MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ I SPORTU

PROGRAM NAUCZANIA

TECHNIK FARMACEUTYCZNY 322[10]

Zatwierdzam

Minister Edukacji Narodowej i Sportu

Warszawa 2005

322[10]/SP/MENiS/2005. .

2

Autorzy: mgr Aleksandra Kessler

mgr Ewa Łoś

mgr Barbara Trzewik

mgr Sylwia Wośko

Recenzenci: dr n. farm. Przemysław Dorożyński

dr n. farm. Anna Gumieniczek

Opracowanie redakcyjne: mgr Kazimiera Tarłowska

3

Spis treści I. Plany nauczania 4

II. Programy nauczania przedmiotów zawodowych 5

1. Podstawy prawa i ekonomiki 5

2. Podstawy anatomii, fizjologii i patofizjologii 11

3. Psychologia 21

4. Zdrowie publiczne 27

5. Farmakognozja 34 6. Technologia postaci leku 43

7. Farmakologia z elementami chemii leków 63

8. Analiza leków 78

9. Zajęcia praktyczne 88

10. Praktyka zawodowa 96

4

I. PLAN NAUCZANIA

PLAN NAUCZANIA Szkoła policealna

Zawód: technik farmaceutyczny 322[10]

Podbudowa programowa: szkoła dająca wykształcenie średnie

Semestry

I - IV

Lp.

Przedmioty nauczania

Liczba godzin tygodniowo w semestrze

Liczba godzin

tygodniowo w dwuletnim

okresie nauczania

1. Podstawy prawa i ekonomiki - - 2 1 1,5

2. Anatomia, fizjologia i patofizjologia 3 3 - - 3

3. Psychologia 2 1 - - 1,5

4. Zdrowie publiczne 2 1 - - 1,5

5. Farmakognozja 3 3 2 2 5

6. Technologia postaci leków 7 8 7 8 15

7. Farmakologia z elementami chemii leków

2 3 3 3 5,5

8. Analiza leków 6 6 5 5 11

9. Zajęcia praktyczne - - 6 6 6

Razem 25 25 25 25 50

Praktyka zawodowa w semestrze IV - 4 tygodnie

5

II. PROGRAMY NAUCZANIA PRZEDMIOTÓW ZAWODOWYCH

PODSTAWY PRAWA I EKONOMIKI

Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – scharakteryzować system organizacji ochrony zdrowia w Polsce, – wskazać instytucje wpływające na politykę zdrowotną państwa, – określić źródła i sposoby finansowania świadczeń zdrowotnych, – wyjaśnić zasady reglamentowania dostępu do niektórych usług i dóbr, – wskazać dostawców i odbiorców usług medycznych, – wyjaśnić proces przepływu środków finansujących świadczenia

zdrowotne i rolę państwa w regulacji przepływu, – wyjaśnić istotę i zasady funkcjonowania systemu ubezpieczeń

zdrowotnych w Polsce, – wyjaśnić specyfikę rynku świadczeń zdrowotnych, – wskazać czynniki wpływające na popyt i podaż świadczeń

zdrowotnych, – wyjaśnić mechanizmy regulowanej konkurencji między producentami

usług medycznych, – wskazać rolę państwa i płatnika na rynku usług medycznych, – scharakteryzować system zapewnienia jakości w opiece zdrowotnej, – uzasadnić znaczenie profesjonalizmu i zaufania do personelu

medycznego w świadczeniu usług zdrowotnych, – wskazać podmioty uprawnione do realizacji świadczeń zdrowotnych, – wskazać regulacje prawne dotyczące personelu medycznego

a w szczególności technika farmaceutycznego, – rozróżnić rodzaje kontraktów na usługi medyczne, – określić zasady zawierania kontraktów na świadczone usługi

medyczne, – scharakteryzować koszty wytworzenia świadczeń zdrowotnych, – wskazać podstawy prawne funkcjonowania zakładów opieki

zdrowotnej i płatnika, – zastosować przepisy prawa dotyczące działalności gospodarczej, – zastosować przepisy prawa dotyczące działalności zawodowej

technika farmaceutycznego.

6

Materiał nauczania 1. Finansowanie świadczeń zdrowotnych Istota polityki zdrowotnej. Struktura systemu organizacyjnego opieki zdrowotnej w Polsce. Rodzaje instytucji wpływających na politykę zdrowotną i ich rola. Źródła i sposoby finansowania świadczeń zdrowotnych. Rodzaje dostawców usług medycznych. Rodzaje odbiorców usług medycznych. Istota płatnika. Charakterystyka przepływu środków finansujących świadczenia zdrowotne. Rola państwa w regulowaniu przepływu środków. 2. System ubezpieczeń zdrowotnych w Polsce Istota ubezpieczenia zdrowotnego. Rodzaje ubezpieczeń zdrowotnych. Funkcje powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Zasady powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Funkcje płatnika w systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Zakres świadczeń w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Zasady korzystania ze świadczeń zdrowotnych z powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Reglamentacja dostępu do niektórych usług medycznych – istota, przyczyny, sposoby reglamentacji. Znaczenie dobrowolnych ubezpieczeń zdrowotnych. 3. Rynek świadczeń zdrowotnych Cechy rynku usług medycznych. Usługa medyczna jako dobro indywidualne, publiczne, konsumpcyjne, inwestycyjne i profesjonalne. Ograniczona suwerenność pacjenta jako konsumenta usług medycznych. Akceptacja płatnika jako źródła finansowania świadczeń zdrowotnych. Efekty zewnętrzne usług medycznych. Czynniki wpływające na podaż świadczeń zdrowotnych. Czynniki kształtujące popyt na świadczenia zdrowotne. Skutki „niekontrolowanej” konkurencji na rynku świadczeń zdrowotnych. Rola państwa i płatnika na rynku usług medycznych. Zapewnienie jakości w opiece zdrowotnej. Znaczenie profesjonalizmu i zaufania do personelu medycznego w świadczeniu usług medycznych. 4. Podstawy prawne funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej i płatnika Podstawowe obszary funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej. Regulacje prawne dotyczące funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej i płatnika. Regulacje prawne dotyczące personelu medycznego w tym technika farmaceutycznego. Rodzaje kontraktów na usługi medyczne. Zasady zawierania kontraktów na usługi medyczne.

7

5. Koszty w zakładach opieki zdrowotnej Rodzaje kosztów. Składniki kosztów wytworzenia świadczeń zdrowotnych. Koszty bezpośrednie i pośrednie. Regulacje prawne w zakresie nadzoru nad kosztami w zakładach opieki zdrowotnej. 6.Przepisy prawa dotyczące działalności zawodowej i gospodarczej Przedmiot i źródła prawa w ochronie zdrowia. Rodzaje stosunków pracy i umów o pracę w ochronie zdrowia. Rozwiązywanie umów o pracę. Prawa i obowiązki zakładu pracy i pracownika. Wynagrodzenie za pracę i jego ochrona prawna. Czas pracy w ochronie zdrowia i urlopy pracownicze. Świadectwa pracy. Rozwiązywanie umowy o pracę. Rodzaje odpowiedzialności pracowniczej w ochronie zdrowia. Rodzaje umów cywilnoprawnych. Formy własności zakładów opieki zdrowotnej. Formy organizacyjno-prawne zakładów opieki zdrowotnej. Możliwości podejmowania działalności gospodarczej w ochronie zdrowia. Prawo farmaceutyczne. Ćwiczenia: • Identyfikowanie źródeł prawa. • Interpretowanie przepisów prawa farmaceutycznego. Środki dydaktyczne Foliogramy. Aktualne ustawy i przepisy z zakresu opieki zdrowotnej, prawa farmaceutycznego, prawa cywilnego, prawa pracy oraz prowadzenia działalności gospodarczej. Prasa zawierająca informacje ekonomiczne i prawne. Baza informacji prawnej (płyty CD-ROM i Internet; System LEX, serwis prawo i zdrowie). Opisy przypadków z prasy zawodowej lub Internetu. Uwagi o realizacji Program nauczania przedmiotu Podstawy prawa i ekonomiki obejmuje zintegrowane treści z zakresu ekonomii, ekonomiki, finansów i prawa. W czasie realizacji programu nauczyciel powinien nawiązywać do wiedzy z zakresu przedsiębiorczości nabytej przez uczniów w szkole średniej. Program Podstawy prawa i ekonomiki składa się z sześciu działów tematycznych. Na jego realizację przeznaczono 50 godzin w semestrze III i IV.

8

Proponuje się następujący podział godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych: Lp. Działy tematyczne Liczba godzin 1. Finansowanie świadczeń zdrowotnych 8 2. System ubezpieczeń zdrowotnych

w Polsce 8

3. Rynek świadczeń zdrowotnych 8 4. Podstawy prawne funkcjonowania

zakładów opieki zdrowotnej i płatnika 10

5. Koszty w zakładach opieki zdrowotnej 6 6. Przepisy prawa dotyczące działalności

zawodowej 10

Razem 50 Podane w tabeli liczby godzin na realizację poszczególnych działów mają charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany, mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły. W celu uzyskania zadawalających wyników kształcenia zajęcia powinny odbywać się w pracowni przedmiotowej wyposażonej w nowoczesne środki dydaktyczne. Nauczyciel realizujący program nauczania przedmiotu powinien mieć do dyspozycji podręczną biblioteczkę wyposażoną w pozycje literatury z zakresu prawa i ekonomii, akty prawne, specjalistyczną prasę. Proponuje się prowadzenie zajęć w formie pracy zespołowej, grupowej i indywidualnej. Ćwiczenia przedmiotowe umożliwiają indywidualizację procesu kształcenia, efektywne wykorzystywanie pomocy dydaktycznych oraz zastosowanie nabytych umiejętności w nowych sytuacjach. Osiągnięcie założonych celów kształcenia umożliwia stosowanie efektywnych metod nauczania, takich jak: – wykład informacyjny, problemowy, konwersatoryjny, – pogadanka dydaktyczna, – metoda przypadków, metoda sytuacyjna, – metoda projektów, – ćwiczenia przedmiotowe. Poszczególne działy programowe zawierają treści kształcenia niezbędne do zrozumienia funkcjonowania ochrony zdrowia w wymiarze organizacyjnym i ekonomicznym. Dział pierwszy dotyczy struktury systemu organizacyjnego ochrony zdrowia. Szczególną uwagę należy zwrócić na finansowanie świadczeń zdrowotnych. Powszechne ubezpieczenia zdrowotne, o których mowa w dziale drugim stanowią w Polsce główne źródło finansowania

9

świadczeń zdrowotnych. Wskazane jest usystematyzowanie wiedzy w tym zakresie. Po zrealizowaniu działu trzeciego uczniowie powinni określić specyficzne cechy rynku oraz mechanizmy ekonomiczne i kryteria zapewnienia jakości usług medycznych. W dziale czwartym, piątym i szóstym szczególny nacisk należy położyć na regulacje prawne dotyczące funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej i płatnika oraz działalności zawodowej technika farmaceutycznego. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów należy przeprowadzać systematycznie na podstawie kryteriów uwzględniających zaplanowane cele kształcenia, a w szczególności: – określanie źródeł i sposobów finansowania świadczeń zdrowotnych, – określanie czynników wpływających na popyt i podaż świadczeń

zdrowotnych, – charakteryzowanie roli państwa i płatnika na rynku usług medycznych, – interpretowanie regulacji prawnych obowiązujących w zawodzie

technik farmaceutyczny. Proces oceniania powinien obejmować: – diagnozę wiadomości i umiejętności ucznia przed przystąpieniem do

realizacji programu, – sprawdzenie postępów ucznia w toku realizacji programu oraz

rozpoznawanie trudności w osiąganiu celów kształcenia, – sprawdzenie wiadomości i umiejętności po zrealizowaniu programu

nauczania. Osiągnięcia uczniów można oceniać na podstawie: – odpowiedzi ustnych, – prac pisemnych, – testów osiągnięć szkolnych. W ocenie końcowej należy uwzględnić wyniki wszystkich metod sprawdzania osiągnięć ucznia stosowanych przez nauczyciela.

10

Literatura Baza informacji prawnej w Internecie – system LEX, serwis prawo i zdrowie Boratyński J., Dudek B., Morkis G.: Obsługa klienta. Prawo pracy. Higiena pracy. WSiP, Warszawa 2003 Chwierut S., Kulis M., Wójcik D.: Elementy zarządzania finansowego w ochronie zdrowia. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków 2000 Getzen T.: Ekonomika zdrowia. PWN, Warszawa 2000 Mierzejewska-Majcherek J.: Podstawy ekonomii. Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2003 Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 grudnia 1998 r. W sprawie szczególnych zasad rachunku kosztów w publicznych zakładach opieki zdrowotnej (DZ. U. Nr. 164, poz. 1194) Sobiecki R., red.: Podstawy przedsiębiorczości w pytaniach i odpowiedziach. Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2003 Trocki M., red.: Nowoczesne zarządzanie w opiece zdrowotnej. Instytut Przedsiębiorczości i Samorządności, Warszawa 2002 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. ze zmianami Kodeks cywilny Ustawa z dnia 23 stycznia 2003 r. O powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (DZ. U. Nr. 45, poz. 391) Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. ze zmianami Kodeks pracy Ustawa z dnia 6 września 2001 ze zmianami Prawo farmaceutyczne (DZ. U. Nr. 126, poz 1381 z późniejszymi zmianami) Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. O zakładach opieki zdrowotnej Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

11

PODSTAWY ANATOMII, FIZJOLOLOGII I PATOFIZJOLOGII

Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu anatomii, fizjologii, patofizjologii, – scharakteryzować budowę i czynności życiowe komórek, – scharakteryzować rodzaje i funkcje tkanek, – scharakteryzować rozwój prenatalny człowieka, – scharakteryzować poszczególne okresy życia człowieka po

urodzeniu, – określić różnice związane z wiekiem, płcią oraz różnice

konstytucjonalne, – określić położenie poszczególnych układów i narządów, – scharakteryzować budowę i czynności układu narządów ruchu, – scharakteryzować budowę i czynności układu nerwowego, – scharakteryzować budowę i czynności układu krążenia, – przedstawić skład i rolę krwi, – przedstawić budowę i rolę układu chłonnego, – scharakteryzować budowę i czynności układu oddechowego, – scharakteryzować budowę i czynności układu trawiennego, – wyjaśnić istotę procesów metabolicznych zachodzących w ustroju

człowieka, – scharakteryzować budowę i czynności układu moczowego, – przedstawić budowę i rolę układu płciowego, – scharakteryzować budowę i czynność wydzielniczą gruczołów

dokrewnych, – przedstawić budowę i znaczenie skóry oraz narządów zmysłów, – wyjaśnić pojęcia zdrowie, choroba, proces patologiczny, etiologia,

patogeneza, – przedstawić klasyfikację chorób, – scharakteryzować przebieg i objawy choroby, – określić przyczyny i mechanizmy zaburzeń pojawiających się

w chorobie, – scharakteryzować choroby poszczególnych układów i narządów, – przedstawić ogólne zasady leczenia chorób, – udzielić pierwszej pomocy w stanach zagrożenia życia i zdrowia.

12

Materiał nauczania 1. Wiadomości wstępne Podstawowe pojęcia. Miejsce anatomii i fizjologii wśród nauk przyrodniczych. Podział anatomii. Budowa i czynność komórki. Podział tkanek. Tkanka nabłonkowa. Tkanki łączne. Rozwój osobniczy człowieka. Postać człowieka jako całość. Plan budowy ciała ludzkiego. Pojęcie zdrowia i choroby. Czynniki chorobotwórcze. Klasyfikacja chorób. Przebieg i objawy chorób. Etiologia i patogeneza. 2. Układ narządów ruchu Funkcje szkieletu. Tkanka łączna szkieletowa. Właściwości fizyczne i skład chemiczny kości. Kształt kości. Połączenia kości. Podział kośćca. Kości kręgosłupa i klatki piersiowej. Kości czaszki. Kości kończyny górnej. Kości kończyny dolnej. Tkanka mięśniowa - rodzaje tkanki mięśniowej. Budowa makroskopowa i mikroskopowa mięśni szkieletowych. Mechanika mięśni. Grupy mięśniowe w poszczególnych okolicach ciała - mięśnie głowy i szyi, mięśnie grzbietu, mięśnie klatki piersiowej, mięśnie brzucha, mięśnie kończyny górnej i dolnej. Czynność poszczególnych grup mięśniowych. Choroby układu narządów ruchu wrodzone i nabyte. Ćwiczenia: • Analizowanie budowy, położenia i połączeń kości na modelu szkieletu

człowieka. • Analizowanie położenia poszczególnych mięśni na modelu

muskulatury człowieka. 3. Układ nerwowy Rola układu nerwowego. Tkanka nerwowa. Podział układu nerwowego. Podstawowe pojęcia: ośrodek nerwowy, splot, zwój, włókno nerwowe, nerw. Synapsy - budowa, neuromediatory. Receptory. Odruchy - podział, łuk odruchowy. Centralny układ nerwowy. Budowa i czynność mózgowia i rdzenia kręgowego. Opony mózgowo – rdzeniowe. Krążenie płynu mózgowo - rdzeniowego. Budowa i czynność obwodowego układu nerwowego. Budowa i czynność układu nerwowego autonomicznego współczulnego i przywspółczulnego. Budowa i czynność układu nerwowego somatycznego. Zaburzenia czynności ruchowych. Zaburzenia czucia. Zaburzenia wyższych czynności nerwowych. Choroby naczyniowe mózgu. Choroby zwyrodnieniowe - choroba Parkinsona, choroba Alzheimera. Choroby demielinizacyjne - stwardnienie rozsiane. Padaczka. Urazy mózgu. Nowotwory mózgu. Zaburzenia psychiczne.

13

Ćwiczenia: • Analizowanie budowy mózgowia i rdzenia kręgowego

z wykorzystaniem modelu, tablic i atlasów anatomicznych, programów komputerowych.

• Analizowanie budowy układu nerwowego obwodowego z wykorzystaniem modelu, tablic i atlasów anatomicznych.

• Analizowanie istoty i przebiegu chorób układu nerwowego na podstawie opisu przypadków.

4. Układ krążenia Funkcje układu krążenia. Narządy tworzące układ krążenia, topografia. Budowa serca. Fizjologia pracy serca. Rodzaje naczyń krwionośnych. Budowa naczyń krwionośnych. Zadania krwioobiegu dużego i małego. Przebieg naczyń krwioobiegu dużego i małego. Układ żyły wrotnej. Krążenie płodowe. Mechanizmy regulujące krążenie krwi. Ciśnienie krwi. Tętno. Zaburzenia w krążeniu - krwotok, przekrwienie, niedokrwienie, zawał, obrzęki. Niewydolność krążenia. Wstrząs. Choroba niedokrwienna i zawał mięśnia sercowego. Zaburzenia rytmu. Wady serca. Miażdżyca. Nadciśnienie tętnicze. Schorzenia naczyń żylnych. Ćwiczenia: • Analizowanie budowy serca na modelu. • Analizowanie przebiegu naczyń krwionośnych z wykorzystaniem

tablic, atlasów anatomicznych, programów komputerowych. • Dokonywanie pomiaru tętna. • Dokonywanie pomiaru ciśnienia krwi. • Analizowanie istoty i przebiegu chorób układu krążenia na podstawie

opisu przypadków. 5. Krew Funkcje krwi. Narządy krwiotwórcze. Skład krwi. Elementy morfotyczne krwi. Osocze krwi. Krzepnięcie krwi. Grupy krwi i czynnik Rh. Mechanizmy obronne krwi. Skazy krwotoczne. Zakrzepica. Zator. Niedokrwistości. Białaczki. 6. Układ chłonny Funkcje układu chłonnego. Narządy tworzące układ chłonny. Budowa i przebieg naczyń limfatycznych. Skład chłonki. Krążenie chłonki. Budowa i funkcje węzłów chłonnych. Budowa i czynność śledziony. Odporność. Odczynowość ustroju. Chłoniaki złośliwe. Ziarnica złośliwa. AIDS.

14

7. Układ oddechowy Rola układu oddechowego. Narządy wchodzące w skład układu oddechowego, topografia. Budowa i czynność dróg oddechowych. Budowa i czynność płuc. Fizjologia oddychania. Mechanizmy regulujące oddychanie. Duszność. Zaburzenia rytmu oddechowego. Sinica. Kaszel. Niewydolność oddechowa. Dychawica oddechowa. Obrzęk płuc. Zapalenie płuc. Nowotwory układu oddechowego. Ćwiczenia: • Analizowanie budowy układu oddechowego z wykorzystaniem

modelu, tablic, atlasów anatomicznych, programów komputerowych. • Analizowanie istoty i przebiegu chorób układu oddechowego

na podstawie opisu przypadków.

8. Układ trawienny Funkcje układu trawiennego. Narządy tworzące układ trawienny, topografia. Budowa i czynność jamy ustnej, gardła i przełyku. Budowa i czynność żołądka. Budowa i czynność dwunastnicy. Wątroba, trzustka, budowa, udział w procesach trawiennych. Budowa i czynność jelita cienkiego i grubego. Procesy trawienne zachodzące w poszczególnych odcinkach przewodu pokarmowego. Zaburzenia łaknienia. Choroba wrzodowa. Nowotwory przewodu pokarmowego. Zaburzenia czynności jelit. Zapalenie wątroby. Marskość wątroby. Ostre zapalenie trzustki. Ćwiczenia: • Analizowanie budowy układu trawiennego z wykorzystaniem modelu,

tablic, atlasów anatomicznych, programów komputerowych. • Analizowanie istoty i przebiegu chorób układu trawiennego na

podstawie opisu przypadków. 9. Metabolizm Przemiana materii. Przemiana białek. Przemiana węglowodanów. Przemiana tłuszczów. Przemiana wody i soli mineralnych. Mikroelementy. Witaminy. Przemiana energii. Pomiary przemiany energii. Bilans cieplny. Regulacja temperatury ciała. Zaburzenia przemiany białek, węglowodanów, tłuszczów. Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, mineralnej i kwasowo-zasadowej. Głód. Niedobory witaminowe. Cukrzyca. 10. Układ moczowy Rola układu moczowego. Narządy tworzące układ moczowy, topografia. Budowa makroskopowa i mikroskopowa nerek. Powstawanie moczu. Skład moczu. Mechanizmy regulujące powstawanie moczu.

15

Czynność wydzielnicza nerek. Budowa i czynność dróg moczowych. Oddawanie moczu. Zmiany ilościowe i jakościowe moczu. Niewydolność nerek. Mocznica. Stany zapalne układu moczowego. Kamica moczowa. Ćwiczenia: • Analizowanie budowy układu moczowego z wykorzystaniem modelu,

tablic, atlasów anatomicznych, programów komputerowych. • Analizowanie istoty i przebiegu chorób układu moczowego na

podstawie opisu przypadków. 11. Układ płciowy Rola układu płciowego. Narządy tworzące układ płciowy żeński, topografia, budowa. Cykl jajnikowy. Cykl miesiączkowy. Zapłodnienie. Ciąża. Poród. Nadżerki i nowotwory szyjki macicy i jajników. Stany zapalne przydatków. Zaburzenia hormonalne. Narządy tworzące układ płciowy męski, topografia, budowa, funkcje. Przerost i rak gruczołu krokowego. Ćwiczenia: • Analizowanie budowy układu płciowego z wykorzystaniem modelu,

tablic, atlasów anatomicznych, programów komputerowych. • Analizowanie istoty i przebiegu chorób układu płciowego na

podstawie opisu przypadków.

