T.C. DOKUZ EYLL N VERS TES ATATRK LKELER VE NKILAP TAR H ENST TS YKSEK L SANS TEZ

MBADELEDE AYVALIK

HAZIRLAYAN GNEN TURAN 2004880015

DANIMAN DO. DR. KEMAL ARI

ZM R-2008

Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Mbadelede Ayvalk adl almann tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bunlara atf yaplarak kaynakada gsterilenlerden olduunu,

yararlanlm olduunu belirtir ve onurumla dorularm.

.//2008 Gnen Turan

I

TUTANAK Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi

Enstitsnn ../ 2008 tarih ve .. sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim Ynetmeliinin.. maddesine gre, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Gnen Turann Mbadelede Ayvalk konulu tezini incelemi ve adayn /. 2008 tarihinde, saat da jri nnde savunmasn almtr. Adayn kiisel almaya dayana tezini savunmasndan sonra dakikalk sre ierisinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan jri yelerince sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin .olduuna oy ile karar verilmitir.

BAKAN

YE

YE

II

YKSEKRET M KURULU DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU Tez No: Tez kodu: niv. kodu:

* Not: Bu blm merkezimiz tarafndan doldurulacaktr. Tezin Yazarnn Soyad: TURAN Tezin Trke ad: Mbadelede Ayvalk Tezin Yabanc dildeki ad: Exchange of Miniorites at Ayvalk Tezin Yapld niversite:Dokuz Eyll Enstit: Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yl: 2008 Dier kurulular: Tezin Tr: 1- Yksek Lisans 2- Doktora 3- Tpta Uzm. 4- Sanatta Yeterlilik Tez Danmanlarnn nvan: Do. Dr. Ad: Kemal Soyad: ARI ngilizce anahtar kelimeler: 1- History of Ayvalk 2- Lausanne Treaty Dili: Trke Sayfa says: 151 Referans says: 309687 Ad: GNEN

Trke anahtar kelimeler: 1- Ayvalk Tarihi 2- Lozan Antlamas Tarih: mza:

III

NDEK LER NSZ ........................................................................................................VI ZET ......................................................................................................... VII ABSTRACT ..............................................................................................VIII G R ........................................................................................................... 1 I-GEM TE AYVALIK ............................................................................ 4 A-TAR H NDE AYVALIK ................................................................. 4 B-AYVALIKIN TOPLUMSAL VE EKONOM K YAPISI .................... 6 1dari ve Toplumsal Yap.......................................................................6 2- Ayvalkta Eitim Kurumlar.............................................................10 3- Ege Blgesinde Misyoner Faaliyetleri..............................................14 4- Ayvalkn Ekonomik Yaps..............................................................15 5- Ayvalkta Kltrel Etkinlikler ve Hayr Kurumlar .....................19 C- AYVALIKIN DEMOGRAF K YAPISI .......................................... 22 D-1821 MORA SYANI VE AYVALIK .................................................. 25 II- 20. YZYILDA AYVALIKTAK GEL MELER ............................. 32 A-YUNAN YAYILMACILIININ GLENMES ...............................32 B-AYVALIK TEHC R ..............................................................................33 III-MTAREKE DNEM VE AYVALIKIN GAL .......................... 36 IV-LOZAN BARI ANTLAMASI VE NFUS MBADELES ............ 44 A- LOZAN BARI KONFERANSI VE AZINLIKLAR SORUNU......... 45 B-NFUS MBADELES NDE TRK YE ............................................ 50 V-MBADELEDE AYVALIK.....................................................................56 A-MBAD LLER N NAK LLER ............................................................ 57 1-Mbadillre Yaplan Yardmlar................................................................63 2-Hilal-i Ahmer Cemiyetinin Ayvalktaki almalar...........................66 3-Tanmaz Mallarn Takdiri......................................................................70 B-MBAD LLER N AYVALIKTA SKANI............................................. 72 1- Ayvalkta skan Konusunda Yaanan Sorunlar................................ 78 2- Zeytinliklerin Deerlendirilmesi.......................................................... 80 C-MBAD LLER N UYUM SREC ..........................................................82 1- Mbadillerin Uyum Sreci ve Kltrel Katklar...............................82 2- Girit ve Midilli Adasndan Gelen Mbadiller....................................83 IV

SONU ........................................................................................................ 90 EKLER ...................................................................................................... 93 KISALTMALAR............................................................................................136 KAYNAKA...................................................................................................137

V

NSZ Dnyada ilk kez szlemeye balanm nfus ihrac olan 1923 mbadelesi Yunanistana giden ya da gnderilen Rum Ortodokslar ile Yunanistan anakarasndan ve adalardan Anadoluya getirilen Mslmanlarn, yaklak 2 milyon insann yaamlar altst olmu, girdikleri yeni toplumlarda sancl uyum sreleri yaanmtr. Bu tez almasnda, Ayvalk yresi tarihi ve Mbadele konusu aratrlmtr. Ayvalk, Ege kylarnda bulunan yerleim blgelerinden ayrcalk tamaktadr. Gerek Kurtulu Sava ncesi-mtareke yllarnda, gerekse Kurtulu Sava srasnda ve sonrasnda nfus hareketliliinin en fazla grld blgelerden biridir. Bu almamda 1821 Ayvalk isyan, Ayvalkn ekonomik yaps, Mtareke ve Kurtulu Sava dnemi irdelenerek Mbadele ile ilikisi kurulmutur. Mbadele esnasnda Ayvalkta iskan srasnda yaanan skntlar, mbadillerin nakilleri ve bu srete yaplan yardmlar ele alnmtr. Bana bu tezin konusunu veren, bilimsel aratrma yollarn reten, her zaman beni yreklendiren sayn hocam Kemal ARIya kranlarm sunuyorum. Ayrca Ayvalktaki almalarmda beni ynlendiren sayn Ahmet YORULMAZa, benden her konuda yardmn esirgemeyen ve tm bilgilerini benimle paylaan Girit Resmo Mbadili Ali ONAYa, altm kurumda bu tezi hazrlama srecinde bana yardmlarn esirgemeyen, eitli almalarmda youn ilerine ramen bana zaman tanyarak destek veren Dikili Belediye Bakan sayn Osman ZGVENe, Yunanistandaki aratrmamda bana yardmc olan sayn Thanasis TS MB Se, Midilli Adasnda gerek grsel malzeme gerekse yazl kaynak elde etmemde her trl yardmda bulunan dostum Kostas P KOULOSa, Osmanlca evirilerinde bana destek veren Ayfer TANTAY ve Abdullah STNE ve hazrlan srasnda her skntm paylaan aileme ve hayat arkadam Derya ZKANa teekkr ederim.

VI

ZET Lozan Anlamas sonucunda hazrlanan bir protokolle Trkiye de yaayan Rum ve Yunanistandan yaayan Trk nfusunun zorunlu olarak g ettirilmesi karara balanmtr. Bylece, zorunlu g, bir uluslar aras anlamaya ilk defa konu olmutur. Bu anlamaya gre, 1923 ylnda yaklak 1.200.000 Rum Yunanistana, 400.000 Trk ise Trkiyeye g etmek zorunda kalmtr. Zorunlu mbadeleden Ayvalk da dorudan etkilenmitir. Ayvalktaki Rumlar Midilli Adas ve Atinaya g ettirilmi, Girit ve Midilli Adalarndaki Trkler ise Ayvalka yerletirilmitir. Gmenlerin yerletirilmesi srecinde, yaam olduklar blgelerin iklimi, corafi yaps dikkate alnmtr. rnein, Midilli ve Giritde yaayan halkn nemli bir blm, zeytincilik yapabilecekleri Ayvalka yerletirilmitir. Osmanl Devleti dneminde Ayvalk, Bat Anadolunun zmirden sonra en nemli ticaret merkezi konumundayd. Osmanl Devleti dneminde byk ekonomik gc elinde tutan Ayvalk, ehirde yaanan Yunan isyanlar, Yunan igali ve bunu onucunda gerekleen zorunlu gn sonrasnda eski etkinliini kaybetmitir. Mbadele srecinde gmenlerin yerletirilmesi, Kurtulu Sava sonras zor artlar altnda kurulmu olan gen Trkiye Cumhuriyeti Devletinin zmesi gereken nemli bir sorun olmutur. Gmenlerin nakil edilmesi yerletirilmesi esnasnda Yunan Devleri, dier devletlerden d yardm alrken, Trk hkmeti, herhangi bir destek almadan vatandalarnn lkeye nakli ve yerletirilmesini kendi imkanlaryla baarabilmitir.

VII

ABSTRACT By the protocol prepared in Lausanne Treaty Greeks living in Turkey borders and Turkish people in Greeece had to live their homes and migrate. It was the first time that obligatory migration was the subject of an international agreement. to Turkey. Ayvalk was also affected directly from obligatory migration. Greeks in Ayvalk migrated to Mytilene and Athens and, Turkish people in Crete and Mytilenei migrated to Ayvalk. During the settlement of migrators, the climates and geographical structures of former places were taken into consideration. In this aspect, most of the Turkish people were settled in Ayvalk where they could raise olives. During the period of Otoman Empire, Ayvalk, was the second important trade center after zmir in West Anatolia. Ayvalk had a huge economic power during Otoman Empire, but after the Greek Rebellion, Greek occupation and obligatory migration Ayvalk lost its former huge power. The settlement of migraion was an important problem for the new Turkey Republic that had founded in difficult conditions after the Turkish War of Freedom. During the settlement, Greek Government used foreign help of other countries., but Turkish government succeed to solve this problem on its own. According to tis agreement, in 1923, nearly 1.200.000 Greeks in Turkey migrated to Greece, and nearly 400.000 Turkish people in Greece migrated

VIII

GR1299 ylnda kurulan Osmanl Devleti kuruundan itibaren, eitli etnik ve dini gruplar bnyesi altnda yaatmtr. mparatorluun snrlar ierisinde yaam aznlk gruplarndan en nde gelenler, Rumlar, Ermeniler, Arnavutlar ve Bulgarlardr. Aznlklar, lke ierisinde her kademede kendilerine yer bulabilmi ve ticaret yapabilmilerdir. Ayrca, Gayrimslim aznlklar inanlarnda serbest braklarak nemli imtiyazlar elde etmilerdir. zellikle Rum-Ortodoks tebaas devlet kademelerinde nemli yerler edinmilerdir. Dnyada 18. yzyldan itibaren diplomasinin nem kazanmas ile beraber, birok Fenerli aristokrat nemli konumlar elde etmeye balamt. Ancak, 1789 Fransz htilalinin yaym olduu, ulusuluk akm Avrupada birok kavmi ayaklandrd gibi, Osmanllarda da aznlklarn byk bir ksmn etkilemitir. Osmanl Devletinde ilk ayaklanan millet Srplar olmasna ramen, en sistemli ekilde rgtlenmeyi ve eylem yapmay Yunanlar gerekletirmitir. nk Srplarn ayaklanmasn sadece Ruslar desteklerken, Yunanlarn bamszlk kazanmak iin balattklar isyan Ruslar da dahil olmak zere Avrupann byk bir ksm desteklemitir. syan ncelikle Morada balamtr. Avrupann da desteini arkalarna alan Yunanlar isyan hazrlklarna hz vermilerdir. Dier taraftan, Anadoluda yaayan Rum halk da d lkelerin de krkledii ayrlk hareketlerden etkilenmiler ve Yunanllara bamszlk kazanmalar konusunda destek vermilerdir. Dier taraftan, 1830dan 1922ye kadar Yunanistan, Osmanl Devletine kar yaylmac, irredentist bir politika izlemitir1. Bu dnem boyunca, Teselya (1881), Makedonya, Gney Ege adalar ve Girit (1912-1913) Osmanl Devletinden kopartlarak Yunanistana balanmtr. Bu sre yalnzca toprak transferi yaratmakla kalmam, ayn zamanda da yitirilen topraklardan Trk gnn

1

kr Sina Grel, Tarihsel Boyut Yaynclk, Ankara, 1993, s.11,

erisinde Trk-Yunan

likileri (1821-1993), mit

1

balamas ile sonulanmtr. Yunanistann bu yaylmac politikas, 1919-1922 dneminde Yunanistann Anadoluyu igale kalkmas ile dorua ulamtr. Bat Anadolu ve Karadeniz Havzasnda kent, kasaba ve kylerde yaayan Rumlar, Yunanistann Anadolu zerindeki emelleri iin, nemli malzeme oluturmaktayd. Planl olarak Urla, Ayvalk ve Erdekte Rum nfus sayca artmaktayd. Yunanl tarihi ve edebiyatlar o dnemde Ayvalk nfusunun tamamnn Rumlardan olutuunu ileri srmektedirler. Onlarn grne gre 1773 tarihinde Ayvalkta yaam olan Papaz konomos bir Osmanl Paas kanal ile, Ayvalka o zaman iin ok kymetli olan muhtariyet ile idare edilebileceini belirten Ferman- Hmayunun verilmesini salamtr. Yorgo Sakkari, Ayvalkn Tarihi adl eserinde bu fermandan ve elde edilen imtiyazlardan kesin bir dille sz etmektedir2. Yunan kaynaklar da bu tezleri desteklemektedirler. Trk kaynaklarnda byle fermann olduu ispatlanamamtr ancak, Osmanl mparatorluu topraklar ierisinde ky blgelerinde ticaret hinterland geni olduu iin, baz imtiyazlarn ve kolaylklarn saland grlmtr. Ayvalk, corafi konumu itibar ile, adalarn youn basks altnda olmas nedeni ile isyanlarda en fazla etkilenen yerlerden biri olmutur. Yunanistan iin, zmirden sonra Ayvalkn igali ok nemlidir. galden nce bilinli olarak, Yunanistann eitli blgelerinden Ayvalka Rumlarn yerlemeye balamas, kasabann toplama nfustan olutuunu kantlar niteliktedir. 1821de balayan Mora isyan etkisini Ayvalkta da gstermiti. Ayvalk Rumlar, I. Dnya Sava srasnda siyasal faaliyetlerini etkin bir ekilde srdrm, anakkale Savann en youn dnemlerinde Cunda(Ali Bey) Adasnda, dier adalardan ve Yunanistandan gelen etelerle isyan balatmlardr. Osmanl Devleti, kargaay nlemek ve blgeyi rahatlatmak iin 27 Mart 1917 gn 12-80 ya arasndaki Rumlarn bir ksmn lkenin deiik yerlerine g ettirmi, yerlerine Balkanlardan gelen Mslmanlar yerletirmitir. Balkanlarda

2

Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur), baslmam daktilo metin, s. 5,6.

