celeb yazm ve celeblikle ilgili dzenlemeler (hkm. 107, 127, 1088).

14- Mahall yneticilerin halka dil davranarak zulmetmemeleri, askerlerin sefer srasnda getikleri yerlerde halkn malna zarar vermemeleri, halka zarar verenlerin cezalandrlacana dir hkmler:

Sipahilere zulmeden Rum avular Kethdas Hac Ali'nin grevden alnp olayn incelenmesi (hkm. 167, 204, 223); sipahiler ve dier kiilere zulmeden Divrii Alaybeyi Ali'nin teftii (hkm. 205); halka zulmeden sporokilise kyndeki Burhanolu Ahmed adl sipahinin timarnn alnp hapsedilmesi (hkm. 207); Silistre ve Akkirman'da haksz yere halk hapsedip para, yem ve yiyecek alan voyvodalara engel olunmas (hkm. 474); Karahisar-i ark'de hara toplamakla grevli sipahi Mustafa'nn belirlenenden fazla hara toplad yolunda ikyetlerin olmas zerine olayn aratrlp fazla hara alnm ise halka iade edilmesi (hkm. 338); reayaya zulmeden Divrii Beyi Kasm Bey'in muhakeme edilmesi (hkm. 80).

Mora'da timar ve zeamet sahipleri ve zenginlerin selem akdi ile fakir halka verdikleri paradan dolay halka zulm yapmamalar ve fazla para almamalar (hkm. 78); halka bask yapt ve paralarn ald hakknda ikyette bulunulan Arac Kads Mevlna smail'in tefti edilmesi (hkm. 1173); halka zulmedilmemesi, kanuna aykr i yaplmamas, hak sahiplerine haklarnn tam olarak denmesi (hkm. 66, 111, 143, 1066); Msr'n Mesre Nhiyesi Emni Abdlkadir'in halka bask ve zulm yapt iddialarnn incelenip suu sabitse cezalandrlmas (hkm. 148).

Erdel Osmanl topra sayldndan, blgedeki askerlerin halka zulmetmemesi (hkm. 260) ve halktan esir aldklar kiileri serbest brakmalar (hkm. 275, 315).

Ulfeci askerler, aknc ve toycalar (hkm. 287, 288), Avlonya sanca sipahileri (hkm. 303) ve zie'ye giden askerlerin (hkm. 98) halktan

XXXI

yollarda bedava yem ve yiyecek almamalar, almakta srar edenler olursa haklarndan gelinmek zere stanbul'a arz edilmeleri, Zigetvar seferine kan Anadolu, Karaman (hkm. 1547) ve Rumeli beylerbeylerinin (hkm. 1767) Eflak ve Bodan beyleri (hkm. 1904) ile Aknc Beylerinden Sleyman Bey'in (hkm. 1883) askerlerinin gerei gibi zaptedilerek yolda halka zulmetmelerinin engellenmesi, halktan parasn vermeden yiyecek vs. almamalar, halkn ayrlarna ve ekili tarlalarna zarar vermemeleri.

Kylerde reayann mallarn alp kendilerine engel olmak isteyen avulara silhla karlk veren Rumeli askerleri ve ehl-i hireften baz fesatlarn slah iin haklarndan gelinmesi (hkm. 1983); baz askerlerin kylere dalp reayann zahire ve arabalarn alp karlnda parasn vermedikleri, bunun nlenmesi iin Yenieri Aas'nn askerlerin uradklar kylere yeteri kadar yayaba ve yenieri tayin ederek askerlerin reayadan parasz mal almasn nlemesi (hkm. 1984).

15- Diyarbakr'n mceddeden, emigezek, Erzurum, Dukagin, skenderiye, Badad ve ehrizol ile Karahisar-i ark sancaklarnn tahrirleri ile Yemen ve Sana beylerbeyliklerinin idar taksimatna dir hkmler:

Diyarbakr'n mceddeden tahriri esnasnda yaplmas gereken iler, uyulmas gereken esaslar ve tahrir grevlilerinin kimlerden mteekkil olduu ve zaman iinde meydana gelen grev deiiklii (hkm. 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 43, 625, 647, 648, 673, 1230, 1617); emigezek (hkm. 43, 46), Erzurum (hkm. 316, 334, 705, 778, 1441, 1456), Dukagin ve skenderiye (hkm. 683, 1174), Badat ve ehrizol (hkm. 855, 857, 1630) ve Karahisar- ark'nin (hkm. 1611, 1612) tahrirleri.

Yemen vilyeti geni bir corafyaya yayldndan tek beylerbeyi ile idaresi zor olup, vilyetin idar olarak ikiye ayrlarak Yemen Beylerbeylii'ne Gazze Beyi Murad Bey'in, Sana Beylerbeylii'ne de Rdvan Paa'nn getirildii (hkm. 710, 711, 718, 752). Badad Beylerbeylii'ne tabi iken ehrizol Beylerbeylii'ne balanan Musul Sanca'nn tekrar Badad Beylerbeylii'ne tabi olmas (hkm. 1083, 1452).

XXXII

16- lke snrlar iindeki gayrimslimlerin arap yaparak imeleri ve satmalar, idar kadroda grevli Mslmanlardan iki ienlerin grevden alnp cezalandrlmalar, araplarn iine tuz atlarak sirkeye dntrlmesi ile cami, mahkeme ve mslmanlarn evlerine yakn meyhanelerin kapatlmasna dir hkmler:

Ramazan gn iki ien Midilli eski mili Basdrma olu Hseyin (hkm. 302) ile Mihali'te iki iip hamam yolundaki kadnlara uygunsuz szler syleyen Muhzr Mehmed'in siyaset olunmalar (hkm. 345); Selanik'in Vardarkaps yaknlarndaki kalede mstahfz olan Mehmed'in iki itiinden dolay cezalandrlmas (hkm. 104); iki getirtip satan Azak Kalesi Azebleri Aas Haydar ve Kale Dizdar Sefer'in durumlarnn teftii (hkm. 423); ou Tat taifesinden olup arap ierek bozgunculuk yapan am yenierilerinin bu durumunun nlenmesi (hkm. 1121); iki iip silhl olarak Hatuniye Medresesi'ni basp hocalara ve dini deerlere kfreden Batum'da timar sahibi olan ehsvar b. Budak'n timar ve gediinin elinden alnmas (hkm. 1364).