12. Gruczoły dokrewne Funkcje hormonów. Rodzaje hormonów. Gruczoły dokrewne, budowa, topografia. Czynność wydzielnicza poszczególnych gruczołów dokrewnych. Wpływ hormonów na funkcjonowanie organizmu. Sprzężenie zwrotne w regulacji wydzielania hormonów. Zaburzenia wydzielnicze przysadki mózgowej, tarczycy, gruczołów przytarczycznych, trzustki, nadnerczy. 13. Układ narządów zmysłów. Powłoka wspólna. Rola narządów zmysłów. Budowa i czynność narządów czucia powierzchownego, narządu smaku, powonienia, słuchu i równowagi, wzroku. Funkcje skóry. Budowa skóry. Gruczoły skóry. Włosy. Paznokcie. Patologia sutka. Wybrane schorzenia skóry, narządu wzroku i słuchu. 14. Ratownictwo Zadania medycyny ratunkowej. Łańcuch ratunkowy. Ocena stanu poszkodowanego. Utrata przytomności. Rany. Krwotoki. Urazy narządów ruchu. Urazy termiczne. Ciała obce w oku, uchu, nosie, tchawicy.

16

Napady drgawek. Zatrucia. Porażenie prądem elektrycznym. Nagłe zatrzymanie krążenia i oddychania. Apteczka pierwszej pomocy. Ćwiczenia: • Ocenianie stanu poszkodowanego. • Nakładanie opatrunku na ranę w obrębie głowy, kończyny górnej,

kończyny dolnej. • Tamowanie krwotoków z rany i z nosa. • Unieruchamianie złamań w obrębie kończyny górnej i kończyny

dolnej. • Udzielanie pierwszej pomocy w urazach kręgosłupa. • Udzielanie pierwszej pomocy w przypadku omdlenia. • Układanie poszkodowanego w pozycji bezpiecznej. • Udrażnianie dróg oddechowych. • Wykonywanie na fantomie sztucznego oddychania i pośredniego

masażu serca u dorosłego i u dziecka. • Kompletowanie apteczki pierwszej pomocy. Środki dydaktyczne Fantom człowieka do ćwiczeń z zakresu anatomii i udzielania pierwszej pomocy. Modele i plansze anatomiczne. Foliogramy, programy komputerowe z zakresu anatomii. Atlasy anatomiczne, albumy. Filmy dydaktyczne. Materiały, sprzęt do udzielania pierwszej pomocy. Uwagi o realizacji Program nauczania anatomii, fizjologii i fizjopatologii obejmuje treści z zakresu budowy i czynności organizmu człowieka oraz zaburzeń w ich funkcjonowaniu. Celem realizacji programu jest wyposażenie ucznia w wiedzę niezbędną do rozumienia funkcjonowania organizmu człowieka, ukazanie wzajemnych powiązań i zależności między poszczególnymi układami i narządami oraz przedstawienie zaburzeń w ich pracy. Nabyte przez ucznia umiejętności z zakresu budowy i funkcjonowania organizmu w zdrowiu i chorobie, pozwalają dostrzegać organizm jako jedność psychosomatyczną. Treści programu przedmiotu powinny być skorelowane z farmakologią i chemią leków. Stanowią one podstawę teoretyczną do uczenia się zagadnień z zakresu farmakoterapii.

17

Ze względu na charakter pracy technika farmaceutycznego, szczególną uwagę należy zwrócić na realizację celów związanych z fizjologią i patofizjologią w aspekcie oddziaływania leku na organizm człowieka. Treści programu dotyczące anatomii proponuje się ograniczyć do najważniejszych zagadnień z zakresu topografii i ogólnej budowy narządów. W celu uzyskania zadowalających wyników zajęcia powinny odbywać się w pracowni przedmiotowej wyposażonej w nowoczesne środki dydaktyczne. Zajęcia edukacyjne powinny być prowadzone w formie pracy zespołowej, grupowej i indywidualnej. Zaproponowane w programie ćwiczenia ułatwią uczniom zrozumienie realizowanych treści, indywidualizację procesu kształcenia i efektywniejsze wykorzystanie pomocy dydaktycznych. Ćwiczenia powinny być prowadzone w grupach liczących od 10 - 15 osób. Tematy najważniejsze dla właściwego zrozumienia zaburzeń chorobowych i zasad farmakoterapii, a zarazem najtrudniejsze do opanowania przez ucznia dotyczą zagadnień z zakresu budowy i czynności układu nerwowego, układu krążenia, układu moczowego, trawienia, metabolizmu oraz układu endokrynologicznego. Na realizację tej części programu przewidziano łącznie 49 godzin zajęć edukacyjnych (zajęcia teoretyczne i ćwiczenia). Czas ten pozwoli na usystematyzowanie wiedzy uczniów niezbędnej do zrozumienia procesów życiowych zachodzących za pośrednictwem wymienionych układów. W trakcie realizacji programu, szczególną uwagę należy zwrócić na kształtowanie umiejętności udzielania pierwszej pomocy. Niejednokrotnie od przypadkowych świadków zdarzenia zależy szansa na przetrwanie nagłego zagrożenia życia lub zdrowia. Istnieje zatem konieczność kształtowania umiejętności z zakresu udzielania pierwszej pomocy u coraz większej liczby ludzi, w tym szczególnie pracowników ochrony zdrowia. Szczególną uwagę należy zwrócić na ocenę stanu poszkodowanego, prowadzenie sztucznego oddychania i pośredniego masażu serca oraz na przestrzeganie obowiązujących procedur przy wykonywaniu działań z zakresu udzielania pierwszej pomocy. W celu uzyskania zadawalających wyników, zajęcia powinny odbywać się w pracowni ratownictwa wyposażonej w nowoczesne środki dydaktyczne. W trakcie realizacji programu należy kształtować u ucznia następujące postawy: – odpowiedzialności za zdrowie i życie człowieka, – wrażliwości wobec ludzi potrzebujących pomocy,

18

– systematyczności w dążeniu do podnoszenia kwalifikacji i aktualizacji wiedzy.

W celu umożliwienia uczniowi osiągnięcia założonych celów kształcenia, rozwijania zdolności poznawczych i wyzwalania aktywności proponuje się stosowanie następujących metod nauczania: – wykład informacyjny, problemowy, konwersatoryjny, – dyskusja dydaktyczna, – metoda przypadków, metoda sytuacyjna, – pokaz z objaśnieniem, – ćwiczenia. Proponuje się następujący podział godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych:

Liczba godzin Lp. Działy tematyczne Zajęcia

teoretyczneĆwiczenia Ogółem

1. Wiadomości wstępne 10

- 10

2. Układ narządów ruchu 4

4 8

3. Układ nerwowy 4

10 14

4. Układ krążenia 6 6 12 5. Krew 6 - 6 6. Układ chłonny 2

- 2

7. Układ oddechowy 3 3 6 8. Układ trawienny 4

6 10

9. Metabolizm 3

- 3

10. Układ moczowy 2

2 4

11. Układ płciowy 4

2 6

12. Gruczoły dokrewne 6

- 6

13. Układ narządów zmysłów. Powłoka wspólna.

6

- 6

15. Ratownictwo 2 13 15 Razem 62 46 108

19

Podane w tabeli liczby godzin na realizację poszczególnych działów mają charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany, mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów należy przeprowadzać systematycznie przez cały czas realizacji programu nauczania przedmiotu, na podstawie kryteriów przedstawionych na początku zajęć. Systematyczna ocena dostarczy nauczycielowi informacji o osiągnięciach uczniów, umożliwi skuteczne kierowanie przebiegiem uczenia się, dostarczy uczniowi informacji o wyniku uczenia się. Osiągnięcia uczniów można oceniać na podstawie:

– odpowiedzi ustnych, – prac pisemnych, – testów dydaktycznych, – ukierunkowanej obserwacji czynności uczniów w czasie ćwiczeń.

Dokonując oceny nauczyciel powinien stosować kryteria wynikające z zaplanowanych celów kształcenia, a w szczególności:

– stosowanie podstawowych pojęć z zakresu anatomii, fizjologii i patofizjologii,

– charakteryzowanie budowy i czynności układów i narządów, – charakteryzowanie chorób poszczególnych układów i narządów, – udzielanie pierwszej pomocy w stanach zagrożenia zdrowia i życia.

W ocenie końcowej należy uwzględnić wyniki wszystkich metod sprawdzania osiągnięć ucznia stosowanych przez nauczyciela.

20

Literatura Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 2004 Buchfelder M., Buchfelder A.: Podręcznik pierwszej pomocy. PZWL, Warszawa 2003 Gołąb B., Traczyk W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 1997 Kamiński B., Dziak A.: Postępowanie w stanach zagrożenia życia. PZWL, Warszawa 1999 Kruś S.: Patologia. Podręcznik dla licencjackich studiów medycznych. PZWL, Warszawa 2004 Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. Podręcznik dla średnich szkół medycznych. PZWL, Warszawa 1998 Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 2004 Pędich W., red.: Choroby wewnętrzne. PZWL, Warszawa 1994 Sokołowska – Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 2000 Sylwanowicz W.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 1990 Traczyk W.: Fizjologia człowieka w zarysie. PZWL, Warszawa 2004 Wróblewski T., Miechowiecka N.: Patologia. Podręcznik dla średnich szkół medycznych. PZWL, Warszawa 1993 Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

21

PSYCHOLOGIA Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – określić zadania i kierunki psychologii, – scharakteryzować procesy poznawcze człowieka, – scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne człowieka, – scharakteryzować strukturę osobowości człowieka i czynniki mające

wpływ na jej rozwój, – scharakteryzować rozwój psychiczny człowieka, – scharakteryzować sytuacje trudne oraz ich wpływ na stan psychiczny

człowieka, – nawiązać i utrzymać kontakt z pacjentem (klientem) oraz

współpracownikami, – wyjaśnić wpływ stanu psychicznego (sfery psychicznej) na zdrowie

człowieka, – wyjaśnić wpływ choroby na stan psychiczny człowieka, – wskazać pozytywne postawy wobec zdrowia i choroby, – upowszechnić zachowania służące zdrowiu psychicznemu, – rozwiązać problemy zawodowe zgodnie z kompetencjami technika

farmaceutycznego, – postąpić zgodnie z zasadami etyki zawodowej. Materiał nauczania 1. Wprowadzenie do przedmiotu Psychologia jako nauka - przedmiot psychologii, działy psychologii, kierunki rozwoju. Umiejętności psychologiczne przydatne w zawodzie technika farmaceutycznego. 2. Charakterystyka procesów poznawczych Spostrzeganie. Pamięć. Uczenie się jako zapamiętywanie zorganizowane. Myślenie i jego rodzaje. Inteligencja jako złożona sprawność umysłowa. Uwaga jako ukierunkowanie czynności poznawczych. 3. Procesy emocjonalno-motywacyjne Cechy i rodzaje emocji. Fizjologiczne przejawy emocji. Motywacyjna funkcja emocji. Rodzaje potrzeb.

22

4. Osobowość Pojęcie osobowości. Koncepcje osobowości. Osobowość jako centralny system integracji i regulacji czynności. Składniki osobowości – temperament, poglądy, przekonania, postawy, potrzeby, charakter. Rozwój osobowości. 5. Rozwój psychiczny Charakterystyka rozwoju psychicznego człowieka. Czynniki kształtujące rozwój psychiczny człowieka. Okresy rozwoju psychicznego. 6. Sytuacje trudne oraz ich wpływ na stan psychiczny Pojęcie sytuacji trudnej. Rodzaje sytuacji trudnych - konflikt, frustracja, kryzys. Stres psychologiczny. Bezpośrednie i odległe następstwa sytuacji trudnych. Mechanizmy obronne osobowości. Choroba jako sytuacja trudna. Wpływ choroby na stan psychiczny pacjenta. Reakcje emocjonalne spowodowane chorobą. Sposoby radzenia sobie z sytuacją w czasie choroby. Odporność psychiczna.

Ćwiczenia: • Określanie wpływu choroby na stan psychiczny pacjenta na

podstawie analizy opisu przypadków. • Wczuwanie się i rozpoznawanie stanów emocjonalnych innych osób. 7. Psychologiczne uwarunkowania kontaktu z pacjentem / klientem Struktura procesu komunikowania się. Komunikat jako podstawa skutecznego porozumiewania się. Warunki skuteczności komunikowania się – wiarygodność nadawcy, wysyłanie zrozumiałych przekazów, zapewnienie dopływu informacji zwrotnych. Style komunikowania się. Komunikowanie się słowne i bezsłowne. Problemy i błędy w komunikowaniu się. Błędy jatrogenne – rodzaje, przyczyny, następstwa. Asertywność. Współdziałanie w grupie. Rozwiązywanie konfliktów, negocjacje. Kodeks Etyki Aptekarza RP. Ćwiczenia: • Pantomimiczne wyrażanie uczuć, takich jak: strach, gniew, wstyd,

radość, smutek. • Odczytywanie sygnałów niewerbalnych. • Bezpośrednie wyrażanie próśb i oczekiwań. • Przekazywanie i przyjmowanie informacji zwrotnych. • Stosowanie komunikatów JA. • Porozumiewanie się z innymi – słuchanie innych.

23

• Porozumiewanie się z innymi – blokady komunikacji. • Wypowiadanie zdań w różnych intonacjach – z radością, ze złością,

z przerażeniem, z bólem, smutkiem, z lekceważeniem, ze zdziwieniem, rozpaczą.

• Okazywanie zrozumienia i parafrazowanie. • Rozwiązywanie sytuacji konfliktowych. Środki dydaktyczne Foliogramy. Opisy przypadków. Filmy dydaktyczne. Taśmy z nagraniami. Uwagi o realizacji Podstawowym zadaniem nauczyciela przedmiotu psychologia jest zapoznanie ucznia z zagadnieniami dotyczącymi procesów psychicznych i struktury osobowości człowieka. Uczniowie powinni poznać czynniki wpływające na rozwój i kształtowanie się osobowości człowieka, uzyskać informacje jak postępować z człowiekiem, aby poprawić jego samopoczucie lub osłabić napięcie emocjonalne. Zdobyta wiedza i umiejętności z psychologii umożliwią technikowi farmaceutycznemu komunikowanie się z pacjentem/klientem, rozwiązywanie problemów, rozwiązywanie konfliktów, podejmowanie decyzji, asertywne zachowanie się. Będą także przydatne do oceny własnych zachowań oraz do podejmowania działań w zakresie rozwoju własnej osobowości. Umiejętności psychologiczne muszą być nabywane w atmosferze zaufania i akceptacji. Tylko wtedy mają szansę być wykorzystane w przyszłej pracy zawodowej absolwenta. Podczas ćwiczeń należy przestrzegać zasady dobrowolności w odsłanianiu przez uczniów swych przeżyć i doznań osobistych. W uczeniu się psychologii należy wykorzystać wiedzę z zakresu innych przedmiotów zwłaszcza anatomii i fizjologii centralnego układu nerwowego oraz ratownictwa i patofizjologii. Realizacja treści programowych pozwoli kształtować u uczniów następujące postawy: – odpowiedzialności za podejmowane decyzje, – akceptacji zachowań pacjentów, – odpowiedzialności za skutki własnych zachowań wobec drugiego

człowieka, – gotowości niesienia pomocy drugiemu człowiekowi, – poszanowania godności drugiego człowieka.

24

Nauczyciel realizujący program powinien rozwijać zdolności poznawcze uczniów, zainteresowanie zawodem oraz wdrażać do samodzielnego myślenia, samodyscypliny, samorozwoju. Podczas realizacji programu wskazane jest stosowanie pracy zespołowej, grupowej i indywidualnej. Szczególną formą pracy jest praca w grupach sprzyjająca realizacji zaproponowanych ćwiczeń. Tematyka ćwiczeń jest propozycją dla nauczyciela i może być rozszerzona w zależności od potrzeb edukacyjnych ucznia. Zajęcia edukacyjne powinny być prowadzone w grupach 15 osobowych w pracowni wyposażonej w środki dydaktyczne umożliwiające realizację zaplanowanych celów kształcenia. Nauczyciel powinien dysponować podręczną biblioteczką na użytek własny i uczniów, zawierającą literaturę naukową, popularnonaukową, czasopisma psychologiczne. W czasie zajęć niezbędne jest wykorzystywanie pomocy dydaktycznych przygotowanych przez nauczyciela do poszczególnych tematów (foliogramy, opisy przypadków, instrukcje do ćwiczeń, multimedia). W procesie realizacji programu proponuje się stosowanie metod, które przygotują ucznia do logicznego myślenia, aktywnego udziału w rozwiązywaniu problemów, stosowania w praktyce nabytych umiejętności. Dominującymi metodami nauczania - uczenia się powinny być: wykład problemowy, wykład konwersatoryjny, pogadanka, dyskusja dydaktyczna, inscenizacja, metoda przypadków, ćwiczenia. Proponuje się następujący podział godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych:

Liczba godzin Lp. Działy tematyczne Zajęcia

teoretyczne Ćwiczenia Ogółem

1. Wprowadzenie do przedmiotu

2 - 2

2. Charakterystyka procesów poznawczych

10 10

3. Procesy emocjonalno-motywacyjne

6 - 6

4. Osobowość 6 - 6 5. Rozwój psychiczny 6 - 6 6. Sytuacje trudne oraz ich

wpływ na stan psychiczny 6 4 10

25

7. Psychologiczne uwarunkowania kontaktu z pacjentem / klientem

7 7 14

Razem 43 11 54 Podane w tabeli liczby godzin na realizację poszczególnych działów mają charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany, mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły. W pierwszym dziale tematycznym należy przybliżyć uczniowi podstawowe pojęcia psychologii ogólnej i kierunki rozwoju psychologii. Wskazane jest wyszczególnienie umiejętności psychologicznych przydatnych w pracy zawodowej technika farmaceutycznego. Ważny element programu stanowi dział piąty dotyczący emocji i motywacji. Problematyka ta jest niezbędna dla zrozumienia procesów psychicznych i wyjaśnienia konkretnych zachowań. Realizując treści z zakresu psychologii osobowości ujęte w dziale czwartym, szczególną uwagę należy zwrócić na koncepcję obrazu samego siebie, postawy, potrzeby, przekonania. Dział szósty dotyczy trudnych sytuacji życiowych oraz stresu psychologicznego. Należy wykazać wpływ choroby na stan psychiczny pacjenta, określić reakcje emocjonalne spowodowane chorobą oraz indywidualne style radzenia sobie z chorobą. Podczas realizacji programu szczególną uwagę należy zwrócić na zagadnienia dotyczące komunikacji i kontaktów interpersonalnych. Komunikowanie się jest ważnym procesem w życiu każdego człowieka. Prawidłowe komunikowanie się ułatwia wzajemne zrozumienie, wyrażanie swoich uczuć, wywieranie wpływu, rozwiązywanie problemów i prowadzenie negocjacji. W trakcie realizacji programu należy wskazywać na praktyczne zastosowanie nabytych umiejętności w zawodzie technika farmaceutycznego. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów należy przeprowadzać systematycznie przez cały czas realizacji programu nauczania przedmiotu, na podstawie kryteriów przedstawionych na początku zajęć. Systematyczna ewaluacja dostarczy nauczycielowi informacji o wynikach swoich działań, upewni czy uczniowie uzyskali oczekiwane osiągnięcia, umożliwi skuteczne kierowanie przebiegiem uczenia się przedmiotu przez uczniów, dostarczy uczniowi informacji o wyniku uczenia się.

26

Nauczyciel oceniając ucznia powinien stworzyć mu różnorodne możliwości potwierdzenia zdobytych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. Osiągnięcia uczniów można oceniać na podstawie: – odpowiedzi ustnych, – prac pisemnych, – testów dydaktycznych, – obserwacji pracy i aktywności ucznia. Dokonując oceny nauczyciel powinien stosować następujące kryteria: – posługiwanie się zdobytą wiedzą i pojęciami z zakresu psychologii, – dostrzeganie związku między faktami, – umiejętność interpretowania pojęć i faktów, – wykonanie ćwiczeń zgodnie z przyjętymi procedurami. W ocenie końcowej należy uwzględnić wyniki wszystkich metod sprawdzania osiągnięć ucznia stosowanych przez nauczyciela. Literatura Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2004 Formański J.: Psychologia środowiska. PZWL, Warszawa 2004 Formański J.: Psychologia. PZWL, Warszawa 2003 Hamer H.: Rozwój przez wprowadzanie zmian. CEM, Warszawa 1998 Jarosz M.: Psychologia lekarska. PZWL, Warszawa 1988 Przetacznik – Gierowska M., Makiełło - Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP, Warszawa 1997 Sęk H., Cieślak R., red.: Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004 Strelau J.,red.: Psychologia t. I - III. GWP, Gdańsk 2002 Włodarski Z., Matczak A.: Wprowadzenie do psychologii. WSiP, Warszawa 1996 Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

27

ZDROWIE PUBLICZNE Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – wyjaśnić podstawowe pojęcia i zakres zdrowia publicznego, – scharakteryzować czynniki wpływające na stan zdrowia jednostki

i zbiorowości, – określić przyczyny powstawania i drogi szerzenia się chorób, – scharakteryzować drobnoustroje chorobotwórcze, – zinterpretować zjawiska zachodzące w środowisku drobnoustrojów, – scharakteryzować mechanizmy odpornościowe i ich znaczenie dla

zdrowia i życia człowieka, – określić wpływ czynników środowiskowych na zdrowie człowieka, – zapobiec negatywnemu wpływowi czynników środowiskowych na

funkcjonowanie organizmu człowieka, – upowszechnić zasady zdrowego stylu życia wśród pacjentów,

klientów i współpracowników, – scharakteryzować cele, zadania i kierunki działań profilaktycznych, – wdrożyć działania profilaktyczne eliminujące czynniki ryzyka choroby, – upowszechnić metody edukacji zdrowotnej, – scharakteryzować sytuację zdrowotną ludności polskiej, – scharakteryzować cele i zadania polityki zdrowotnej państwa. Materiał nauczania 1. Problematyka zdrowia publicznego Zakres i cel przedmiotu. Podstawowe pojęcia: zdrowie, zdrowie jednostki i zbiorowości, warunki zdrowotne, zachowania zdrowotne, zdrowy styl życia, potrzeby zdrowotne, problemy zdrowotne, choroba, ochrona zdrowia, opieka zdrowotna, promocja zdrowia, kultura zdrowotna, opieka medyczna, medycyna zapobiegawcza, medycyna środowiskowa, zdrowie publiczne. Czynniki wpływające na kształtowanie stanu zdrowia jednostki i zbiorowości. Źródła powstawania i drogi szerzenia się chorób. 2. Drobnoustroje i pasożyty Podstawowe pojęcia i określenia: chorobotwórczość, zakażenie, rezerwuar zarazków, źródło i droga zakażenia, epidemia, endemia, pandemia, okres zaraźliwości, izolacja, kwarantanna, nosicielstwo, dochodzenie epidemiologiczne. Systematyka drobnoustrojów wywołujących choroby zakaźne u ludzi. Właściwości morfologiczne i fizjologiczne bakterii. Odżywianie, oddychanie, rozmnażanie się bakterii. Oporność bakterii.

28

Immunologia. Nieswoiste czynniki i mechanizmy odpornościowe. Swoiste mechanizmy obronne organizmu – odpowiedź immunologiczna humoralna i typu komórkowego. Niedobory immunologiczne. Nadwrażliwość i jej rodzaje. Rodzaje odporności. Uodpornianie czynne – szczepionki swoiste i nieswoiste. Uodpornianie bierne – surowice odpornościowe. Ziarniaki. Pałeczki jelitowe. Pałeczki Gram – ujemne, Gram – dodatnie. Laseczki. Inne bakterie - krętek blady, prątek gruźlicy, leptospiry, promieniowce. Riketsje i chlamydie. Budowa fizyczna i chemiczna wirusów. Rozmnażanie wirusów. Podział wirusów. Immunoprofilaktyka czynna i bierna. Charakterystyka wybranych wirusów. Grzyby chorobotwórcze dla człowieka. Podział grzybów, budowa, rozmnażanie, diagnostyka laboratoryjna. Charakterystyka wybranych grzybów chorobotwórczych. Pasożyty. Podział, budowa, rozmnażanie, chorobotwórczość, diagnostyka laboratoryjna. Zapobieganie zarażeniom. Charakterystyka wybranych pasożytów. Organizacja pracy laboratorium mikrobiologicznego. Bezpieczeństwo i higiena pracy w laboratorium mikrobiologicznym. Badania mikrobiologiczne. Wpływ czynników fizykochemicznych na właściwości biologiczne drobnoustrojów – dezynfekcja, sterylizacja. Aseptyka, antyseptyka. Ćwiczenia: • Charakteryzowanie bakterii, wirusów, grzybów, pasożytów na

podstawie oglądanych zdjęć i preparatów mikroskopowych.