2

yeni ulus devletlerin kurulmas ile buralardaki Mslman halk zerindeki bask artm ve bu da Osmanl topraklarna youn bir gn yaanmasna neden olmutur. Sava kaybeden Osmanl mparatorluuna ar artlar ieren Mondrs Antlamasnn imzalatlmas ile Rumlar, Ayvalka saylarn artrarak dnmlerdir. zellikle Ayvalk evresinde, Kurtulu Sava boyunca Rumlarn, aleyhte siyasal faaliyetlerini srdrmeleri, sava sonras aznlklar sorununu oraya karmtr. Aznlklar meselesi Nfus Mbadelesini hazrlayan en nemli nedenlerden biri olmutur. Kurtulu Savandan sonra Yeni Trkiye Cumhuriyeti devleti ile tilaf Devletleri arasnda imzalanan Lozan Anlamas kapsamndaki Nfus Mbadelesi protokolyle Trkiye ve Yunanistanda yaayan aznlklarn zorunlu olarak karlkl deiimine karar verilmitir. Mbadeleye tabi tutulacak halklar dini kimlik esasna gre belirlenmitir. Mbadelenin ileyii srasnda her iki lkede de skntl dnemler yaanmtr. Trkiye asndan baktmzda, Mustafa Kemal Atatrk nderliinde kazanlm bir Kurtulu Sava sonras kurulan Trkiye Cumhuriyeti bir yandan igal ve savan neden olduu yaralar sarmaya alrken, dier yandan da uluslar aras antlama sonucu Trkiyeye getirilen mbadillerin getirilmesi ve iskan ile uramak zorunda kalmtr. Mbadillerin getirilmeleri, iskan, retici konuma geirilmeye allmalar ok kolay olmamtr. Ancak, gen cumhuriyetin, yeni hkmeti youn abalar gstererek ve herhangi bir d yardm almayarak mbadele srecini baar ile tamamlayabilmitir. Benzer sorunlar, Yunanllar asndan da geerli olmutur. Dar bir yz lmne sahip olan Yunanistan, yaklak 1.200.000 gmenin iskann gerekletirmede zorlanmtr.

3

I- GEM TE AYVALIK

A-TAR H NDE AYVALIK Ege Blgesinin kuzeyinde ve Midilli Adasnn karsnda yer alan Ayvalk, gnmzde Balkesir iline bal bir sahil kasabasdr. ehrin kurulduu koyun karsnda Yunancada Moschonisi olarak adlandrlan Cunda(Ali Bey) adas yer almaktadr. Ayvalkn ismi hakknda da farkl yorumlar yaplmaktadr. Yunanllar Ayvali ve Kidonies isimlerini kullanm olup, Yunan kaynaklarnda her iki isime de rastlanmaktadr. 1895 ylnda Ayvalkta doup daha sonra Yunanistana g eden, 1965 ylnda len ve Yunan edebiyatnda 30 Kua yazarlar arasnda nemli bir yeri olan Fotis Kondoglou, Trke karl Vatanm Ayvalk adl kitabnda Ayval isminin nereden geldiini u ekilde belirtmektedir3. ehir ina edilmeden nce, blgede ayva aalarnn olduu ormanlk alanlar bulunduu iin bu yere, Ayva yeri anlamna gelen Yunanca Kidonie, Trkede Ayvalk denmektedir. Ayvalkn tarihine baktmzda ne zaman kurulduuna dair herhangi bir kesin bilgiye ulaamyoruz. Gzlemlediimize gre; Ayvalkn Bergama, Efes gibi Antik Dnemlere kadar uzanan derin bir gemiini kantlayan herhangi bir esere rastlanmamaktadr. Yunanl Georgios Nakracas, Ayvalk Rumlarnn, Antik yonlarn torunlar olmadn belirtip, bunlarn adalardan ve Yunanistann anakarasndan gelerek blgede i arayan gmenler olduunu yazmaktadr4. Birok kaynakta Ayvalkn kuruluu ile ilgili farkl bilgiler verilmektedir. Ayvalkn ierisinde bulunduu blgeye Yunan tarihi kaynaklarnda Eolya denmekteydi.

3 4

, , , , 1962, s. 52 Georgios Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerinin Kkeni, Kitabevi, stanbul, Aralk 2005, s.113

4

Yorgi Sakkari, Ayvalkn kuruluunu, Ayvalk Tarihi adl kitabnda 16. yzyln sonlar ve 17. yzyln balangc olarak gsterse de esasl bir belgeye dayandrlarak verilen bir bilgi deildir5. Sakkari, bu eserinde Ayvalkn korsan saldrlarndan korunmak isteyen evre adalar ve Midilli Adasndan g eden Hristiyanlar tarafndan kurulduunu belirtmektedir. Pandelis Kondoyannise gre de ehrin kuruluu 16. yzyln sonu ve 17 .yzyln bana indirgenmektedir6. Ancak Ayvalkn 16. ve 17. yzylda kurulduuna dair herhangi bir belgeye rastlanlmamtr. Arivlerdeki yaplan aratrmalar, Ayvalktan sz eden belgelerin 18. yzyln ikinci yarsndan sonra ortaya ktn gstermektedir7. Gnmzde de Ayvalk sokaklarndaki birok evin tarihinin genelde 18. ve 19. yzyla ait olduu grlmektedir. Ayvalkn iini gezerken 1892 veya 1896 ylna ait evlere rastlanmas olasdr. Kken olarak Girit gmeni olup, Ayvalkta yaayan aratrmac ve yazar Ahmet Yorulmaz, Ayvalktan mbadele yolu ile g edenlerin Atinada kurduklar Ayvalkllar Birlii adl dernein ikinci bakan V. Koukounarann yazd ve Trke karl Eolyann Bakenti Ayvalk olan kitaptaki yazlar Yunancadan evirirken u ihtimali aktarmaktadr. lk yerleenler Midillinin Kydonia kynden ya da Giritin Kydonies blgesinden gelenler olabilirler Ancak Ahmet Yorulmaz, bunun sadece bir tahminden ibaret olduunu sylemektedir. Ancak 1837 ylnda yaynlanan ve ierisinde corafi bilgiler ieren Yunanca szlkte Kidonies kelimesi Giritte yer alan bir yerleim yeri olarak tanmlanmaktadr. Bugn, Yunanllar, kasabay Ayvali olarak telafuz etmektedir.

Hfz Erim, Ayvalk Tarihi. Erim bu kitabnda Yorgo Sakkariden baz alntlar kullanmtr. Sakkarinin eserini Macit Uygur Rumcadan Trkeye evirmitir ancak Trkiyede yaynlanmamtr. Sakkarinin eseri Rumca olarak 1920 ylnda Atinada yaynlamtr. Ayrca Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Arivlerinde de bu eserin dorudan evirisi yer almaktadr. 6 , , , , 1921, s.275 7 Zeki Arkan, , 1821 Ayvalk syan, Belleten III/34 (Austos 1988)s. 582,583

5

5

Ayvalk snrlar iinde yer alan ve gnmzde kpr yolu ile de ulam salanan herkesin Cunda olarak bildii ancak Piri Reisin haritasnda Yunda olarak belirtilen Ali Bey Adas da nemli bir gemie sahiptir. Adann ismi Yunancada Moschonisi olarak ifade edilmekteydi. Moscho kelimesi Yunancada gzel koku, Nisi ada anlamna gelmektedir. Ancak bu isime sadece Yunan kaynaklarnda rastlamaktayz. yvalkn 4 kilometre gneyinde Yunanl renber ve obanlarn ikamet ettii imdiki ad ile Kkky-Sarmsakl olan Yeniarihori kasabas yer almaktayd. Yenierahori kelimesinin Trke karl Yenieri Ky anlamna gelmekteydi. 1462de Midilli Adasnn fethi dneminde Yenieriler sz konusu blgede yaadklarndan dolay bu isimin uygun grld zerine tahminler yrtlmektedir.

B-AYVALIKIN TOPLUMSAL VE EKONOM K YAPISI 1- dari ve Toplumsal Yap Ayvalk kasabas, Yukar, Orta ve Aa olmak zere mahalleye ayrlmaktayd. Aristokratlar, zengin toprak sahipleri, tccarlar Yukar Mahallede ikamet etmekteydiler. Aa Mahallede ikamet edenler balk gibi ii kesiminden insanlard. Orta Mahallede gemi kaptanlar, kk esnaf gibi orta halli kimseler oturmaktayd.8 Ayrca, Ayvalkn batsnda yer alan amlk Mevkii nemli bir sayfiye yeriydi. Kentte 11 kilise ve 1 Manastr bulunmaktayd. Bunlardan bazlar Aya Nikola Manastr, Taksiarhis, Aya Triada, Aya Yorgos, Aya Yannis, kszler Meryemi Kiliseleri idi. Cunda Adasnda da Ayvalktaki gibi Taksiyarhis adn tayan, gnmzde restore edilmekte olan metropolit kilise bulunmaktayd. Cunda8

www.mikrasia.lit.upatras.gr/html GREEK/slife.gr.html

6

Adasnda ayrca Aya Triada, Aya Pandelis, Aya Dimitris, nemli kiliseler iinde yer almaktayd. Kkky kasabasnda Aya Athanas adnda geni bir kilise mevcuttu9. Ayvalk Limanna girerken boazn tarafndaki bir adada Aya Yannis Manastr bulunmaktayd10. Ayvalkta o dnem ina edilen tek cami, bugn Sakarya Mahallesinde bulunan Hamidiye Camii idi. Liva ierisinde Ziraat Bankas, Ticaret ve Sanayi Odas, Telgraf ve Posta daresi, Liman ve Karantina daresi ve Belediyeye ait binalar yaplmt. Ayvalkta grev yapan memurlarn hemen hemen tamam Trk kkenliydi. Kasabann idare meclisinin bir ksm atama yolu ile, bir ksm da seimle belirleniyordu. Belediye oluuyordu11. Ayvalkta Belediye seimleri drt senede bir yaplmaktayd, hkmet seilen belediye azalarndan uygun grdn belediye bakan olarak tayin etmekteydi. Bununla beraber, blgenin idaresi kaymakam tarafndan yrtlmekteydi. Kaymakama bal olarak alan idare heyetinin 5 azas metropolit de dahil olmak zere Rumlardan, kaymakam, kad, mft, mal mdr ve tahrirat katibinden ibaret olan 5 azas ise Trklerden oluuyordu12. Yukardaki bilgiler gz nne alndnda Rum halkn herhangi bir bask altnda yaamadklar anlalmaktadr. 19. yzylda yaanan ekonomik canllktan Ayvalk Rumlar yeterince yararlanmlardr. Bu dnemde kanunlatrlarak yaama geirilen Osmanl reformlarnn da etkileri kmsenmemelidir. On dokuzuncu yzyl Osmanl reformlar, hem din temelli cemaatlerin etnik meruluunu hem de kk ynetsel yararln onaylamtr13. Bu reformlar, Gayri Mslim Osmanl tebaasnn ekonomik alanda da kazanmlar elde etmesinde etkili olmutur. daresi ve Ziraat Odas yeleri ise Rumlardan

Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur), baslmam daktilo metin, s.92 10 Ayn ariv, s.97 11 Bayram Bayraktar, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2002, s.24 12 Ayn ariv, s. 62 13 Gerasimos Augustinos, Kk Asya Rumlar - Ondokuzuncu Yzylda nan, Cemaat, ve Etnisite, Ayra Yaynevi, stanbul, Kasm 1997, s. 75

9

7

Ayvalkn gemii ile ilgili kaynaklar aratrldnda Papaz Dimitrakellis konomos ismi gze arpmaktadr. Birok kaynakta konomosun Bab- Ali ve Fenerli Beyler ile yakn ilikileri olduu anlatlmtr. Bu kaynaklarda, konomosun Ayvalka zel bir ferman salayarak zerk bir yap kazandrd belirtilmektedir. Fermann ieriinde Ayvalkn mstakilen idare edilecei, ehrin aar vergisinden muaf tutulaca gibi maddeler yer almaktayd. Bu fermana gre kad ve voyvodadan baka hibir Trk Ayvalkta oturmayacakt. ddia edilen fermanda u maddeler yer almaktayd: 1-Ayvalkta ikamet etmekte olan tm Mslman aileler, daimi olarak Ayvalkn civar kylerine nakil ve g ettirileceklerdir. Hibir Trk ailesi Ayvalka yerlemeyecektir. 2-Ayvalk ehri, mstakilen idare edilecek, bundan byle, valilerin hkmnden kurtulacaktr. 3-Memleket idaresi, rsumat (gmrk) ileri eline geecek, buna karlk Osmanl hkmetine her sene iin 48.000 kuru verilecektir. 4-Voyvoda, Trk olacak ve ancak, memleket ahalisi tarafndan seilecek, grevine son vermek de memleket halknn elinde olacaktr. 5-Kadlar Trk olacak fakat, maalar Ayvalk tarafndan denecektir. 6-Askeri komutan ne Ayvalkta kalabilecek, ne de Ayvalktan geebilecektir. 7-Ayvalk, aar vergisinden muaf tutulacak, buna mukabil, her mlk sahibi her zeytin aac bana iki para vermekle ykml olacaktr14. Bu fermann gerek olup olmad srekli tartma konusu olmutur. Ege Blgesini gezerek aratrmalarda bulunan Arnold Toynbee, 1922 ylnda yazm olmu olduu eserinde konomosun ferman 1773 ylnda aldn hatta Ayvalkta self-determinasyon yani zerk bir yap olduunu belirtmitir.15. Ancak Toynbee bu

14 15

Ayn ariv, s.6, Hfz Erim, Ayvalk Tarihi, Gney Matbaaclk, Ankara, 1948, s. 18, Arnold Toynbee, The Westen Question in Greece and Turkey, A Study In The Contact Of Civilisations, Houghton Mifflin Company, New York 1970, s.122

