mezardan sesler

8/19/2019 Mezardan Sesler

1/10

İ l m t A r a ş t ı r m a l a r 4, İ s t a n b u l 1997

HALiD

ZiYA'NIN MENSUR Ş İ İ R L R İ

-11-

MEZARDAN SESLER

M. Fatih

ANDI*

Halid

i y a n ı n

mensur i i r türünde y a z d ı ğ ı ikinci eseri Mezardan Sesler dir.

Mezardan Sesler de Mensur Ş i i r l e r a d ı y l a kaleme a l d ı ğ ı ve

e t r a f ı n d a

daha

isminden b a ş l a y a r a k , devrinin e d e b i y a t ı n d a tenkid ve

t a r t ı ş m a l a r a

muhatap olan

eseri gibi

1

y a z a r ı n ı n

ilk gençlik

y ı l l a r ı n ı n ,

yani

İ z m i r

devresinin eserlerindendir.

2

Mezardan Sesler de Mensur Ş i i r l e r gibi, Halid Z i y a n ı n İ z m i r d e

a r k a d a ş l a r ı y l a

birlikte n e ş r e t t i ğ i

ve

b a ş m u h a r r i r l i ğ i n i y a p t ı ğ ı Hizmet gazetesinde

n e ş r e d i l i r .

Yazar daha sonra bu eserini de 1891 y ı l ı n d a , Hizmet gazetesinin

Küçük Kitaplar serisi içinde kitap halinde y a y ı m l a r . 4 Bu küçük hacimli eserin

ikinci

b a s k ı s ı

ise 1911 y ı l ı n d a

İ s t a n b u l d a

y a p ı l ı r . s

Yard.Doç.Dr.,

İ . Ü . E d e b i y a t

Fak., Türk Dili

ve E d e b i y a t ı

Böl.

Mensur i i r türünün a t ı e d e b i y a t l a r ı n d a k i g e l i ş m e seyri, Arap, Fars ve Urdu edebiyatlannda

mensur

ş i i r i n

yeri, Türk edebiyatma g i r i ş süreci ile Halid Z i y a n ı n Mensur

Ş i i r l e r i n i n

i n c e l e n d i ğ i Halid Z i y a n ı n Mensur Ş i i r l e r i - 1 a d l ı makalemiz İ . Ü . E d e b i y a t Fak. Türk Dili ve

E d e b i y a t ı Dergisi,

nr. XXVII'de

y a y ı m l a n a c a k t ı r .

2

Halid

Z i y a ' n ı n

İ z m i r devresindeki edebi faaliyetleri için bk.: Ömer Faruk Huyugüzel, Halid

Ziya U ş a k l ı g i l ' i n İ z m i r Devresi ve

Bu

Devrede V e r d i ğ i Eserler , Türk Dili

ve

E d e b i y a t ı

A r a ş t ı r m a l a r ı Dergisi, İ z m i r

1984, s.69-86.

3

4

Mezardan Sesler ,

Hizmet,

nr.l97,

20

T e ş r i n - i evvel 1888-nr.210, 4 K a n O n - ı evvel 1888.

Mezardan Sesler,

İ z m i r

1307

1891

),

54 s.

Aynen

Mensur

Ş i i r l e r '

de

o l d u ğ u

gibi,

Mezardan

Sesler in

de n e ş i r tarihi a r a ş t ı r m a c ı l a r

t a r a f ı n d a n f a r k l ı

f a r k l ı

g ö s t e r i l m i ş t i r . B a z ı a r a ş t ı r m a c ı l a r

eserin 1889'da (Niyazi

A k ı ,

Halid Ziya

U ş a k l ı g i l i n

Mensur

Ş i i r l e r i , Edebiyat Fakültesi

A r a ş t ı r m a

Dergisi,

Erzurum 1970, s.2; Olcay Önertoy,

Halid Ziya

U ş a k l ı g i l ,

R o m a n c ı l ı ğ ı ve

R o m a n ı m ı z d a k i Yeri

Ankara 1965, s.l85; Ö.Faruk Huyugüzel,

Hüseyin Cahit Y a l ç ı n ı n

H a y a t ı

ve Edebt Eserleri Üzerinde bir r a ş t ı r m a , İ z m i r

1984, s.57; L.Sami

A k a l ı n , Halit

Ziya, H a y a t ı , S a n a t ı , Eserleri, İ s t a n b u l

1968, s.28),

b a z ı l a r ı

1890'da (Niyazi A k ı ,

Yakup

Kadri K a r a o s m a n o ğ l u , l n s c ı n , E s e r , F i k i r , O s l u p , İ s t a n b u l