3. Środowisko a zdrowie człowieka Podstawowe pojęcia - środowisko, zagrożenia ekologiczne. Ekologiczne uwarunkowania zdrowia. Człowiek wobec zagrożeń ekologicznych – programy ochrony środowiska. Środowiskowe uwarunkowania zdrowia populacji. Wymagania sanitarno-epidemiologiczne dotyczące powietrza, wody, gleby. Najczęstsze zanieczyszczenia środowiska oraz związane z nimi zagrożenia zdrowotne. Wpływ czynników klimatycznych i pogodowych na stan zdrowia. Zdrowe miasto. Zdrowy dom. Zdrowa szkoła. Praca a zdrowie. Higiena osobista a zdrowie. Zdrowe żywienie. Ćwiczenia: • Ocenianie stanu środowiska lokalnego na podstawie Raportu

Ochrony Środowiska.

29

• Ocenianie budynku szkolnego pod względem wymagań sanitarno – higienicznych.

• Analizowanie zagrożeń ekologicznych we własnej miejscowości. 4. Promocja zdrowia. Profilaktyka. Promocja zdrowia. Główne kierunki działań w promocji zdrowia. Metody promocji zdrowia jednostki i społeczeństwa. Profilaktyka, podstawowe cele, zadania i kierunki działań profilaktycznych – fazy profilaktyki. Współczesne problemy zdrowotne i społeczne – promocja zdrowia. Wybrane zjawiska patologii społecznej – główne kierunki profilaktyki. Edukacja zdrowotna. Służby sanitarno – epidemiologiczne, ich cele i zadania. Ćwiczenia: • Planowanie działań potęgujących zdrowie ucznia na przykładzie

własnym. • Rozpoznawanie nieprawidłowości w zakresie żywienia na przykładzie

własnym lub rodziny, planowanie działań naprawczych. • Planowanie działań w zakresie profilaktyki chorób układu krążenia. 5. Polityka zdrowotna państwa Podstawy epidemiologii – rola i zadania epidemiologii we współczesnej medycynie. Mierniki charakteryzujące zjawiska zdrowotne i ich interpretacja. Źródła wiedzy o zdrowiu. Determinanty zdrowia. Stan zdrowia ludności polskiej – aktualne problemy zdrowotne kraju, kierunki ich rozwiązywania. Polityka zdrowotna państwa. Programy zdrowotne – Narodowy Program Zdrowia. Rola technika farmaceutycznego w realizacji programów zdrowotnych. Organizacja ochrony zdrowia w Polsce. Środki dydaktyczne Plansze, tablice. Foliogramy. Filmy dydaktyczne. Czasopisma. Programy ochrony zdrowia. Preparaty mikroskopowe, fotografie drobnoustrojów. Broszury, ulotki, foldery.

30

Uwagi o realizacji Celem realizacji programu nauczania zdrowia publicznego jest przygotowanie uczniów do utrzymywania i potęgowania zdrowia poprzez podejmowanie działań z zakresu promocji zdrowia, profilaktyki i edukacji zdrowotnej. Uczeń powinien współuczestniczyć w tworzeniu przyjaznych człowiekowi warunków środowiskowych, wskazywać wpływ czynników biologicznych i środowiskowych na zdrowie i życie człowieka, identyfikować i eliminować czynniki szkodliwe. Wiedza na temat polityki zdrowotnej państwa pozwoli uczniom włączyć się aktywnie w realizację założeń ochrony zdrowia. Realizacja treści programowych umożliwia kształtowanie następujących postaw: – otwartości na problemy zdrowotne i społeczne jednostki oraz

społeczeństwa, – odpowiedzialności za zdrowie jednostki i społeczeństwa, – troski o utrzymanie i potęgowanie własnego zdrowia, – dbałości o przestrzeganie wymagań sanitarno-higienicznych

w każdym środowisku, – zaangażowania w prowadzeniu edukacji zdrowotnej, – systematyczności w realizacji działań profilaktycznych, – dążenia do doskonalenia swoich umiejętności w zakresie edukacji

zdrowotnej, promocji zdrowia i profilaktyki. Zdrowie publiczne jest przedmiotem interdyscyplinarnym obejmującym wiele dziedzin wiedzy. Wymaga korelacji wewnątrzprzedmiotowej oraz korelacji z przedmiotami zawodowymi, takimi jak: anatomia, fizjologia, patofizjologia, farmakologia. Nauczyciel realizujący program powinien systematycznie aktualizować treści programowe zgodnie z kierunkami polityki zdrowotnej państwa i reformą systemu ochrony zdrowia. Może także odwoływać się do wiedzy z zakresu edukacji ekologicznej nabytej przez uczniów w trakcie nauki w szkole średniej. Szczególną uwagę należy zwrócić na charakterystykę drobnoustrojów chorobotwórczych oraz innych czynników środowiskowych negatywnie oddziaływujących na zdrowie, np.: nieodpowiednie odżywianie, zagrożenia związane z pracą zawodową. Należy objaśnić metody zmniejszania i eliminowania tych czynników oraz zapobiegania chorobom. Nauczyciel powinien wyeksponować promocję zdrowia jako zintegrowane działania wielu osób i instytucji.

31

Proponuje się następujący podział godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych:

Liczba godzin Lp.

Działy tematyczne Zajęcia

teoretyczneĆwiczenia Liczba

godzin ogółem

1. Problematyka zdrowia publicznego

4 - 4

2. Drobnoustroje i pasożyty chorobotwórcze

8 8 16

3. Środowisko a zdrowie człowieka 12 6 18 4. Promocja zdrowia. Profilaktyka 6 6 12 5. Polityka zdrowotna państwa 4 - 4 Razem 34 20 54

Podane w tabeli liczby godzin na realizację poszczególnych działów mają charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany, mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły. Zajęcia edukacyjne powinny odbywać się w pracowni wyposażonej w nowoczesne środki dydaktyczne. Nauczyciel do użytku swojego i uczniów powinien dysponować podręczną biblioteczką zaopatrzoną w literaturę naukową, popularnonaukową, czasopisma. W realizacji działu problematyka zdrowia publicznego należy określić miejsce zdrowia publicznego w naukach medycznych, ochronie i promocji zdrowia jednostki i społeczeństwa. Ze względu na dużą ilość definicji, nauczyciel powinien zachęcać uczniów do ich interpretowania i podawania przykładów. Umożliwi to lepsze zrozumienie pojęcia zdrowia i choroby oraz celu działań promujących zdrowie i profilaktycznych, a także rozbudzi motywację do podejmowania tych działań. Problematykę z zakresu mikrobiologii włączono do zdrowia publicznego traktując drobnoustroje jako czynnik środowiskowy, wywierający bezpośredni wpływ na ustrój człowieka. Zasadniczym celem jest wyposażenie ucznia w podstawowe wiadomości z zakresu roli drobnoustrojów w powstawaniu chorób, zjawisk odpornościowych, nadwrażliwości, uodparnianiu czynnym i biernym. W trakcie realizacji ćwiczeń należy wykorzystać zdjęcia, przeźrocza, preparaty mikroskopowe drobnoustrojów. Ćwiczenia mogą odbywać się w pracowni mikrobiologicznej lub w stacji sanitarno - epidemiologicznej. W dziale tematycznym środowisko a zdrowie człowieka należy przedstawić wpływ czynników środowiskowych na życie i zdrowie człowieka. Wykazać należy ich pozytywną i negatywną rolę oraz wzajemne oddziaływania zachodzące między człowiekiem

32

a środowiskiem. Omawiając wpływ czynników środowiskowych na procesy życiowe człowieka, nauczyciel powinien wyjaśnić zagadnienia związane z utrzymaniem zdrowego, bezpiecznego i przyjaznego człowiekowi środowiska. Należy uświadomić uczniom rolę zachowań zdrowotnych w ochronie i promocji zdrowia. Podać konkretne przykłady takich zachowań w sferze higieny osobistej, żywienia, miejsca zamieszkania, nauki i pracy. W dziale tematycznym promocja zdrowia konieczne jest wyjaśnienie, na czym polega promocja zdrowia, jaki jest udział technika farmaceutycznego w utrzymaniu oraz potęgowaniu zdrowia jednostki i zbiorowości. Należy wyjaśnić cele, zadania i kierunki działań profilaktycznych w odniesieniu do zagrożeń. Wyeksponować edukację zdrowotną jako jedną z form działania na rzecz zachowania zdrowia i przeciwdziałania zagrożeniom zdrowia. Podczas realizacji działu polityka zdrowotna państwa uczniowie powinni poznać kierunki polityki państwa w dziedzinie ochrony zdrowia, aktualne problemy zdrowotne społeczeństwa, sposoby ich rozwiązywania oraz organizację opieki zdrowotnej. Należy zapoznać uczniów z programami zdrowotnymi realizowanymi w Polsce. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów należy przeprowadzać systematycznie na podstawie kryteriów przedstawionych na początku zajęć. Systematyczna ewaluacja dostarczy nauczycielowi informacji o wynikach swoich działań, upewni czy uczniowie uzyskali oczekiwane osiągnięcia, umożliwi skuteczne kierowanie przebiegiem uczenia się przedmiotu, dostarczy uczniowi informacji o wyniku uczenia się. Nauczyciel oceniając ucznia powinien stworzyć mu różnorodne możliwości potwierdzenia zdobytych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. Osiągnięcia uczniów można oceniać na podstawie: – odpowiedzi ustnych – prac pisemnych, – testów dydaktycznych, – obserwacji pracy i aktywności ucznia. Dokonując oceny nauczyciel powinien stosować następujące kryteria: – posługiwanie się zdobytą wiedzą i pojęciami z zakresu promocji

zdrowia, profilaktyki, edukacji zdrowotnej, – dostrzeganie związku między faktami, – interpretowanie pojęć i faktów, – wykonanie ćwiczeń zgodnie z przyjętymi procedurami.

33

W ocenie końcowej należy uwzględnić wyniki wszystkich metod sprawdzania osiągnięć ucznia stosowanych przez nauczyciela. Literatura Anusz Z.: Mikrobiologia i parazytologia lekarska. PZWL, Warszawa 1990 Anusz. Z.: Podstawy epidemiologii i kliniki chorób zakaźnych. PZWL, Warszawa 1990 Jethon Z.: Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa. PZWL, Warszawa 1997 Karski J.,red.: Promocja zdrowia. Wydawnictwo IGNIS, Warszawa 1999 Kierst W.: Nauka o żywieniu zdrowego i chorego człowieka. PZWL, Warszawa 1994 Korczak C. W., red.: Higiena – ochrona zdrowia. PZWL, Warszawa 1994 Pike S., Forest D.: Promocja zdrowia dla wszystkich. Wydawnictwo CZELEJ, Lublin 1998 Szewczyński J., Skrodzka.: Higiena żywienia. PZWL, Warszawa 1994 Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

34

FARMAKOGNOZJA Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – posłużyć się Farmakopeą, Urzędowym Wykazem Produktów

Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,

– wykorzystać literaturę zawodową i technologie informacyjne do pozyskiwania informacji o lekach roślinnych,

– scharakteryzować funkcje wybranych programów komputerowych wspomagających pracę apteki,

– skorzystać z komputerowej bazy danych o artykułach dopuszczonych do obrotu farmaceutycznego,

– posłużyć się polskimi i łacińskimi nazwami surowców roślinnych, – posłużyć się handlowymi nazwami leków roślinnych i suplementów

diety, – scharakteryzować szczególne cechy leku roślinnego, określić jego

zalety i wady, – wyjaśnić wpływ różnych czynników na zawartość substancji czynnych

w surowcach roślinnych, – rozróżnić źródła pochodzenia surowców roślinnych, – przedstawić zasady pozyskiwania i przetwarzania surowców

roślinnych, – określić metody sporządzania leku roślinnego, – przechować surowce i przetwory roślinne uwzględniając ich skład

jakościowy i postać farmaceutyczną, – scharakteryzować ważniejsze substancje czynne roślin pod względem

cech fizykochemicznych i właściwości farmakologicznych, – rozróżnić rośliny najczęściej stosowane w lecznictwie i surowce z nich

otrzymywane, – rozróżnić składniki mieszanek ziołowych, – określić zasady profilaktyki i leczenia wybranych chorób, – wskazać leki roślinne zalecane w chorobach wewnętrznych

i dermatologicznych, – sklasyfikować leki roślinne pod względem właściwości

terapeutycznych i chemicznych, – wyjaśnić działanie i wskazania do stosowania ważniejszych leków

roślinnych, – ocenić wpływ leków roślinnych na organizm człowieka w zależności

od składu jakościowego, ilościowego, drogi podawania i sposobu dawkowania,

– wskazać skutki uboczne i niepożądane działania leków roślinnych oraz przeciwwskazania do ich stosowania,

35

– wykonać czynności związane z wydawaniem leków pacjentom, – poinformować pacjenta o sposobie użycia i przechowywania leku, – zastosować przepisy prawa farmaceutycznego i zasady etyki

zawodowej, – wykonać podstawowe czynności laboratoryjne w czasie badania

jakości surowców podchodzenia roślinnego, – zastosować metody makroskopowe, mikroskopowe i fitochemiczne do

badania tożsamości i czystości surowców farmakognostycznych, – określić jakość leków ziołowych na podstawie obowiązujących norm, – zaplanować i zorganizować własną pracę i współpracować

z zespołem, – wykonać pracę zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,

ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska. Materiał nauczania 1. Rynek leków roślinnych w Polsce Rys historyczny zielarstwa. Ziołolecznictwo tradycyjne i nowoczesne. Leki roślinne – ich rodzaje i cechy szczególne, zalety i wady. Środki specjalnego żywieniowego przeznaczenia. Znaczenie preparatów ziołowych w lecznictwie i profilaktyce chorób. Wpływ czynników genetycznych, rozwojowych i środowiskowych na zawartość w roślinie substancji farmakologicznie aktywnych. Pochodzenie surowców – rośliny dziko rosnące, uprawy roślin leczniczych, uprawy kontraktowe kontrolowane, biotechnologia leku roślinnego. Zasady zbioru surowców. Zmiany zachodzące po zbiorze, metody stabilizacji surowców. Czynniki wpływające na trwałość surowców i preparatów ziołowych. Przemysł fitofarmaceutyczny w Polsce – nowoczesne systemy zapewnienia jakości (GMP), Standaryzacja przetworów zielarskich. Programy komputerowe wspomagające pracę apteki. 2. Badanie jakości surowców roślinnych Budowa komórek, tkanek i organów roślinnych. Metody badania surowców pochodzenia roślinnego według Farmakopei Polskiej. Ćwiczenia: • Obsługiwanie mikroskopu optycznego i sporządzanie preparatów

mikroskopowych. • Identyfikowanie plazmatycznych i nieplazmatycznych składników

komórki roślinnej i objaśnianie ich budowy i funkcji.

36

• Rozpoznawanie kryształów szczawianu wapnia w ziołach sproszkowanych.

• Porównywanie skrobii ziemniaczanej, pszennej i ryżowej. • Odróżnianie włosków okrywających (surowce krojone

i sproszkowane). • Porównywanie waty bawełnianej i waty wiskozowej. • Rozróżniane włosków gruczołowych typu Labiatae i Compositae. • Badanie zbiorników olejkowych i hiperycynowych w zielu dziurawca

zwyczajnego i przewodów olejkowych w owocach kopru włoskiego. • Poznawanie tkanek wzmacniających. • Rozróżnianie wiązek przewodzących. • Porównywanie budowy pierwotnej i wtórnej korzenia i łodygi. • Przedstawianie istotnych cech w budowie morfologicznej roślin (praca

z zielnikiem i atlasem roślin). • Posługiwanie się Farmakopeą Polską w celu oceny jakości surowców

roślinnych. • Porównywanie wyglądu zewnętrznego zapachu i surowca z opisem

monografii szczegółowej w Farmakopei Polskiej. • Ocenianie stopnia czystości surowców roślinnych (cechy

dopuszczalne w ograniczonej ilości, cechy niedopuszczalne). • Oznaczanie domieszek i zanieczyszczeń w surowcach roślinnych. 3. Związki farmakologicznie czynne roślinnych produktów leczniczych Substancje podstawowe i wtórne. Cechy fizykochemiczne, właściwości lecznicze i rozpowszechnienie w przyrodzie substancji czynnych pochodzenia roślinnego: węglowodany, śluzy, gumy roślinne, tłuszcze proste, nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), woski, fosfolipidy, glikozydy flawonoidowe i antocyjanozydy, glikozydy fenolowe, garbniki, antranoidy, saponiny, irydoidy, glikozydy nasercowe, olejki eteryczne, żywice i balsamy, alkaloidy, witaminy i składniki mineralne. Ćwiczenia: • Wykrywanie substancji naturalnych o znaczeniu farmakologicznym

i określanie ich właściwości fizycznych i chemicznych (reakcje mikrochemiczne i makrochemiczne).

• Rozpoznawanie ważniejszych surowców roślinnych. • Określanie działania, wskazań do stosowania i dawkowania

substancji roślinnych i przetworów roślinnych. • Analizowanie farmakopealnych mieszanek ziołowych (zioła

dozowane, zioła niedozowane). • Potwierdzanie tożsamości mieszanek ziołowych (skład jakościowy).

37

• Oznaczanie zawartości składników mieszanek ziołowych (skład ilościowy).

• Pozyskiwanie informacji o lekach roślinnych w Internecie (bazy leków komercyjne i edukacyjne).

• Zorganizowanie wycieczki i zbieranie roślin leczniczych do zielnika. 4. Fitoterapia chorób wewnętrznych i dermatologicznych Leki roślinne stosowane w zaburzeniach układu nerwowego: uspokajające, przeciwdepresyjne, przeciwstresowe, tonizujące i psychopobudzające. Leki roślinne stosowane w chorobach serca i układu krążenia. Zastosowanie ziół i preparatów ziołowych w chorobach układu moczowego (środki akwaretyczne, antyseptyczne, przeciwkamicowe, wpływające na mikcję). Leki roślinne stosowane w leczeniu stanów zapalnych górnych dróg oddechowych: przeciwkaszlowe i wykrztuśne, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwgorączkowe. Leki roślinne stosowane w chorobach układu pokarmowego: żołądka i jelit, wątroby i dróg żółciowych. Środki stosowane w leczeniu otyłości. Roślinne środki przeciwcukrzycowe. Fitoterapia w dolegliwościach i chorobach kobiecych. Stosowanie fitopreparatów w chorobach reumatycznych. Leki roślinne stosowane w obrzękach pourazowych. Leki dermatologiczne pochodzenia roślinnego: przeciwzapalne, ściągające, przeciwbakteryjne. Naturalne leki o działaniu immunostymulacyjnym. Działania niepożądane leków pochodzenia roślinnego: interakcje, toksyczność leku a wiek podeszły. Środki specjalnego żywieniowego przeznaczenia (suplementy diety). Apiterapia. Fitoterapia a homeopatia. Środki dydaktyczne Foliogramy, fotogramy. Zdjęcia i rysunki roślin leczniczych. Ryciny i opisy budowy roślin leczniczych i surowców roślinnych. Surowce roślinne suszone (krojone, sproszkowane). Leki ziołowe, atrapy leków roślinnych. Leki tematyczne dotyczące leczenia wybranych schorzeń. Mikroskopy. Odczynniki chemiczne. Szkoło laboratoryjne.

38

Piśmiennictwo zawodowe (poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma). Programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne). Uwagi o realizacji Realizacja programu nauczania przedmiotu Farmakognozja ma na celu przygotowanie absolwenta do wykonywania zadań zawodowych w zakresie produkcji, dystrybucji i kontroli jakości leku roślinnego. Podstawową formą nauczania przedmiotu są zajęcia teoretyczne i ćwiczenia, które powinny odbywać się w pracowni przedmiotowej wyposażonej w odpowiednie środki dydaktyczne. W czasie zajęć teoretycznych uczniowie powinni przyswoić wiedzę dotyczącą przetwórstwa zielarskiego, chemizmu roślin leczniczych oraz podstaw fitoterapii i fitoprofilaktyki. Ćwiczenia powinny służyć kształtowaniu umiejętności niezbędnych do oceny jakości i przydatności substancji roślinnych i preparatów ziołowych. Proponuje się następujący podział godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych. Lp.

Działy tematyczne

Liczba godzin

Zajęcia teoretyczne

Ćwiczenia Ogółem

1. Rynek leków roślinnych w Polsce 10 - 10 2. Badanie jakości surowców

roślinnych 4 36 40

3. Związki farmakologicznie czynne produktów roślinnych

20 36 56

4. Fitoterapia schorzeń wewnętrznych i dermatologicznych

66 - 66

Razem 100 72 172 Podane w tabeli liczby godzin na realizację poszczególnych działów mają charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany, mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły. Przedmiot Farmakognozja obejmuje szeroki zakres wiedzy, integruje treści z wielu dziedzin nauki przede wszystkim z botaniki, chemii organicznej, analizy chemicznej, technologii leków, anatomii, fizjologii, patofizjologii i farmakologii.

39

Realizacja programu wymaga od nauczyciela przygotowania merytorycznego z wymienionych dyscyplin. W procesie nauczania należy ściśle wiązać teorię z praktyką zawodową, na bieżąco śledzić zmiany zachodzące w zawodzie i aktualizować wiedzę przedmiotową i środki dydaktyczne.