8

bilgileri

Sakkarinin

eseri

ve

misyonerlerin

raporlarn

dikkate

alarak

aktarmaktayd. Trkiyedeki aratrmaclar ve tarihiler, Osmanl arivlerinde byle bir fermann olmadn belirtmilerdir. Osmanl mparatorluunda her zaman kiilere olduu kadar kimi ehirlere de vergi bakl tannmas, baz kolaylklar salanmas yoluna gidilmitir16. Ancak Osmanl kaynaklarnda Ayvalk ile ilgili bu konuda herhangi bir belgeye rastlamamaktayz. Bir yere otonomi verilmesi iin sava sonucu karlkl antlama yaplmas gerekirdi. Ayvalk iin sz konusu durum iin imtiyaz denmesi daha doru bir ifade olacaktr. Ayvalkn dar ile balant kurabilmesi, bir takm gmenleri kendisine ekmesi, dorudan doruya bir ky ehri olmasna bal bulunmaktadr. zellikle dnyada nemli ekonomik gelimelerin yaand 19. yzyl boyunca dnya ticareti 50 misli art gsterirken, liman ehirleri artan mal, para ve insan hareketlerinin ana kanallar haline gelmitir17. Kuzey Egede nemli bir sahile sahip olan Ayvalkta da bu yzylda ekonomik kalknmalar grlmeye balamtr. On dokuzuncu yzyl ortalarndan itibaren Anadolu ticaretinin oda Avrupaya kaym, bylece, blgenin ekonomik corafyas deimi ve kydaki merkezler, gelien ticari deiimin younluk noktalar olarak byklk ve nem bakmndan ykselie gemilerdir18. Avrupa ile ticari ilikilerin salanmasnda Gayri Mslim tebaa arac konumunda olmutur. Yabanc sermayenin mparatorluk topraklarna girmesinde Rumlar ve Ermeniler etkili olmutur. 1773-1821 tarihleri arasnda Rumlarn daha ok sahil kent ve kasabalarnda yaadklar ve ticarette egemen olduklar, Trklerin ise Kabakum, Ayazment (Altnova) gibi yerlere ekildikleri grlmtr19. Ayrca Burhaniye, Gme, Murateli (Armudova) iftilikle uraan Trklerin youn olduu yerler olarak bilinmekteydi. Armutova, dareten Burhaniye Kazas, Kilise daresince Ayvalka16 17

Zeki Arkan, a.g.e, s.584. alar Keyder, Memalik-i Osmaniyeden Avrupa Birliine , letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s.51 18 Gerasimos Augustinos, a.g.e, s.175 19 Ayn ariv, s.7

9

balyd. Aalkl tepeler zerinde Yrklerin 14 tane mahallesi vard20. Bu kasabada Trkler ve Yunanllar karma olarak yaamaktaydlar. Fenerli Rumlar, Osmanl mparatorluunun diplomatik ve brokratik

kademelerinde nemli bir yere sahiptiler. Bu konumlar sayesinde brokrasi kademesinde geni nfuzlar elde etmilerdir. Fenerli Rumlar sayesinde birok yerde okullar almt. Sakkari de kitabnda Ayvalkn Bab Ali ile yakn ilikiler iinde olduunu belirtmektedir. Devlet brokrasisinde, kitabet hizmetinde kullanlan tek gayri Mslim grup Fenerli Rum beyleriydi.

2-Ayvalkta Eitim Kurumlar

18. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl mparatorluunda bir ok reformlar hayata geirilmeye balamt. zellikle, gayrimslim unsurlar ekonomik alann dnda, eitim alannda da imtiyazlar elde etme imkann buldular. stanbul Hkmeti zerinde nfuz elde etmeyi baaran Fenerli Rumlar, stanbul, zmir ve Ayvalkta okullar atrmaya baladlar21. Ayvalkta ilk akademi 1803 ylnda Grigori Sarraf tarafndan kuruldu. Sakkari, okulun arsasn halkn baladn, yap masraflarnn da halktan toplanan balar ile liman ve gmrk gelirlerinden salandn belirtmitir. Akademinin kurulu izninin Kuadas Metropoliti Samoilin teebbs ve Prens Panayotis Muruzisin yardm ile elde edildiini ifade etmektedir22. Bu akademide Eski Yunanca, filoloji, fizik, mantk, felsefe, sylev ve matematik dersleri verilmekteydi. 1821 ayaklanmasnda zarar gren bu akademi, daha sonra akademi olmaktan karlp, Ayvalk Gymnasiumu adn alr. Alt yz rencisi, byk kitapl,

20 21

Ayn ariv, 94. Zeki Arkan, a.g.e, s. 585 22 Hfz Erim, Ayvalk Tarihi, Gney Matbbaclk, Ankara, 1948, s. 20-21,

10

Fransadan getirilen ara gerelerle, olaanst fizik kimya laboratuar ile, Bat Anadoluda parmakla gsterilen bir kurumdu23. Fransz misyonerlerden Firmine Didotun olu Amvrosios Didot

Anadoluyu gezerken Ayvalka da uram, iki ay burada kalp akademiyi ziyaret ederek eitim sistemini aratrmtr. 1816-1817 Notes dun voyage fait dan le levanten ismi ile bast seyahatnamenin 374-403. sayfalarnda Ayvalk Akademisi hakknda bilgiler vermektedir24. Bunun dnda Ayvalkta aratrmalarda bulunan ngiliz misyoner Jowett gzlemlerinde, akademideki rencilerin 100nn dardan geldiini bunlar iin 72 odal bir yurt yapldn, bir ktphanenin olduunu, dersler arasnda fizik, astronomi, matematik bulunduunu aktarmaktadr25. 1839 ylnda iki erkek okulu, 1860da temel eitim veren Yukar Mahalle Erkek Okulu ve Aziz Yorgos Kz Okulu kuruldu26. 1873 ylnda Hayrseverler Dernei Yukar Mahalle Kz Mektebini kurdu. 1880 ylnda Stratis Panadavos tarafndan erkek mektebi kuruldu27. nc Kz Mektebinin kurulmas ile beraber Ayvalkta 3 tane Erkek Mektebi, 3 tane Kz Mektebi oldu. 1900 senesine kadar 1700 talebesi olan bu mekteplerdeki talebe says 1914te 2400e ulat. Erkek lkokulunda 1100, kz ilkokullarnda 850, orta kz mektebinde 150, lisede 300 talebe eitim grmekteydi28. renci saysnn art eitime verilen nemin bir gstergesiydi. Ayn dnemde 40n zerinde eitmen grev yapyordu29. Birok zengin Rum mekteplerine destek olmak iin balarda

bulunmaktayd. Dikilide ikamet eden Ayvalkl Pandazopoulos ailesi hastane

Ahmet Yorulmaz, Ayvalk Gezerken, Dnya Kitaplar, stanbul 2004, s.57 DE Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur), baslmam daktilo metin, s.17 25 Esra Danacolu, Anglo-Sakson Misyoner Kaynaklarna Gre XIX. Y.y. lk Yarsnda zmir ve Bat Anadolu (Demografik Yap, Eitim Kurumlaru), son Yzyllarda zmir ve Bat Anadolu Ulusularars Sempozyumu Teblileri, Hazrlayan Tuncer Baykara, Akademi Kitabevi, zmir, 1994, s.273 26 . , : , , 1949 s. 62 27 www.ime.gr 28 Ayn ariv, s.63 29 . , a.g.e., 18624

23

11

binasnn stnde Aya Konstantin adndaki kk bir kilisenin yan bandaki bahelerini Ayvalk Mektepler daresine balamlard30. Mektepler daresi bu alan bir ziraat bahesi haline getirmitir. Ayvalk civar mntkalarnda da Rum mektepleri bulunmaktayd.

Kkkyde (Sarmsakl) 6 snftan oluan ve retmenin eitim verdii 120 talebenin eitim grd bir erkek mektebi, 4 snftan oluan ve 2 retmenin eitim verdii 80 talebeli bir kz mektebi, Eski ismi Ayazment imdiki ad ile Altnova beldesinde 4 snftan oluup 70 talebenin eitim grd karma bir ilk mektep bulunmaktayd31. Cunda Adasnda 1839 senesinde, Taksiyarhis Kilisesinin avlusunda ilkokul dzeyindeki ilk mektep, 1865 tarihinde bir orta mektep tesis olunmutu. Bu mekteplerde tahsil gren talebenin adedi 600d. Yedisi erkek, yedisi bayan olmak zere on drt retmen grev yapmaktayd. Bu mekteplerin yllk masraf 500 altn lira tutmaktayd. Mebla cemaat tarafndan karlanmaktayd32. Ayvalk ve Cunda Adasndaki eitim kurumlarna hayrseverler de destek vermekteydi. Osmanl gayri Mslim mparatorluu aznlklar ierisinde alan yabanc okullarda Kk ykc

propagandalarn rencilere empoze edilmesi srekli sknt yaratmtr. Ruslara zerinde imtiyaz kazandran Kaynaca Antlamasnn imzaland 1774 takip eden yllarda, bata stanbul, Teselya ve Moradakiler olmak zere btn Rum okullarnn dini yaps deitirildi. Snflarda ihtilalci papazlarla birlikte komitaclar da ders vermeye balad. Etnik-i Eterya cemiyetinin kurulmasndan sonra ise Rum okullar bu cemiyetin denetimi altna girdi33. Cemaat niteliindeki Rum okullar eitim d faaliyetler iine girmeye balamlard. zellikle, ayrlk Yunan hareketine nemli bir zemin hazrlamt.

30 31

Ayn ariv, s.64 Ayn ariv, s.92,93 32 Ayn ariv, 96 33 lknur Polat, Trk Yunan likileri erevesinde Rum Eitim-retim Kurumlarnn Yeri ve nemi ,nc Askeri Tarih Semineri BildirilerTarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar), Genel Kurmay Basmevi, Ankara , 1986, s.445

12

Yunanistan Devleti kurulmadan nce Osmanl mparatorluunda bir aznlk grubu olarak faaliyetlerini srdren Yunanllar, daha doru bir deyile Rum cemaati, Yunan Devletinin kurulmasndan sonra Yunanistann karlar dorultusunda bir eitim dzeni benimsemilerdi. Rum okullarndaki ders programlarnn dzenlenmesi, kitap seimi Yunanistann siyasi propagandasna hizmet edecek ekilde gerekletirildi34. rnein, Cezayirli Hasan Paann izniyle Papaz konomos tarafndan alan Cunda Rum Okulunun 1884 ylna ait ders program; Trkler hakknda temel dnce, Trkler aleyhine beynelmilel propaganda, Takip edilecek iktisat politikas, Trk ahlakna ve slam dinine kar politika, Takip edilecek din politikas, Rumlarn ve kiliselerin siyasi hedefi, syan ve fitne hareketleri, Harp esnasnda yaplacak baltalamalar, Hastanelerin vazifesi, Ziraat politikas, Trk devlet adamlarna kar tatbik edilecek plan, Yangn, sabotaj ve suikastler, Manastrn vazifesi ve Sanat politikas konularnda Trk-Yunan dmanln krkleyecek ve younlatracak maddeleri ieriyordu35. Herhangi bir Rumun yapaca fedakarln karl Rum Bankalar, ticaret kulpleri tarafndan denecekti.36 Midilli Bankas ve Karnca tekilat bu konuda yardmc olmaktayd. Ayvalktaki akademideki okul kitaplarna da Trk dmanln telkin edecek yazlar sokulmutu. Yunan syannn olumasna zemin hazrlayan bir ok kii bu tr okullardan mezun olmaktaydlar. Etnik-i Eteryann kurucularndan biri olan Eksanthos Ayvalk akademisinde yetimiti37. lk, orta ve yksek tahsillerini buradaki okullarda tamamlayan genler yardm amac ile toplanan paralarla Avrupaya gnderilerek propaganda ilerinde kullanlmakta idi. Hatta Girit isyanlarnda Ayvalktaki akademiden birok insan aktif olarak yer almlard.

34 35

lknur Polat, a.g.m, s.440 Necdet Sevin, Osmanldan Gnmze Misyoner Faaliyetleri, Milenyum Yaynlar, stanbul, ubat 2002, s.249-253 36 G. Yetkin- M. Nurettin Yksel, Trk Dman Kanl Papazlar, Yksel Yaynlar, Ankara, 1964, s.12 37 Necdet Sevin, a.g.e. s.230-231

13

3-Ege Blgesinde Misyoner Faaliyetleri

1820li yllarda ok sayda Protestan misyoner, Yakndouya hareket ederek raporlar tutmaya, faaliyetlerde bulunmaya balamlard. American Board of Comissioners for Foreign Missions ve dier Protestan misyonerlik kurulularna bal misyonerler Orta Dou topraklarndan balayarak zmir ve stanbul bata olmak zere Anadolunun nemli merkezlerinde istasyonlar atlar38. American Board of Comissioners for Foreign Missions (ABCFM) adl misyoner rgt 1820 ylndan itibaren Osmanl corafyasnda faaliyet gstermeye balam ve ncelikle zmir ve evresinde aratrmalar yapmlard39. Sz konusu aratrmalar sonucunda zmir, Sakz Adasnn yan sra Ayvalkta da Rum Cemaatleri tarafndan desteklenen okullar olduunu kayda geirmilerdi. 1810 ylnda Bostonda kurulmu olan bu rgt, hem 19. yzyln ve 20. yzyln ilk eyreinin en byk Protestan misyonerlik kuruluu, hem de Osmanl mparatorluunda faaliyet gsteren Protestan misyonerlik kurulularnn en byyd40. mparatorluk snrlar ierisindeki Mslman ve Gayri Mslim unsurlar Protestanlatrma amacn gden sz konusu kurulu, Mslmanlar ve Rum aznl dntrme amacna ulaamam, Rumlarda gl bir Ortodoks direniiyle karlam ancak onlar Trk devletine kar kkrtabilmilerdi. Misyonerlik Okullar ve kolejleri gayrimslimlerin ve Trk olmayanlarn modern dncelerle, zellikle milliyetilik dncesiyle tanmasnda, dolays ile var olan kltr ve topluma yabaclamasnda arasal ilev grd41 . 19. yzyl boyunca Osmanl topraklarndaki almalarn younlatran Amerikan Protestan rgtleri, ounluunu Ermenilerin oluturduu bir Protestan Cemaati kurup Bab-

38 39

mer Turan, Avrasyada Misyonerlik , Asam Yaynlar, Ankara, Ocak 2002, s. 148 Gerasimos Augustinos, Kk Asya Rumlar, Kk Asya Rumlar - Ondokuzuncu Yzylda nan, Cemaat, ve Etnisite, Ayra Yaynevi, stanbul, Kasm 1997, s. 186 40 mer Turan, a.g.e, s.9 41 Feroz Ahmad, Osmanl mparartorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, Editr: Marian Kent, ev. Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, Aralk 1999,s.24

14

Ali tarafndan tannmasn saladlar42. Bu tr nedenlerden dolay misyoner rgtler mparatorluk snrlar ierisinde yapm olduklar almalardan dolay Gayrimslim gruplarn ayrlk faaliyetlerde bulunmalarna zemin hazrlamlardr.