Midilli'de Mslmanlara iki satan Bezon olu Banac'n hapsedilmesi (hkm. 82); Yeniehir'in Balkl kynde Mslmanlara iki satan Juba adl zimminin cezalandrlp ikilerinin sirkeye dntrlmesi (hkm. 221); Larende (hkm. 285) ve Manisa'da (hkm. 613) iki satlp iildii, iki sat yasana uyulmas ve kar gelenlerin cezalandrlmalar, Murtazabd'n Erkeksu ve stanos kylerinde arap yapp satan zimmilerin cezalandrlmalar (hkm. 1184).

Ba sahibi Mslmanlarn zmlerini kfirlere satmamalar ve zmlerden arap yapmna izin verilmemesi (hkm. 249); Haslar, orlu ve Silivri kadlarnn gayrimslimlerin zmlerinden arap yaptrtmayp pekmez ve turu yaptrtmas, arap yapanlarn aratrlp bulunan araplarn dklmesi (hkm. 324, 399, 443, 484); Maltepe, Kartal ve Darca kyleri halknn zmlerinden arap yaptklar, kontrol edilip arap flarna tuz konularak araplarn sirkeye dntrlmesi (hkm. 326).

Selanik'te Vatabet kilisesi rahiplerinin Ayasofya ile Eski Cami arasnda atklar kilisede iki ien ve Mslmanlara da satan rahipler

XXXIII

hakknda aratrma yaplmas (hkm. 130); Rudnik ve Franconfca kasabasnda cami, Mslmanlarn evleri ve mahkemeye yakn olan meyhanelerin kapatlp ikilerin sirkeye dntrlmesi (hkm. 226).

17- Kalp ake kesimi, kallblk, retilen baz mallarn kalitesinin kontrol edilerek tketicinin korunmas ve lzumsuz harcama yaplmamasna dir hkmler:

Semendire'de piyasada bol miktarda kalp aka olduundan halkn Osman ake kullanmayp altn, kuru ve penz kulland, kallblarn aletleriyle beraber yakalanp stanbul'a gnderilmeleri (hkm. 406); Vultrn'da pirin pazarnda esnafa mallar karlnda kalp aka verildiinin tespit edildii, kalpazanlklar sabit olanlarla, ellerinde kalp aka olanlarn yakalanmalar (hkm. 1308); Yemen'de eksik kesilen akelerin karkla yol at, ake kesimine gerekli dikkatin gsterilerek eksik ake kestirilmemesi (hkm. 1687); Edirne (hkm. 88, 215), Alacahisar (hkm. 89, 208), Belgrad, Semendire, Sirem ve Varadin (hkm. 406), Kavala (hkm. 473, 475) ve Yeniehir'de (hkm. 359) kallblk yapanlarn yakalanp aletleriyle beraber stanbul'a gnderilmeleri.

Bursa'da dirhemi bir akelik ibriimin arasna on dirhemi bir akelik ibriim katan ibriimcilerin cezalandrlmalar (hkm. 304) stanbul'da imal edilen hasrlarn boy ve enlerinin eksik yaplp fiyatnn da ykseltildii ikyeti zerine muhtesibin gerekli kontrolleri yapp eksik ve pahal mal yapp satanlarn saraya arzedilmesi (hkm. 1485).

am'da lzumsuz yere bir ok masraf yapld, bundan byle Arap Defterdar'nn izni olmadan hibir harcama yaplmamas (hkm. 523); Avlonya'da barut sknts ekildiinden adet zere Avlonya beylerinin ehre geliinde enlik bahanesiyle kalelerden lzumsuz yere top atlmamas (hkm. 1272). Msr' korumak iin Msr'a yerletirilen kul tayifesi yenieri, tfeki ve gnlllerin says fazla miktarda arttndan ve hazineye fazla yk tekil ettiinden boalan gediklerin blkler eski saysna dnceye kadar kimseye verilmemesi (hkm. 1146).

18- Sahte arz, berat ve hkm dzenleyip mhr yapanlar ve bunlarn cezalandrlmalarna dir hkmler:

XXXIV

skenderiye'de sahte arzlarla gedik tevcih eden ve yaplan aramada torbasnda kendi yazsyla yazd arz msveddeleri bulunan Ali olu Mehmed'in stanbul'a gnderilmesi (hkm. 722); Alanya'da hile ile timar tevcih edilen Arslan olu Nasuh'un timar beratnn kim tarafndan yazldnn aratrlmas (hkm. 963); sahte berat ile Sidrekapsi Mehterbas olduunu iddia eden Mustafa b. Abdullah ile berat yazan Ktip Hseyin elebi ve arac olan Kasm Papla'nn yakalanp stanbul'a gnderilmeleri (hkm. 358); Bosna, Klis, Pojega ve Zaesne sancaklarnn Mbeyn Emini olan nehan ve Pojega'da timara mutasarrf olan aban Aa'nn sahte mhr ve evraklarla halka gedik dattklar (hkm. 697); sahte arz ve beratlarla kale erenlerinin gediklerini ellerinden alan lbasan Kalesi Bevvb Nasuh'un yakalanp elindeki sahte arz ve beratlarla beraber stanbul'a gnderilmesi (hkm. 439); Van'da sahte beratla gnll gedii almak isteyen enlik adl ahstaki berat kimin dzenlediinin aratrlarak gereinin yaplmas (hkm. 1096).

19- Fuhu yapan kadn ve erkeklere verilen cezalarla ilgili hkmler:

Galata'da Arap Fat, Narin, Giritli Nefse vs. kadnlar ile yenieri kars olan Balatl Ayn adl kadnlarn yaramaz olduklar, mahalle halknn ikyeti zerine tefti edilerek evlerinin zorla satlp kendilerinin ehir dna karlmalar (hkm. 281); arap iip fahielerden dost tutan, validesinin de arap iip fuhu yaptn bilmesine ramen mdahelede bulunmayan Osmanck Boyahanesi'nde timar tasarruf eden sipahi Mustafa'nn sularnn sicile kaydedilip arzedilmesi (hkm. 309); Mihal'ta Yenieri Mustafa'nn karsyla ahlkszlk eden Acemi olanlarndan Hamza ve iki arkadann yakalanp stanbul'a gnderilmesi (hkm. 961); Sinop'ta kars kt yolda olan, kendisi de fitneye sebep olan Dellal Ahmed'in durumunun tefti edilip suu sabit ise ehirden karlmas (hkm. 976); Konya'da Mehmed avula Kethdaolu Ahmed'in cariyelerini idll eden Mihrih Hatun'un siyset olunmas (hkm. 693).