Osiągnięcie zaplanowanych w programie celów wymaga stosowania podających i aktywizujących metod nauczania, takich jak: wykład informacyjny, konwersatoryjny, dyskusja dydaktyczna, metoda sytuacyjna, metoda przewodniego tekstu i ćwiczenia praktyczne. Ćwiczenia powinny odbywać się w pracowni przedmiotowej w grupach 8 -10 osobowych. Zadania praktyczne uczniowie powinni wykonywać indywidualnie. Powinni mieć do dyspozycji konspekty, instrukcje do ćwiczeń, teksty przewodnie, katalogi, odpowiedni sprzęt i materiały. Metody stosowane przez nauczyciela powinny służyć, rozwijaniu umiejętności i kształtowaniu postaw zgodnie z wymaganiami etyki zawodowej. W czasie zajęć, nauczyciel powinien pełnić rolę inspiratora czynności ucznia, organizować pracę, tworzyć sytuacje sprzyjające aktywności oraz rozstrzygać wątpliwości. Rynek leków roślinnych w Polsce - realizacja programu ma na celu usystematyzowanie wiadomości uczniów na temat pozycji leku roślinnego we współczesnej medycynie. Badanie jakości surowców roślinnych - podczas realizacji programu uczniowie powinni poznać normy jakościowe dla surowców roślinnych podane w Farmakopei, metody mikroskopowe i makroskopowe służące ocenie surowców oraz stosowaną terminologię. Ocena mikroskopowa obejmuje porównanie skrawka z odpowiednio przygotowanego surowca lub surowca sproszkowanego z opisem budowy anatomicznej w monografii szczegółowej Farmakopea Polska. Ocena makroskopowa surowca obejmuje badanie zgodności wyglądu zewnętrznego z opisem podanym w monografii, określenie zapachu oraz wykrycie i oznaczenie ilościowe domieszek i zanieczyszczeń. Realizację tego działu należy rozpocząć od przypomnienia wiadomości z botaniki, należy zwrócić uwagę na budowę komórek i tkanek stanowiących podstawę oceny farmakognostycznej surowców oraz budowę komórek i tkanek stanowiących miejsce gromadzenia substancji czynnych. Związki farmakologicznie czynne produktów roślinnych - program nauczania obejmuje podstawowe zagadnienia dotyczące fitochemii, czyli

40

związków chemicznych o znanej aktywności farmakologicznej występujących w roślinach. Podziału substancji czynnych dokonano według budowy chemicznej lub niekiedy według mechanizmu ich działania. Na zajęciach teoretycznych należy uwzględnić strukturę chemiczną, właściwości fizykochemiczne, metody izolacji, działanie i wskazania do stosowania ważniejszych grup substancji farmakologicznie aktywnych i ich rozpowszechnianie wśród roślin. Ćwiczenia powinny służyć utrwaleniu wiadomości oraz poznaniu wyglądu zewnętrznego, zapachu oraz smaku surowców roślinnych. Obecność substancji czynnych i ich właściwości należy potwierdzić przez wykonanie reakcji mikrochemicznych i makrochemicznych. Uczniowie powinni rozpoznawać surowce krojone pojedyncze i składniki mieszanek ziołowych. Powinni także stosować nazwy polskie i łacińskie surowców i roślin macierzystych, określać ich główne substancje czynne oraz działanie lecznicze. Fitoterapia schorzeń wewnętrznych i dermatologicznych - celem realizacji programu jest przekazanie uczniom podstawowych wiadomości z zakresu ziołolecznictwa. Stosowanie roślin leczniczych jako uzupełnienie farmakoterapii w praktyce lekarskiej i samoleczeniu odgrywa obecnie znaczącą rolę. Pogłębienie wiedzy o chemizmie i działaniu leków roślinnych, ich standaryzacja, wprowadzenie nowoczesnych postaci farmaceutycznych powoduje zainteresowanie nimi lekarzy i pacjentów oraz znaczny wzrost asortymentu tych leków w ostatnich latach. Uzyskanie pomyślnych wyników terapii lekami roślinnymi jest ściśle związane z racjonalnym ich zastosowaniem. Aby uniknąć błędów w stosowaniu leków roślinnych należy uwzględnić ich działania niepożądane i interakcje. Istnieje potrzeba poszerzenia wiedzy uczniów o właściwościach roślin ich działaniu i zastosowaniu w lecznictwie. Proponowany rozkład materiału uwzględnia podział fitofarmakologiczny surowców. Nauczyciel powinien wykorzystać wiedzę uczniów o budowie, fizjologii i patologii układów i narządów, które mogą być leczone środkami naturalnymi. Powinien również zapoznać uczniów z czynnikami ryzyka chorób, podać zasady profilaktyki i niefarmakologiczne metody leczenia. Uczeń powinien rozpoznawać surowce roślinne i leki gotowe z nich otrzymywane, oraz wskazywać w leczeniu, których chorób mogą być stosowane.

41

Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Organizowanie i realizowanie procesu dydaktyczno - wychowawczego ma na celu doprowadzenie do trwałych, pożądanych zmian w postawach, wiadomościach i umiejętnościach uczniów w zakresie wyodrębnionych celów kształcenia. Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów powinno odbywać się systematycznie na podstawie określonych kryteriów. Kryteria oceniania powinny uwzględniać zaplanowane cele kształcenia, a w szczególności: – rozróżnianie źródła pochodzenia surowców roślinnych, – określanie metod sporządzania leku roślinnego, – wyjaśnianie działania i wskazanie do stosowania leków roślinnych, – informowanie pacjenta o sposobie użycia leku i jego przechowywaniu, – stosowanie przepisów prawa farmaceutycznego i zasad etyki

zawodowej. Sprawdzanie osiągnięć ucznia można przeprowadzić za pomocą: – sprawdzianów pisemnych, – sprawdzianów ustnych – testów dydaktycznych z zadaniami wielokrotnego wyboru, z luką,

uzupełnień i krótkiej odpowiedzi, – ukierunkowanej obserwacji czynności ucznia podczas wykonywania

zadań praktycznych. W ocenie należy uwzględnić również: aktywność uczniów na zajęciach, dokumentowanie przebiegu ćwiczeń, wkład pracy i zaangażowanie w podejmowane działania oraz wytwory pracy. Podczas kontroli i oceny należy zwracać uwagę na operowanie zdobytą wiedzą merytoryczną, jakość wypowiedzi, formułowanie pojęć, jakość wykonania zadania, poprawność wnioskowania, stopień integracji wiedzy z rożnych przedmiotów. Podczas sprawdzania i oceniania wytworów pracy proponuje się zwrócić uwagę na trafność przyjętej koncepcji, jakość wykonania, wkład pracy. Po zakończeniu realizacji poszczególnych działów tematycznych w celu zbadania poziomu osiągnięć ucznia proponuje się zastosowanie testu osiągnięć szkolnych. W ocenie końcowej należy uwzględnić wyniki wszystkich metod sprawdzania osiągnięć ucznia stosowanych przez nauczyciela.

42

Literatura Borkowski B.: Rośliny lecznicze w fitoterapii. Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich, Poznań 1994 Broda B.: Zarys botaniki farmaceutycznej. PZWL, Warszawa 2002 Farmakopea Polska, wyd VI. PTF, Warszawa 2002 Janicki K., Rewersji W.: Medycyna naturalna. PZWL, Warszawa 2004 Kohlmünzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 2003 Lutomski J., Hasik J.:Ziołolecznictwo w chorobach wewnętrznych. Borgis, Warszawa 2000 Ożarowski A.: Ziołolecznictwo – poradnik dla lekarzy. PZWL, Warszawa 1983 Ożarowski A.: Leksykon leków naturalnych. Comes, Katowice 1993 Pastok P.: Kompedium leków naturalnych. Medyk, Warszawa 2000 Podlewski J., Chwalibogowska-Podlewska A.: Leki współczesnej terapii. PZWL, Warszawa 2003 Samochowicz L.: Kompendium fitoterapii. Volumed, Wrocław 2002 Schaffner W.: Rośliny lecznicze – chemizm, działanie, zastosowanie. Multico 1991 Stahl E.: Chromatograficzna i mikroskopowa analiza surowców roślinnych. PZWL Warszawa 1988 Strzelecka H. i wsp.: Chemiczne metody badania roślinnych surowców leczniczych. PZWL Warszawa 1987 Strzelecka H. i wsp.: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PZWL Warszawa 2000 Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

43

TECHNOLOGIA POSTACI LEKU

Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – posłużyć się obowiązującą Farmakopeą Polską, Urzędowym

Wykazem Produktów Leczniczych dopuszczonych do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz inną literaturą zawodową,

– skorzystać z różnych źródeł informacji w celu doskonalenia umiejętności zawodowych (programy komputerowe, Internet),

– zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, – zaplanować własną pracę, – wykonać pracę zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,

ochrony środowiska oraz ochrony przeciwpożarowej, – posłużyć się łacińskim, polskim i międzynarodowym nazewnictwem

leków niezbędnym do wykonywania zadań zawodowych, – rozróżnić podstawowe grupy leków w układzie farmakologicznym

i postaci w jakich są wytwarzane, – określić drogi podania leku, – skontrolować dawki leków recepturowych, – scharakteryzować postacie leku, – ocenić wpływ właściwości fizykochemicznych substancji czynnych

i pomocniczych na dobór metody sporządzania postaci leku i jego efekt terapeutyczny,

– ocenić poprawność zapisywania recepty, – sporządzić różne postacie leków recepturowych, – objaśnić metody i proces sporządzania leku roślinnego w zależności

od zawartości substancji czynnych, – scharakteryzować zakres działania farmakologicznego oraz wybrane

interakcje leków, – scharakteryzować związki chemiczne stosowane w technice

farmaceutycznej, – dokonać analizy przepisu na lek recepturowy, – sporządzić preparaty galenowe i rozcieńczenia według obowiązującej

Farmakopei Polskiej, – wykonać pracę zgodnie z zasadami aseptyki i antyseptyki, – sporządzić różne postacie leków jałowych, – rozwiązać podstawowe niezgodności recepturowe, – scharakteryzować procesy technologiczne wytwarzania leków, – wykorzystać w pracy Zasady Dobrej Praktyki Aptecznej

i Wytwarzania, – dobrać opakowania leku recepturowego do odpowiedniej postaci leku

lub substancji czynnej,

44

– poinformować pacjenta o sposobie dawkowania i przechowywania wydawanego leku,

– określić rodzaje, cechy, przeznaczenie materiałów medycznych i przedmiotów wykonywanych z tworzyw sztucznych, szkła i gumy,

– przechować produkty lecznicze i materiały medyczne zgodnie z zaleceniami wytwórcy,

– zadbać o surowce, substancje lecznicze, urządzenia i sprzęt służący do wykonywania zadań zawodowych,

– scharakteryzować pakiet podstawowy wybranego oprogramowania aptecznego,

– obsłużyć wybrany program komputerowy wspomagający pracę apteki w zakresie tworzenia wykazu leków o określonym terminie ważności,

– wykorzystać program komputerowy do rejestracji przeprowadzanych operacji magazynowych oraz do ekspedycji leków.

Materiał nauczania 1. Wprowadzenie i ogólna charakterystyka przedmiotu -Technologia postaci leku. Podział, charakterystyka i rola przedmiotu w przygotowaniu zawodowym. Zakres treści nauczania i podstawowe cele kształcenia. Farmakopea Polska IV, V, VI – historia, układ, zasady posługiwania się. Wykaz leków, inna literatura: poradniki terapeutyczne informatory o lekach, czasopisma farmaceutyczne. Zasady tworzenia nazw środków farmaceutycznych. Ćwiczenia: • Zapoznanie się z regulaminem pracowni, obowiązującymi przepisami

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej. • Przygotowanie stanowiska pracy. • Stosowanie terminologii farmaceutycznej, nazewnictwa związków

chemicznych, produktów leczniczych i materiałów medycznych. • Różnicowanie opakowań postaci leku. • Kwalifikowanie utensyliów z uwzględnieniem ochrony środowiska

i obowiązujących przepisów. 2. Postać leku i zarys biofarmacji Definicje: postaci leku, preparatu i surowca farmaceutycznego, substancji leczniczej i pomocniczej. Rodzaje i wymagania stawiane substancjom pomocniczym. Klasyfikacja postaci leku. Sposoby zapisywania stężeń substancji leczniczej w postaci leku. Drogi wprowadzania leku.

45

Zarys biofarmacji: losy leku w ustroju – LADME. Biofarmacja – podstawowe pojęcia, metody badania szybkości uwalniania. Wpływ postaci leków i dróg ich podania na efekt terapeutyczny i dostępność biologiczną. 3. Preparatyka galenowa płynnych postaci leku Podstawowe procesy technologiczne Rozpuszczalniki stosowane w farmacji i ich charakterystyka. Monografia i wymagania wody oczyszczonej oraz wody do wstrzykiwań. Pojęcia: demineralizacja, destylacja, odwrócona osmoza. Definicje: rozpuszczanie, rozpuszczalność, współrozpuszczalność i szybkość rozpuszczania. Czynniki wpływające na szybkość rozpuszczania oraz metody zwiększające rozpuszczalność. Klarowanie, dekantacja, cedzenie i sączenie – materiały używane do tego celu. Roztwory galenowe Podział roztworów ze względu na rodzaj użytego rozpuszczalnika. Środki konserwujące. Metody przeliczania stężeń roztworów oraz sposoby ich zapisywania. Gęstość i ciężar właściwy roztworów. Rozcieńczenia – definicja, obliczanie, przykłady roztworów wyjściowych oraz rozcieńczeń sporządzonych w aptece. Ćwiczenia: • Wykonywanie destylacji wody – obsługiwanie aparatu destylacyjnego. • Posługiwanie się różnymi rodzajami wag aptecznych

z uwzględnieniem zasad dokładnego, szybkiego i czystego ważenia. • Tarowanie wag, odważanie substancji płynnych, stałych i mazistych.

Korzystanie z naczyń miarowych, kroplomierzy (miara kropli, tabela - Farmakopea V,VI).

• Mierzenie gęstości różnych cieczy za pomocą aerometru lub piknometru.

• Wykonywanie rozcieńczeń z wykorzystaniem roztworów wyjściowych. Galenowe roztwory wodne Farmakopealne i lekospisowe roztwory wodne. Skład preparatów, sposób wykonania i przechowywania. Wody aromatyczne: definicja, zastosowanie i metody otrzymywania. Wody mineralne: przykłady wód mineralnych naturalnych i sztucznych oraz ich zastosowanie.

46

Ćwiczenia: • Wykorzystanie Farmakopei Polskiej oraz innej literatury zawodowej

do charakteryzowania i opisywania wodnych roztworów galenowych. • Wykonywanie:

– wody wapiennej, – roztworu zasadowego octanu glinu, – roztworu wodnego jodu, – wód aromatycznych.

Roztwory spirytusowe, spirytusy lecznicze Definicje: roztwory spirytusowe, spirytusy lecznicze. Moc etanolu i jego rozcieńczenia. Farmakopealne monografie etanolu. Ewidencjonowanie przychodu i rozchodu etanolu w aptece (dokumentacja), przechowywanie. Ćwiczenia: • Obliczanie rozcieńczeń etanolu – zadania na przeliczanie

% objętościowych, % wagowych i % wagowo/objętościowych. • Sporządzanie etanolu o różnych stężeniach (45%, 70%, 86%

i innych). • Wykonywanie roztworów spirytusowych i spirytusów leczniczych:

– kropli anyżowych, – spirytusu kamforowego, – spirytusu salicylowego, – spirytusu mrówczanego, – spirytusowego roztworu jodu.

Roztwory olejowe Oleje - właściwości fizykochemiczne i biologiczne. Metody otrzymywania, trwałość i znaczenie. Oleje jako rozpuszczalniki. Oleje lecznicze. Ćwiczenia: • Wykorzystywanie literatury zawodowej do charakteryzowania

preparatów na bazie oleju. • Sporządzanie roztworów olejowych:

– wykonywanie oleju kamforowego, – interpretowanie rozpuszczalności substancji leczniczych

w różnych olejach. Syropy Charakterystyka postaci leku. Metody sporządzania, zastosowanie i przechowywanie syropów. Rola cukru w syropie. Preparaty farmakopealne i lekospisowe.

47

Miody – charakterystyka, rodzaje i zastosowanie w lecznictwie. Ćwiczenia: • Wykorzystywanie literatury zawodowej do charakteryzowania

syropów. • Sporządzanie syropów prostych i złożonych:

– syropu prostego, – syropu z owocni pomarańczy gorzkiej, – syropu prawoślazowego, – syropu tymiankowego.

• Mierzenie gęstości syropów i sposoby jej korygowania. 4. Preparaty galenowe otrzymywanie przez ekstrakcję surowców roślinnych Surowce roślinne Procesy i metody sporządzania leku roślinnego w zależności od zawartości substancji leczniczej. Rozpuszczalniki stosowane do ekstrakcji surowców roślinnych oraz czynniki wpływające na proces ekstrakcji. Preparaty z roślin świeżych i roślin suchych. Maceracja i jej modyfikacje. Perkolacja i jej modyfikacje. Nalewki Definicja, wymagania farmakopealne, metody sporządzania, trwałość i przechowywanie nalewek. Ćwiczenia: • Analizowanie wybranych nalewek. • Sporządzanie nalewek przez macerację. • Sporządzanie nalewek przez perkolację. Wyciągi Definicja, podział i monografia farmakopealna wyciągów. Metody otrzymywania wyciągów płynnych i suchych - przykłady. Przechowywanie i zastosowanie wyciągów. Ćwiczenia: • Wykonywanie wyciągu płynnego. Zioła Definicja, zasady sporządzania mieszanek ziołowych. Warunki przechowywania surowców roślinnych i gotowych preparatów. Pakowanie i zastosowanie.

48

Ćwiczenia: • Charakteryzowanie działania mieszanek ziołowych w zależności od

składu. • Sporządzanie wybranych mieszanek ziołowych. Odwary, napary, maceracje Definicje, charakterystyka oraz wykonanie odwarów, naparów i maceracji. Trwałość i zastosowanie. Ćwiczenia: • Sporządzanie odwarów, naparów i maceracji z surowców roślinnych.

5. Preparatyka galenowa stałych postaci leków Jednostkowe procesy technologiczne Rozdrabnianie ciał stałych - cel, metody, urządzenia. Rozdzielanie ciał stałych o różnych stopniach rozdrobnienia - cel, metody, sprzęt. Granulaty i proszki galenowe Definicja, podział i zalety granulatów. Substancje pomocnicze stosowane w procesie granulowania. Granulaty musujące i ziołowe – przykłady preparatów. Proszki – podział, proszki mianowane i rozcierki. Ćwiczenia: • Sporządzanie granulatu (granulofosfat, granulat prosty). • Wykonywanie galenowych proszków farmakopealnych

i lekospisowych. Tabletki, drażetki, kapsułki, mikroformy Tabletki Definicja, podział, charakterystyka postaci leku, wymagania farmakopealne. Metody otrzymywania, substancje pomocnicze stosowane do sporządzania tabletek. Tabletki o przedłużonym działaniu. Powlekanie tabletek – metody, cel, rodzaje powłoczek. Kapsułki mikrokapsułki, nanokapsułki, peletki, liposomy Definicja i charakterystyka postaci, zastosowanie.

49

6. Mydła, plastry, aerozole Mydła, plastry Definicja, podział, metody otrzymywania, zastosowanie. Mydła jako emulgatory. Mydła farmakopealne i lecznicze mydła niefarmakopealne. Definicja, podział i zastosowanie plastrów. Ćwiczenia: • Wykonywanie mydeł:

– mydła leczniczego, – mydła potasowego, – spirytusu mydlanego.

• Sporządzanie plastra nostrzykowego. • Sporządzanie płynu na odciski według Farmakopei Polskiej IV. Aerozole lecznicze Definicja, właściwości i zastosowanie preparatów aerozolowych w lecznictwie. Gazy wytłaczające i opakowania aerozoli. 7. Leki parenteralne Definicja, podział, wymagania farmakopealne, drogi podania leków parenteralnych. Sporządzanie leków parenteralnych z uwzględnieniem zasad Dobrej Praktyki Wytwarzania – pomieszczenia, personel, metody wyjaławiania. Przykłady leków parenteralnych i ich skład. Właściwe oznakowanie, przechowywanie i dystrybucja, zgodna z obowiązującymi przepisami. Kontrola leków parenteralnych (walidacja) 8. Organopreparaty Definicja, podział, przykłady preparatów – preparaty krwi. Konserwacja i obróbka tkanki zwierzęcej. Metoda liofilizacji. Możliwość zastosowania niektórych organopreparatów jako składników leków recepturowych. 9. Recepta, ogólne przygotowania leków recepturowych Definicja, układ, rodzaje i znaczenie recepty. Zasady wystawiania i realizacji recept według obowiązujących przepisów. Nazwy, skróty łacińskie, synonimy i nomenklatura farmaceutyczna stosowana w recepturze. Lek recepturowy i jego rola. Prawne i moralne aspekty wykonywania i wydawania leków. Dawki – rodzaje, zasady obliczania i kontroli dawek w lekach recepturowych. Dawki dla dzieci – przeliczanie i kontrola.

50

Zasady obniżania przekroczonych dawek maksymalnych jednorazowych i dobowych. Wykorzystanie programów komputerowych do pracy aptecznej. Ćwiczenia: • Stosowanie nazewnictwa farmaceutycznego, synonimów i skrótów

podczas czytania i opisywania recept lekarskich. • Obniżanie przekroczonych dawek maksymalnych dla dzieci

i dorosłych w receptach. • Odmierzanie płynów i substancji stałych za pomocą miar domowych. • Tworzenie wykazu leków o określonym terminie ważności. • Wykorzystanie programów komputerowych do rejestrowania

przychodów i rozchodów oraz do ekspedycji środków farmaceutycznych i materiałów medycznych.

10. Materiały opatrunkowe i tworzywa sztuczne Definicja, podział, ogólne wymagania oraz przeznaczenie. Włókiennicze wyroby opatrunkowe: wata, gaza, lignina, opaski elastyczne - rodzaje, wymagania farmakopealne, zastosowanie. Gips, opaski gipsowe i polimerowe - definicja i zastosowanie. Materiały higieniczne - rodzaje, ogólna charakterystyka i zastosowanie. Nici chirurgiczne - podział i zastosowanie. Plastry - definicja, rodzaje, ogólna charakterystyka i zastosowanie. Szkło jako opakowanie leków - definicja, właściwości, podział, wymagania, zalety i wady. Tworzywa sztuczne i gumowe - definicja, podział, ogólna charakterystyka, zalety i wady.

11. Technologia płynnych postaci leków recepturowych Biofarmaceutyczne aspekty sporządzania i podawania leków. Czynniki technologiczne warunkujące dostępność biologiczną. Niezgodności recepturowe w lekach płynnych. Roztwory lecznicze Definicja, podział i charakterystyka postaci leku. Wymagania stawiane roztworom. Sposoby zapisywania i wykonywania roztworów. Trwałość, opakowanie i przechowywanie. Roztwory zapasowe. Ćwiczenia: • Wykonywanie roztworów do użytku zewnętrznego: wodnych,

etanolowych, olejowych, glicerynowych. • Wykonywanie roztworów do użytku wewnętrznego.

51

• Wykonywanie roztworów z przekroczoną rozpuszczalnością. • Korzystanie z roztworów zapasowych (zasady przeliczania). Krople Krople do użytku wewnętrznego i zewnętrznego (z wyjątkiem kropli do oczu). Definicja, podział i charakterystyka postaci leku. Sposób sporządzania. Kontrola dawkowania w kroplach do użytku wewnętrznego. Ćwiczenia: • Wykonywanie recept na krople do użytku wewnętrznego

i zewnętrznego. • Przeliczanie dawek jednorazowych i dobowych w kroplach. • Posługiwanie się znormalizowanymi kroplomierzami. Mieszanki Definicja, charakterystyka i sposób wykonywania mieszanek. Trwałość, dozowanie i przechowywanie. Problemy technologiczne i podstawowe niezgodności występujące w mieszankach.

Ćwiczenia: • Interpretowanie i opisywanie recept na mieszanki. • Wyszukiwanie i poprawianie podstawowych niezgodności. • Wykonywanie mieszanek farmakopealnych i lekospisowych:

– z wykorzystaniem odwarów, naparów, maceracji, w których składzie nie zapisano wody,

– z podstawowymi niezgodnościami (przekroczenie rozpuszczalności, niezgodności pepsyny).

Emulsje. Mazidła Definicja, podział i metody sporządzania emulsji. Tenzydy – emulgatory, podział i zastosowanie, liczba HLB. Emulsje recepturowe – typy, trwałość, czynniki wpływające na trwałość emulsji. Warunki przechowywania i zastosowanie emulsji recepturowych. Mazidła – definicja, podział, ogólna charakterystyka i zastosowanie. Ćwiczenia: • Wykonywanie emulsji recepturowych do użytku wewnętrznego

i zewnętrznego. • Wykonywanie mazideł.

52

Zawiesiny Definicja, podział, charakterystyka postaci leku. Zawiesiny do użytku wewnętrznego – sporządzanie i trwałość. Kleiki – sposoby wykonywania, stężenia, wykorzystanie. Zawiesiny do użytku zewnętrznego – pudry płynne – sporządzanie i zastosowanie. Ćwiczenia: • Sporządzanie kleików. • Wykonywanie zawiesin do użytku zewnętrznego. • Wykonywanie zawiesin do użytku wewnętrznego. Niezgodności recepturowe w lekach płynnych Interakcje leków w fazie farmaceutycznej – definicja, charakterystyka, podział, przyczyny, objawy. Zasady poprawiania niezgodności. Ćwiczenia: • Analizowanie recept. • Rozpoznawanie i opisywanie niezgodności występujących w lekach

płynnych. • Rozwiązywanie problemów związanych z występowaniem

niezgodności recepturowych. • Wykonywanie niezbędnych obliczeń farmaceutycznych. • Sporządzanie leków z najczęściej występującymi niezgodnościami:

– wytrącanie słabych kwasów i zasad, – tworzenie związków kompleksowych, – reakcje podwójnej wymiany.