4-Ayvalkn Ekonomik Yaps

Osmanllarn dini adan farkllklar ieren bir toplum organize etmek zere getirdikleri millet sisteminin Hristiyanlara ve Yahudilere belli bir zerklik vermesi gibi, bu sistemin bir uzants olan kaptilasyon rejimi de, zmir ve imparatorluun dier blgelerindeki yabanclara yasal ve dini meselelerde dikkate deer bir serbestlik salamtr43. 19. yzyln ikinci yarsnda Anadolunun eitli kent merkezlerinde nemli bir bymeler grlmeye balamt. On bin nfuslu kasabalarn says yzyln sonunda 77ye ulam ve ehirlerdeki artn bir uzants olarak zellikle Ortodoks Hristiyanlar arasnda burjuva kesimler gelime gstermitir44 zmir ve hinterland youn bir gelime srecine girmiti. Anadolu sularnn vapur ile tanmas, Hristiyan tccarlarn i ilikilerinde dorudan ve kayda deer bir tesir yaratmtr. Endstri Devrimi sonras liman kentlerinin nemi daha da artm olup, Bir liman kenti olan Ayvalk, bu dnemdeki gelimelerin paralelinde ekonomik alanda ilerleme kat etmeye balad. Ayvalkta, XVIII. Yzyln ikinci yarsnda ve XIX. Yzyln ilk yllarnda ekonomi alannda nemli bir kalknma grlmektedir. Zeytin ve zeytinya retiminde ok nemli bir konumda yer alan ehirde yzden fazla zeytinya mengenesi bulunuyor ve ylda bir milyon okka zeytinya retiliyordu45. 19. yzylda, Ayvalk da iine alan zmirin kuzey blgesi zeytin blgesi olarak42

Elin Macar, Mbadele Aratrmalarnda Yeni Bir Kaynak, Dorothy Harrox Sutton Arivi, Yeniden Kurulan Yaamlar-1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, Derleyen: Mfide Pekin, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, Ekim 2005, stanbul s.84 43 Edhem Eldem, Manfred Goffman, Bruce Masters, Dou ile Bat Arasnda Osmanl KentiHalep, zmir ve stanbul, (ev. Sermet Yaln), Tar,h Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, Eyll 2003, s. 107 44 Gerasimos Agustinos, a.g.e, s. 123 45 Zeki Arkan, a.g.e, s.586

15

tanmlanmt. 1838de

ngiltere ile imzalanan ticaret antlamas sayesinde,

ngilizlerin yatrm yapma imkanlar olduka artt. Nitekim 1884 ylnda, zmirde eitli fabrikalarn sahibi olan zeytinya reticisi R. Hadkinson, 1500 sterlin deerinde makine ve ara ithali yaparak Ayvalkta bir ya retme tesisi kurdu46. 1900 ylna gelindiinde Hadkinsonun Bat Anadolunun en byk ya reticisi olduu grlyor. Tccarlktan sanayicilie geen bu ngilizin Bat Anadolunun eitli kentlerinde ikisi ayiei, drd susam, alts pamuk tohumu ve onu zeytinya karan 22 fabrikas olmutu.47Ayn Hadkinson, Mtareke dnemi ve Ayvalkn igali srasnda ngiliz mmessilli olarak grev yapmt. Fransz Anfre, 1900de Ayvalka zeytin retimi ile ilgili getirdii yeni bir yntemi Ayvalkllar uygulayarak 22 sanayi tesisinde bu yntemle retim gerekletirdiler. Bylece 1900den sonra Ayvalk zeytinya yabanc pazarda tannan ve rabette olan bir rn oldu, ve stanbul, Amerika, Fransa ve talyaya znikin zeytinyalar olarak satld. Bu amala Ayvalka bu lkelerden tccarlar ve vekiller geldiler48. Avrupadan komisyoncular ya almak zere dorudan doruya Ayvalka geliyorlar, Ayvalk iin kendi memleketlerinden sipari alyorlard. Avusturya ve Almanya, ticaret acenteleri de bu memlekette kendilerini gstermeye baladlar49. Dier taraftan, Trakya ve Makedonyaya da ya sevkiyat yaplmaktayd. 1902 ylnda Avrupa memleketleri ve Kbrsa 4.000.000 kiloya yakn zeytinya ihra edilmitir. zmire sarf edilen zeytinyann tamam zmir mahsul olmayp zeytinlerin terbiyesi ve yalarn tasfiyesinin daha iyi yapld Midilli Adas ve Ayvalktan gelmekteydi50. Ticaretin artmas ve ekonominin canlanmas, bankalarn kurulmasn salam oldu. 1860 ylndan itibaren bankaclk asndan nemli gelimeler grlmektedir.Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiyede Girii,Bilim Yaynlar, stanbul,1977, s. 148 Melih Grsoy, zmir Sanayinin Gemii ve Bugn, Son Yllarda zmir ve Anadolu Uluslararas Sempozyum Teblileri Hazrlayan: Prof. Dr. Tuncer Baykara, Akademi Kitabevi, zmir, 1994,s.130 48 , , , 1994,s.189 49 Hfz Erim, a.g.e, s. 49 50 Mbahat Ktkolu, zmir Ticaret Odas statistiklerine Gre XX. Y.y Balarnda zmir Ticareti Son Yllarda zmir ve Anadolu Uluslararas Sempozyum Teblileri Hazrlayan: Prof. Dr. Tuncer Baykara, Akademi Kitabevi, zmir, 1994,s. 284746

16

Ayvalkta sras ile Osmanl Bankas, Atina Bankas, Credit Lyonnais, Ziraat Bankas ve 1907 senesinde Midilli Bankas almtr51. Midilli Bankas 1910 ylna kadar hizmet vermitir. Piyasann hareketli olmas sayesinde esnaf says artmaktayd ve ar olgusu nem kazanmaktayd. Ayvalkta 1000 tane ticari dkkan ve imalathanenin olduu 4 tane ar bulunmaktayd52. Tccarlara ve sanatkarlara ait olan bu maazalarn 500 merkez arsnda, dierleri Yukar, Orta ve Aa mahallelerdeki arda bulunmaktadr53 zellikle 19. yzyln balarndan itibaren papazlar, misyonerler ve konsolosluklarn abalar ve topraklarnn verimlilii sayesinde, Ayvalkta hzl bir ekilde kalknmaya balad. Bata Yunanistan olmak zere, ngiltere, talya, Fransa ve Norvein konsolosluklar burada bulunuyordu54. I. Dnya Sava ncesine kadar Fransz diplomatik temsilcilikleri erevesinde Ayvalk ve Midilli Adasnda Konsolos Yardmclklar bulunmaktayd55. Bu konsolosluklarn Ayvalkta olmasnda 1774 Kk Kaynarca Antlamasnn da etkisi olmutur, nk bu antlama gereince, tm ky limanlarna konsolosluklar kurulmasna izin verilmiti. Yunanistann bamszln etmesi ile beraber 1834ten itibaren Ayvalkta Yunanistann konsolos vekillii faaliyet gstermeye balad. 19. yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu topraklarnda gezerek

yaklak her blgede raporlar tutan Batl misyonerler ve oryantalistlerden Ayvalk gezenlerin tespitlerine gre, ehir ekonomik, sosyal ve kltrel ynden olduka gelimi durumdayd. 1905 ylnda yaplan saptamaya gre, kkl bykl 80e yakn tabakhane ile 2 deri fabrikasnda 700 ii alyordu. Hindistann Bombay kentinden getirilen ham deriler burada ilenip, Fransz kselesi ayarnda kseleler retilip ihra

Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur) daktilo edilmemi metin,s.61 52 . , : , 1949, s.53-55 53 Ayn ariv, a.g.e, 91 54 Ahmet Yorulmaz, a.g.e, s. 64 55 Necdet Sevin, a.g.e, s.50

51

17

edilmekteydi56. Deri fabrikalarnda, o dnemin artlar deerlendirildiinde modern yntemler kullanlmaktayd. Limann ciddi eksikliklerine ramen, Ayvalkta kayda deer bir ticari hareketlilik sz konusuydu; elde edilen gelir 1920de 1.5 milyon altn liraya ulamt. hracattan elde edilen gelir 800.000 liray, ithalattan elde edilen gelir ise 700.000 liray buluyordu. Yani Ayvalkta d ticaret dengesi 1920de 100.000 lira artm ve Ayvalk, ekonomik yaamda sekin bir konuma sahip olmutu. Ayvalk limanna ylda 600 buharl gemi ve 200 yelkenli gemi girmekteydi. Ayrca, Ayvalkta 1000 ticarethane ve imalathane, 22 buharl zeytinya fabrikas, 22 at arabas imalathanesi, 3 tane zeytin reticilerinin almalar iin zeytin ekirdei fabrikas bulunmaktayd57. O dnemin gezginleri Ayvalk dounun Boston veya Manchester olarak nitelemekteydiler. Pirine ya karmak zere tane de Pirine fabrikalar kurulmutu. Sabunculuk sektrnde nemli lde art grlmekteydi. On bei byk, dierleri kk olmak zere birok sabunhane kaliteli sabunlar kartyor, pirineden elde edilen sabunlar ise Trkiye ile Bulgaristan iileri tarafndan kullanlyordu58. Ayvalk geni bir denizcilik potansiyeline sahip olduu iin gemi yapmnda da ilerleme kat etmiti. Kuzey kesimlerde gemi yapm yerleri, tersaneler ve oranlara yakn yerlerde, kk lekli gemi yapm ve onarm atlyeleri mevcuttu. Trakakis, Ayvalkta 6 tane tersane bulunduunu belirtmektedir.59 Bat Anadoludaki en nemli Tabakhane Merkezi Ayvalkt. ehrin, kuzey tarafnda yaklak 80den fazla tabakhane faaliyet gstermekteydi60 Ayvalkn karsnda yer alan Cunda(Ali Bey) adasnda ise zeytinyandan yaklak 700.000 okka sabun retilmekteydi ve gemilerle56 57

stanbula ticareti

Ahmet Yorulmaz, age. ,s. 66 , 1922 , , , 1989, s..28 58 Hfz Erim, a.g.e, s. 47 59 , , , 1994, s. 214 60 , : , 1949, s.54

18

yaplmaktayd61. Ayrca, un deirmenlerinin says da olduka fazlayd. Cundann yakn tepelerindeki yel deirmenleri yerine drt tane buu ile ileyen un fabrikalar kurulmutu. Tuna yaknlarndaki yerleim yerlerinden (memleketlerde) ve Trakyadan getirilen buday bu fabrikalarda tlrd62. Cunda Adasnda oturanlar balk, ifti veya denizciydi. Balklk alannda adada olduka byk bir ilerleme kaydedilmiti. 400 adet balk kay ve snger avna mahsus 10 adet makineli kayk vard63 Yllk 3.000 liralk snger edilmekteydi. Sadece adada, 1000 ton ahtapot ve havyar elde ediliyordu64. Bunun dnda tuzlama balk ticareti de yaplmaktayd. Cunda Adasnda bulunan liman da nemli bir ileve sahipti. Kaz Dalarndan gelen kereste Cunda Adas zerinden ihra edilmekteydi.65 . Ayrca eski ismi Yenierahori, imdiki ad ile Kkky-Sarmsaklta tula-kiremit retilmekteydi. Krmz renkte olan bu zel taa Sarmsak Ta denmekteydi. Ayvalka bal olan Sarmsakl beldesi ismini bu tatan aldna dair ihtimaller bulunmaktadr. Sarmsak talarnn ticareti Edremit Krfezinde ve Midilli Limannda yaplmaktayd66. Bunlar yurtdna ihra ediliyordu, hatta yurt iinde de kullanlmaktayd. Midilli Adas, zmir ve Ege evresinde evlerin duvarlar bu talarla rlmt. Midilli Adasnda 1880 ylnda ina edilen Yal Camiinin duvarlarnda krmz renkli sarmsak ta kullanlmt67.Gnmzde bile, Foadaki eski Rum evlerinin tulalarnda Yunan alfabesinin karakterleri ile Yenierahori yazsna rastlanlabilmektedir.

, , , 1994 , s. 192 62 Hfz Erim, a.g.e, s. 47-48 63 DEU Arivi, s. 97 64 , a.g.e. , s. 262 65 Ayn ariv, s. 98 66 , , 1880 1922, , 1994 67 .. , , .2000,s.18

61

19

5-Ayvalkta Kltrel Etkinlikler ve Hayr Kurumlar

Ayvalkta 19. yzyln son eyreinden itibaren farkl amalarla dernekler kurulmaya balad. 1895 senesinde iki tane musiki kulb ve 1906da Ayvalk genleri tarafndan Aiolikos Spor Kulb kuruldu68. Midilli Adasnda, gnmzde Yunan Amatr liginde oynayan Ailikos isimli bir spor kulb bulunmaktadr. 1905 senesinde Fukaraperver Uhuvvet Cemiyeti kuruldu. Tamam kadnlardan oluan bu cemiyet, kadnlarn sanatsal ynlerini st dzeye kartmak ve fakir kzlara yardm etmekti.69 ki katl bir binann birinci katnda dokuma tezgahlarnn olduu bir malikane, ikinci katnda nak blm faaliyet gsteriyordu. 1907 senesinde Ziraat Birlii kuruldu70. Elence amal cemiyetler de kurulmaktayd. Bunlardan biri Tccar Memurlar Cemiyeti idi71. Sahilde byk bir yer kiralamlard. Sz konusu salonda mandolin, gitar konertolar veriliyor, genler tarafndan konferanslar dzenleniyordu. Cemiyet, 1917de Ayvalk tehciri nedeni ile feshedildi72. Ayvalkta ayrca iki tane lokal bulunmaktayd. 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan ile beraber, Ayvalkl Rumlarn siyasi faaliyetleri artmaya balamt. Ayvalkl Rumlar 20 Eyll 1908 tarihinde Yunan Siyasi Cemiyeti ad ile bir rgt atlar73. Merutiyetin zgrlk ortamn suiistimal ederek ayaklanma karmaya kalksalar da bunda baarl olamadlar. Bu olay sz konusu cemiyetin kapanmasna neden oldu. Ayvalkta salk ve hayr kurumlarnn kurulmasna nem verilmitir. 1780 senesinden itibaren kszler Meryemi Kilisesi Avlusunda hastane ve ocuk yuvas

68 69

Ayn ariv, s.64 Ayn ariv, s.90 70 www.ime.gr ( ) 71 Ayn ariv, s.90 72 www.ime.gr ( ) 73 Bayram Bayraktar, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, s.32. Doan Aka, Ayvalk ktisadi Corafyas, lk Matbaas, stanbul, 1944, s.31

20

faaliyete girdi74.