20- dar ve asker grevlere yaplan tayinler ile grevindeki baarszlk veya yolsuzluklar sebebiyle azledilen devlet grevlileri hakkndaki hkmler:

XXXV

Lahsa Beyi Ferruh Paa'nn yapt baarl hizmetlerden dolay Basra Beylerbeylii'ne tayin edildii (hkm. 23); Msr'da sancak tasarruf eden Abdsselam olu Ahmed'in Rodos Muhafzl ile grevlendirildii (hkm. 47); hssa tcirlerinden Mteferrika Mustafa'nn stanbul'a Gmrk Nzr olarak tayin olunduu (hkm. 1496); Gazze Beyi Murad Bey'in Yemen Beylerbeyilii'ne, Rdvan Paa'nn da Sana Beylerbeyilii'ne tayin olunduklar (hkm. 710, 711), Ohri sabk beyi Malko Bey'in Klis Sanca'na (hkm. 433); Basra kadsnn Emvl-i Hssa Nzrl'na tayinleri (hkm. 886).

Saray Sancakbeyi Mehmed'in yapt yolsuzluklardan dolay grevinden azledildii (hkm. 390); Gerger'de 20-30 yldr grev yapan bir nib ile muhzrn halktan para ve mal szdrdklar ve rza tecvz etmeleri sebebiyle grevlerinden alnmalar (hkm. 282); Zaesne Beyi Ferhad'n parasn almasna ramen kaleleri tamir ettirmedii ve hakkndaki dier ikyetler sebebiyle grevinden alnarak teftii (hkm. 296); halkn 200 000 akesini zimmetine geiren, halka zulmedip er-i erfe aykr iler ileyen, hkm-i erf ve er belgelere sven sbk Midilli mili Basdrma olu Hseyin'in kaza vurularak siyset olunmas (hkm. 302, 351); er konularda kfr gerektiren szler syleyen Kamengrad Kalesi Dizdar Mehmed'in grevinden alnp tutuklanarak stanbul'a gnderilmesi (hkm. 738); Arap ekyasnn Basra'y muhasaras esnasnda grevden kaan Rahmaniye Kullar Aas brahim'in hapsedilmesi (hkm. 113); Tunus Hakimi Sultan Ahmed'in hediyelerini stanbul'a getirmekte iken Mizistre kysnda batan gemiyi yamalayan Mora Nzr Zaim Ali ve adam Deli Mesih'in siyaset olunmalar (hkm. 123, 150, 151); halka bask ve zulm yapan Mesire Nahiyesi Emini Abdlkerim'in hapsedilip sicilinin arzedilmesi (hkm. 148).

21- Hac yolculuu iin deve kiralanmas, Emr-i Hac tayini ve hac yolunda fakirlere verilecek peksimedle ilgili hkmler:

973 (1565/1566) yl iin am-Mekke-i Mkerreme arasna Ruha Beyi Mustafa Bey'in Emr-i Hac olarak tayin olunduu (hkm. 966); Medine-i Mnevvere'ye gnderilen nzr ve sadakann saklanmas iin Harem-i erif'in bir kesine bir kule yaptrlp Msr askerlerine

XXXVI

beklettirilmesi (hkm. 1084); Hac yolunda fakirlere verilecek olan peksimed iin gerekli budayn Evkf- Hmyn mahsulnden karlanmas (hkm. 895); Mahmil-i erf'te hizmet etmeleri artyla Gazze sanca sipahilerinden her yl be kiiye hac iin izin verildii (hkm. 640); Msr ve am haclarnn Medine yaknlarndaki baz kylerin civarndan getikleri yolun kyller tarafndan kazlan hendeklerle daraltlmasnn haclar zor durumda brakt, Medine-i Mnevvere kads ve eyhlharem tarafndan bunun nlenmesi (hkm. 1501); Hac yolculuu iin mukaddimlerden cret karl deve kiralanmas (hkm. 508, 510, 519).

22- Acemi olan devirilmesi ve acemi olan vermek istemeyen baz ky halknn isyan ile ilgili hkmler:

Bosna-Hersek ve Klis'te Yayaba'nn snnetli ocuklardan acemi olan toplamasna engel olunmamas (hkm. 220); pek kazasnda acemi olan almaya gelen Mehmed Suba'ya itaat etmeyip kar gelen Grink (?) ky halkndan sulu olanlarn yakalanp cezalandrlmalar (hkm. 947); Delvine'nin Prakalma nahiyesinden acemi olan toplamak isteyen Ali Suba'ya tfek vs. harp aletleriyle kar gelerek isyan eden ahalinin bakalarna ibret olmas iin cezalandrlmas (hkm. 1197); acemi olan toplamakla grevli olan Yayaba Mehmed, halktan para alp karlnda acemi olan yazmayarak grevini suistimal ettiinden grevden alnarak tefti olunmas ve yerine Yayaba Ali'nin tayin edildii (hkm. 450); Semendire ve zie'de acemi olan devirmeye memur olan grevli, halktan para alarak devirdii ocuklar tekrar ailelerine geri verdiinden grevden alnmas ve olan devirilmemi yerlerden olan devirilmesi (hkm. 791).

23- Kilise tamiri, izinsiz olarak sonradan yaplm olan kiliselerin yktrlmas ve grevden ihrac edilmi bir patriin baz kiiler tarafndan tekrar patrik yaplmas faaliyetlerine dir hkmler:

Van'da binden fazla gayrimslimin toplant yaptklar, yeni kiliseler ina edip baz eski kiliseleri de tamir bahanesiyle eski durumlarna gre deiiklie urattklar haberlerinin aratrlmas (hkm. 286); Balat kaps darsnda Balk keferenin bir ev zerine civardaki Mslman

XXXVII

evlerinden yksek olarak ina ettikleri kilisenin Mslman evleri seviyesine indirilmesi, ayrca buras daha nceden kilise olmadndan, kilise olarak kullanlmasna izin verilmemesi (hkm. 313).