12. Technologia stałych i półstałych postaci leków recepturowych Proszki Definicja, proszki proste i złożone, dzielone i niedzielone. Sposób zapisywania, zasady sporządzania, opakowanie. Kontrola dawkowania, stopień rozdrobnienia. Niezgodności w proszkach. Ćwiczenia: • Sporządzanie prostych i złożonych proszków dzielonych

i niedzielonych. • Analizowanie recept na proszki z niezgodnościami. • Sporządzanie proszków z niezgodnościami.

53

Pigułki Definicja i charakterystyka postaci leku. Sposób zapisywania. Substancje pomocnicze stosowane w pigułkach – przykłady mas pigułkowych. Sporządzanie pigułek. Czopki Definicja i podział czopków. Technologicznie zmodyfikowane postacie leków doodbytniczych i dopochwowych. Biofarmaceutyczne aspekty podawania substancji leczniczych w postaci czopków. Sposób zapisywania czopków, w tym z wykorzystaniem leków gotowych i metody sporządzania. Podłoża czopkowe – charakterystyka i zastosowanie, wzory na obliczanie ilości podłoża. Ćwiczenia: • Wykonywanie czopków trzema metodami:

– przez formowanie ręczne, – przez wylewanie do form, – przez wytłaczanie w prasie.

• Obliczanie współczynnika wyparcia. • Formowanie ręczne gałek i pręcików. Maści, Pasty, Kremy Definicje i podział maści. Wchłanianie substancji leczniczych przez skórę, budowa skóry. Podłoża maściowe – podział, charakterystyka i struktura wewnętrzna. Metody sporządzania maści – homogenizacja, trwałość, fasowanie i pakowanie maści. Pasty i kremy kosmetyczne – charakterystyka, rola i zastosowanie. Ćwiczenia: • Wykonywanie maści farmakopealnych, lekospisowych

i magistralnych. • Sporządzanie past i kremów. • Rozpoznawanie niezgodności w lekach półstałych. Systemy terapeutyczne Definicja i podział na doustny, transdermalny, oczny, domaciczny, implantacyjny i infuzyjny system terapeutyczny. Charakterystyka i zastosowanie systemów terapeutycznych. 13. Receptura homeopatyczna Definicja i charakterystyka homeopatii. Zasady sporządzania i postacie leków homeopatycznych. Dawkowanie i zastosowanie.

54

Ćwiczenia: • Wykonywanie płynnych postaci leku homeopatycznego. • Wykonywanie proszków homeopatycznych. 14. Recepturowe leki jałowe Receptura aseptyczna Definicja aseptyki, antyseptyki, wyjaławiania. Metody sterylizacji. Klasy czystości powietrza i pomieszczeń według Zasad Dobrej Praktyki Aptecznej. Przygotowanie pomieszczeń (boks, loża z nawiewem laminarnym) i pracowników do pracy w warunkach aseptycznych. Przygotowanie substancji leczniczych, pomieszczeń, rozpuszczalników, naczyń i zamknięć do leków przygotowywanych aseptycznie. Ćwiczenia: • Zapoznawanie się z organizacją pracy wytwórni leków jałowych. Receptura leków do oczu Podział postaci leków do oczu. Leki płynne: wodne i olejowe krople do oczu, płyny do oczu, roztwory do soczewek kontaktowych, emulsje i zawiesiny do oczu, wstrzyknięcia do oczu - charakterystyka, zastosowanie, wymagania. Leki stałe i półstałe: maści do oczu, tabletki i płatki do oczu – charakterystyka, zastosowanie, opakowania i warunki przechowywania leków ocznych. Terminy ważności leków z antybiotykami. Metody sporządzania kropli i maści do oczu. Rozpuszczalniki i podłoża stosowane do leków ocznych. Ćwiczenia: • Sporządzanie roztworów: izotonicznych, buforujących,

konserwujących, zwiększających lepkość oraz podłoży do maści. • Wykonywanie kropli do oczu różnymi metodami. • Wykonywanie maści do oczu. • Wykonywanie płynów do oczu. Receptura antybiotyków i kortykosterydów Wymagania dotyczące postaci leków z antybiotykami. Warunki przygotowywania leków z antybiotykami w aptece. Receptura antybiotyków (tetracyklin, neomycyny, nystatyny). Receptura kortykosterydów. 15. Przechowywanie i trwałość środków farmaceutycznych i materiałów medycznych Warunki przechowywania środków farmaceutycznych i materiałów medycznych. Wymagania stawiane pomieszczeniom magazynowym

55

(zabezpieczenie przeciwpożarowe). Kryteria trwałości leku, pojęcie: serii, terminu ważności i okresu odpowiedzialności producenta. Rola technika farmaceutycznego w zabezpieczaniu i przechowywaniu leków. Środki dydaktyczne Foliogramy i fazogramy. Zestaw wzorów i przykładów obliczeń farmaceutycznych. Zestawy oryginalnych recept (różne postacie leków recepturowych, niezgodności recepturowe). Filmy dydaktyczne. Sprzęt i aparatura: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, prasa śrubowa, zestaw sit, sączki i zestaw do sączenia próżniowego, jałowe zestawy filtracyjne, perkolator, infuzorka, łaźnia wodna, szybkowar, pigulnica, formy do czopków wylewanych, aparat do napełniania tub, unquator, różne kształty, wielkości, oznakowania tabletek i tabletki o przedłużonym działaniu oraz drażetki, szafka z nawiewem laminarnym i jej wyposażenie, etykietki leków ocznych, lanametr, homogenizator, waga Mohra, areometry, piknometr, prasa do czopków, destylator. Opakowania leków parenteralnych, organopreparatów, proszków, czopków, maści (tuby, pudełka winidurowe), leków do oczu. Preparaty galenowe, wyciągi płynne i suche. Programy komputerowe: bazy danych, dokumenty magazynowe. Uwagi o realizacji Realizacja programu nauczania ma na celu kształtowanie umiejętności uczniów z zakresu towaroznawstwa oraz wykonywania, opakowywania, przechowywania i wydawania leku. Podczas realizacji programu nauczania należy kształtować następujące postawy uczniów: – odpowiedzialności za wykonywany lub wydawany pacjentowi lek, – odpowiedzialności za skutki własnych zachowań w kontakcie z drugim

człowiekiem, – zaangażowania i operatywności w przekształcaniu warunków pracy, – sumienności podczas wykonywania czynności. Przedmiot wymaga korelacji z farmakologią, farmakognozją, chemią leków i analizą leków. W programie przedmiotu zastosowano układ liniowy, w którym kolejne zagadnienia wynikają z poprzednich i są z nimi logicznie powiązane, ale nie powtarzają się. Poza tym zajęcia teoretyczne powinny zawsze wyprzedzać ćwiczenia, aby uczniowie mogli utrwalić i zastosować nabyte wiadomości w sytuacjach problemowych.

56

Proponuje się następujący podział godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych:

Liczba godzin Lp.

Działy tematyczne Zajęcia

teoretyczneĆwiczenia Ogółem

1.

Wprowadzenie i ogólna charakterystyka przedmiotu -Technologii postaci leku.

2 7 9

2. Postać leku i zarys biofarmacji 7 - 7 3. Preparatyka galenowa płynnych

postaci leku 17 55 72

4. Preparaty galenowe otrzymywane przez ekstrakcję surowców roślinnych

18 30 48

5. Preparatyka galenowa stałych postaci leku

13 13 26

6. Mydła, plastry, aerozole 6 21 27 7. Leki parenteralne 8 - 8 8. Organopreparaty 8 - 8 9. Recepta i ogólne zasady

przygotowania leków recepturowych. Wykorzystanie programów komputerowych do pracy aptecznej

4

1

10

12

14

13

10. Materiały opatrunkowe i tworzywa sztuczne

4 - 4

11. Technologia płynnych postaci leków recepturowych

37 106 143

12. Technologia stałych i półstałych postaci leków recepturowych

20 80 100

13. Receptura homeopatyczna 4 4 8 14. Recepturowe leki jałowe 7 10 17 15. Przechowywanie i trwałość

środków farmaceutycznych i materiałów medycznych

4 - 4

Razem 160 348 508 Podane w tabeli liczby godzin na realizację poszczególnych działów mają charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany, mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły.

57

Metody stosowane przez nauczyciela podczas realizacji programu nauczania powinny kształtować aktywny i świadomy stosunek uczniów do nauki, rozwijać ich zdolności poznawcze oraz wdrażać do samodzielnego i logicznego myślenia. Preferowany jest wykład (informacyjny, problemowy, konwersatoryjny) oraz metody aktywizujące (dyskusja dydaktyczna, metoda przypadków i sytuacyjna). W czasie zajęć teoretycznych niezbędne jest wykorzystywanie pomocy dydaktycznych przygotowanych przez nauczyciela do poszczególnych tematów (foliogramy, fazogramy, plansze, tablice, środki multimedialne). Podczas ćwiczeń grupa powinna liczyć 8 - 10 osób, a na ćwiczeniach z receptury najwyżej 8 osób. Uczniowie powinni otrzymać plan realizacji tematów poszczególnych ćwiczeń w semestrze i powinni być merytorycznie przygotowani do ćwiczeń. Przed przystąpieniem do ćwiczeń nauczyciel powinien pokazać uczniom aparaturę, preparaty galenowe, specyfiki. Każde ćwiczenie powinno być poprzedzane instruktażem wstępnym, a w trakcie ćwiczeń nauczyciel prowadzi instruktaż bieżący. Zadania z technologii galenowej mogą być wykonywane w zespołach 3 - osobowych. Preparaty galenowe wykonane na ćwiczeniach powinny być użyte do wykonywania leków recepturowych. Część zajęć z technologii galenowej można przeprowadzać w zakładzie przemysłowym (tabletkowanie, leki parenteralne). Zadania z receptury uczniowie powinni wykonywać indywidualnie, na podstawie odpowiednio dobranych do realizowanego tematu zestawów recept. Każdy zestaw (osobny dla każdego ucznia) składa się z 4 - 5 recept, z których jedna część służy do wykonania, a druga do opisu sposobu wykonania leku na ich podstawie. Podczas ćwiczeń należy określać zagadnienia wiodące i do nich dobrać zestawy recept dla każdego ucznia w grupie. Uczniowie powinni pracować na oryginalnych receptach lekarskich otrzymanych z aptek szkolących, po upływie terminu ich archiwizowania. W celu zachowania tajemnicy lekarskiej należy zakreślić na nich nazwiska pacjentów. Kontakt ucznia z oryginalną receptą już na ćwiczeniach w szkole ma szczególny walor dydaktyczny. Po wykonaniu preparatów galenowych i leków recepturowych uczniowie powinni napisać sprawozdanie w zeszytach do ćwiczeń. Nauczyciel natomiast powinien wskazywać ewentualne błędy oraz informować ucznia o uzyskanych wynikach. W przypadku przeznaczenia kilku ćwiczeń na realizację jednego tematu należy wyodrębnić i opracować problemy techniczne występujące przy sporządzaniu preparatów galenowych według zasady stopniowania trudności. Ćwiczenia z technologii postaci leku powinny być prowadzone na podstawie konspektów opracowanych w ramach

58

pracy komisji przedmiotowej, aby wszyscy nauczyciele w sposób ujednolicony realizowali te same cele kształcenia z poszczególnymi grupami uczniów. Wprowadzenie i ogólna charakterystyka przedmiotu - należy zapoznać uczniów z zakresem programu nauczania, celami kształcenia oraz organizacją pracy w pracowni (przygotowaniem miejsca pracy, przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrona przeciwpożarowa, regulamin pracowni). Szczególnie ważne jest podanie i omówienie obowiązującej literatury zawodowej oraz zasad tworzenia nazw środków farmaceutycznych. Znajomość literatury i umiejętność posługiwania się nią, ma zasadnicze znaczenie w pracy technika farmaceutycznego. Postać leku i zarys biofarmacji - w czasie realizacji celów kształcenia nauczyciel powinien zapoznać uczniów z definicją postaci leku, preparatu i surowca farmaceutycznego, substancji leczniczej i pomocniczej oraz wyjaśnić wpływ postaci leku i drogi jego podania na efekt terapeutyczny i dostępność biologiczną. Preparatyka galenowa płynnych postaci leku - należy zwrócić uwagę na jednostkowe procesy technologiczne (rozpuszczanie i rozpuszczalniki, metody zwiększające rozpuszczalność, cedzenie i sączenie, mikronizacja).Omawiając różnego rodzaju roztwory i ich rozcieńczenia należy uwzględnić obliczenia matematyczne i wzory. Nauczyciel powinien scharakteryzować poszczególne roztwory galenowe ze względu na częste ich sporządzanie w aptece. Preparaty galenowe otrzymywane przez ekstrakcję surowców roślinnych - należy wykorzystać wiedzę uczniów na temat surowców roślinnych, ich zastosowania oraz przedstawić metody i procesy sporządzania leków roślinnych. Uczniowie samodzielnie powinni wykonywać różne postacie leku roślinnego. Preparatyka galenowa stałych postaci leku - należy scharakteryzować proszki, granulaty, tabletki, drażetki, kapsułki, pokazać różne techniki ich wykonania oraz uwzględnić jednostkowe procesy technologiczne takie jak: rozdrabnianie i rozdzielanie ciał stałych. Mydła, plastry, aerozole - należy zapoznać uczniów, z właściwościami i zastosowaniem mydeł, plastrów i aerozoli oraz metodami ich sporządzania. Uczniowie powinni samodzielnie wykonać wybrane mydła i plastry.

59

Leki parenteralne - należy zapoznać uczniów z przygotowywaniem leków parenteralnych z uwzględnieniem zasad Dobrej Praktyki Wytwarzania. Nauczyciel powinien przedstawić metody i warunki wyjaławiania pomieszczeń, sprzętu oraz przygotowanie personelu do pracy. Powinien również podać przykłady i wykorzystanie leków parenteralnych oraz określić sposoby oznakowania i warunki ich przechowywania. Organopreparaty - należy zwrócić szczególną uwagę na możliwość zastosowania niektórych organopreparatów jako składników leków recepturowych (pepsyna, pankreatyna, progesteron). Należy także uwzględnić preparaty krwi. Wykorzystanie programów komputerowych do pracy aptecznej - należy zapoznać uczniów z układem recepty i jej zastosowaniem oraz zasadami wystawiania i realizacji recept w aptece. Do realizacji tematu należy wykorzystać wybrane programy komputerowe stosowane w aptekach. Istotnym elementem jest czytanie i opisywanie recept oraz dokonywanie obliczeń farmaceutycznych. Materiały opatrunkowe i tworzywa sztuczne - należy przedstawić najczęściej stosowane materiały opatrunkowe i tworzywa sztuczne, uwzględniając ich rodzaje, wymagania i zastosowanie. Technologia płynnych postaci leków recepturowych - realizacja programu ma na celu przygotowanie uczniów do wykonywania różnymi technikami płynnych leków recepturowych. Uczniowie powinni umieć scharakteryzować i wykonać każdą postać leku płynnego, określić jego trwałość i zastosowanie. Nauczyciel powinien zwrócić uwagę na zasady i procedury zastosowane podczas sporządzania poszczególnych form leków recepturowych. Należy przedstawić interakcje leków w fazie farmaceutycznej, podać niezgodności najczęściej pojawiające się w receptach oraz zasady ich poprawiania. W przypadku mieszanek należy wyeksponować problem zamiany nierozpuszczalnych postaci leku na rozpuszczalne z uwzględnieniem masy cząsteczkowej, problemy związane z obecnością w recepcie odwarów, naparów czy maceracji, tworzenia związków kompleksowych, wytrącania słabych kwasów i zasad. Należy również położyć nacisk na samodzielność uczniów w rozwiązywaniu problemów związanych z niezgodnościami poprzez błędne wykonanie recepty, obserwację niezgodności oraz jej poprawienie. Niezgodności recepturowe należy również sygnalizować podczas analizowania poszczególnych form leku.

60

Technologia stałych i półstałych postaci leków recepturowych - należy zapoznać uczniów z zasadami sporządzania stałych i półstałych postaci leków recepturowych, uczniowie powinni rozwiązywać problem podczas samodzielnego wykonywania recept. Nauczyciel powinien scharakteryzować poszczególne systemy terapeutyczne oraz wyjaśnić uczniom zasadność ich stosowania. Receptura homeopatyczna - należy scharakteryzować leki homeopatyczne, wyjaśnić zasady dawkowania i stosowanie oraz wyróżnić stałe i płynne postacie leku homeopatycznego. Uczeń powinien samodzielnie wykonać wybrane preparaty homeopatyczne. Recepturowe leki jałowe - należy przedstawić sposoby aseptycznego przyrządzania leków z uwzględnieniem przygotowania pomieszczeń, sprzętu, substancji i personelu oraz zapoznać uczniów z wymaganiami Dobrej Praktyki Wytwarzania podczas sporządzania leków jałowych. Wskazane jest zorganizowanie wycieczki dydaktycznej do zakładów farmaceutycznych lub apteki szpitalnej, gdzie uczeń mógłby zapoznać się z pracą prowadzoną w warunkach aseptycznych, z układem pomieszczeń oraz ich wyposażeniem. Szczególną uwagę należy zwrócić na leki oczne oraz recepturę antybiotyków i kortykosterydów. Zajęcia powinny być prowadzone w pracowni wyposażonej w boks i lożę z nawiewem laminarnym. Przechowywanie i trwałość środków farmaceutycznych i materiałów medycznych - należy zwrócić uwagę na oznaczenia środków farmaceutycznych i materiałów medycznych stosowane przez producenta, podkreślić wymagania dotyczące trwałości i sposobów przechowywania leków oraz przedstawić rolę technika farmaceutycznego w tych procesach. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Bardzo ważnym zadaniem w pracy nauczyciela jest ewaluacja osiągnięć ucznia, obejmująca kontrolę i ocenę wyników kształcenia. Ocenianie powinno odbywać się systematycznie na podstawie kryteriów uwzględniających szczegółowe cele kształcenia w szczególności dotyczących: – interpretowania informacji odnoszących się do sporządzania leków

recepturowych, zawartych w Farmakopei Polskiej, Wykazie Leków i literaturze zawodowej,

– oceniania recept oraz określanie właściwości fizykochemicznych składników na recepcie,

61

– określania zastosowania, sposobów podawania i dawkowania leków, – wykonywania leku recepturowego zgodnie z zasadami higieny

miejsca pracy, – informowania pacjenta o właściwościach, sposobie dawkowania

i prawidłowym przechowywaniu leku, – stosowania nazewnictwa łacińskiego, polskiego oraz

międzynarodowego leków galenowych i leków pochodzenia naturalnego,

– wykonywania leku galenowego zgodnie z normą, – rozróżniania podstawowych grup leków naturalnych; – dokonywania oceny (kontroli) środków farmaceutycznych i materiałów

medycznych; – oceniania wyglądu leku recepturowego, specyfików i materiałów

opatrunkowych, – interpretowania informacji dotyczących serii, daty ważności i okresu

odpowiedzialności producenta. Sprawdzanie osiągnięć ucznia można przeprowadzić za pomocą: – sprawdzianów ustnych, – sprawdzianów pisemnych, – testów dydaktycznych z zadaniami wielokrotnego wyboru, z luką,

uzupełnień i krótkiej odpowiedzi, – ukierunkowanej obserwacji czynności uczniów podczas wykonywania

zadań formułowanych przez nauczyciela. Ponadto podstawą do zaliczenia ćwiczeń jest: – przygotowanie merytoryczne, – wykonanie i opisanie (z wykorzystaniem piśmiennictwa) preparatów

galenowych i leków recepturowych. W ocenie końcowej należy uwzględnić wyniki wszystkich metod sprawdzania osiągnięć ucznia stosowanych przez nauczyciela.

62

Literatura Bukowski St.: Receptura. Zarys technologii lekarstw. PZWL. Warszawa 1963 Farmakopea IV. PZWL, Warszawa 1970 Farmakopea V. PTFarm, Warszawa 1995-1999 Farmakopea VI. PTFarm, Warszawa 2002 Gibson S., Gibson R.: Homeopatia dla wszystkich. PZWL. Warszawa 1992 Jachowicz R.: Receptura apteczna – podręcznik dla stydentów farmacji. PZWL, Warszawa 2004 Janicki S. , Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana – podręcznik dla studentów farmacji. PZWL Warszawa 2002 Janicki S., Szmitowska M., Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostępność biologiczna leków. Polfa OIN, 2001 Krówczyński L.: Rybacki E.: Interakcje w fazie farmaceutycznej. PZWL, Warszawa 1986 Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL. Warszawa 1996 Krówczyński L.: Technologia postaci leku. PZWL. Warszawa 1969 Krówczyński L.: Zarys technologii postaci leku. PZWL. Warszawa 1994

Leibold G.: Homeopatia: medycyna naturalna dla każdego. Videograf, Katowice 1993

Müller R. H., Hildebrand G. E. Red.: Technologia nowoczesnych postaci leku. PZWL, Warszawa 1998 Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL. Warszawa 1977

Nerlo H.: Aseptyczne przyrządzanie leków. PZWL, Warszawa 1979 Stubler M.: Leki homeopatyczne: łagodne sposoby leczenia chorób. PZWL, Warszawa 1991 Czasopisma: Gazeta farmaceutyczna, Wydawnictwo Kwadryga. Warszawa; Lek w Polsce Wydawnictwo Medyk, Warszawa Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

63

FARMAKOLOGIA Z ELEMENTAMI CHEMII LEKÓW

Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – rozróżnić podstawowe grupy leków pod względem działania

farmakologicznego i postaci w jakich są wytwarzane, – określić właściwości fizykochemiczne środków leczniczych

i substancji stosowanych w technice farmaceutycznej, – uzasadnić zależność między budową chemiczną substancji

leczniczych a ich działaniem farmakologicznym i trwałością, – posłużyć się poprawną terminologią oraz nazewnictwem związków

chemicznych i preparatów farmaceutycznych, – scharakteryzować drogi podania oraz dawki leku, – dokonać analizy wybranych interakcji leków, – wyjaśnić działania niepożądane leków oraz przeciwwskazania do ich

stosowania, – scharakteryzować podstawowe procesy kinetyczne leku w ustroju, – wyjaśnić działanie leków oraz uzasadnić ich stosowanie w różnych

przypadkach chorobowych, – poinformować pacjenta o sposobie dawkowania i przechowywania

wydawanego leku, – użytkować programy komputerowe i Internet do pozyskiwania

informacji o nowych lekach. Materiał nauczania 1. Farmakologia ogólna z elementami chemii leków Farmakologia i chemia leków jako dyscyplina naukowa. Klasyfikacja i nazewnictwo leków. Ważniejsze związki chemiczne stosowane w technice farmaceutycznej. Budowa chemiczna a działanie leków. Pojęcie leku i trucizny, działanie niepożądane i toksyczne środków leczniczych. Mechanizmy działania leków – ich losy w ustroju. Wpływ czynników fizykochemicznych na wchłanianie, dystrybucję i wydalanie leków. Dawka leku a efekt farmakologiczny. Interakcje leków i zespoły chorobowe z nimi związane. Ćwiczenia: • Określanie tolerancji na leki. Polipragmazja, nadużywanie środków

leczniczych i lekozależność (profilaktyka). • Analizowanie wpływu leków na sprawność psychofizyczną kierowców,

na ciążę i proces laktacji. • Planowanie działań profilaktycznych z zakresu uzależnień od leków.

64

• Analizowanie wpływu czynników fizykochemicznych i środowiskowych na trwałość środków leczniczych.