1880 senesinde Trke karl ile

Mukaddes Hastane kuruldu. Hastanenin iinde huzurevi, ocuk yuvas ve kszler yurdu ilev grmekteydi75Hastanenin giderleri 1600 liray amaktayd. Gerekli olan giderler hayrseverlerin yapt balar sayesinde karlanmaktayd. Ege Blgesine genel olarak bakldnda Ayvalktaki nemli ilev gren hastansesi idi. Ayvalkta kltrel faaliyetlerin ilerlemesi yayncln da ilerlemesini Hastane, zmirden sonra blgenin en

salamt. 1819 ylnda Konstantinos Tombras tarafndan bir matbaa tesis edilmiti76. Matbaann kurulmas ile beraber yerel dzeyde yaynlar baslmaya balamt. Ayvalkta Krikis(Halka) adl bir gazete, Aiolikos Astir(Eolya Yldz) adl edebiyat dergisi yaynlanmaktayd77. 1906 senesinden itibaren Aiolikos Spor Kulbnn gen kurucular Kidoniakos Astir (Ayvalk Yldz) adl bir gazete yaynlamaktayd78 Ayvalkta 20. yzylda edebiyat ve sanat alannda nemli kiiler yetimitir. Bunlardan en nemlileri arasnda Fotis Kondoglou, lias Venezis, Panos Valsonakis, Georgios Sakkaris ve Cunda Adasndan Startis Dukas, Stratis Drakaos, Sitsa Karaiskaki isimleri yer almaktadr. zellikle Fotis Kondoglou ve lias Venezis vermi olduu eserler sonucunda ada Yunan Edebiyatnn 30 Kua edebi akmnn nemli yazarlar arasnda yer almlardr. Fotis Kondoglunun (Vatanm Ayvalk) ve lias Venezisin (Eolya Topra adl eserleri Ayvalk hakknda nemli bilgiler vermektedir.

www.ime.gr ( ) Ayn ariv, s.65 76 www.ime.gr ( ) 77 Hfz Erim, Ayvalk Tarihi, Gney Matbaaclk, Ankara, 1948 s.60, 78 www.ime.gr75

74

21

C-AYVALIKIN DEMOGRAF K YAPISI

Ayvalkn demografik yapsn incelediimizde her aratrmacnn farkl izlenimleri olmutur. Bu durum sadece Ayvalk iin deil, mparatorluk snrlar ierisindeki dier livalar ve sancaklar iin de geerliydi. Ayvalkn nfusu konusunda rakamsal olarak farkl veriler ortaya konmaktadr. Yerli ve yabanc eski kaynaklar, Ayvalkta Rum nfusunun youn olduunu belirtmektedir. 1889 tarihli Karesi Salnamesine gre nfusun tamam Rumlardan olumaktayd79. Bu yllarda Ayvalkta bulunan Rumlarn says 19.846 idi. Genel olarak 19. yzylda Anadoluda Mslman nfus artarken Ege Blgesinin Ayvalk, Urla Yarmadas gibi sahil kesimlerinde Rum nfusun oran ykseliyordu80. Ayvalkta ticari faaliyetlerin younlamas, buradaki nfusun da artmasna neden olmutur. Bat Anadolu Blgesini gezen yabanc aratrmalar, kendi gzlemleri dorultusunda nfus saylarn eselerlerine yanstmlardr. M. Notaras onya, Eolya ve Lidyada adl eserinde u nfus verilerini vermektedir81. Beldeler: Ayvalk Kkky Yahyaky Gme Karaaa79 80

Yunan 20.000 2.500 100 800 340

Trk 350 600 800

Bayram Bayraktar, s. 24 lhan Tekeli, s. 59 81 , 1922 , .27

22

Keremky Cunda Adas Pelitky Daldena Toplam:

150 5.000 50 130 29.070

200 605 307 2.862

Notarasn ortaya koymu olduu nfus verileri kendi bak as ile verilmitir. Bilimsel gereklii tartmaya aktr. Ancak tahmini de olsa blge hakknda bilgiler vermektedir. Ayvalk da srekli g alabilen bir yerdi. 18. yzyln sonlarna doru Ayvalka Mora Yarmadas, Epir, Tesalyadan yerleenler olmutur82. zellikle 19. yzylda gelien ticari hareketlenmeler nfusun artnda etkili olmutur. Sotiriadis, 1912de Ayvalk Helenlerinin 46.212 kii, Trklerin ise yalnzca 89 kii olduklarn bildirmektedir83. 1914 ylndaki nfus saymna gre Ayvalkta 31.445 Rum ve 454 Trk yaamaktayd. Dyun-u Umumiye Osmaniye idaresinin grevlendirdii Vitali Guinet on iki senelik incelemeleri sonrasnda yaynlad La Turquie dAsia, Geograpique, Administrative, Statusque Descriptive et Rasionne de Chaque Province adl eserinde u bilgileri vermektedir. zmir, eme, Foa, Menemen, Alaehir, Kasaba, Aydn, Ayvalk, Manisa, Bodrum ve Sarayky iine alan 45.000 km2de toplam 1.396.477 kii yaadn, bunlardan Trkler 1.093.334 kii, Rumlarn ise says 208.893t. Guinetin 1894 ylndaki tespitine gre Ayvalkta Rum says 21.486 iken Trk says 180 idi. 1917 Osmanl istatistiklerine gre Ayvalkta ikamet eden Rum says 8.052 iken Trk nfusun says 3.215e kmt84. Guinet 1894 ylna dair verdii istatistik bilgileri ile 1917 Osmanl statistikleri arasnda farkn temel nedenleri arasnda Balkan Savalar srasnda yaanan demografik hareketlilikler

82 83

, , 1921, , s.276 Georgios Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerinin Kkeni, stanbul, Aralk 2005,s.113 84 Nail Moral, Mtarekede zmir nceleri ve Sonralar, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, Aralk 2002, s.83-86

23

yer almaktadr.1917 verilerine ait Osmanl verilerine gre Ege Blgesinin Trk ve Mslman nfusu 1.802.698. Rum ve Ortodoks nfusu ise 329.65385. Osmanl Devletinin 14 Mart 1914de hazrlattklar istatistikler, Bar Konferansnda kullanlmak zere dzenlenmiti. Drt byk devletin temsilcilerine 1919 ubatnda verilen muhtrada Anadolu Vilayetlerinin nfusu yle gsterilmitir. 9.291.346 1.014.612 542.572 93.364 %85 %9 %5 %0.8 slam Rum Ermeni Musevi, Ecnebi

Trakya Nfusu 360.417 Trk 224.680 Rum 19.888 Ermeni 26.109 Muhtelif

Dersaadet Vilayeti 580.432 242.559 Trk Rum

Yukardaki tablolar incelendii zaman Bat Anadoluda Rum nfusun youn olduu grlmektedir. zellikle Urla, Ayvalk ve Erdekte Rumlar Trklerden fazlaydlar. Bu ilenin 23.000 Trk nfusuna karlk Rum nfus 60.000den fazlayd. Ayvalkn kylerinden ok sayda Rum etesinin kt grlmtr86. Stanford Shawun elde ettii verilere gre Karesi Sancada Mslman nfus says 1885 ylnda 257.954 iken 1914 ylnda 359.804., Rum says 1885 ylnda 67.386 iken 1914 ylnda 97.497 olmutur87 .

85 86

Salahi Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika , TTK Yaynlar, Ankara, 1987, , s.37 Sabahattin Selek, Anadolu htilali, Cem Yaynevi, stanbul, 1973, s. 64, 87 Stanford J. Shaw, Otoman Population Movements During The Last Years Of The Empire, 18851914 , The Journal Of Otoman Studies, stanbul,1980, s.199

24

Her

aratrmac

farkl

nfus

verileri

ortaya

karmtr.

Osmanl

mparatorluunu aratran pek ok Avrupal mparatorluun Rum nfus tahminini yapmtr. Nfusu saymak mmkn olmad iin Avrupallara ait verilen rakamlar gvenilir olmamtr88. Sonuta gzlemlerle tahmini yaplan nfus verilerinin bilimsel deerleri olduunu syleyemeyiz. Birok kaynakta ilgili dnemdeki Ayvalk nfusunun 30.000 civarnda olduu belirtilmektedir. Blgede Balkan Savalar ve I. Dnya Sava srasnda youn nfus hareketleri grlmtr. Balkanlarda yeni devletlerin kurulmas ile beraber bu devletlerdeki Mslman nfus aznlk statsne indirgenmi oldu. zellikle youn basklar sonucu Mslman kitleler Anadoluya g etmeye balamt. Bununla beraber Rum nfus da g etmiti. Dnem istatistiklerine bakldnda Patrikhane ve Osmanl istatistikleri farkl veriler ortaya koymaktadr.

D-1821 MORA SYANI VE AYVALIK

1774 ylnda imzalanan Kk Kaynarca Antlamas ile Rusya, Osmanl mparatorluu bnyesindeki Ortodokslarn bir anlamda hamiliini de stlenmiti. Yunan isyannn balamasnda da Rusyann etkisi byk olmutur. Morada balayan ayrlk hareketler, Ayvalkta da hareketlenmelere neden olmutur. 1789 ylnda gerekleen Fransz htilali ile beraber, ulusuluk akm ivme kazand. Bu akm, zellikle ok uluslu yapya sahip olan imparatorluklarda, kendisini daha da derinden gstermeye balad. Osmanl corafyasnda mahalli cemaat nder ve rgtlerine bal yaayan Hristiyan halklar (Srplar, Bulgarlar, Rumlar ve Arnavutlar) zerk yaplarndan dolay anadilleri gibi baz kendi ulusal

88

Justin Mc Carthy, Osmanl Anadolu Topraklarndaki Mslman ve Aznlk Nfus- (Osmanl Anadolusunun Son Dnemi), ev. Kur. Kd. Alb. hsan Grsoy, Genelkurmay Basm Evi, 1995, Ankara, s.84

25

niteliklerini koruyabilmilerdi89. Ayrca sz konusu gruplarn Avrupa ile olan ticari ilikilerde arac konumda olmalar, Batdan gelen deiimleri benimsenmelerini de kolaylatryordu. Buna benzer temel nedenlerden dolay, ulusuluk akm, bu etnik gruplar ierisinde daha da etkili olmutur. ok uluslu bir yapya sahip olan Osmanl mparatorluu iin skntl gnlerin yaanaca bir dneme girildi. mparatorluk iindeki gayri mslim aznlklar, dier byk devletlerin de destei ile srekli ykc ve ayrlk faaliyetlerin iinde bulunmaya baladlar. 1792 ylnda Fransz Dileri Bakanlndan bir komisyon oluturulmutu. Bu Komisyonun grevi Osmanl mparatorluunda Rumlar tarafndan yaplacak bir ihtilalin nasl baarlabileceini aratrmakt90. Denizcilik alannda ileri bir seviyede olan Rumlar, 18. yzyln sonlarndan itibaren ticari amalarla uradklar Avrupa ehirlerinde ve limanlarnda dnemin son siyasi ve sosyal gelimeleri takip edebilme frsatna sahip oldular. ve Milliyetilik, Bamszlk gibi kavramlar yakndan tanmaya baladlar. Zengin Rum ticari kurulular, Ege evresinde, Selanik ve zmirden baka Akdenizde Triestede, Venedikte hatta Londra, Marsilya te yanda da Odessa ve Moskovada da giderek byyordu91. Osmanl Devleti dnda yaayan Rumlar denetimden uzak olduklar iin daha rahat koullarda almalarn srdrmekteydiler. Gelien Rum ticaret burjuvazisi, Osmanllktan ayr bir Yunan ulusal bilincinin nemli bir unsuru olmutur92. Ayrca, sz konusu zengin Rum tccarlar eitim alannda da Rum aznla maddi katklarda bulunmulard. htilalci bir yapya sahip olan Filiki Eterya (Dostluk Cemiyeti) 1814 ylnn sonlarnda Rus mparatorluunun Karadenizdeki sahil kenti Odessada kuruldu. Bu cemiyetin esas amac tm Rumlar, Osmanl ynetimine kar kkrtmak ve dier Hristiyan aznlklar da isyanlara tevik etmekti. Dernein Odessada89

Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005, s. 149 Necdet Sevin, a.g.e .226 91 Murat Hatipolu, Trk-Yunan likilerinin 101 yl (1821-1922), Trk Kltrnn Aratrma Enstits, Ankara, 1998, s.5 92 kr Sina Grel, Tarihsel Boyut erisinde Trk-Yunan likileri (1821-1993), mit Yaynclk, Ankara, 1993, s. 24-2590

26

kurulmasnn en nemli nedeni, Rum tccarlarn Karadenizde Ruslarn gdmnde elde ettikleri siyasi ve ekonomik imtiyazlard. Rus ticari filosunun ounluunu Rum armatrler oluturmaktayd. Bodan ve Eflakn eski beylerinden Fenerli Konstantinosun olu, Rus ar I. Aleksandern yaveri ve Filiki Eteryann lideri olan Aleksandros psilantis, 1820 yaznda Tepedelenli Ali Paann Osmanl Devleti ile atmasndan faydalanarak Ya ehrine doru harekete gemi ve 3.000 kiilik kuvveti ile ilk organize ayaklanmay balatmtr93. Ayaklanma, Trk kuvvetleri tarafndan bastrlm olsa bile tehlikeli durum sona ermemiti. Asl ses getiren ve daha ciddi sonular douracak olan isyan, Patras ehri merkez olmak zere Morada balad. Moradaki etnik yap ve koullar isyan iin Eflak-Bodana gre daha uygundu. Bylece 6 Nisan 1821 gn Patras Patrii Germanos nderliinde Kalavritada balayan ayaklanma ksa zamanda Rumeli ve dier adalara srad. Bu yaylmann bana Aleksandros psiantisin kardei Dimitrios psilantis geti ve 1821 Hazirannda ayaklanmann ynetimini ele ald94. Osmanl mparatorluunun okuluslu btncl yaps tehlikeye girmiti. 1821 Mora isyannda Ayvalkta da hareketlenmeler olmutu. Blgedeki Rum nfusun younluu ve Ayvalk ile Midilli Adas arasndaki srekli iletiim, Ayvalkn da isyan hareketlerinden etkilenmesine neden oldu. Ayrca etrafndaki adacklarn ok oluu, isyanclarn barnmalarn ve her ynden desteklenmelerini de kolaylatrmaktayd. Filiki Eteryann btn mparatorluk iinde rgtlenmeye balad srada Ayvalkla bu dernek arasnda da sk ilikiler kurulmutu. Eteryann Ayvalka delege olarak gnderdii Aristidi Pop, burada ok iyi kabul grmt. 1819da Aleksandros psiantis, Eterya adna Ayvalkl Hac Athanasa bir mektup gndermiti. Bu mektupta Hac Athanas, Eteriann Ayvalktaki faaliyetinin