Kesterye ve Pirlepe'de kilise teftii iin Koi avu'un mbair tayin edildii, yaplacak tefti neticesinde eski kiliselere dokunulmayp kanuna aykr olarak sonradan yaplan kiliselerin yktrlmas (hkm. 674).

Galata'da daha nce kendi patrikleri iken grevden ihrac edilen kiiyi yeniden patrik yapmaya uraan kiilerin ayn cemaatten gelen ikyetler zerine yakalanp hapsedilmeleri (hkm. 1517).

24- Kahvehanelerin birer fesat yuvas hline gelmeleri ve Mslmanlar ibadetten alkoyduklar gerekesiyle kapatlmalarna dir hkmler:

Kuds-i erif'te alan kahvehanelerin birer fesat yuvas hline geldii ve Mslmanlar ibadetten alkoyduundan kahvehanelerin kapatlp, yasaa uymayanlarn isimlerinin stanbul'a bildirilmesi (hkm. 612); Kuds-i erif Kads Crullah'n yz yldr kullanlan bir sebili yktrarak yerine kahvehane yaptrd vs. konulardaki iddialarn aratrlp muhkeme edilmesi (hkm. 1248).

25- Yol kesme, ev basma, katl, yaralama, gasb, yamalama, hrszlk, bozgunculuk ve grevlilere kar gelme gibi sular ve bunlara verilen cezalarla ilgili hkmler:

Dmana harp aleti, at, zahire, mhimmat vs. satanlarn hapsedilmesi (hkm. 67); sefer hizmetinden kaan aknc ve toycalarn kree konulmas (hkm. 1109); Bergos skelesi'nde kavga ettii yenieriyi ldren Kl'n siyaset edilmesi (hkm. 1108); grevinden azl olunmas zerine Divn basarak kady dven Basra Azeb Aas Sinan'n siyaset olunmas (hkm. 824).

Bursa'da zindan ykp iindeki azeplerin kamasna sebep olan zindanclar ile azeplerin kadnlarnn idam edilmeleri (hkm. 657); yalanc ahitlik, dolandrclk ve tehdit sularn ileyen Musa'nn kree konulmas (hkm. 317); hrszlk yapan Baba Ali'nin suu neyi gerektiriyorsa o ekilde cezalandrlmas (hkm. 1628); adam ldrp

XXXVIII

halka ktlk yapan Hamza olu Yusuf ve arkadalarnn kree konulmas (hkm. 241); Aksu Derbendi'nde geceleyen tccarlarn eyalarn alan ve yakalanan gurbet taifesinden dokuz kiinin siyaset olunmas (hkm. 271); zimmetine para geirme, iki ime, katl ve halka zulm gibi pek ok suu olan Midilli eski mili Bastrma olu Hseyin'in kaza vurularak siyaset olunmas (hkm. 302, 351); Budun'da kavga edip yaraladklar bir kiinin lmne sebep olan 3 yenierinin muhakeme edilip sular sabit olursa siyaset olunmalar (hkm. 283, 284); ankr'da sipahi olup hrszlk yapp yol kesen, halkn at ve katrlarn alp satan Mustafa'nn hapsedilmesi (hkm. 201); gece ev basp para ve eya gasbeden ve ekya iinde yer alan sipahi Mehmed ve Klavuz Ali'nin siyaset olunmalar (hkm. 210); Kayseri'de yenieri lyas ile zimmi Eymirah'n yemeklerine zehir katarak lmelerine sebep olan Hasan'n siyaset olunmas (hkm. 188); halktan nezir ad altnda para ve eya topladktan sonra ran'a giderken yakalanan be kiinin siyaset olunup, aile ve akrabalarnn da Budun'a srgn edilmeleri (hkm. 156); Muzaffer olu Ali Suba'nn kulan kesmekle sulanan Mahmud olu Hasan'n suu sabitse kree konulmas (hkm. 22), Bursa'da yol kesip yolcular ldren ve yama yapan gurbet taifesinden kiilerin kree konulmalar (hkm. 48).

Karlili'nde Havss- Hmyn ve serbest timar arazisinde ar su ileyip idama veya eli kesilmeye mahkum olan kiilerin zabitler tarafndan para karl serbest brakld, buna engel olunup sulularn cezalarnn ifa edilmesi (hkm. 1254).

amoyil adl Yahudi kilisede (havrada) iken evini ap parasn alan Abraham adl Yahudi ve arkadalarna rf-i marf uygulanmas (hkm. 1522).

26- Gnmzde evrecilik olarak adlandrlan ve aalarn kesilmesi, ormanlarda tarla amak, korulara zarar vermek, tazlarla avlanmak gibi fiillerin yasakland ve kutsal meknlarn temiz tutulmasna dir hkmler:

Korucu Hasan tarafndan korulara davar sokulduu, aalarn kesildii ve baz yerlerin tarla hline getirildii yolundaki ikyetler

XXXIX

zerine Eski Zara, Hasky ve Filibe kadlarnn durumla bizzat ilgilenerek hibir ferdin korulara zarar vermemesi iin gerekli tedbirleri alp halka tenbihte bulunmalar (hkm. 1369); baz kimselerin Vize ile Midye arasndaki koruya davar getirip aalarn yukar dallarn keserek koruya zarar verdikleri, koruya koyun dnda hayvan sokulmayp ve aalarn st ksmlarnn kesilmemesi, kar gelenlerin kree konulmas (hkm. 1292); Hasky, Yanbolu, Krkkilise, Ferecik ve Gmlcine'deki hssa ikr korularnda hayvan otlatma, kn koyun barndrma, tfek atma, tazlarla avlanma ve aa kesmenin yasaklanmas, emre uymayanlarn isimlerinin saraya bildirilmesi (hkm. 691).

Ziyaret ve ibadet ad altnda srf gezinti maksadyla Mescid-i Aks'ya gelen baz kadnlarn, Mescid-i Aks etrafndaki medrese evlerinde kalanlar ve Sahratullah etrafndaki odalarda kalan baz Hindlilerin Mescid-i Aks, Sahratullah ve dier kutsal yerleri kirlettikleri, buna msaade edilmeyerek bu gibi kutsal meknlarn temiz tutulmas (hkm. 191).