2. Preparaty stosowane w zakażeniach i chorobach inwazyjnych Ogólne zasady chemioterapii i charakterystyka poszczególnych grup chemioterapeutyków. Antybiotyki - pochodzenie, budowa chemiczna, podział i mechanizm działania. Przykłady antybiotyków w każdej grupie, preparaty złożone. Działanie niepożądane. Czynniki wpływające na trwałość antybiotyków. Sulfonamidy - mechanizm i zakres działania, charakterystyka, podział, zastosowanie i przeciwwskazania. Chemioterapeutyki stosowane w zakażeniach dróg moczowych - zakres działania, zastosowanie, przykłady preparatów. Tuberkulostatyki - ogólna charakterystyka leków przeciwgruźliczych, przykłady leków i preparaty. Leki przeciwgrzybicze - podział, charakterystyka i zastosowanie. Przykłady leków przeciwgrzybiczych i preparaty. Leki przeciwwirusowe - mechanizm działania, charakterystyka leków i preparatów przeciwwirusowych. Leki przeciwpierwotniakowe - budowa chemiczna, podział i zastosowanie. Przykłady związków i ich preparaty. Leki przeciwrobacze - choroby pasożytnicze przewodu pokarmowego: podstawy terapii. Charakterystyka i przykłady preparatów przeciwrobaczych. Leki dermatologiczne o działaniu miejscowym, preparaty przeciwświerzbowe i przeciwwszawicze. Podział, charakterystyka i przykłady leków. Środki antyseptyczne i odkażające stosowane w chorobach inwazyjnych - podział, właściwości i zastosowanie. 3. Leki działające na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy Podział i podstawowe czynności układu nerwowego człowieka. Rola substancji neuroprzekaźnikowych. Leki psychotropowe – charakterystyka chemiczna, mechanizm i kierunki działania: – leki neuroleptyczne: pochodne fenotiazyny, butyrofenonu,

tioksantenu, dibenzoazepiny i inne. – leki przeciwdepresyjne: trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne,

inhibitory oksydazy monoaminowej, inne leki i ich preparaty. – leki anksjolityczne: pochodne benzodiazepiny, difenylometanu,

propandiolu, różne anksjolityki i ich preparaty. Leki uspokajające i nasenne - sen jako zjawisko fizjologiczne, rodzaje bezsenności. Pochodne kwasu barbiturowego, niebarbiturowe leki

65

uspokajające i nasenne, roślinne leki uspokajające - preparaty i dawkowanie. Leki przeciwpadaczkowe - rodzaje drgawek, padaczka i jej rodzaje, farmakoterapia. Pochodne hydantoiny, karbamazepina, benzodiazepiny, kwas walproinowy, pochodne kwasu barbiturowego i inne - budowa chemiczna i preparaty. Leki stosowane w leczeniu zaburzeń układu pozapiramidowego - choroba Parkinsona. Leki nasilające neuroprzekaźnictwo dopaminowe, leki hamujące neuroprzekaźnictwo acetylocholinowe - charakterystyka chemiczna, preparaty. Narkotyczne leki przeciwbólowe - patofizjologia bólu, charakterystyka chemiczna środków przeciwbólowych, mechanizm działania, efekty niepożądane i uzależnienie. Przykłady leków i preparaty: morfina i jej pochodne, inne narkotyczne leki przeciwbólowe, antagoniści receptorów opioidowych. Nienarkotyczne leki przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwgorączkowe - podział, charakterystyka chemiczna, mechanizm działania. Preparaty: pochodne kwasu salicylowego, pirazolonu, indolu i ich preparaty złożone, inne leki. Środki znieczulające ogólnie - podział, charakterystyka chemiczna i przykłady. Preparaty: wziewne - eter etylowy, podtlenek azotu, halotan, izofluran, metoksyfluran, sewofluran, desfluran i inne. Preparaty infuzyjne - pochodne kwasu barbiturowego: heksobarbital, tiopental, metoheksytal, związki niebarbiturowe -etomidat, ketamina, propofol. Neuroleptoanalgezja. Leki pobudzające układ nerwowy (analeptyki i psychoanaleptyki) - mechanizm działania, przykłady preparatów i zastosowanie. Alkaloidy- alkaloidy purynowe (teofilina, teobromina, kofeina), alkaloidy izocholiny i fenantrenu (papaweryna, morfina), alkaloidy tropanu (atropina, kokaina) - budowa chemiczna związków, działanie zastosowanie. Leki oddziaływujące na obwodowy układ nerwowy - podział, charakterystyka chemiczna, preparaty i zastosowanie. Środki miejscowo znieczulające: pochodne kwasu benzoesowego, p-aminobenzoesowego, p-hydroksybenzoesowego, choiny o budowie estrowej i amidowej, inne środki miejscowo znieczulające. Środki drażniące zakończenia czuciowe – preparaty i zastosowanie.

66

Ćwiczenia: • Analizowanie przyczyn narkomanii i alkoholizmu. • Analizowanie sposobów zapobiegania uzależnieniom. 4. Farmakologia układu autonomicznego Zarys fizjologii układu autonomicznego, mechanizm receptorowy. Leki działające na układ współczulny - budowa chemiczna, działanie, zastosowanie i preparaty: – leki pobudzające receptory α-adrenergiczne (fenylefryna,

norepinefryna, metoksamina i inne), – leki pobudzające receptory β-adrenergiczne (izoprenalina,

orcyprenalina, dobutamina, salbutamol i inne), – leki pobudzające receptory α- i β-adrenergiczne (epinefryna,

dopamina, efedryna), – leki blokujące receptory α-adrenergiczne (pochodne imidazoliny,

piperazynochinazoliny, alkaloidy sporyszu i inne), – leki blokujące receptory β-adrenergiczne (propranolol, sotalol, tymolol,

nadolol, pindolol, oksprenolol i inne), – leki hamujące czynność presynaptycznych struktur w zakończeniach

nerwów współczulnych (klonidyna, guanetydyna, rezerpina, metylodopa),

Leki działające na układ przywspółczulny – budowa chemiczna, działanie, zastosowanie i preparaty: – leki pobudzające bezpośrednio receptory cholinergiczne (estry

choliny, pilokarpina, alkaloidy - muskaryna), – inhibitory acetylocholinoesterazy (fizostygmina, neostygmina,

pirydosygmina,i inne), – leki hamujące układ przywspółczulny (pochodne tropiny, pochodne

skopiny, estry aminoalkoholi, pirenzepina i inne). Leki działające na zwoje układu autonomicznego (leki ganglioplegiczne oraz leki działające dwufazowo - znaczenie toksykologiczne). Leki spazmolityczne muskulotropowe. 5. Autakoidy Rola histaminy w powstawaniu nadwrażliwości oraz działanie leków przeciwhistaminowych. Leki blokujące receptory H1 i H2 - charakterystyka chemiczna, zastosowanie, przykłady leków i ich preparaty. Leki blokujące uwalnianie endogennej histaminy oraz hamujące jej syntezę. Serotonina - rola w ustroju, antagoniści i agoniści receptorów serotoninergicznych.

67

Autakoidy peptydowe - angiotensyna i antagoniści angiotensyny II. Kininy. 6. Farmakologia leków kardiotropowych Leki przeciwarytmiczne. Budowa i czynność układu bodźcoprzewodzącego serca. Zaburzenia rytmu serca. Klasyfikacja leków przeciwarytmicznych: – leki przeciwarytmiczne blokujące kanał sodowy - (prokainamid,

chinidyna, lidokaina, fenytoina, propafenon, ajmalina, prajmalina i inne oraz ich preparaty),

– leki przeciwarytmiczne blokujące receptory β adrenergiczne - (propranolol, nadolol, prantolol i ich preparaty),

– leki przeciwarytmiczne blokujące kanały potasowe - (amiodaron, bretylium - preparaty),

– leki przeciwarytmiczne blokujące kanały wapniowe - (werapamil, diltiazem - preparaty).

Leki zwiększające kurczliwość mięśnia sercowego - (glikozydy nasercowe, glukagon, dopamina, dobutamina).

7. Leki wpływające na naczynia krwionośne Leki rozszerzające naczynia krwionośne, działające przez ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy - charakterystyka chemiczna, przykłady preparatów. Leki rozszerzające naczynia krwionośne, działające bezpośrednio na włókna mięśniowe naczyń krwionośnych - charakterystyka, preparaty. Leki rozszerzające naczynia krwionośne modyfikujące wewnątrzustrojowe mechanizmy autoregulacyjne - charakterystyka chemiczna, przykłady preparatów. Leki kurczące naczynia krwionośne działające ośrodkowo i obwodowo - charakterystyka preparatów. Leki usprawniające perfuzję narządową stosowane w zaburzeniach ukrwienia ośrodkowego układu nerwowego. Leki stosowane w chorobach naczyń żylnych - przykłady podstawowych leków. Leki przeciwmiażdżycowe - przykłady stosowanych preparatów. Leki stosowane w chorobie wieńcowej - leki poprawiające przepływ wieńcowy, leki obniżające metabolizm serca, preparaty. 8. Leki wpływające na układ krwiotwórczy i krzepnięcia krwi Etiologia i podział niedokrwistości. Leki stosowane w niedokrwistości z niedoboru żelaza. Leki stosowane w niedokrwistościach megaloblastycznych (witamina B12, kwas foliowy).

68

Rekombinowane czynniki pobudzające wzrost komórek układu krwiotwórczego (EPO i inne). Leki hamujące krzepliwość krwi: antytrombina III, heparyna i jej pochodne, heparyny drobnocząsteczkowe, antagoniści witaminy K, leki trombolityczne, leki przeciwagregacyjne. Substancje hamujące krzepliwość krwi stosowane in vitro. Leki zwiększające krzepliwość krwi: leki stosowane w pierwotnym i wtórnym niedoborze czynników krzepnięcia krwi, leki hamujące fibrynolizę, inne leki zwiększające krzepliwość krwi (etamsylat, trombina). 9. Leki regulujące zaburzenia gospodarki wodno - elektrolitowej Charakterystyka zaburzeń wodno-elektrolitowych. Podział i rodzaje płynów infuzyjnych. Leki moczopędne: działające na kanalik bliższy, pętlowe leki moczopędne, leki moczopędne działające w obrębie cewki dalszej, leki moczopędne działające na kanaliki zbiorcze, zwiększające przesączanie w kłębuszkach nerkowych, osmotyczne leki moczopędne, antagoniści hormonu aldosteronu. 10. Leki układu oddechowego Leki stosowane w leczeniu dychawicy oskrzelowej. Leki rozszerzające oskrzela: pobudzające receptory β-adrenergiczne, metyloksantyny, leki cholinolityczne. Leki przeciwzapalne i przeciwalergiczne stosowane w leczeniu dychawicy oskrzelowej: glikokortykosterydy, inhibitory rozpadu komórek tucznych, antagoniści i inhibitory leukotrienów. Leki przeciwkaszlowe: opioidowe i nieopioidowe o działaniu ośrodkowym, działające obwodowo. Leki wykrztuśne: o drażniącym mechanizmie działania, solne środki wykrztuśne, leki o działaniu mukolitycznym. Ćwiczenia: • Analizowanie przyczyn, objawów i sposobów leczenia astmy

oskrzelowej. 11. Leki wpływające na czynność układu pokarmowego Czynności wydzielnicze i motoryczne układu pokarmowego. Etiologia i etiopatogeneza powstawania wrzodów trawiennych. Leki stosowane w leczeniu choroby wrzodowej: zmniejszające wytwarzanie kwasu solnego ( antagoniści receptorów H2, leki cholinolityczne, inhibitory pompy protonowej, analogi prostaglandyn), środki zobojętniające, leki okrywające powierzchnię wrzodu trawiennego (koloidalne związki bizmutu, sukralfat), leki stosowane do eliminacji Helicobacter pylori. Leki zwiększające wydzielanie soku żołądkowego lub jego kwaśność. Leki przeciwwymiotne: o działaniu antagonistycznym w stosunku do receptorów histaminowych, muskarynowych, serotoninergicznych 5-HT3,

69

dopaminergicznych D2 i inne. Leki wpływające na motorykę przewodu pokarmowego: leki przeczyszczające (pęczniejące, osmotyczne, poślizgowe, drażniące), leki przeciwbiegunkowe. Leki stosowane w chorobach jelit (przewlekłe stany zapalne, jelito nadwrażliwe, wzdęcia). Leki żółciotwórcze i żółciopędne. Leki stosowane do rozpuszczania cholesterolowych kamieni żółciowych. Leki stosowane w uszkodzeniu miąższu wątroby. Leki stosowane w zaburzeniach funkcji zewnątrzwydzielniczej trzustki. Leki działające spazmolitycznie na przewód pokarmowy. Ćwiczenia: • Analizowanie przyczyn, objawów i sposobów leczenia choroby

wrzodowej. 12. Leki wpływające na czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego Ogólna charakterystyka układu hormonalnego. Hormony podwzgórza: hormony podwzgórza pobudzające wydzielanie hormonów w przysadce (pobudzający wydzielanie ACTH, hormonów gonadotropowych, hormonu wzrostu, hormonu tyreotropowego), hormony podwzgórza hamujące wydzielanie hormonów w przysadce. Hormony przysadki: hormon tyreotropowy, adrenokortykotropowy, wzrostu, prolaktyna, oksytocyna, hormon antydiuretyczny. Hormony tarczycy : trijodotyronina i tyroksyna. Leki stosowane w niedoczynności tarczycy. Leki stosowane w leczeniu nadczynności tarczycy (inhibitory wychwytu jodu, pochodne tiouracylu, tioimidazolu). Preparaty jodu stosowane w chorobach tarczycy. Gonadotropiny, hormony płciowe żeńskie i męskie, leki hamujące działanie hormonów płciowych. Doustne środki antykoncepcyjne. Hormonalna terapia zastępcza. Leki anaboliczne. Hormony kory nadnerczy: mineralokortykosteroidy, glikokortykosteroidy, nadnerczowe hormony płciowe, leki hamujące syntezę i działanie hormonów kory nadnerczy. Hormony trzustki: insulina i preparaty insuliny. Doustne leki przeciwcukrzycowe: pochodne biguanidu, sulfonylomocznika I i II generacji, tiazolidynodiony i glinidy. 13. Leki przeciwzapalne, przeciwreumatyczne i przeciwgorączkowe Czynniki zapaleniotwórcze i fazy procesu zapalnego. Niesterydowe leki przeciwzapalne: pochodne kwasu salicylowego, kwasu fenylooctowego, kwasu fenylopropionowego, pochodne pirazolonu, oksykamy, pochodne chinazoliny, koksyby i inne. Leki stosowane w reumatoidalnym zapaleniu stawów: leki przeciwreumatyczne drugiego rzutu (sulfasalazyna, sole złota.

70

penicylamina, lewamizol, metotreksat, pochodne 4-aminochinoliny), trzeciego rzutu ( glikokortykosteroidy). Mechanizmy regulacji temperatury ciała i leki przeciwgorączkowe: kwas acetylosalicylowy, pochodne p-aminofenolu, pochodne pirazolonu. 14. Leki stosowane w leczeniu chorób nowotworowych Chemioterapia nowotworów: leki alkilujące (pochodne iperytu azotowego, pochodne nitrozomocznika, estry kwasu sulfonowego, inne), antymetabolity, antybiotyki przeciwnowotworowe, roślinne leki przeciwnowotworowe, inne. Hormonoterapia nowotworów. Immunoterapia nowotworów. Genowa terapia nowotworów. 15. Leki działające na układ immunologiczny Procesy immunologiczne. Leki immunosupresyjne : glikokortykosteroidy, cyklosporyna, związki makrolidowe o działaniu immunosupresyjnym, cytostatyki stosowane jako leki immunosupresyjne, inne. Immunoglobuliny. Skład immunoglobin we krwi. Immunoglobuliny klasy A, D, E, G, M, preparaty immunoglobulin (swoiste i nieswoiste). Surowice zawierające zwierzęce immunoglobuliny przeciwko określonym toksynom. Cytokiny: interleukiny, interferony. Szczepionki. Środki stosowane do immunomodulacji: otrzymywane syntetycznie, pochodzenia roślinnego. Hormony grasicy. 16. Leki wpływające na przemianę materii Witaminy. Preparaty wielowitaminowe. Leki wpływające na przemianę puryn: przerywające napady dny, hamujące wytwarzanie kwasu moczowego, zwiększające wydalanie kwasu moczowego z moczem. Leki wpływające na przemianę lipidów- leki o działaniu hipolipemicznym. 17. Środki cieniujące Leki do diagnostyki biernej. Leki do diagnostyki czynnej. Przeciwwskazania do stosowania środków zawierających jod. 18. Poradnictwo Ćwiczenia: • Udzielanie porad na temat stosowania środków antyseptycznych

i dezynfekujących do użytku zewnętrznego. • Klasyfikowanie leków o działaniu przeciwbólowym,

przeciwgorączkowym i przeciwzapalnym dostępnych w sprzedaży, w aspekcie biodostępności, dawki, postaci, bezpieczeństwa stosowania.

71

• Doradzanie w zakresie farmakoterapii stanów przeziębieniowych u dorosłych i dzieci z wykorzystaniem leków przeciwkaszlowych, wykrztuśnych dostępnych bez recepty.

• Analizowanie wpływu najczęściej stosowanych leków psychotropowych na sprawność psychomotoryczną oraz przeciwwskazań do stosowania leków psychotropowych u kierowców.

• Doradzanie w zakresie stosowania podstawowych leków o działaniu doraźnym w przypadku skórnych odczynów alergicznych.

• Udzielanie doraźnej pomocy, zgodnie z kompetencjami technika farmaceutycznego, w zakresie: odczynów anafilaktycznych, napadu astmy, śpiączki cukrzycowej, omdleń, zatrucia pokarmowego o ostrym przebiegu, zranień zewnętrznych.

• Rozpoznawanie błędów przy stosowaniu glikokortykosteroidów w leczeniu dermatologicznym.

• Określanie objawów nadużywania i skutków niepożądanego działania leków anabolicznych. Rozpoznawanie fałszerstwa recept na anaboliki.

• Określanie zasad racjonalnego stosowania witamin, w każdym okresie rozwojowym. Analizowanie składu leków wielowitaminowych.

Środki dydaktyczne Tablice anatomiczne i fizjologiczne. Foliogramy i fazogramy. Filmy dydaktyczne. Prospekty o lekach, opakowania leków. Katalogi firm farmaceutycznych. Uwagi o realizacji Farmakologia z elementami chemii leków jest jednym z najważniejszych przedmiotów w procesie kształcenia technika farmaceutycznego. Wiedza o właściwościach chemicznych, farmakologicznych i farmakokinetycznych stanowi istotę wykształcenia technika farmaceutycznego. Bardzo intensywny rozwój nauk farmaceutycznych stawia przed technikiem farmaceutycznym nowe i bardzo trudne zadania. Podczas realizacji programu uczeń powinien poznać synonimy, dawkowanie, mechanizm działania, niepożądane efekty, interakcje a także czynniki wpływające na wchłanianie, metabolizm i wydalanie leków. Realizacja programu przedmiotu wymaga korelacji z innymi przedmiotami nauczania, w szczególności z analizą leków, technologią postaci leku, farmakognozją.

72

Proponuje się następujący podział godzin na realizacje poszczególnych działów tematycznych:

Liczba godzin Lp. Działy tematyczne Zajęcia

teoretyczneĆwiczenia Ogółem

1. Farmakologia ogólna z elementami chemii leków. Podstawowe wiadomości o właściwościach i działaniu leków. Ważniejsze związki chemiczne stosowane w technice farmaceutycznej.

6 3 9

2. Leki stosowane w chorobach inwazyjnych

9 3 12

3. Leki działające na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy.

6 3 9

4. Farmakologia układu nerwowego autonomicznego

6 - 6

5. Autakoidy 6 - 6 6. Farmakologia leków

kardiotropowych 12 - 12

7. Leki wpływające na naczynia krwionośne.

12 3 15

8. Leki wpływające na układ krwiotwórczy i układ krzepnięcia

10 - 10

9. Leki regulujące zaburzenia gospodarki wodno – elektrolitowej

10 - 10

10. Farmakologia układu oddechowego – leki przeciwdychawicze, przeciwkaszlowe i wykrztuśne

13 3 16

11. Leki wpływające na czynność układu pokarmowego

12 3 15

12 Leki wpływające na czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego

6 - 6

13. Leki przeciwzapalne, przeciwreumatyczne i przeciwgorączkowe

10 - 10

14. Leki stosowane w leczeniu chorób nowotworowych

7 - 7

73

15. Leki działające na układ immunologiczny

4 - 4

16. Leki wpływające na przemianę materii

3 - 3

17. Środki cieniujące 3 - 3 18. Poradnictwo 3 30 33

Razem 138 48 186 Podane w tabeli liczby godzin na realizacje poszczególnych działów maja charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany, mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły. Zagadnienia ogólne takie jak farmakologia z elementami farmakokinetyki, budowa chemiczna, mechanizmy działania poszczególnych grup leków, dawkowanie czy objawy uboczne w poszczególnych grupach leków stanowią podstawowy zakres wiedzy farmakologicznej. Istotne jest, aby w trakcie realizacji programu nauczania uwzględniać najnowsze osiągnięcia naukowe oraz leki umieszczone w aktualnym Urzędowym Wykazie Środków Farmaceutycznych i Materiałów Medycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce. Metody nauczania stosowane przez nauczyciela powinny wyzwalać aktywność, rozwijać zdolności poznawcze oraz wdrażać do samodzielnego i logicznego myślenia. Dobór metod nauczania leży w gestii nauczyciela. Preferowane są metody podające i aktywizujące, takie jak: wykład informacyjny, dyskusja dydaktyczna, wykład problemowy, metoda przypadku, metoda sytuacyjna oraz ćwiczenia. Podczas zajęć nauczyciel powinien wykorzystywać różne środki dydaktyczne: (plansze, filmy, przezrocza, środki multimedialne). Podczas realizacji programu nauczania należy kształtować następujące postawy uczniów: – odpowiedzialności zawodowej i prawnej za wykonywaną pracę

i podejmowane decyzje, – dążenia do perfekcji w wykonywaniu pracy, – dbałości o prestiż zawodu, – umiejętności współdziałania z reprezentantami innych zawodów

medycznych, – cierpliwości i okazywanie zainteresowania problemami ludzi chorych.

74

Farmakologia ogólna z elementami chemii leków - w czasie realizacji programu nauczyciel powinien przedstawić podstawowe definicje i mechanizmy działania leków oraz wpływ dawki leku na efekt terapeutyczny. Uczeń powinien poznać zasady klasyfikacji i nazewnictwa leków, zwrócić uwagę na budowę chemiczną związków leczniczych oraz ich podstawowe interakcje. Należy zwrócić szczególną uwagę na zagrożenia związane z farmakoterapią (nadużywanie leków czy lekozależność) oraz popełnianymi błędami (interakcje, przedawkowanie), a także wykazać wpływ leków na ciążę, proces laktacji oraz sprawność psychofizyczną kierowców. Leki stosowane w chorobach inwazyjnych - należy scharakteryzować budowę chemiczną oraz właściwości poszczególnych grup leków stosowanych w chorobach inwazyjnych. Szczególną uwagę należy zwrócić na mechanizm działania i zastosowanie leków oraz wykorzystanie środków antyseptycznych i odkażających.

Leki działające na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy - w procesie nauczania nauczyciel powinien nawiązać do budowy, fizjologii i patofizjologii ośrodkowego, obwodowego i autonomicznego układu nerwowego, przedstawiać mechanizm działania i zastosowanie leków należących do poszczególnych grup z uwzględnieniem ich budowy chemicznej. Szczególną uwagę należy zwrócić na podwójne działanie, nasenne i uspokajające leków w zależności od ich dawkowania.

Autakoidy - podczas procesu nauczania należy szczegółowo przedstawić mechanizm działania i zastosowanie leków przeciwhistaminowych i przeciwuczuleniowych, natomiast o pozostałych grupach środków leczniczych przekazać informacje ogólne.