93 94

Murat Hatipolu, a.g.e. , s.17 Murat Hatipolu, a.g.e. , s.18

27

banda bulunmas halinde cemiyete ve dolaysyla isyana katlmn artacan belirtilmiti95. Mektubun ierii u ekildeydi: "Pek muhterem Hac Athanas, Hac Yorgi, 4 Temmuz 1819 tarihli mektubunuzu aldk. Milletperver fikirleinizi alklarz. Evet dostlarm siz kahraman Ayvalkllarn bu milli alakalarnn bu kadar kymetli oluuna sebep z vatannzda kendi gayretlerinizle elde eylediiniz mukaddes ilmin bir meyvasdr. Tatbik edilmesi dnlen ve teebbs ettiiniz hareket iin zaman o kadar uygundur ki bu hususu mektupta aklamay uygun bulmuyoruz. Bunun iin gerek zmirde gerek baka yerlerde Filiki Eteryay temsil eden baka delegelerimizi tayin etmi olduumuzu sizlere bildiriyoruz. Umumi delegemizin pek muhterem adn rendiinizde ve isyan borumuzun alaca zaman mumaileyh delegenin talimatna uyularak hareket etmeleri iin Ayvalkl azay keram ikna etmeyi unutmaynz. Bu mektubu alnca milliyeti yelerimize okuyunuz. Onlar da ellerini hala sk tutan cimrileri tevik etsinler ki, vatan urunda sz verdikleri paray desinler. Ey dostlar! Ey arkadalar!... Allah iin byle bir kaytszlk gstermeyiniz, artk tam zaman gelmitir. Elinizden geldii kadar yardmlarnz abuklatrnz ki, gerek Tanr ve gerekse velinimetlerimiz tarafndan yardm grmekte olan vatanmz muvaffak olsun. Yardmlarnz bir an evvel zmir delegemize gndermeye gayret ediniz ki onlar da tayin edilen yere gitsinler. Ayvalkllarn skun ve rahatlk iinde geinmelerine dikkat ediniz. Hepiniz Tanr tarafndan vaat olunan mukaddes gn grmeye hazrlannz. 96

95 96

Hfz Erim, Ayvalk Tarihi, Gney Matbaaclk, Ankara, 1948, s.29. G. Yetkin- M. Nurettin Yksel, Trk Dman Kanl Papazlar, Yksel Yaynlar, Ankara, 1964, s. 16,17. Mektupta bahsedilen Kutsal Gn 21 Nisan 1820 idi. Bu tarih ayn zamanda Rumlarn Paskalya Yortusuna rastlamaktayd.

28

Filiki Eterya tm Bat Anadolu kylarnda rgtl bir biimde almaktayd. Ayvalk reayas da, Eteryann iinde yer almt. Ayvalk evresinde var olan kalabalk Trk nfus, buradaki Rumlarn Mora htilali balar balamaz isyan bayran kaldrmalarna engel oluyordu. Ancak Ayvalk reayas, zbandit Teknelerinin kylara yaklamasndan cesaret alarak ayaklanmakta gecikmemi, evreye saldrmaya balam, tefti iin gnderilen memurlar da ehre sokmamakta direnmilerdir. Nitekim Trk kuvvetleri ehre girer girmez atmann balamas, Ayvalk reayasnn isyan etmek iin gerekli btn hazrlklar yaptklarn gstermektedir97. syan srasnda Ayvalk Rumlar tarafndan isyanclara ok youn bir destek verilmitir. 1821 ylnda meydana gelen Yunan isyann Ayvalktaki Rumlar maddi olarak destekleyip, ayn zamanda askeri alannda da casusluk faaliyetinde bulunmulardr. Bu srada Ayvalk sahillerine sokulan iki Yunan gemisi elde ettii malumat ile civardaki iki Trk gemisini batrmlard98. Adalar reayasna ait ekya tekneleri bir taraftan Anadolu sahillerine saldryor; Mslman halk katledip mallarn yamalyor, Rumlar ise isyana tevik ediyorlard. Bu tahriklere kaplan Ayvalk ve Cunda Adasndaki Rum halk ekya ile birleerek Edremit tarafna saldrmlard. Hatta Cunda Adas reayas tabyalar ina etmeye balam ve Kaptan Paann gnderdii filikay Adaya yanatrmamlardr99. Ayvalk ve Cunda Adas reayasnn isyan haberi stanbula ulam; isyann bastrlmasna Denizli voyvodas Tavasl Osman Aa memur edilmekle beraber, emrindeki askerin yetmeyecei dnlerek Hasan Paann zmirdeki 2.500 askerinden 1.000ini ayrp Osman Aa idaresine gndermesi, 1.500n ise civarda bir hareket olmas ihtimaline kar kullanmak zere Hasan Paann idaresinde

97 98

Zeki Arkan, 1821 Ayvalk syan, Belleten III/34, (Austos 1988), s.593 Doan Aka, a.g.e, s. 28 99 Mbahat Ktkolu, Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve Sonular, Askeri Tarih Semineri Bildiriler Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar), Ankara, Genel Kurmay Basmevi, 1986, s.135

29

braklmas uygun bulunmutu100. Ayvalka takviye edilen Trk muhafaza ktalar ehri karadan ve denizden sararak isyanclara derhal teslim olmalarn bildirmiler, ancak isyanclarn teslim olmay reddetmeli zerine harekete gemek zorunda kalmlardr. 3 Eyll 1821de meydana gelen bu olay gn devam etmitir101. Ayaklanma glkle de olsa bastrlabilmitir. Birok Yunan kaynaklar isyann bastrlmas olayn, Ayvalkn

yamalanmas olarak nitelemektedirler. Ancak bunun herhangi bir bilimsel veri ile rtmesi mmkn deildir. mparatorluk genelinde yaylan bu isyanlar sonucunda II. Mahmut sert tedbirler almak zorunda kalmtr. Glkle bastrlan isyann sonucunda 24 Receb tarihli fetva ile isyan edenlerin sadece katline deil, mlkne de devlete el konulmasna olanak veriliyordu. El konulacak mlkn tespiti iin zel olarak mbair ve yazclar gnderildi. El konulabilecek mlkn ierisinde ev, dkkan gibi gayri menkuller yannda tarla, ba, bahe, zeytinlik gibi mahsul veren topraklar da bulunmaktayd102. Bunun dnda, Ayvalktan birok gnll, Yunanistann deniz ve kara kuvvetlerinde, Osmanl mparatorluuna kar savamlardr. 1821 ylnda Kalamatada ilk organize edilen tmene Ayvalkllardan 150 er yazlmt103. Ayvalk Rumlar, Rum isyann maddi ve manevi adan, her ynden desteklemekteydiler. syanlar, yurt genelinde glkle de olsa bastrlmt, ancak d glerin basks ile 1829 ylnda Edirne Antlamas imzaland. Bu antlamadan sonra ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan yeni bir Londra Protokol ile bamsz Yunanistann kurulduu ilan edildi. Osmanl Devleti, 24 Nisan 1830da Yunanistann bamszln kabul etmek zorunda kald.

100

101

Mbahat Ktkolu, a.g.m., s.140 Doan Aka, a.g.e. ,s.29 102 Mbahat Ktkolu, a.g.m., s.143 103 Hfz Erim, a.g.e, s. 39

30

syan sonucunda alnan karar ile, hkmete intikal eden gayrimenkuller bir mddet Midilli Valisi Kulaksz Zade Mustafa Aann sorumluluunda idare edildi. Sonradan Rumlara iade edilmesine karar verildi. syan srasnda Midilli Adasna kaan Rumlar geri dnmeye balamlard. Midilli Adas Mutasarrf, Babaliye gnderdii 18 Mays 1824 tarihli bir arizada Ayvalk ve Cunda Adas halknn celp ve iskan olduunu bildirmitir104. 1832 ylnda karlan bir kararname ile gayrimenkuller sahiplerinin zerine tescil ettirilmi, ayn karar ile iki yl vergiden muaf tutulmulardr105. 1840 ylnda Karesi Sancana balanan Ayvalk, zerkliini yitirip, Osmanl Devletinin sradan bir ilesi durumuna gelmitir106. zekliini yitirmi gzkse de Ayvalkn ekonomik yaps tekrar canlanmaya balamtr. 1843 senesinde alnan dier bir karar ile ise Ayvalk, Karesi Vilayetine balanarak bir kasaba haline getirilmitir.

104

105

Zeki Arkan, 1821 Ayvalk syan, s. 559 Doan Aka, a.g.e., s.30 106 Ahmet Yorulmaz, a.g.e, s. 64

31

II- 20. YZYILDA AYVALIKTAK GEL MELER

A-YUNAN YAYILMACILIININ GLENMES

Yunan Devletinin kuruluundan 1922 ylna dek, lkenin kalknma politikasnn ana maddeleri arasnda yeni devletin otoritesinin salamlatrlmas, devletin ve kamu kurulularnn modernletirilmesi ve Yunan nfusunun youn olarak yaad blgelerin lke topraklarna katlmas vard. Yunanllarn yitirmi olduklar topraklar geri alma arzusu bu dnem boyunca ve sonrasnda devam eden byk bir projeydi107. Yunan toplumunda var olan Megali dea dncesi zellikle Venizelos dneminde ivme kazanmaya balad. Elefteros Venizelos, 5 Eyll 1910 tarihinde Liberal Partiyi kurdu ve ayn yl ierisinde 6 Ekim gn babakanla getirildi. Venizelos, Yunan karlarnn ngiltere ile korunacana inanyordu ve Megali deann gereklemesi iin tilaf Devletlerinin yardmna bel balamaktayd108. Yunanistan, topraklarn Osmanl Devletinin aleyhine geniletmeyi hedeflemekteydi. Venizelosun Megali dea programnda gney Bulgaristan, kuzey Epir( Gney Arnavutluk), On iki Ada, Kbrs, zmir ve havalisi, dou Karadeniz ile dledii Pontos ve stanbul vard109.Batllarn Grecia Irredentia dedikleri bu snr tanmayan ve yaylmac gr Yunan Devletinin, btn zamanlar iin, milli ve deimez politikasn oluturacak olan Megali deann iskeletiydi110 . I. Dnya

107

Thanos Veremis, Yunan Devletinde Siyasi Sreklilikler ve Yeniden Dzenlemeler, Egeye Geerken 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006, s. 73 108 Murat Hatipolu, a.g.e, s. 55 109 Murat Hatipolu, a.g.e , 59 110 Murat Hatipolu, Elefterios Venizelosun 1910 Ylnda ktidara Gelmesiyle Megali deann Kazand Yeni Kararkter, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar) Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 1986,s.457

32

Savan byk bir frsat olarak gren Venizelos, Yunanistann topraklarn geniletmesi konusunda srarl bir tutum izlemekteydi. Byk devletler ve zellikle ngiltere ve Fransa kendi karlar

dorultusunda, Yunanistann bu politikasn desteklemekteydiler. Yunanistan, 1913 ylnda 18 Ekim - 24 Kasm tarihleri arasnda Egedeki tm adalar ele geirmi durumdayd. Sz konusu byk devletler 14 Ocak 1914 tarihinde Gkeada, Bozcaada ve Meis adas dndaki btn adalarn Yunanistanda kalmasn karara baladlar111. 23 Ocak 1915 tarihinde ngiltere D leri Bakan Sir Edward Grey, ngilterenin Atina Bykeliliine, Yunanistann Mttefikler ile birlikte savaa girmesi durumunda, Ege kylarndan da toprak verileceini belirten bir telgraf gnderdi112. Yunanistan bu olaydan cesaret alarak, hedeflerini geniletmeye balad. rnein, Makedonya meselesini srekli gndeme getirerek, blgede Mslman halka bask uygulamaya balamt. Bu tr nedenlerden dolay, Anadoluya youn bir Mslman g balamt. Dier taraftan, Osmanl mparatorluu evresinde bir Balkanlama sreci yaanyor, birok ulus devletler kuruluyordu. Milli temele dayal bu yeni devletler lke iindeki Trk-Mslman unsurlar barndrmak istememekteydiler.

B-AYVALIK TEHC R

I. Dnya Sava srasnda Osmanl topraklar iinde de g hareketleri yaanmaktayd. Gayri Mslim halk, sava srasnda tilaf Devletlerinin desteklerini alarak isyanlar karmaktaydlar. Bu nedenle Osmanl hkmeti lke iindeki huzuru salamak amac ile isyan eden halklar zorunlu ge tabi tuttu. Osmanl Hkmeti, 1914 ylnda Ayvalkn sadece bir blgesinde g uygulad. Yerlerini terk eden Rumlarn yerine Rumeli gmenlerini yerletirdi. Bu olayn111 112

Bayram Bayraktar, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, s. 36 , 20 , s. 190

33

dnda kalan Ayvalk merkez ve Cunda (Alibey) adasnda yaayan Rumlar siyasal etkinliklerini Osmanl Devleti aleyhine srdrmeye devam ettiler. Osmanl Devleti, tehcir edilen Rumlarn yerine Makedonyal Osmanl gmenlerini yerletirmiti. Ayvalka daha ok Bonak muhacirleri yerletirilmiti113. Yunanistann Makedonya blgesinde Mslman Trk halkna uygulam olduu politikaya karlk olarak Osmanl hkmeti misilleme politikasn izledi. Ayaklanan Rumlar el altndan tespit edildi. ttihat ve Terakki Partisi, g olayn valiler ve resmi grevlileri kartrmadan yrtt114. Ayvalkn kuzeyinden Marmaraya kadar 100.000 civarnda Rum g ettirildi . Bu olay Urla, eme, Bergama ve Dikili Rumlarn da etkiledi. Ancak, tehcir uygulamas Ayvalkn tamamn kapsamad, sadece Ayvalkn ii ve Kkky yresinden gler oldu. Bu blgeler Rumeli gmenlerinin iskan iin uygun grlmt. 1912 ile 1914 yllar arasnda Yunanistandan ayrlan 135.000 Mslman Ege blgesine yerletirildi115. Rum g hareketleri, gerek anlamda, 1914 ve 1917 yllarnda olmak zere iki defa gereklemitir116. kinci g olaynn uygulanma nedeni Ayvalkta Rumlarn kiliseyi de iine alan casusluk faaliyeti iinde olmasdr. Bu faaliyetlere nderlik eden kii Ayvalk Metropoliti Grigoriasd. syan, sadece Ayvalk ile snrl kalmam Cunda Adasna da sramt. 22 Terinisani 1915 tarihinde Cunda Adasnda gnll birlikler, Trk kuvvetleri ile iddetli atmaya girmilerdi. syan, Trk birlikleri tarafndan bastrlm. Bunun sonucu olarak Psikopos Fotios ve ahali ngiliz gemileri ile kamak durumunda kalmlard117 . I. Dnya Sava boyunca ngilizler, Rum halk srekli kkrtmlardr.