27- Yukarda saylan konu balklarnn yannda aada rnekleri verilecek olan deiik pek ok konuya dir hkmler de defterde yer almaktadr:

Bursa ve am'da retilen baz mallara vurulan damgalarda Esm-i Hsn'dan isimler bulunduu, bu tip damgalar kullanmak uygun olmadndan bunlarn deitirilerek baka damga vurulmas (hkm. 230).

Haleb'de baz mescitlerin etrafndaki Mslman evlerinin Yahudilere satlmas sonucu mescidlerin tl hle geldii, bu evlerin tekrar Yahudilerden bedeli zerinden satn alnarak Mslmanlara satlmas ve mescidlerin faal hale getirilmesi ve mescidlerin etrafnda gayrimslimlerin oturmalarna izin verilmemesi (hkm. 242, 1376).

skdar'da yolcu tama izni verilen kayklardan baka kayklara yolcu tama izni verilmemesi, kayklarn boazda yelken amamalar, istiab haddinden fazla yolcu almamalar, engelky ve dier iskelelerden

XL

kimlii belirsiz ahslar skele Emininin haberi olmadan tamamalar (hkm. 169).

Donanma-i hmyn ile Hind taraflarna muhafaza grevine giden Svey Kaptan Sefer orada vefat ettiinden, Donanmann Svey'e getirilmesinin gerektii (hkm. 178).

am blgesinde, Yahudilerden Smir denilen topluluk Arab yaz, siyakat ve defter tutma ilerinde bilgili olduklarndan, suba ve eminlerin bunlar yanlarna ktip olarak aldklar, fakat bunlar mfsid ve erir olduklarndan, eitli hile ve desiselerle Mslman halkn mallarn ellerinden aldklar, reayann bunlardan korktuklar iin deta bunlarn hizmetkrlar gibi davrandklarnn am Kads'na arz edildii, bundan byle hibir devlet grevlisinin bunlar yanlarna grevli olarak almamalar, aksi takdirde am Beylerbeyinin sorumlu olaca (hkm. 470).

Alasonya'da "ben Hz. sa'ym" diyerek ortaya kp halk etrafna toplayarak pazara gndermeyip, zerine varldnda da daa kap itaate yanamayan keiin yakalanp stanbul'a gnderilmesi (hkm. 487).

Kbe'de Mahkeme-i Kbr'da grlen davalarn sicilleri saklanmakta iken; fi, Malik ve Hanbel niblerince grlen davalara ait siciller arandnda bulunamadndan, bu mezheplere mensup niblerin tuttuklar sicillerin ayda bir Mahkeme-i Kbr'ya teslim edilmesi ve mkil davalarn Mekke Kads ile mvere edilerek grlmesi (hkm. 211).

Bana beyi, Lim nehri kenarnda bulunan Roda adl yerden arazi alarak zerinde cami, muallimhne, mektep ve 40-50 kadar hane yaptrarak cenazelerini kaldramayacak ve maietlerini temin edemeyecek derecede madd ve manev fakirlik eken Mslman kyllerini buraya yerletirdii (hkm. 1198), ancak sipahinin zulm sebebiyle halkn daldnn bildirilmesi zerine burann kasaba haline getirilmesi; sipahinin mtevellden 80 ake alp dardan gelip yerleenlere karmamas ve halkn vergiden muaf tutulmas (hkm. 1344).

XLI

Ergene nehri zerinde yaplan Pavli kprsnn bulunduu yer tehlikeli olduundan, kprnn yanna ina olunan kervansaray etrafnda iskn emrolunan krk hane haymne taifesinin yerlemesine engel olunmamas (hkm. 264).

Mrye borcu olan kimselerin mallarn vakfedemeyecekleri (hkm. 519).

Btn bu hkmlerin yannda, defterde timar tevcihi, miras ve taksimi, vakflar ve mtevell heyetinin grevleri ile bunlarn teftii, zaman zaman halktan avrz ad altnda vergi toplanmas, muktaalarn iltizama verilmesi, hazineye ait gelirlerin toplanmas, askerlere para gnderilmesi ve bunun yollarda emniyetinin salanmas vs. konularda da pekok hkm yer almaktadr.

*

Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl'nce yaynlanan bu eser, 2 ciltten teekkl etmektedir. Birinci ciltte yer alan blmlere dir aklayc bilgiler aada verilmitir. kinci cilt ise, defterin aslnn faksimile basksndan meydana gelmektedir.

Birinci ciltte; "Sunu" yazsnda Divn Kalemince tutulan nemli defterlerden olan Mhimme Defterlerinin tertibindeki geliim ile kltr ve medeniyet tarihimiz bakmndan nem ve kymeti konusunda genel bir bilgi verilmitir. Ayrca, neri uygun grlen 5 Numaral Mhimme Defterinin tavsifi yaplarak, ekl zelliklerinden bahsedildikten sonra defterin muhtevas, konu balklar halinde verilip, balklardan sonra konu ile ilgili hkmlerden rnekler verilmi ve takiben neirde uygulanan usul ana hatlaryla belirtilmitir.

Sunu yazsndan sonra, defterdeki "Hkmlerin zetleri" yer almtr. Hkmlerin Divndan kt veya kaleme alnd tarihler, hkmlerin zerlerinde ve Milad karlklar da parantez ierisinde verilmitir.

Hkmlerin datld yerleri gsteren "bir sreti ..." diye balayan blmler ait olduklar hkmlerle birlikte deerlendirilerek zet yaplrken dikkate alnmlardr. ptal edilen hkmlerin indeksleri

XLII

karlmamtr. Mkerrer olan hkmlerin zetleri bir defa yaplp, ilgili yerlere mkerrer olduuna dir not yazlmtr.