Farmakologia leków kardiotropowych - podczas realizacji programu należy zwracać uwagę na mechanizmy działania układu bodźcoprzewodzącego, określanie rodzajów zaburzeń rytmu serca oraz klasyfikowanie leków przeciwarytmicznych, z uwzględnieniem ich budowy chemicznej oraz działań ubocznych, a także charakteryzowanie leków wpływających na naczynia krwionośne oraz na profilaktykę chorób układu krążenia, jako chorób cywilizacyjnych.

Leki wpływające na układ krwiotwórczy i układ krzepnięcia - podczas procesu nauczania należy zapoznać uczniów z grupami leków stosowanych w chorobach układu krwiotwórczego z wyeksponowaniem mechanizmu ich działania. Wskazane jest powiązanie tematyki z wiedzą

75

uczniów o hemostazie organizmu. Należy scharakteryzować środki krwiozastępcze, wyszczególnić rodzaje płynów do wlewów stosowanych w zaburzeniach gospodarki wodno-elektrolitowej. Farmakologia układu oddechowego - leki przeciwdychawicze, przeciwkaszlowe i wykrztuśne, leki wpływające na czynność układu pokarmowego - podczas realizacji programu, szczególną uwagę należy zwrócić na leki działające na układ oddechowy, pokarmowy i gruczoły wydzielania wewnętrznego, przede wszystkim wyjaśnić mechanizm ich działania, wskazać poszczególne grupy oraz przykłady leków naturalnych mających zastosowanie w leczeniu chorób wymienionych układów. Należy szerzej omówić farmakoterapię chorób cywilizacyjnych: astmy, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, cukrzycy. Leki stosowane w leczeniu chorób nowotworowych - należy podkreślić możliwości wystąpienia licznych działań ubocznych u pacjentów leczonych sterydami, cytostatykami, izotopami radioaktywnymi czy antybiotykami cytostatycznymi. Wyeksponować mechanizm działania tych leków i dawkowanie. Zwrócić uwagę na niebezpieczeństwo przedawkowania witamin i leków anabolicznych. W czasie zajęć należy nawiązać do wiedzy uczniów z patologii i patofizjologii dotyczącej zmian nowotworowych oraz ochrony immunologicznej organizmu. Podczas procesu nauczania należy aktywizować uczniów nawiązując do ich wiedzy z patologii i patofizjologii dotyczącej zapaleń, zmian nowotworowych oraz obrony immunologicznej organizmu. Środki cieniujące - należy zapoznać uczniów z lekami wykorzystywanymi w diagnostyce czynnej i biernej. Dokonać podziału środków kontrastowych w zależności od budowy chemicznej, określić przeciwwskazania do stosowania preparatów zawierających jod. Wskazać na niebezpieczeństwo związane ze stosowaniem leków zawierających radioaktywne pierwiastki. Poradnictwo - zaproponowane ćwiczenia mają na celu utrwalenie wiadomości, dotyczących w szczególności zasad udzielania pierwszej pomocy i porad udzielanych przez technika farmaceutycznego przy ekspediowaniu leków ze sprzedaży odręcznej oraz podziału leków według klasyfikacji ATC i znajomości leków równoważnych.

76

Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Ocenianie powinno odbywać się systematycznie na podstawie kryteriów uwzględniających następujące umiejętności: – wykazywanie związku między płcią, wiekiem a działaniem leku, – wykazywanie zależności występowania efektów niepożądanych od

stanu narządów wewnętrznych, – wyjaśnianie mechanizmu tolerancji i uzależnienia, – rozróżnianie podstawowych grup leków w układzie farmakologiczno -

chemicznym i określenia postaci, w których mogą być wytwarzane, – określanie możliwości stosowania leków w okresie ciąży i karmienia, – wyjaśnianie mechanizmu działania i interakcji leków, – wykazywanie zależności między właściwościami chemicznymi

substancji leczniczej a postacią leku i drogą podania, – wyjaśnianie metod badania właściwości farmakokinetycznych leków, – używanie nazw międzynarodowych i handlowych leków, – ocenianie prawidłowości recepty, – interpretowanie informacji o leku zawartych w różnych źródłach, – udzielenie informacji o wydawanym leku zgodnie z kompetencjami. Sprawdzanie osiągnięć uczniów można przeprowadzić za pomocą: – sprawdzianów ustnych i pisemnych, – testów dydaktycznych z zadaniami wielokrotnego wyboru, z luką,

uzupełnień i krótkiej odpowiedzi, – ukierunkowanej obserwacji czynności ucznia podczas wykonywania

zadań określonych przez nauczyciela. Ocenie powinna podlegać również aktywność ucznia na zajęciach oraz dokumentowanie przebiegu ćwiczeń, wkład pracy i zaangażowanie w wykonywaniu ćwiczeń. Podczas kontroli i oceny należy zwracać uwagę na operowanie zdobytą wiedzą merytoryczną, jakość wypowiedzi, formułowanie pojęć, jakość wykonania zadań, poprawność wnioskowania, stopień integracji wiedzy z różnych przedmiotów. Warunkiem zaliczenia ćwiczeń jest wykonanie wszystkich przewidzianych w materiale nauczania zadań i uzyskanie ocen pozytywnych z przeprowadzonych sprawdzianów po każdym etapie kształcenia.

77

Literatura Czasopisma farmaceutyczne: Farmacja Polska. PTFarm., Warszawa; Aptekarz. OIA Warszawa Danysz A.: Kompendium farmakologii i farmakoterapii dla lekarzy, farmaceutów i studentów. PZWL, Wrocław 2002 Janiec W.: Kompendium farmakologii . PZWL, Warszawa 2001 Janiec W., Krupińska J.: farmakodynamika. PZWL, Warszawa 2002 Kostowski W.: Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2000 Podlewski J. Chwalibogowska – Podlewska A.: Leki współczesnej terapii. PZWL, Warszawa 2002 Zając M., Pawełczyk E.: Chemia leków. Akademia Medyczna w Poznaniu, Poznań 2002 Zejc A., Gorczyca M., red.: Chemia leków. PZWL, Warszawa 2002

Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

78

ANALIZA LEKÓW Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – sklasyfikować związki chemiczne, – zastosować nazewnictwo polskie i łacińskie związków chemicznych

preparatów farmaceutycznych, – posłużyć się Farmakopeą Polską, normami, przepisami, instrukcjami, – scharakteryzować podstawowe związki chemiczne stosowane

w lecznictwie, – określić właściwości fizykochemiczne środków leczniczych

i substancji pomocniczych, wpływających na sporządzanie i przechowywanie leków,

– rozróżnić podstawowe grupy leków w układzie farmakologiczno-chemicznym,

– wyjaśnić zależności między budową chemiczną a działaniem farmakologicznym i trwałością substancji leczniczych,

– zastosować szkło laboratoryjne, sprzęt, aparaturę i urządzenia pomocnicze podczas wykonywania zadań w laboratorium chemicznym,

– przechowywać zgodnie z wymaganiami substancje chemiczne (odczynniki i ich roztwory),

– przechowywać próbki analityczne zgodnie obowiązującymi zasadami, – zważyć substancje lecznicze na wagach technicznych,

elektronicznych i analitycznych, – odmierzyć płyny za pomocą różnych naczyń miarowych, – sporządzić roztwory %, g/l, mol/l, – ocenić wygląd substancji chemicznych, – ocenić właściwości fizyczne - rozpuszczalność, pH, gęstość,

temperaturę topnienia, temperaturę wrzenia, temperaturę krzepnięcia substancji leczniczych,

– wykonać reakcje barwne i osadowe przy badaniu tożsamości i czystości substancji leczniczych,

– zastosować metody wagowe, miareczkowe i instrumentalne do badania czystości i zawartości substancji leczniczych,

– zidentyfikować substancje chemiczne, – ocenić czystość surowców i produktów leczniczych, – oznaczyć zawartość procentową substancji leczniczej, – dokonać rozdziału leków złożonych metodą: destylacji, ekstrakcji,

wytrącania osadów, sączenia, przemywania, wirowania, krystalizacji, – ocenić parametry technologiczne i wytrzymałościowe różnych postaci

farmaceutycznych produktów leczniczych, – określić dostępność farmaceutyczną różnych postaci leków,

79

– zinterpretować i opracować wyniki przeprowadzonych badań, – przechowywać próbki archiwalne, – zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, – ocenić jakość produktów leczniczych i surowców różnego

pochodzenia zgodnie zobowiązującymi normami, – współuczestniczyć w prowadzeniu analiz w laboratoriach kontrolnych

i badawczych, – wykorzystać czas pracy, sprzęt i odczynniki, – zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony

przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska w pracy laboratoryjnej, – udzielić pierwszej pomocy poszkodowanym w wypadkach przy pracy

w laboratorium chemicznym. Materiał nauczania 1. Teoretyczne podstawy analizy chemicznej Analiza chemiczna – cele i zadania, metody. Podstawowe pojęcia i prawa chemiczne. Klasyfikacja substancji nieorganicznych. Roztwory wodne. Równowagi jonowe w wodnych roztworach elektrolitów. Roztwory buforowe. Równowagi jonowe w układach heterogennych. Osady w analizie chemicznej. Związki kompleksowe. Procesy oksydacyjno-redukcyjne. Kinetyka chemiczna. Ogólne zagadnienia analizy jakościowej – analiza kationów, anionów, substancji prostych i mieszanin. Analiza związków organicznych. Wiązania chemiczne, zjawisko izomerii. Alkany, cykloalkany, alkeny i alkiny. Węglowodory aromatyczne. Chlorowcopochodne związków organicznych. Reakcje podstawiania i eliminacji. Alkohole, fenole, tiole. Aldehydy i ketony. Kwasy karboksylowe i ich pochodne. Aminy i azotowe związki pokrewne. Związki heterocykliczne. Węglowodany. Białka. Tłuszcze. Analiza jakościowa organicznych substancji leczniczych. Wykrywanie grup funkcyjnych i charakterystycznych ugrupowań atomów. Wykrywanie zanieczyszczeń w substancjach leczniczych. Metody rozdziału mieszanin chemicznych – strącanie, dekantacja, sączenie, wirowanie, krystalizacja, adsorpcja, destylacja, sublimacja, ekstrakcja. Metody chromatograficzne. Teoretyczne podstawy analizy wagowej.

80

Ćwiczenia: • Przestrzeganie regulaminu pracowni, przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej. • Udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach w pracowni. • Posługiwanie się Farmakopeą Polską w zakresie:

– zasad tworzenia nazw substancji leczniczych i odczynników, – monografii szczegółowych substancji chemicznych, – odczynników i odczynników w postaci roztworów, roztworów

mianowanych, roztworów buforowych. • Wyrażanie stężeń roztworów (g/l, mol/l, %). • Ważenie substancji leczniczych na wagach tarowych,

elektronicznych, analitycznych. • Określanie stopnia rozdrobnienia i wyglądu substancji stałych i cieczy. • Oznaczanie temperatury topnienia i temperatury wrzenia. • Odmierzanie cieczy za pomocą naczyń miarowych. • Mierzenie gęstości substancji za pomocą areometru. • Określanie rozpuszczalności. • Dokonywanie pomiaru pH roztworów za pomocą wskaźników. • Sporządzanie odczynników. • Charakteryzowanie kationów I-V grupy i anionów I-VI grupy. • Wykonywanie reakcji charakterystycznych. • Ustalanie tożsamości kationów i anionów w badanych próbkach. • Badanie tożsamości wybranych nieorganicznych substancji

chemicznych według Farmakopei Polskiej. • Odróżnianie związków organicznych od nieorganicznych. • Wykonywanie badań wstępnych i elementarnej analizy

pierwiastkowej. • Wykrywanie grup funkcyjnych: -OH, -CHO, -C=O, -COOH, -NH2,

- NO2. • Wykrywanie związków aromatycznych i nienasyconych. • Potwierdzanie właściwości fizycznych i chemicznych węglowodanów,

białek i tłuszczowców. • Sączenie osadów. • Ekstrahowanie substancji do fazy ciekłej i do fazy stałej. • Zastosowanie metody destylacji do oznaczania etanolu w nalewkach. • Zastosowanie chromatografii cienkowarstwowej do badania surowców

pochodzenia roślinnego. • Oznaczanie straty masy po suszeniu. • Oznaczanie popiołu (substancji mineralnych).

81

2. Podział substancji leczniczych według układu farmakologiczno - chemicznego Charakterystyka budowy chemicznej, właściwości fizykochemicznych i oddziaływania na organizm wybranych leków. Chemioterapeutyki, leki działające na ośrodkowy układ nerwowy, wpływające na obwodowy układ nerwowy, leki wpływające na układ krążenia, leki moczopędne, leki stosowane w chorobach układu oddechowego, leki stosowane w chorobach przewodu pokarmowego. Hormony, witaminy. Ustalanie tożsamości substancji leczniczych na podstawie danych fizykochemicznych i reakcji charakterystycznych. Badanie czystości substancji leczniczych, rodzaje zanieczyszczeń. Ćwiczenia: • Rozróżnianie środków o działaniu dezynfekującym i antyseptycznym. • Oznaczanie tożsamości środków o działaniu bakteriostatycznym

i bakteriobójczym: preparatów sulfonamidowych, antybiotyków β-laktamowych.

• Badanie tożsamości wybranych leków ośrodkowego układu nerwowego: pochodnych kwasu salicylowego, pochodnych aniliny, pochodnych pirazolonu, pochodnych kwasu barbiturowego (reakcje ogólne i różnicujące), pochodnych ksantyny.

• Badanie tożsamości wybranych środków leczniczych działających na obwodowy układ nerwowy (chlorowodorek efedryny, chlorowodorek papaweryny, chlorowodorek prokainy).

• Badanie czystości substancji leczniczych według Farmakopei Polskiej.

3. Metody ilościowego oznaczania substancji chemicznych Wymagania jakościowe dla produktów leczniczych i metody badań. Błędy w analizie chemicznej. Opracowywanie wyników i ich statystyczna ocena. Zasady Dobrej Praktyki Laboratoryjnej. Analiza miareczkowa. Podstawy teoretyczne analizy miareczkowej. Roztwory mianowane, wskaźniki, krzywe miareczkowania. Zastosowanie metod miareczkowych w analizie substancji chemicznych i produktów leczniczych. Alkacymetria. Miareczkowe metody wytrąceniowe. Redoksymetria (manganometria, jodometria, bromianometria). Kompleksometria. Miareczkowanie w środowisku niewodnym. Analiza instrumentalna. Cele i zadania analizy instrumentalnej. Kryteria oceny metody analitycznej. Walidacja metody analitycznej. Metody optyczne – refraktometria, polarymetria, nefelometria i turbitymetra. Metody spektroskopowe. Spektrometria molekularna - spektrofotometria UV-VIS, spektrofluorymetria. Spektrometria magnetycznego rezonansu

82

jądrowego (NMR). Spekrometria atomowa – absorpcyjna spektrometria atomowa, emisyjna spektrometria atomowa. Spektrometria mas. Metody elektrochemiczne – potencjometria, elektroliza, polarografia. Metody rozdzielcze – chromatografia cienkowarstwowa, gazowa, cieczowa i elektroforeza. Ćwiczenia: • Stosowanie zasad pracy obowiązujące w laboratorium analizy

ilościowej. • Wykonywanie obliczeń stechiometrycznych opartych na równaniach

reakcji chemicznych. • Sporządzanie roztworów mianowanych HCl, NaOH, AgNO3, NH4SCN,

Na2S2O3 oraz wskaźników alkacymetrycznych, argentometrycznych i kompleksometrycznych.

• Nastawianie miana roztworów mianowanych. • Sporządzanie roztworów mianowanych z fiksanali (KMnO4, EDTA). • Oznaczanie wybranych substancji chemicznych w próbkach oraz

produktów leczniczych metodami miareczkowymi. • Przygotowywanie roztworów odczynników. • Sporządzanie roztworów wzorcowych. • Wykonywanie oznaczeń metoda refraktometryczną (pomiar

współczynnika refrakcji, oznaczanie stężenia roztworów). • Wykonywanie oznaczeń metoda polarymetryczną (wyznaczanie

skręcalności właściwej, oznaczanie stężenia roztworów na podstawie skręcalności właściwej i krzywej wzorcowej).

• Wykonywanie oznaczeń metodą spektrometryczną oznaczanie kolorymetryczne jonów Fe+3 metodą rodankową.

• Oznaczanie tożsamości i czystości środków farmaceutycznych metodą spektrofotometryczną w świetle UV.

• Mierzenie pH roztworów buforowych metodą potencjometryczną i kontrola pH produktów leczniczych.

• Miareczkowanie potencjometryczne. • Rozdzielanie mieszanin substancji leczniczych metodą chromatografii

cienkowarstwowej. 4. Wymagania jakościowe dla różnych postaci farmaceutycznych produktów leczniczych Jakość produktów leczniczych, zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania. Postacie farmaceutyczne produktów leczniczych i wymagania Farmakopei Polskiej. Dostępność farmaceutyczna substancji leczniczych z różnych postaci leków.

83

Ćwiczenia: • Badanie jakości roztworów leczniczych według Faramkopei Polskiej -

tożsamość, czystość, zawartość substancji leczniczej, jednolitość masy, jednolitość dawki, pomiar lepkości, pomiar osmolarności.

• Badanie jakości tabletek wg. Farmakopei Polskiej - jednolitość masy pojedynczej tabletki, odporność mechaniczna tabletek na ścieranie, określanie czasu rozpadu, badanie uwalniania substancji leczniczej i oznaczenie zawrtości substancji leczniczej.

• Badanie maści według Farmakopei Polskiej - oznaczenie tożsamości, zawartości substancji leczniczej, oznaczenie typu emulsji, oznaczenie liczby wodnej.

• Badanie leków recepturowych (mieszanki, proszki złożone dzielone). Środki dydaktyczne Tablice z układem okresowym. Plansze i schematy. Foliogramy, fazogramy. Modele. Odczynnki chemiczne. Szkło laboratoryjne. Wagi tarowe, elektroniczne, analityczne. Aparaty do destylacji, wirowania, suszenia. Aparaty do oznaczania temperatury topnienia. Osmometr, piknometr, komory chromatograficzne. Aparatura do wykonywania z zakresu analizy instrumentalnej: refraktometr, polarymetr, pH-metr, spektrofotometr UV-VIS. Farmakopea. Uwagi o realizacji Program nauczania przedmiotu Analiza leków obejmuje podstawowe metody analizy jakościowej i ilościowej, ich zastosowanie do analizy substancji leczniczych i różnych postaci farmaceutycznych produktów leczniczych. W doborze przykładów i technik badawczych uwzględniono wymagania i zalecenia Farmakopei Polskiej. Uczeń powinien poznać podstawowe czynności wykonywane w laboratorium chemicznym, różne metody badania substancji chemicznych i stosować je w analizie leków i innych środków chemicznych. Realizacja programu nauczania przedmiotu ma na celu przygotowanie ucznia do pracy w laboratorium chemicznym, laboratorium kontroli jakości leków, kosmetyków, żywności, w zakładzie

84

badawczym, stacji sanitarno - epidemiologicznej. Uczeń powinien stosować wymagania i zalecenia zawarte w odpowiednich monografiach, powinien przygotować miejsce pracy, odczynniki i sprzęt do wykonywania czynności analitycznych, przeprowadzić analizę, a następnie ocenić i udokumentować otrzymane wyniki według Zasad Dobrej Praktyki Laboratoryjnej. W realizacji programu należy stosować zasadę stopniowania trudności przy rozwiązywaniu poszczególnych problemów analitycznych. Program nauczania przedmiotu realizowany jest w ciągu 2 lat nauki (semestr I-IV) w formie zajęć teoretycznych i ćwiczeń. Na zajęciach teoretycznych zalecane są metody podające oraz aktywizujące. Zajęcia powinny odbywać się w pracowni chemicznej wyposażonej w odpowiedni sprzęt i aparaturę. Zadania praktyczne powinny być wykonywane indywidualnie. Metody nauczania stosowane przez nauczyciela powinny: – rozwijać zdolności poznawcze, – wdrażać do samodzielnego i logicznego myślenia, – kształtować prawidłowe nawyki pracy laboratoryjnej. Podczas zajęć nauczyciel powinien wykorzystywać różne środki dydaktyczne. W realizacji trudniejszych zagadnieniach wskazane jest wykorzystanie środków multimedialnych. Proponuje się następujący podział godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych:

Liczba godzin Lp. Działy tematyczne Zajęcia

teoretyczneĆwiczenia Ogółem

1.

Teoretyczne podstawy analizy chemicznej

38

112

150

2.

Podział substancji leczniczych według układu farmakologiczno-chemicznego

38

40

78

3.

Metody ilościowego oznaczania substancji chemicznych 28 104 132

4.

Wymagania jakościowe dla różnych postaci farmaceutycznych produktów leczniczych

6 32

38

Razem 110 288 398

85

Podane w tabeli liczby godzin na realizację poszczególnych działów mają charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły. Teoretyczne podstawy analizy chemicznej - realizacja programu ma na celu wyposażenie uczniów w wiadomości i umiejętności niezbędne do wykonywania badania tożsamości i czystości substancji leczniczych prostych i mieszanin. Uczniowie powinni stosować obowiązujące nazewnictwo oraz poznać właściwości fizyczne i chemiczne substancji nieorganicznych i organicznych, które stanowią podstawę do badania tożsamości tych związków. Uczniowie powinni wykonywać w laboratorium chemicznym podstawowe czynności, takie jak: ważenie, odmierzanie cieczy, sporządzanie roztworów, wykonywanie reakcji barwnych i osadowych. Powinni określać podstawowe parametry fizyko-chemiczne substancji stałych, cieczy i roztworów oraz stosować zasady rozdziału mieszanin chemicznych. Proponuje się również zapoznanie uczniów z analizą wagową i jej zastosowaniem w analizie farmaceutycznej. Podział substancji leczniczych według układu farmakologiczno-chemicznego - program nauczania obejmuje podział substancji leczniczych w układzie farmakologiczno-chemicznym, krótką charakterystykę fizyko-chemiczną wybranych substancji leczniczych i ich oddziaływanie na organizm. Wybierając przykłady do ćwiczeń należy uwzględnić substancje lecznicze najczęściej stosowane w terapii. Proponuje się ograniczyć wybór do chemioterapeutyków i leków stosowanych w zaburzeniach układu nerwowego, co zapewni korelację międzyprzedmiotową z farmakologią. Znajomość nazewnictwa i właściwości fizyko-chemicznych ułatwi zastosowanie tych substancji do wytwarzania leków recepturowych na zajęciach z technologii postaci leków i przyczyni się do zrozumienia niezgodności recepturowych. Metody ilościowego oznaczania substancji chemicznych - należy zapoznać uczniów z metodami ilościowego oznaczania substancji leczniczych o charakterze chemicznym, fizycznym i fizyko-chemicznym. Należy również uwzględnić podstawy teoretyczne stosowanych metod, definicje podstawowych pojęć, budowę i zasadę działania aparatów, procedury oznaczeń i zastosowanie metody ilościowego oznaczania substancji chemicznej w analizie produktów leczniczych.