113 114

Bayram Bayraktar, a.g.e, s.78 Tark Zafer Tunaya, Siyasi Partiler III, stanbul, 1989, s. 457 115 Harry J. Psomiades, The Eastern Question: The Last Phase, Insttute For Balkan Studies, Salonika, 1968,s.68 116 Bayram Bayraktar, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, s.57 117 DE Arivi, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve Inklap Tarihi Enstits Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur), baslmam daktilo metin, s. 82

34

Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ve Mtareke yllarnda RumOrtodoks din adamlarnn ykc faaliyetler ve igal glerini destekleyen tavrlar iinde olduklar gzlenmitir. Venizeolosun fikirleri Anadolu Rumlar tarafndan benimsenmeye balamtr. Bat Anadolu Rumlar kendilerini fanatik Venizelosu olarak tantmakla kalmadlar, I. Dnya Sava srasnda tilaf Devletlerine ajanlk yaptlar118 Bu tr nedenlerden dolay ikinci bir tehcir karar verildi. Ayvalkta 1917 yl Mart aynda uygulanan toplu g olay sonunda Ayvalk Rumlar, Balkesir, Susurluk, Kepsut ve Sndrgya gnderilmitir119. kinci tehcirde Rumlar, sadece Balkesir ve evresine g ettirilmilerdir. Yolculuk srasnda herhangi can kayb veya kym olmamtr120. Balkesir blgesinde bulunan Rumlar savan bitiine kadar bu blgede kalmlardr. Yunanistana, adalara ve Anadolunun i blgelerine srlen Rumlar ancak mtarekeyi izleyen gnlerde Ayvalka geri dnmeye balayabilmilerdir. Birinci Dnya Savanda, ttifak Devletleri arasnda yer alan Osmanl Devleti kaybeden tarafta yer alm ve sava sonunda ok ar bir antlama ile kar karya kalmt. Bu antlama ile, Osmanl mparatorluunun sonu gelmi ve dier devletlerce Osmanl mparatorluunun paylalma srecine girilmitir.

118 119

Arnold Toynbee, a.g.e, s.143-144 Ayn ariv, s.85 120 Arnold Tpynbee, a.g.e., s.143

35

III-MTAREKE DNEM VE AYVALIKIN GAL

I. Dnya Sava sonunda, 30 Ekim 1918 tarihinde Osmanl mparatorluu ile tilaf Devletleri arasnda Mondros Mtarekesi imzaland. Bu antlamann artlar olduka ard ve zellikle 7. madde igali tilaf Devletleri asndan meru klyordu. Mondros Antlamas imzalanr imzalanmaz, tilaf Devletleri, Anadolu ve Rumelide kendilerine yanda bulmakta gecikmediler; zellikle Rumlar Mtarekeyi takip eden gnlerde, bata stanbul olmak zere Ege, Rumeli ve Dou Karadenizdeki yerleim blgelerinde taknlklar yapmaya ve Trkleri taciz etmeye baladlar.121. Hatta, stanbul Beyolunda Mttefik Devletlerin kazandklar zaferin Rumlar arasnda uyandrd sevin ve nee 23 Kasm 1918 tarihinde Britanya ktalarnn ehre girmeleri srasnda dorua ulamt.122. Benzer durum dier yerleim yerlerinde de grlmekteydi. Yunanistan Babakan Elefteros Venizelos, bu gelimeleri, Megali deann gereklemesi iin bir frsat niteliinde grmekteydi. Yunanistan Trkiyeye ka irredentist(yaylmac) politikasn hayata geirmek istiyordu. 4 Kasmda ilk ngiliz Harp Gemisi zmir limanna girdii zaman Rumlar Yunan bayra ve Venizelosun resimlerini tayarak caddelerden getiler123. tilaf Devletleri, 1918 senesinin Ocak aynda Paris Bar Konferansnda bir araya geldiler. bykler; Wilson, Lloyd George ve Clemencau, Trkiye konusunu aralarnda detayl bir ekilde grtler. ngiltere, Arap Blgelerinin byk bir ksmn ele geirmiti. ngiltere, Yakn Doudaki var olan askeri gcne dayanarak Fransa ve talya ile, 1916 ve 1917 yllarnda yaplan gizli blme anlamalarnda bu devletlere sz verilen baz eyleri pazarlk konusu yapmaya

121

122

Murat Hatipolu, Trk-Yunan likilerinin 101 Yl, s. 76 Gothard Jaeschke, Kurtulu Sava ile ilgili ngiltere Belgeleri, s. 49 123 Gothard Jaeschke, a.g.e. , s.64

36

kararlyd. zellikle 17 Nisan 1917deki St. Jean de Maurienne Anlamasyla Antalya, Mentee (Mula) Sanca ve Konyann byk bir ksm, zmir ve kuzeyindeki nfuz blgesi talyan topraklar olarak tannyordu.124 Lloyd George, Fransa ve talyann asl Trk yurdunda (Anadolu) etkinlik kazanmasn nlemek istiyordu125. Bu nedenle Lloyd George, talyanlarn isteklerini daraltmak iin, Trakyann ve zmirin Yunanistana verilmesi konusunda, Babakan Venizelosun ne srd istekleri uygun buluyordu. Lloyd George, kiisel bir Helen hayranlnn yansra, ngilterenin Egede sahip olaca denetim iin Yunanistan mstakbel bir vekil olarak deerlendiriyordu. Amerika Bakan Wilson da batan beri Trk kartln srdrerek, Yunanistann zmirdeki etnik taleplerinde hakl oluuna inanyordu126. Yunanistan tilaf Devletlerinin emelleri iin biilmi bir kaftand. Yunanistan, zellikle ngilterenin Dou Akdenizde izledii stratejide nemli bir yere sahipti. I. Dnya Sava sonucunda ABD Bakan Woodrow Wilson 14 maddelik Bar lkelerini deklare etmiti. Venizelos, ngiliz dostluunun gvencesi ile bakan Wilsonun I. Dnya Sava sonunda duyurduu self-determination-uluslarn kendi kaderini saptama hakk ilkesine dayanarak Pariste giriimlerde bulundu.127 Venizelos, bu maddenin Yunanistan asndan deerlendirilmesi iin youn bir aba harcad. Bununla beraber ngiliz Vickers adl silah fabrikasnn sahibi olup

Yunanistann 1919-1922 yllar arasndaki Kk Asya Harekatn finanse edecek olan Mula doumlu Yunan asll Basil Zaharoff Lloyd George ve

124

Yulu Tekin Kurat, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Turhan Kitabevi, Ankara, 1986, s.20 125 Johannes Glasneck, Kemal Atatrk ve ada Trkiye, Onur Yaynlar, Ankara, 1976, s. 89 126 Paul C. Helmereich, Sevr Entrikalar, Byk Gler, Maalar, Gizli Antlamalar ve Trkiyenin Taksimi, ev. erif Erol, Sabah Kitaplar, stanbul, Mart 1996, s. 74 127 Seil Akgn, Birka Amerikan Kaynandan Trk-Yunan Mbadelesi Sorunu, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar), Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 1986,s.243

37

Clemancau zerinde etkisi fazlayd128. Zaharoff Yunan Ordusunun savaa girmesi konusunda masraftan kanmad. Sonunda, 6 Mays 1919da sz konusu byk devletlerce, zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesine karar verildi. Bu igalin snrlarndan sz edilmemiti. 15 Maystaki igalden sonra, 19 Maysta, Paristeki Yksek Konsey igal snrn zmir Sanca ve Ayvalk Kazas olarak belirledi129. Ayvalk kasabasnn da igal edilmesi, 6 Mays 1919 tarihinde Paris Konferansnda da kararlatrlmt. Bu konu 21 Mays 1919da Venizelos tarafndan zmir Olaanst Komiserliine gnderilen bir yazyla uygulamaya geirilmek isteniyordu.130. Yunanistann zmiri igali, aslnda beklenmedik bir olay deildir. zmir ve

evresindeki Rumlar bu igali aylardr beklemekteydiler. Yunanistann sistemli bir politika ile bu igali uzun sredir hazrlad grlmekteydi. Rum etelerinin faaliyeti, Ege adalarna Rumlarn geri dn ve yerli Rumlarn taknlklar vb. igalin habercileri saylabilirdi131. ete olaylar sayesinde Rum nfusta da art grlyordu. 19 ubat 1919da Ayvalk da gsteri yapan Rumlar, bir hapishaneyi basarak 60 Rum tutukluyu serbest braktrdlar132. Rumlarn bu tr taknlklar igal dneminde daha da dorua kacakt. Ayvalk kasabas zmirin igaline takaddme eden gnlerde, Livann en ok zerinde durduu yerdir. Yunan Salib-i Ahmer Heyet, sfatn taknarak Ayvalka gelmi ve yerlemi bulunan Yunan zabitleri, gerek anlamda Yunan Ordusunun ncs niteliindeydi. Ayvalk Rumlar, livaca Yunan taraftarl ile tannan ngiltere hkmetinin Ayvalk mmessili Hadkinsondan kuvvet ve cesaret

128

, 20 , 1990, s.204 129 Murat Hatipolu, a.g.e. , s. 92 130 Bayram Bayraktar, a.g.e, s. 113 131 Doan Avcolu, Mili Kurtulu Tarihi, s.19 132 Trk stiklal Harbi,II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm (T H/I), Genel Kurmay Bakanl Yaynlar, Ankara, s.49

38

almaktaydlar133. Geni bir mntkaya sahip olan kasabada zabta kadrosu ihtiyacn olduka altndayd. zmirin igal edildii gn, 15 Mays 1919 tarihinde, Helli adndaki bir Yunanistan torpidosu Ayvalk limanndan ayrlmt. Torpido 20 Mays gn yeniden Ayvalk limanna yaklat. Beraberinde, deniz ve piyade ek kuvvetleri tayan bir gemi de getirmiti134. Ayvalktaki Rum halk da gelen askerleri coku ile karlad. Yunan gal kuvvetleri komutan Albay Zafiryo 8. Girit Alatna bal iki piyade bln, Binba Vlasos ve bir jandarma takmn da bir yzba komutasnda Euperuhi gemisi ile Ayvalka igal iin gnderdi. 135 Yunanllar, zmirden lkenin ilerine doru ilerlemek istediklerinde, kyl direniinin btn arln herkesten nce duydular. Ayvalktan Bergama, demi, Nazilli ve Aydna kadar 40.000 kiilik milis gleri ile karlatlar. Yunanllarn saldrlarn ilk olarak bu milis gler durdurdu136. Ayvalkta Yarbay Ali Bey (etinkaya) igale kar gvenlii salamaya alrken, sivil rgtlenmeyi de nemsiyor, yerli halk saldrlara kar koymalar ynnde rgtlyordu. Ancak ngilizlerin destei ve Osmanl Hkmetinin igaller karsnda kaytsz kal sayesinde Yunan ordusu i kesimlere doru ilerlemeye balad. Yunanllar 25 Maysta Manisay, 27 Maysta Aydn, 29 Maysta Ayvalk igal etmilerdi. Ayvalkn igali ile ilgili olarak 29-30 Mays 1919 tarihli Milliyet stiklal Sava gazetesinde u haberler yer almaktadr: Yunanllar, Ayvalka yeni yardm yollad. Ayvalkn kolay kolay kendilerine teslim edilemeyeceini anlayan Yunan Kumandanl dn yeniden takviyeler gndermitir. Kasabann igali iin toplanan Yunan Kuvvetleri drt piyade, bir ar makineli tfek bl, bir jandarma takm, bir topu bataryasdr.Hilmi Ergeneli, 1919 Ayvalk Savunmas ile lgili Anlar , Belleten , C.48, say: , Trk Tarihi Kurumu, Ankara, 1985, s.172 134 Bayram Bayraktar, a.g.e, s.109 135 Trk stiklal Harbi,II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm (T H/I), Genel Kurmay Bakanl Yaynlar, Ankara, s.99,100 136 Johannes Glasneck, a.g.e. ,s. 93133

39

Dier taraftan, iki gnden beri limanda bulunan ngiliz Muhribi de ani bir kararla ayrlmtr. Hareketinden nce muhrip kumandan ngiliz subay Amiral Kaltroptan ald emir zerine sizleri ba baa brakyorum. demitir. Son takviyelerin gelmesi zerine bu sabah Yunan karmasnn balamas beklenmektedir. Son takviyelerin gelmesi zerine bu sabah Yunan karmasnn balamas beklenmektedir. Hava aydnlanmadan bir Yunan birlii San Adasna karma yapm, karanlktan yararlanarak Ayvalkn kuzeyindeki tepeleri ele geirmitir. 172. Alay Komutan Yarbay Alinin sevk etmi olduu mfreze stn kuvvet karsnda geri ekilmitir. Haftalardan beri limanda durmakta olan Yunan Kzlha Gemisi vastas ile Rumlar silahlandrlmtr ve esas Yunan karmas ilk aydnlkta limana yaplmtr. lk arpmalardan sonra Yarbay Ali mevcudu 500 kii bile olmayan birliklerini Kozak Nahiyesine ekmitir. Ayn tarihlerde Atatrk, Erzurumda 15inci Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paaya yollad bir ifre telgrafnda tilaf Devletlerinin, Milli stiklalimizi ve devletimizi idama mahkum etmekte olduklar anlalmtr demekte ve Trk Hkmetinin de yabanc kuvvetlerin elinde esir bulunduunu, stanbul ehrinin de igal altnda olduunu bildirmektedir. Mustafa Kemal Paa, Anadoludaki devlet memurlarnn itimat edilecek ahslarla ibirlii halinde gizli olarak tekilatlanmalar gerektiini, mcadelede esas grevin askerlere dtn ilave etmektedir. 9. Ordu Mfettii, Rumlarn sahillere yanamalar ihtimaline kar kylerin silahlandrlmasn, bu gibi sarkmalarn yurdun iine doru yaylmas karsnda ate ile mukabele edilmesini ve sahillerdeki depolarda bulunan silahlarn ieriye doru karlmasn istemektedir.137 gal srasnda Ali Beyin kuvvetleri dnda nzibat Bl de

bulunmaktayd. Ancak nzibat Blk Komutan stemen Fahri Bey ve birka er savunma esnasnda ehit oldular.138