Defterdeki hkmlerin zetlerinin ardnda ahs, yer, millet, kabile, boy, airet ve messese isimlerinden mteekkil "Analitik ndeks" yer almtr. eitli sebeplerle okunamayan veya okunuunda tereddt edilen kelimeler; zetlerde, scainner taramas yaplarak ilgili yerine resmedilmitir. ndekste ise scainner taramas yaplmayp (?) iareti konulmutur.

ndeks maddeleri yazlrken mmkn olduunca defterdeki ekle sadk kalnmaya allmtr. Yani, indekse konu olan kii ve kurum adlar, terim, tbir ve kelimeler dilin o gnk iml ve fonetik zellikleri gz nne alnarak yazlmtr.

Defterin taranp maddelerin tespiti safhasnda belirlenecek indeks maddesinin, genel konu ad eklinde deil de, bir genel konunun alt bal, baka bir deyile, iinde getii hkmdeki zel durumu ifade edecek ekilde alnmasna gayret edilmitir. Dolaysyla maddeler ounlukla tamlama, deyim ve dier tr kelime gruplarndan meydana gelmektedir.

Birden fazla kelimeden meydana gelen bu tr indeks maddeleri ait olduklar metinde, genellikle aralarna baka kelime veya kelime gruplar girmi vaziyette gemelerine ramen, hem anlam ve gramatik mnasebet, hem de indeksin shhati asndan ayklama-birletirme yoluna gidilmitir.

Arapa ve Farsa kelimeler oturmu bir imlya sahip olmalar sebebiyle bunlarla ilgili problemler yok denecek kadar az iken, Trke ve dier dillere ait kelimelerin imllar sk sk deiebilmektedir. Defterdeki hkmlerin yer yer deiik ktipler tarafndan kaydedilmesi ve bunlardan bazlarnn alakalem, bazlarnn ise noktasz yazlm olmas, imlda farkllklara, tenakuzlara, dahas yanllklara sebep olmutur. Bunlardan kk apta olanlarna, mesel okunan harflerde deil de, okutucu harflerdeki eksiklik-fazlalklar, takdim-tehirler grmezlikten gelinip, okunan harflerdeki ve kelimenin anlamnda sapmalara, anlamszlklara yol aabilecek olanlara iaret edilmitir.

XLIII

Bunlarn dnda, bir de tamamen yanl yazl neticesi ortaya kan hatalar bulunmaktadr; bunlarn listesi, indeks metninin sonunda verilmitir.

Defterdeki hkmlerin ounun konusunu meydana getiren Zigetvar Seferi'nin daha iyi anlalabilmesi iin dnemin Rumeli haritas da ek olarak verilmitir.

*

Grlecei zere, Osmanl arivleri, idar kaytlarn devlet eliyle tespit edilip dzenlendii ve gnmze kadar muhafaza edildii rnek kurululardr.

Takdir edilecei zere, tarihin gerek bilgileri ilk elden orijinal kaynaklara, yani ariv belgelerine dayanr. Belgesiz tarih yazlamaz ve olaylarn gerek ynleri gn na karlamaz.

Ariv belgeleri olmadan ve bilinmeden, varsaymlarla tarih yazmak, belirli bir devir hakknda hkm vermek, bir devri veya olaylar deerlendirmek, tarih biliminin gerektirdii tarafszla ve ilm objektiflie smaz.

Bilinmelidir ki, arivlerimiz Trk milletinin tarih ve kltrnn temel kaynaklardr. Gemii ve hatt bugnmz arivler sayesinde daha iyi anlayp, deerlendirebileceiz.

Trk milletinin tarih macerasn ortaya koyabilmek iin, arivlerimizdeki orijinal ariv belgelerinin mutlaka deerlendirilmesi, ilim evrelerinin istifadesine sunulmas, ksaca bugne kazandrlmas salanmaldr. Ariv belgelerinin bugne kazandrlmas, bir bakma vatan corafyasnn tapusuna kavuturulmasdr.

Arivlerimiz, hereyden nce mill kltrmz ve mill kimliimiz iin gereklidir. Toplum yapmzdaki zlmeleri nleyecek ortak inan noktalarmz arivlerimizde bulacaz. Hayata kuvuturulacak ariv belgelerimiz, bu yce milletin hukuka, hakka, ilme saygsnn ve insan sevgisinin delilleri olacaktr.

*

XLIV

Eserin hazrlanmasnda emei geen Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl personeline ayr ayr teekkr, yerine getirilmesi gerekli zevkli bir grev bilmekteyiz.

Bu vesileyle almalarmzda her trl tevik ve destei bizlerden esirgemeyen Babakanlk Mstear V. Sayn Ali Naci TUNCER'e teekkrlerimizi sunmay grev biliyorum.

Ayrca, Genel Mdrlmz almalarnn yaynlanmasn tevik eden Mstear Yardmcs Sayn Atilla TEKEOLU'na da teekkrlerimi sunuyorum.

Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Mhimme Defterleri koleksiyonundan seilip ilim dnyasnn istifadesine sunulan bu almann, ilgililere yararl ve yardmc olmasn dileriz.

30 Aralk 1994

smet BNARK Devlet Arivleri Genel Mdr

XLV

K I S A L T M A L A R

Arn. Arnavutluk bkz. baknz ey. eyleti H. hicr hkm. hkm k. karyesi kl. kalas ks. kasabas kz. kazs lv. livs mh. mahallesi Msr. Msr nh. nhiyesi s. sayfa sn. sanca ss. sayfa saylar vs. vesire vt. vilyeti

XLVII

N D E K L E R

Sayfa

NSZ ............................................................................................................................................................................................. V

SUNU ......................................................................................................................................................................................... VII

KISALTMALAR ................................................................................................................................................ XLVII

NDEKLER ......................................................................................................................................................... XLIX

DEFTERDEK HKMLERN ZETLER ........................................................ 1

ANALTK NDEKS ................................................................................................................................. 321

RUMEL HARTASI ................................................................................................................................ 449

XLIX

DEFTERDEK HKM LER N ZETLER

Gurre-i Muharrem 973 (29 Temmuz 1565)

orlu kadsna

Ereli Liman'nda batan gemiyi kartmakla grevlendirilen Hssa reislerinden Hseyin Reis ile beraberindeki dier reislere kolaylk gsterilmesi ve ihtiya duyduunda yeteri kadar adam gnderilerek geminin kartlmasna yardmc olunmas.

Karahisr- Shib beyine ve kadsna

Karahisar'da ldrlen yenierilerden dolay hapsedilmi olan Hsrev Suba ve dier iki kiinin gvenilir kefillere balandktan sonra serbest braklmalar.