86

Wskazane jest wykonywanie oznaczeń preparatów galenowych i leków recepturowych wykonanych przez uczniów na ćwiczeniach z przedmiotu technologia postaci leków. Wymagania jakościowe dla różnych postaci farmaceutycznych produktów leczniczych - w czasie ćwiczeń uczniowie powinni wykonywać pełną analizę wybranych postaci farmaceutycznych produktów leczniczych i oceniać ich jakość porównując z normami farmakopealnymi. Gwarancją bezpieczeństwa dopuszczonych do obrotu produktów leczniczych jest zapewnienie właściwej ich jakości. Poszczególne etapy wytwarzania produktu leczniczego i jego jakość już po wprowadzeniu na rynek podlegają ocenie i kontroli. Podstawowe wymagania jakościowe oraz metody badań produktów leczniczych i surowców farmaceutycznych określa Farmakopea Polska lub odpowiednie Farmakopee uznawane w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Uczniowie powinni zastosować nabyte wiadomości i umiejętności do badania surowców farmaceutycznych i produktów leczniczych. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych uczniów Ewaluacji osiągnięć uczniów jest integralną częścią procesu kształcenia. Ewaluacja polega na określeniu stopnia, w jakim cele kształcenia zostały osiągnięte przez uczniów. Nauczyciel powinien zaplanować i zastosować różne rodzaje ewaluacji osiągnięć uczniów. Ewaluacja formatywna polega na bieżącym systematycznym monitorowaniu rozwoju uczniów. Celem oceniania formatywnego jest wspieranie rozwoju i podnoszenie poziomu motywacji do nauki. Ewaluacja formatywna zapewnia uczniom informację o poziomie ich osiągnięć na danym etapie kształcenia, natomiast ewaluacja sumatywna stanowi podsumowanie całokształtu osiągnięć. Ocenianie powinno być przeprowadzane systematycznie według uprzednio sprecyzowanych kryteriów. Kryteria oceniania powinny uwzględniać szczegółowe cele kształcenia. Ocenie powinna podlegać również aktywność ucznia na zajęciach oraz dokumentowanie przebiegu ćwiczeń, wkład pracy i zaangażowanie w wykonywaniu ćwiczeń. Podczas kontroli i oceny należy zwracać uwagę na operowanie zdobytą wiedzą merytoryczną, jakość wypowiedzi, formułowanie pojęć, jakość wykonania zadań, poprawność wnioskowania, stopień integracji wiedzy z różnych przedmiotów. Sprawdzanie osiągnięć uczniów można przeprowadzać za pomocą: – sprawdzianów ustnych i pisemnych,

87

– testów dydaktycznych z zadaniami wielokrotnego wyboru, z luką, uzupełnień, krótkiej odpowiedzi,

– ukierunkowanej obserwacji czynności uczniów podczas wykonywania zadań formułowanych przez nauczyciela.

Warunkiem zaliczenia ćwiczeń jest wykonanie wszystkich przewidzianych w materiale nauczania zadań i uzyskanie ocen pozytywnych z przeprowadzonych sprawdzianów po każdym etapie kształcenia. Literatura Foremska E, Tomkowiak J.: Repetytorium z chemii ogólnej oraz ćwiczenia z chemii organicznej. Wyd. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2003 Goliński P. red.: Ćwiczenia z chemii. Analiza jakościowa ( t.1 ) Analiza ilościowa z elementami chemii organicznej (t.2 ). Wyd. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2002 Kocjan R. i wsp.: Chemia analityczna t.1,2. Wyd. lekarskie PZWL, Warszawa 2001 Lipiec T., Szmal Z.: Chemia analityczna z elementami analizy instrumentalnej. PZWL, Warszawa 1996 Minczewski J., Marczenko Z.: Chemia analityczna t.1 i 2. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001 Reizer A. red.: Ćwiczenia z podstaw chemii i analizy jakościowej. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000 Szczepaniak H.: Metody instrumentalne w analizie chemicznej. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004 Zejc A., Gorczyca M.: Chemia leków. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2002 Zejc A., Gorczyca M.: Ćwiczenia z chemii leków. Collegium Medium UJ, Kraków 1993 Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych

88

ZAJĘCIA PRAKTYCZNE Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – uczestniczyć w pracy placówek ochrony zdrowia lub innych

zajmujących się produkcją lub dystrybucją produktów leczniczych i materiałów medycznych,

– użytkować urządzenia placówek farmaceutycznych, – zorganizować stanowisko pracy, w tym także do pracy aseptycznej

zgodnie z obowiązującymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, – zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, – zaplanować i zorganizować własną pracę, – posłużyć się nomenklaturą polską i łacińską w zakresie niezbędnym

do wykonywania zadań zawodowych – przechować produkty lecznicze i materiały medyczne zgodnie

z obowiązującymi przepisami i zaleceniami wytwórcy, – skontrolować jakość wydawanych produktów leczniczych i materiałów

medycznych, – posłużyć się programami komputerowymi do ewidencjonowania

przychodów i rozchodów produktów leczniczych oraz materiałów medycznych,

– utworzyć listy braków, zamówień, wycenę leków produkowanych w aptece (przerób laboratoryjny) wykorzystując technologię komputerową,

– wykonać przy stole ekspedycyjnym czynności związane z wydawaniem leków gotowych i recepturowych,

– poinformować pacjenta o sposobie użycia i przechowywania leku, – uczestniczyć w programach opieki farmaceutycznej, – wykonać czynności pomocnicze przy sporządzaniu leków, – sporządzić różne postacie leku, – wdrożyć zasady Dobrej Praktyki Aptecznej, – wypełnić dokumentację obowiązująca w poszczególnych placówkach, – przeprowadzić kontrolę terminów ważności i rotację leków, – skorzystać z literatury zawodowej oraz innych źródeł informacji

o lekach, – zastosować zasady Kodeksu Etyki Aptekarza RP.

89

Materiał nauczania 1. Apteka ogólnodostępna Wykonywanie oraz opisywanie fasunków. Wykonywanie rozcieńczeń. Wykonywanie preparatów galenowych według obowiązującej Farmakopei oraz prowadzenie dokumentacji. Zapoznawanie się z zasadami wystawiania recept. Zapoznawanie się z zasadami realizacji recept ( marże, limity). Zapoznawanie się z zasadami obliczania kosztów leku recepturowego. Odczytywanie recept prostych i złożonych. Sprawdzanie recepty pod względem wielkości dawek, ewentualnych niezgodności. Opisywanie recepty. Wykonywanie wszystkich postaci leku recepturowego, w tym leku przygotowywanego w warunkach aseptycznych. Udzielanie informacji o sposobie dawkowania i przechowywania leku. Przestrzeganie przepisów dotyczących przechowywania produktów leczniczych i materiałów medycznych. Zastosowanie zasad rotacji leków. Zapoznawanie się z zasadami przygotowywania sprawozdań finansowo - towarowych w tym zasad tworzenia zbiorczych zestawień recept podlegających refundacji. Współuczestniczenie w zamawianiu i przyjmowaniu towaru. Współpraca z zespołem pracowników apteki. 2. Apteka szpitalna lub zakładowa Zapoznawanie się z receptariuszem szpitalnym oraz specyfiką zaopatrywania oddziałów szpitalnych w leki i materiały medyczne. Wykonywanie fasunków wszystkich postaci leków będących w asortymencie apteki szpitalnej. Wykonywanie rozcieńczeń. Wykonywanie preparatów galenowych zgodnie z obowiązującymi przepisami Farmakopei Polskiej. Prowadzenie rejestru leków wykonywanych w aptece. Opisywanie leków wydawanych w opakowaniach aptecznych. Odczytywanie recept prostych i złożonych. Sprawdzanie recept pod względem wielkości przepisanych dawek i ewentualnych niezgodności. Współuczestniczenie w rozwiązywaniu niezgodności recepturowych. Prawidłowe opisywanie sygnaturek.

90

Wykonywanie wszystkich postaci leków, w tym leków przygotowywanych w warunkach aseptycznych. Wydawanie leków na oddziały zgodnie z procedurami obowiązującymi w danym szpitalu. Kontrolowanie apteczek oddziałowych pod względem zgodności z obowiązującymi przepisami dotyczącymi przechowywania leków, (określanie wielkości zapasów leków na oddziałach). Korzystanie z programu komputerowego przy określaniu wielkości zapasów leków w aptece, przygotowywaniu zamówień, księgowaniu przychodów i rozchodów, wycenie leku recepturowego. Przyjmowanie opakowań zwrotnych z oddziałów. Przechowywanie i rotacja leków zgodnie z obowiązującymi zasadami. Współuczestniczenie w pracach związanych z zamawianiem i przyjmowaniem towaru. Uczestniczenie w pracach pomocniczych przy wytwarzaniu leków do leczenia dojelitowego i pozajelitowego zgodnie z uprawnieniami technika farmaceutycznego. Współpraca z zespołem pracowników apteki i szpitala. 3. Zakład przemysłu farmaceutycznego Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska obowiązujących w zakładzie produkującym leki. Uczestniczenie we wszystkich etapach produkcji i konfekcjonowania produktów leczniczych. Uczestniczenie w kontroli jakości surowców i gotowych produktów. Przechowywanie surowców do produkcji i gotowych produktów wytwarzanych w zakładzie. Współuczestniczenie w badaniach dotyczących jakości leków. Współpraca z zespołem pracowników uczestniczących w produkcji. 4. Hurtownia farmaceutyczna Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska obowiązujących w hurtowni. Współuczestniczenie w pracy poszczególnych działów hurtowni farmaceutycznej. Uczestniczenie w pracy poszczególnych działów magazynowych hurtowni. Posługiwanie się programem komputerowym dotyczącym obiegu leku od zakupu do sprzedaży hurtowej. Posługiwanie się programem komputerowym przy wystawianiu faktur sprzedaży, korygowaniu faktur. Współpraca z zespołem pracowników hurtowni farmaceutycznej.

91

Środki dydaktyczne Przepisy regulujące pracę w poszczególnych jednostkach (ustawy i rozporządzenia). Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy. Wewnętrzne zarządzenia i instrukcje. Surowce farmaceutyczne. Środki lecznicze i substancje pomocnicze. Leki gotowe. Plansze i schematy. Aparatura, sprzęt i wyposażenie jednostek. Obowiązująca literatura zawodowa. Informatory i prospekty leków. Czasopisma farmaceutyczne i medyczne. Programy komputerowe. Uwagi o realizacji Realizacja programu zajęć praktycznych ma na celu przygotowanie ucznia do wykonywania zadań zawodowych w miejscach pracy typowych dla technika farmaceutycznego oraz wykorzystanie zdobytej w szkole wiedzy w naturalnych warunkach pracy. Jako miejsce realizacji programu nauczania zajęć praktycznych przewiduje się aptekę ogólnodostępną, aptekę szpitalną lub zakładową, zakłady przemysłu farmaceutycznego oraz hurtownie farmaceutyczne. Liczba godzin zajęć związana jest z zakresem działalności placówek jak i możliwością zatrudniania w nich techników farmaceutycznych. Placówki przyjmujące uczniów powinny spełniać następujące kryteria: – zakresem działalności odpowiadać oczekiwaniom programowym, – posiadać bazę szkoleniową pozwalającą na realizację programu, – posiadać przygotowany merytorycznie personel w odpowiedniej

liczbie. Podczas realizacji programu nauczania należy kształtować następujące postawy uczniów: – uczciwości w pracy zawodowej, – sumienności i zaangażowania, – identyfikowania się z problemami środowiska, – cierpliwości i okazywania zainteresowania ludziom chorym, – odpowiedzialności za atmosferę w miejscu pracy.

92

Proponuje się następujący podział godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych:

Lp. Działy tematyczne Liczba godzin 1. Apteka ogólnodostępna 96 2. Apteka szpitalna lub zakładowa 60 3. Zakład przemysłu farmaceutycznego 18 4. Hurtownia farmaceutyczna 18 Razem 192

Podane w tabeli liczby godzin na realizację poszczególnych działów mają charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły. Podczas zajęć praktycznych należy kształtować i stale rozwijać następujące umiejętności: – organizowania powierzonego stanowiska pracy, – planowania pracy w celu efektywnego wykorzystania czasu pracy, – samodzielnego rozwiązywania problemów, – komunikowania się z otoczeniem, – oceny własnych działań. Nauczyciel powinien dostosowywać metody pracy do poziomu wiadomości i umiejętności uczniów. W każdym z miejsc realizacji zajęć praktycznych należy przeprowadzić instruktaż wstępny, przygotować uczniów do pracy i nowych zadań, omówić zasady bezpieczeństwa i higieny pracy. Na bieżąco należy obserwować pracę i reagować na wszystkie nieprawidłowości, a po jej zakończeniu ocenić i podsumować wyniki. Dokumentację ucznia stanowi dzienniczek zajęć praktycznych prowadzony rzetelnie i systematycznie podczas całego szkolenia praktycznego i zawierający: – harmonogram zajęć, – temat ćwiczeń, – wykaz zadań do realizacji w danym dniu, – opis realizacji zadań zleconych do wykonania wynikających z tematu

ćwiczeń, – opis zadań wykonywanych przez ucznia, zleconych przez placówkę

szkoleniową niezwiązanych z tematem ćwiczeń. Zajęcia praktyczne powinny podlegać nadzorowi pedagogicznemu zgodnie z obowiązującymi przepisami.

93

Harmonogram zajęć w poszczególnych placówkach należy tak opracować, aby można było zrealizować założony program, zachowując zasadę stopniowania trudności. 96 godzin przypadających na zajęcia w aptece ogólnodostępnej można rozdzielić następująco: – wykonywanie rozcieńczeń i fasunków - 6 godzin, – praca w aptecznym laboratorium galenowym - 6 godzin, – czynności administracyjne, pomoc w przygotowywaniu zamówień

i przyjmowaniu towaru - 5 godzin, – praca w recepturze - 36 godzin, – przegląd specyfików pod względem działania farmakologicznego - 12

godzin, – praca przy stole ekspedycyjnym - 15 godzin; – praca z programem komputerowym apteki - 12 godzin, 60 godzin przypadających na zajęcia w aptece szpitalnej można rozdzielić następująco: – zapoznanie się z receptariuszem szpitalnym, praca w recepturze -25

godziny, – wykonywanie leków w warunkach aptecznych - 12 godzin, – zapoznanie się z zasadami zaopatrywania w leki i materiały

medyczne oddziałów szpitalnych - 18 godzin, – zapoznanie się z programem komputerowym obsługującym pracę

w aptece szpitalnej - 6 godzin; 18 godzin przypadających na zajęcia w zakładzie farmaceutycznym można podzielić następująco: – zapoznanie się ze wszystkimi etapami produkcji leku - 12 godzin, – zapoznanie się z procedurami stosowanymi przy kontroli jakości leku -

6 godzin; 18 godzin przypadających na zajęcia w hurtowni farmaceutycznej można rozdzielić następująco: – zapoznanie się z poszczególnymi działami hurtowni farmaceutycznej -

9 godzin, – zapoznanie się z programem komputerowym obsługującym pracę

w hurtowni farmaceutycznej - 9 godzin. Stopień trudności zadań powierzonych uczniowi powinien być dostosowany do jego możliwości. Odpowiedzialność za wykonywane zadania ponosi prowadzący zajęcia praktyczne, dlatego też powinny być one wykonywane pod jego stałym nadzorem ( powinien korygować ewentualne nieprawidłowości i udzielać rad) oraz być dla ucznia wzorem postaw zgodnych z zasadami deontologii zawodu farmaceutycznego. Na początku zajęć należy ucznia zapoznać z regulaminem zajęć praktycznych opracowanym przez szkołę i prowadzącego zajęcia,

94

omówić założenia dydaktyczno-wychowawcze programu, metody jego realizacji oraz określić wymagania niezbędne do zaliczenia. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych uczniów Ocenianie powinno być przeprowadzane konsekwentnie według sprecyzowanych na początku i podanych uczniom do wiadomości kryteriów. Do oceny poziomu opanowania praktycznych umiejętności należy przyjąć kryteria dotyczące: – organizacji stanowiska pracy, – samodzielnego rozwiązywania problemów, – właściwego doboru i korzystania z narzędzi i sprzętu, – właściwego doboru surowców środków oraz poprawności wykonania

postaci leku, – precyzji, dokładności i estetyki wykonywanej pracy, – przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz

ochrony środowiska naturalnego, – współpracy z zespołem pracowników, Sprawdzanie osiągnięć uczniów można przeprowadzić powierzając zadania praktyczne w formie pisemnej lub ustnej za pomocą: – obserwacji ucznia podczas wykonywania zadania, – pytań problemowych, – testów dydaktycznych (wielokrotnego wyboru, uzupełnień, krótkiej

odpowiedzi). Podstawową dokumentacją obrazującą pracę nauczyciela, realizację założonego programu oraz postępy ucznia jest dziennik zajęć praktycznych nauczyciela zawierający: – harmonogram zajęć, – tematy ćwiczeń do realizacji na dany dzień, – ewidencję obecności ucznia, – adnotacje o postawie i postępach uczniów. Ocena zajęć praktycznych powinna uwzględniać postawę ucznia, merytoryczne przygotowanie oraz sposób wykonywania zadań.

95

Literatura Urzędowy Wykaz Środków Farmaceutycznych i Materiałów Medycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce Czasopisma naukowe Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970 Farmakopea Polska V. PTF, Warszawa 1995-1999 Farmakopea Polska VI. PZWL, Warszawa 2002 Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 2003 Krówczyński . L. (red): Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1994 Krówczyński L. Rybacki E. red. Interakcje w fazie farmaceutycznej. PZWL, Warszawa 1986 Podlewski J., Chwalibogowska - Podlewska A.: Leki współczesnej terapii PZWL, Warszawa 2003 Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.

96

PRAKTYKA ZAWODOWA

Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń powinien umieć: – zastosować w konkretnych warunkach pracy wiedzę nabytą

w szkole, – przedstawić strukturę organizacyjną zakładu pracy, – zastosować przepisy prawa dotyczące działalności zawodowej, – zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, – wykonywać pracę zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny

pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska, – posłużyć się aparaturą, sprzętem i urządzeniami znajdującym się

w wyposażeniu zakładu, – zaplanować i zorganizować własną pracę – wykonać czynności na powierzonych stanowiskach, – wydać leki gotowe, wykonać leki recepturowe i apteczne, – skontrolować jakość wydawanych produktów leczniczych i materiałów

medycznych, – przechować produkty lecznicze i materiały medyczne, – poinformować pacjenta o sposobie użycia i przechowywania leków, – posłużyć się programami komputerowymi na wszystkich etapach

pracy apteki, zaewidencjonować przychody i rozchody produktów leczniczych i materiałów medycznych,

– uczestniczyć w czynnościach związanych z zaopatrzeniem apteki w produkty lecznicze i materiały medyczne,

– poprowadzić dokumentację obowiązującą w poszczególnych placówkach odbywania praktyki,

– skorzystać z literatury zawodowej oraz innych dostępnych źródeł informacji o leku,

– zastosować zasady Kodeksu Etyki Aptekarza RP, – upowszechnić zdrowy styl życia. 1. Apteka ogólnodostępna Wykonywanie i opisywanie fasunków, rozcienczeń i leków aptecznych. Wykonywanie wszystkich leków recepturowych. Rozwiązywanie niezgodności recepturowych. Sprzedawanie odręczne produktów leczniczych i materiałów medycznych. Wykonywanie wszystkich czynności przy stole ekspedycyjnym związanych z realizacją recepty. Udzielanie informacji o leku.

97

Uczestniczenie w przygotowywaniu zamówień na produkty lecznicze i materiały medyczne. Uczestniczenie w przyjmowaniu towaru. Uczestniczenie we wszystkich działaniach personelu apteki, których celem jest gospodarka lekiem. Współuczestniczenie w czynnościach administracyjnych i sprawozdawczości finansowej apteki. Prowadzenie dokumentacji aptecznej: rejestru leków recepturowych i aptecznych, książki spirytusowej. Korzystanie z programów komputerowych na wszystkich stanowiskach pracy. Uczestniczenie w programach opieki farmaceutycznej. Wykonywanie prac związanych z programem praktyki zawodowej zleconych przez opiekuna. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej. 2. Apteka szpitalna Wykonywanie fasunków, rozcieńczeń i leków aptecznych będących w asortymencie apteki szpitalnej. Opisywanie leków wydawanych w opakowaniach własnych apteki. Wykonywanie wszystkich postaci leków recepturowych zgodnie z uprawnieniami. Rozwiązywanie niezgodności recepturowych. Wydawanie leków na oddziały zgodnie z obowiązującymi w szpitalu procedurami. Udzielanie fachowych informacji o lekach w tym również o lekach równoważnych. Kontrolowanie apteczek oddziałowych. Planowanie zakupów zgodnie z ustawą o Zamówieniach Publicznych. Udział w przygotowywaniu zamówień i przyjmowaniu towaru. Przyjmowanie opakowań zwrotnych z oddziałów. Korzystanie z programów komputerowych na wszystkich etapach pracy apteki (ekspedycja, receptura, księgowość). Uczestniczenie w pracach pomocniczych w badaniach klinicznych leków. Wykonywanie innych prac związanych z programem praktyki zawodowej zleconych przez opiekuna.

98

Uwagi o realizacji Po zakończeniu zajęć teoretycznych każdy uczeń odbywa praktykę zawodową w aptece ogólnodostępnej lub szpitalnej. Praktyka zawodowa w aptece ogólnodostępnej powinna być prowadzona indywidualnie, zaś w aptece szpitalnej w grupach do 4 osób. Praktyka zawodowa odbywająca się pod nadzorem opiekuna praktyki ma na celu przygotowanie przyszłego technika farmaceutycznego do samodzielnego planowania i wykonywania zadań zawodowych, zgodnie z obowiązującymi przepisami i uprawnieniami. Przebiega ona zgodnie z opracowanym na podstawie programu harmonogramem. Ucznia odbywającego praktykę zawodową obowiązuje 7 godzinny dzień pracy na pierwszej lub drugiej zmianie.

Proponuje się następujący podział godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych:

Lp. Działy tematyczne Liczba godzin 1. Apteka ogólnodostępna lub apteka

szpitalna 140

Razem 140

Podane w tabeli liczby godzin na realizację poszczególnych działów mają charakter orientacyjny. Nauczyciel może wprowadzić pewne zmiany mające na celu dostosowanie programu do specyfiki szkoły. Podczas realizacji programu nauczania należy kształtować następujące postawy uczniów: – uczciwości, – sumienności i zaangażowania w pracy zawodowej, – dokładności w wykonywaniu pracy, – samodzielności w planowaniu i wykonywaniu zadań, – odpowiedzialności za własną pracę i podejmowane decyzje, – dbałości o prestiż zawodu, – identyfikowania się z problemami środowiska zawodowego, – cierpliwości i zainteresowania problemami ludzi chorych, – operatywności w propagowaniu edukacji zdrowotnej, – odpowiedzialności za atmosferę w miejscu pracy. Podczas praktyki zawodowej uczeń zobligowany jest do prowadzenia dzienniczka praktyki zawodowej. Opisuje w nim czynności wykonywane w każdym dniu. Dokumentem równoważnym jest karta indywidualna praktyki zawodowej, w której wpisuje się przebieg szkolenia i stanowi ona załącznik do arkusza ocen.

99

Zadaniem opiekuna jest regulowanie tempa pracy w ciągu dnia, tygodnia i podczas całej praktyki. Opiekun praktyki zawodowej bierze odpowiedzialność za prawidłowe wykonywanie leków i wszystkich powierzonych uczniowi prac. To on decyduje o liczbie i doborze wykonywanych recept. Opiekun powinien rozwijać u ucznia umiejętność planowania pracy, efektywnego wykorzystania czasu pracy, rozwiązywania problemów, komunikowania się z otoczeniem. Wskazane jest zapewnienie uczniowi jak największej samodzielności podczas pracy. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych uczniów Na zakończenie praktycznej nauki zawodu należy ocenić poziom opanowania umiejętności praktycznych biorąc pod uwagę kryteria dotyczące: – organizacji stanowiska pracy, – organizacji czasu pracy, – samodzielności w planowaniu pracy i rozwiązywaniu problemów, – właściwego doboru sprzętu, surowców, środków leczniczych

i substancji pomocniczych do prawidłowego wykonania leku, – dokładności w pracy, – estetyki, – przestrzegania obowiązujących przepisów bezpieczeństwa i higieny

pracy i ochrony środowiska, – umiejętności współpracy z personelem apteki, – kultury osobistej w kontaktach ze współpracownikami i pacjentami. O wspomnianych kryteriach oceny uczeń powinien być poinformowany na początku praktyki zawodowej.

Po zakończeniu praktycznego szkolenia zawodowego opiekun potwierdza w dzienniczku praktyk odbycie praktyki, wystawia ocenę i opinię o uczniu.

100