137 138

29-30 Mays 1919, Milliyet stiklal Sava Gazetesi, Derleyen: mer Sami oar Hfz Erim, a.g.e, s.76

40

Yarbay Ali Bey, Ayvalkn igalini 29 Mays 1919 tarihli raporunda u ekilde bildiriyordu:139 Dn Yunan hkmetinin iki torpidosu ve iki nakliye gemisi hamil olduu kuvve-i askeriyesi ile Ayvalk liman haricine geldi ve demir att. ngiliz mmessili ile bu kuvvetin komutan grerek mumaileyh vastas ile Ayvalka igale memuren geldiini ve memuriyni mlkiyenin ibkasyla yalnz kuvve-yi askeriyenin kan dklmeye mahal kalmadan ekilmelerini hkumet-i mahalliyeye ve bize tebli eyledi. Bu sefer ihra ve igal hareketinin kati olduunu anladm. Dman kuvvetinin fazla olmasyla beraber ehrin vaziyeti nazar dikkate alnarak igale mdafaa ve mukabele etmek zere tertibat aldm. Ve bundan indeliktiza Kozak Nahiyesine doru ekilmeyi esas ittihaz ettim. afak ile beraber ehirde mteekkil Salib-i Ahmer efrat ve zabitanyla ehre karlm olan Yunan askeri ile takviye edilmi kuvvetle msademe balad Dmann asl byk ihrac kasabann imaline yapmakta olduu grlyordu. Bu ihracn hitam ile beraber yandan sa cenahmza bir tesir icras suretiyle kuvvetimizi geri atmak ve msademeyi ehrin haricine sevketmek istedikleri grld. Bu hal karsnda leye kadar bazen hafif bazen edit ate devam etti. Alayn erleri ve subaylar tamam ile vazifesini yapt. Maruz istikamete, zeytinliklere ekilme zaman geldi. Ve o suret ile ekildik. Zeytinlikler zerinde ahz- mevki olundu. u suretle Ayvalk skut etmi oldu, bundan sonra dman zerimize gelmedi. Ve ehrin zerindeki srtlar igal ve iktifa eyledi. Tarafmzdan kymetdar bir subayla birka mecruh var. Dier tarafn da herhalde fazlaca zaiyatlar olduu muhakkaktr. ehir dahilinde ancak birka Osmanl memuru ve Mslman kalmtr. Dierleri kamilden ekilmitir. Berveh-i maruz temas muhafaza edilmektedir. Karargah, Muratili nahiyesine nakledilmitir. Maalesef imdiye kadar mntkam dahilinde bulunan Edremit, Burhaniye ve Bergama kazalarndan hibir ekil ve suratle kuvvetle muavenet icra iin teebbslerime kar ihmal ve taalll ile mukabele grdm. imdilik bu kuvvetin askeriye ve gerekse tedarik edilmeye balanan gnll milli kuvvetler ile vaziyeti muhafaza ve igalin tevessn men ve139

Ergeneli, Ayvalk Savunmas s. 96-102

41

Ayval tazyik altnda tutmak esasn takip ettik ve edilecektir. Mevad- askeriyeden bir miktar erzaktan baka Yunanllarn eline bir ey gememitir. Muhaberenin imdilik Burhaniye kazas vastasyle yaplaca maruzdur ehirdeki Trk halk ounlukla Gmee ekildi. Baz aileler kaymakamn ve ngiliz temsilciliinin korumas altnda kaldlar140. Ayvalk, Kaymakam, Kaymakam igal srasnda pasif bir politika izlemi ve kiisel gvencesini ngilizlere balamt. stanbul Hkmetinin izledii politika dorultusunda hareket etmekteydi. Her ne kadar igalin meru olmadn belirtse de, yurt savunmas yapan gnll birlikleri direniten caydrmaya alyordu zm Avrupadan bekliyordu141 Yarbay Ali Beyin raporunda belirttii gibi Ayvalk savunmasna yre halk yeterli oranda ilgi gstermemiti. Ancak bu direni, yrede ulusal kenetlenmenin olumas iin nemli bir balang niteliindeydi. Atatrk, Yunanllar zmire asker kardklarnda, zmirde Nadir Paann 17. Kolordu Komutan olduunu ve 56. Tmenin bir alaynn, savaa sokulmadan ve onur krc davranlar altnda Yunanllara teslim edildiini, ayn tmenin br alaynn Yarbay Ali Bey komutasnda Ayvalkta bulunduunu anlatarak Sylevinde unlar belirtmitir142. Ali Bey, Yunan Kuvvetine kar 28 Mays 1919da savaa giriti. Bugne kadar, Yunan Birlikleri hibir yerde ate ile karlamamt. Tam tersine, kimi kent ve kasabalar halk korkutulmu ve stanbul hkmetine buyruklarna uyarak, byk grevliler bata olmak zere Yunan birliklerini zel kurullarla karlamlard. Ali Beyin Ayvalk Blgesinde sava cephesi kurmas zerine, yava yava Soma, Akhisar ve Salihlide ulusal cepheler kurulmaya balamt. Ali Beyin abalar, Ayvalk ky eridinde halkn direnilere aktif olarak katlmasna nderlik etmitir. 28 Maysta Ayazment (Altnova), Murateli, Gme,

140 141

Bayram Bayraktar, a.g.e, s. 121-122 Hilmi Ergeneli, a.g.e, s.203-204 142 Sylev, Yayna Hazrlayan Dil Dernei, 2005, Ankara, s. 124

42

Burhaniye, Kozak ve civar kylerden gnlller toplanmaya balamtr143. Haziran aynda 150 kiilik bir milis kuvveti oluturan Ali Bey 3 yedek subay, komutanla vermitir. Milis kumandan Ayazmentli Niyazi Bey olmutur. Bu olay Balkesirde Kuvay- Milliyenin kurulmasnda etkili olmutur. Ayvalk Cephesinin glenmesinde Ayvalk Kaymakamln vekaleten yrtecek olan Salim Beyin (zdemirolu) etkileri oldu. Burhaniye ve Edremitte Hareketi Milliye tekilatlar kurulmakta ve Balkesirde Hareket-i Milliye Heyet-i Merkeziyesi koordineli bir biimde almaktayd.144 Halkn, askerin, efelerin oluturduu bu direni hareketinin ortak noktas vatan savunmas ve Trklk duygusu olmu145 ve Ayvalktan Denizliye uzanan milli cephenin domasna zemin hazrlamtr. Bu cepheyi oluturan kuvvetlere dar anlamda Kuvay- Milliye denilebilir. Yerel direnilerle balayan Milli Mcadele, Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde balayan Kurtulu Sava ile sona ermitir. 26 Austos 1922de balayan Byk Taarruz 30 Austosta Trk ordusunun zaferi ile sonulanmtr. 9 Eyll 1922de Trk Ordusunun zmire girii ile Ege kysnda, Yunanllar asndan byk bir panik yaanmtr. zmirden balayarak Ayvalk ile Edremit kylarn evirmek ile grevli 2. Svari Tmeni, Dikili yolu zerinde 14. Tmene yetierek 14 Eyll gn saat 14.30da Dikiliye girmi ve 2. Svari Tmeni ayn gn akamzeri Altnovaya doru hareket etmi, geceyi burada geirdikten sonra 15 Eyll 1922 tarihinde le saatlerinde Ayvalka girmitir146. Yunan Ordusunun yenilgisi ve igal ettii topraklardan ayrlmaya balamas, Trkiyede yaayan Rumlarn da kaderinde etkili oldu. Bylece, Trkiye ulus devlet nitelii kazanarak bamszln elde etmi oldu. Venizelosun Megali dea dncesi amacna ulaamam, Gayri Mslim

143

Sebahattin Selek, Anadolu htilali, Cem Yaynevi, stanbul, 1973, s. 248 Hilmi Ergeneli, a.g.m., 219 145 Ergun Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, s. 131, 146 Hfz Erim, Ayvalk Tarihi,s.100144

43

aznlklar Trkiyeyi terk etmeye balamlardr. zellikle deniz kysnda bulunan kentler mlteci gruplar ile dolmaya balamtr. Ayn durum sava kaybeden Yunanistanda, Mslman Trk vatandalar iin de geerliydi. zellikle sava ar bir yenilgi ile kaybeden Yunanistanda, Mslman halka kar youn basklar gn getike artyordu. Her iki lkede yaanan nfus hareketlenmeleri Lozan Antlamasna doru giden srecin balamasndaki etkenlerden biri olmutur.

44

IV-LOZAN BARI ANTLAMASI VE NFUS MBADELES

A-LOZAN BARI KONFERANSI VE AZINLIKLAR SORUNU Kurtulu Savann sona ermesi ile beraber 11 Ekim 1922de Mudanya Mtarekesinin imzalandktan sonra Lozan Bar grmelerine giden yolun n alm oldu. svirenin Lozan kentinde bir bar anlamas hazrlamak zere grmeler balad. Lozan Bar Konferans, Trkiye ile Batl devletler arasnda sava ortamna son vermek amac ile dzenlenmi konferanst. Bu grmelerde, siyasal snrlarn yeniden belirlenmesinin yannda, ekonomik, siyasal ve hukuksal sorunlarn da zmlenmesi gerekiyordu147. zellikle nfus sorunu iki lke asndan zlmesi gereken bir meseleydi. Lozan Konferans, svire Devlet Bakannn konumas ile Casino de Montbenonda 20 Kasm 1922de balad. Al sonras toplantlar Hotl du Chateu dOuchyde yapld Grmeler srasnda resmi dil olarak Franszca, kullanld.148

ngilizce ve talyanca

. Konferansa Yunanistan ve Trkiyenin yan sra Byk Britanya,

Fransa, Japonya, Amerika, Romanya ve Yugoslavya katld. TBMM Hkmeti adna Trkiyeyi smet Paa, Rza Nur Bey ve Hasan Bey temsil etmilerdir. Lozan Konferans iki aamada gerekleti. Grmelerin birinci ksm 20 Kasm 1922 ile 4 ubat 1923 arasnda, kinci ksm Nisan 1924 ile Haziran 1924 arasnda srd. Antlamann hkmlerinin netletii ilk ksmda Lord Curzon, ikinci ksmnda ngilterenin stanbul Bykelisi Horace Rumbold delegasyon bakanlklarn yrttler.149 Kurtulu Sava sona erdikten sonra, Mustafa Kemal Atatrk nderliinde ulusal nitelikte bir Cumhuriyet rejimini benimseyen Trkiye Cumhuriyeti kurulmutu. Trkiye bu sefer galip lke sfat ile konferansta yer almaktayd. Bu yeni devletin meruiyetinin uluslar aras platformda da tannmas iin Lozan nemli bir frsatt.147 148

Kemal Ar, Byk Mbadele, Trkiyeye Zorunlu G (1923-1925) , s. 15 R., B. Mowat, A History of European Diplomacy, New York, Longman & Co., 1927, s. 298 149 R.B. Mowat, a.g.e, s.299

45

Lord Curzonun bakanlnda toplanan Konferansta ilk i olarak tzk Tasars grld. komisyonlar: I. II. III. ngiltere Bakanlnda Arazi ve Askerlik Komisyonu talya Bakanlnda Yabanclar ve Aznlklar Komisyonu III. Fransa Bakanlnda Maliye ve Ekonomi Komisyonu150. tzk Tasarsnn beinci maddesi gereince konferans tertipleyen devletlerin delegelerinin bakanlnda 3 komisyon kuruldu. Bu

Mbadele konusunun iine dahil olaca aznlklar meselesi Lozan Konferans i tznn 5. maddesine gre talyann bakanlndaki komisyonda grlecekti. Ancak bu konu Lord Curzonun bakanlk ettii Askerlik Komisyonunda tartlmaya baland. Lord Curzon, aznlklar konusunda kendi grlerini beyan etti. 13 Aralk 1922de Arazi ve Askerlik Komisyonunda aznlklar konusunda sert tartmalar yaanmt. Bu toplant sonucunda Aznlklar Alt Komisyonu kurulmas karara balanmt. 14 Aralk 1922 tarihinde ilk toplantsn yapan Aznlklar Alt Komisyonuna talyan Montagna oybirlii ile bakan seildi. Bu komisyonda Trk tarafn Dr. Rza Nur Bey ile danmanlarndan eski nazr Mustafa eref ve Mlkiye Mfettii kr Bey temsil etmilerdir151. Lozan grmelerine gitmeden nce smet Paa ve Trk Heyeti ile yaplan Bakanlar Kurulu toplantsnda heyete 14 maddelik talimat verilmiti. Talimatnamenin 9. maddesi dorultusunda Ekalliyetler: esas mbadeledir. ibaresi sz konusuydu152. Bu madde, Trk Heyetinin, grmeler srasnda aznlk meselesi ile izleyecei politikann habercisi idi.

150

Lozan Bar Konferans-Tutanaklar Belgeler (ev. S.L. Meray) , Takm: I , Kitap:I,II, ASBF yay. 1969, s.13 151 , Lozan Bar Konferans-Tutanaklar Belgeler (ev. S.L. Meray) , Takm: I , Kitap:II, 1969, s.151 152 Ayhan Aktar, Trk-Yunan Nfus Mbadelesinin lk Yl, Eyll 1922-Eyll 1923 , Yeniden Kurulan Yaamlar, 1923 Trk-Yunan Mbadelesi, Derleyen: Mfide Pekin, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, Ekim 2005, s. 48

46

Trkiye, Misak- Milliden asla taviz vermedi, bu politika dorultusunda diplomatik stratejisini belirledi. Trk heyeti kazanlan askeri baarya, yeni bir diplomatik baar elde etme hedefi Lozanda bulunmutu. Esas aldklar en nemli olay Mudanya Mtarekesi idi. Ba