Bilecik kadsna

Bilecik Madeni'nde demir yuvalak imali iin grevlendirilen bey, msellem, yaya ve eribalarn yoklama defterlerinin gnderilmesi ve ne kadar yuvalak ilenip hazrlandnn bildirilmesi.

2 Muharrem 973 (30 Temmuz 1565)

Gmlcine kadsna Dra Kalesi'nde grevli yenierilerin maalarnn bir ksmnn Gmlcine'nin

Yri kynde kaybolmas olaynda zanl duruma dtkleri bildirilen ky bekileri ile dier zanllarn tefti olunarak durumun akla kavuturulmas; sulular siphi iseler hapsedilip kimler olduklarnn arzedilmesi, deil iseler er-i erife gre cezalandrlmalar.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e Yeni tahrir esnasnda hs zeamet ve timarlarda ortaya kan zevid ile defter d

ky ve mezraalarn Havss- hmyun adna, vakflarda ortaya kan zevidin de vakflarn tamir ve ihyas iin mid Hazinesi adna zaptedilmesi ve vkfn artna aykr olarak ihdas edilmi vakf cihetlerinin de kaldrlmas.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e Gelip geen yolcularn, yol zerinde bulunan kylerin rnlerine verdikleri

zararn telfisi maksadyla, bu gibi kylerin rlerinin altda bir nisbeti zerinden belirlenmesi ve bu kylerin yeni tahrirde Havss- hmyun'a kaydedilmesi.

1

2

3

4

5

6

4 5 N U M A R A L I M H M M E D E F T E R

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

Tahrir esnasnda ortaya kan zevidin ve Havss- hmyun'a yarayan timarlarn Havss- hmyun adna zaptedilmesi; tevcih esnasnda timarlarn yazsna itiraz edenlerin itirazlarnn sitne-i sadet'te karara balanmas ve timar datmnda tevcihin daha fazla verene yaplmas.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e Tahrir olunan yerlerdeki vakf kylerin defterde kaytl reysnn ve onlarn

oullarnn dnda, sonradan gelip bu kylere yerlemi olan reydan alnacak vergi ve resimlerin yeni tahrirde Havss- hmyun'a kaydedilmesi.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

Tahrir olunan yerlerde, mutasarrflar elinde mlk olduunu gsterir mlknme, nin- hmyun veya defterde mlkiyet kayd bulunmayan yerlerin r ve resimlerinin Havss- hmyun adna zaptedilip yeni tahrirde Havss- hmyun'a kaydedilmesi.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

mid'de iftlik mutasarrf olup Mslmanlara gre daha az vergi veren gayrimslimlerin haralarnn beer ake arttrlmas ve yeni deftere de bu ekilde kaydedilip verginin buna gre toplanmas.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

Nusaybin hslarnda defterde yazl olan miktardan fazla tohum ektirildii ve rgadiye alnd iin reynn blgeyi terketmesinden dolay kylerin harap hale geldii ve imdiki mltezimin verdiinden on bin ake daha fazla vermek artyla ad geen hslara tlipler bulunduu bildirildiinden, Nusaybin hslarnn defterde yazl olandan fazla tohum ektirilmemek ve rgadiye alnmamak artyla yeni tliplere iltizama verilmesi.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

Tahrir olunan yerlerde, Dergh- muall'dan alnm ibtid beratlar ile deil de beylerbeyiden alnm ibtid beratlar ile timar tasarruf eden siphilerin beratlarnn ellerinden alnp timarlarnn Havss- hmyun adna zaptedilmesi.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

Muktaa eklinde tasarruf olunmakta iken yeni tahrirde muktaalklar kaldrlan ky ve mezraalarn zevid olarak mir adna zaptolunan mahsultnn, szkonusu kylerden mltezimlerin alageldikleri muktaa resmi kadarnn mltezimlerin borlarna mahsup edilip kalan zevid ile szkonusu ky ve mezraalarn Havss- hmyun adna zaptedilmesi.

7

8

9

10

11

12

13

Z E T L E R 5

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

Tahrir olunan yerlerdeki baz sancakbeyleri ile zeamet ve timar sahiplerinin tasarruf etmekte olduklar dirliklerinin bedilinde, beratlarnda yazl olan miktara gre mevcut olan noksanln, tahrir esnasnda ortaya kan zevidden tamamlanmas.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

Hss- atk kylerde ortaya kan zevidin, mltezimleri tarafndan kabul edilmesi halinde iltizamlarna dahil edilmesi, kabul etmeyenlerin mahsul miktarnn ise tayin olunacak kiiler tarafndan yeniden rlendirilmesi.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

Tahrir olunan yerlerde bulunan Araplardan bde Cemaati'nin ok sayda deveye sahip olduklar halde dierleri gibi vergi vermedikleri iin vergi veren baz kiilerin de vergiden kurtulmak amacyla bunlarn arasna katld ve devletin vergi gelirinin azald bildirildiinden, ad geen cemaat iin de develerine gre bilirkiiler marifetiyle yllk bir vergi takdir edilmesi.

Diyarbakr' yeniden tahrir eden Akehir Beyi Musa Bey ve Ktip Arif'e

Mill Cemaati ile Kethdlar Kad Mahmud arasnda kanunsuz vergi tahsili meselesinden dolay anlamazlk kmas zerine yeni tahrirde yardmlar grld bildirilen Budak'n, yllk otuz bin dokuz yz otuz alt akeyi mid Hazinesi'ne teslim etmek artyla ad geen airete bey tayin edilmesi ve timarnn Havss- hmyun'a katlarak, timar bedelinin airetten tahsil edilecek bd- hev vergisinden karlanmas.

Eyalet tarikiyle sancak tasarruf eden Krt beylerine

Baka sancaklardaki yerlerini terkederek kendilerine bal airetler arasna yerleen defter d reyy geldikleri yerlere geri gndermeleri.

Medine-i Mnevvere'ye kadar yol zerinde bulunan kadlara

Msr'a gidecek olan Sdde-i sadet aalarndan Kasm Aa'ya her trl kolayln gsterilmesi.

Bodan voyvodasna

Ahi isimli zimmyi drt hizmetisiyle birlikte katlettirdiine dair ad geenin ei ve vrisleri tarafndan ikyette bulunulduundan, Brayil Kadl'nca grlecek bu davada kendisini temsil etmek zere bir vekil tayin edip Murad avu ile Brayil'e gndermesi.

Filibe kadsna

Ev basp soygunculuk yapmakla sulanan ve davalar grlmek zere kendisine gnderilen Marko ve Milo isimli zimmlerin, tefti edilerek sonucun bildirilmesi.

14

15

16

17

18

19

20

21

6 5 N U M A R A L I M H M M E D E F T E R

Tatarpazar kadsna

Muzaffer olu Ali Suba'nn kulan kesmekle sulanan Mahmud olu Hasan'n tefti edilmesi ve suu sbit grld takdirde kree konulmak zere Dergh- muall'ya gnderilmesi.

Basra Beylerbeyi Ferruh Paa'ya

Lahsa'da yapt faydal hizmetlerden dolay Basra Beylerbeyilii'ne tayin edildii; Basra'ya gelmeden nce, oradaki beylerden kudretli birini Lahsa'ya yeni beylerbeyi gelinceye kadar beylerbeyi kaymakam olarak tayin etmesi.

Medine-i Mnevvere kadsna

Sadrazam Ali Paa'nn uhdesinde iken onun vefatyla mnhal kalan Ravza-i erife Ferral Bb's-sade Aas Yakup Aa'ya verildiinden, ferralk hizmetinin, Yakup Aa'nn bu hizmet iin kendisine kaymakam olarak tayin edecei kiiye grdrlmesi.

5 Muharrem 973 (2 Austos 1565)

Brail kadsna

Bodan Voyvodas Aleksandra'nn, Ahi isimli zimmyi drt hizmetisiyle birlikte katledip mallarn aldna dair maktln varisleri tarafndan ikyet ve hak talebinde bulunulduundan, ad geen voyvodann vekili de getirtilerek davann grlmesi ve sonucun bildirilmesi.

Tmvar'daki Hazine-i mire Defterdar Mehmed'e

Sakmar Kalesi kuatmasnda olan Tmvar Beylerbeyi Mustafa Paa'dan uzun zamandr haber alnamadndan, gvenilir casuslar tedrik edilerek aradaki irtibatn yeniden salanmas.

Tmvar beylerbeyine

Erdel Kral stefan'n da katlmyla Sakmar Kalesi'nin uzun zamandr kuatld ve k mevsiminin de yaklamakta olduu; Silistre ve Bodan'dan yardm talebini karlamak zere bir miktar asker tertib edildii, gerekirse bunlar yardma arabilecei; ayrca Rumeli'den yardma gnderilen ordunun gelip gelmedii, silah ve erzak hususunda yardma ihtiya duyulup duyulmad konular ile kalenin ve dmann durumu hakkndaki bilgileri kendi grlerini de ekleyerek arzetmesi.

Aydn beyi ve Balat kadsna

Balat'a bal sahil kylerinden birinin korsan gemileri tarafndan yamaland yolunda haberler alndndan, halkn tenbih edilerek sahillerin gece gndz korunmas ve

22

23

24

25

26

27

28

Z E T L E R 7

bu gemilerin dman gemileri mi yoksa korsan gemileri mi olduu, gerekten yamalanan ky bulunup bulunmad hususlar ile blgenin gvenlik durumunun bildirilmesi; ayrca Antalya'ya kadar sahilde bulunan kasaba ve kylerin de durumdan haberdar edilerek uyarlmas.

7 Muharrem 973 (4 Austos 1565)

Gelibolu kadsna ve Emin Halil'e

Malta'da bulunan askerlerin ihtiyac iin hazrlanan zahrenin Hasan, Abdi ve Cafer reislerin idresindeki gemiye yklenerek Malta'ya gnderilmesi.

Kavala kaptanna

Mentee sancann Balat kazasna bal bir kyn dokuz adet kfir korsan gemisi tarafndan yamaland haberi zerine Tersne-i mire'den kadrga ile bir kalite techiz edilip kendisine gnderildii; ehzde Selim'in zmir taraflarnda bulunan kalitesine de haber gndererek Midilli'de buluulmas ve hep birlikte derya muhfazas hizmetinde bulunulmas.

Kavala kadsna ve dizdarna

Kavala Kaptan Hseyin'e derya muhfazas hususunda bir hkm gnderildii; ayet kendisi Midilli taraflarnda ise gnderilen hkmn mhrl kesesi ile birlikte derhal kendisine ulatrlmas.

Bursa beyine ve Akhisar kadsna

Vilyet ahalisinden, kudretli olup fukaraya zulmettii ve fesad ehli olduu iin nceki kad zamannda ehirden srld bildirilen Emrullah Hoca, ehre dnm ve hl ayn fiilleri ilemekte ise sbit olan sularnn sicile kaydedilip gnderilmesi.

Karahisr- Shib beyine

Mentee sancanda Balat'a bal baz blgeler dman gemileri tarafndan yamalandndan, Mentee sancakbeyi donanmadaki grevinden dnnceye kadar, kendi sancan gvenilir adamlarna brakarak emrindeki suba ve siphilerle birlikte Mentee sahillerinin korunmas ve hrsz, harmi tifesinin bertaraf edilmesi grevine gitmesi.

Trabzon'a varncaya kadar sahillerde bulunan kazalarn kadlarna

Kazalar dahilinde ie yarar ne kadar marangoz varsa gvenilir kefillere balayp yoklama defterleri ile birlikte gvenilir adamlar nezaretinde Dersadet'e gnderilmesi.

Gelibolu kadsna

Gelibolu'nun Eskicuma Mahallesi'nde oturan Bursal Ekmekci Hac Mustafa'nn

29

30

31

32

33

34

35

8 5 N U M A R A L I M H M M E D E F T E R

yakalanarak Sdde-i sadet'e gnderilmesi.

Diyarbakr beylerbeyine ve meriyye kadsna

Cezire-i meriyye yaknlarnda Kerkil sancana bal Slolu isimli Krt airetinin evredeki bir ksm halk ldrp bir ksmn da yaralayp soyduklar, bu durum karsnda Kerkil Beyi Mir Ahmed'in ise ihm