1960, s.51), b a z ı l a n 189l'de (Ömer

Faruk Huyugüzel,

Halid

Ziya U ş a k l ı g i l ,

H a y a t ı , Eserleri, Eserlerinden Seçmeler, İ s t a n b u l

1995, s.l8;

a.

mlf,

1928 e l


2/10

8

M. FATlH ANDI

Halid Z i y a n ı n mensur

ş i i r

t a r z ı n d a k i , gazetede

y a y ı m l a n ı ş ı n a

göre ikinci,

k i t a p l a ş m a

s ı r a s ı n a

göre ilk olan bu eseri, Mensur Ş i i r l e r kadar tepki ve tenkit

görmez. Zira hem eserin

b a ş l ı ğ ı n d a ,

Mensur Ş i i r l e r gibi, devrinin hala etkisini

sürdüren eski

ş i i r

a n l a y ı ş ı n a göre bir terslik yoktur, hem de

Mensur Ş i i r l e r

e t r a f ı n d a ç ı k a n

t a r t ı ş m a ,

dönemin edebiyat çevrelerinde

a r t ı k

bu tür

a k k ı n d a

bir

d ü ş ü n c e n i n , tabir caizse bir a ş i n a l ı ğ ı n

o l u ş m a s ı n ı

s a ğ l a m ı ş t ı r .

Mezardan Sesler'in

n e ş r i

Hizmet gazetesindeki ilandan b a ş k a 6 ,

b i r t a k ı m

İ s t a n b u l mevkutelerinde de, h a k k ı n d a s i t a y i ş k a r cümleler

a z ı l a r a k

duyurulur.

Ahmed İ h s a n , Servet-i Fünun 'un

da

"Yeni Kitaplar" b a ş l ı ğ ı ile eserin

y a y ı m l a n d ı ğ ı n ı haber verir:

"Muharrirln-i Osmaniyye

a r a s ı n d a

bir mevki' -i mühim ve mümtaz ihraz

e y l e m i ş

olan

U ş a k i z i i d e

Halid

Ziya

Bey,

n e ş r e t t i ğ i

'Küçük Kitaplar'

a d i i d ı n a

dahil olmak üzere, bu sefer de

Mezardan Sesler ü n v a n ı y l a

gayet hakimane ve

t a t l ı bir hikayecik n e ş r e t m i ş t i r .

Mezardan Sesler,

'Küçük Kitaplar' s ı r a s ı n d a

kendine tekaddüm

e t m i ş

olan

Tarih-i M u ô . ş a k a

ile

M u h t ı r a ' d a n

ziyade

ş a y a n - ı

takdir görüldü. Halid Ziya Beyefendi'nin roman m e s l e ğ i n e olan gayret-i

m a h s u s a s ı n ı bilhassa tebrik ederiz. "7

Musavver Cihan m e c m u a s ı n d a ise Hüseyin Vassaf yine derginin "Yeni

Kitaplar" b a ş l ı k l ı sütununa y a z d ı ğ ı Mezardan Sesler b a ş l ı k l ı

k ı s a

bir haber

y a z ı s ı n d a

Mezardan Sesler'i

överek okuyucusona duyurur:

5

6

7

S e r - a m e d a n - ı muharririnden U ş a k i z i i d e Halid Ziya Bey'in baladaki

nam ile tahririne himmet b u y u r m u ş o l d u k l a r ı eser

İ z m i r d e

Hizmet

M a t b u a s ı ' n d a

bir suret-i mükemmelede

tab

e d i l m i ş

o l d u ğ u

halde

z i n e t - s a z - ı

alem-i matbuat

o l m u ş t u r .

Kitap o kadar edibane, hakimane bir surette kaleme

a l ı n m ı ş t ı r

ki,

h a s r - ı

mütalaa eden kari', muharririn

~ i l e m - i

edebiyatta ihraz

e y l e m i ş o l d u ğ u

mevkii

ve bir de eserin k ı y m e t i n i takdir için saatlere, ayiara muhtaç k a l ı y o r . Ez-cümle

bu muharrir-i aciz

k i t a b ı

a l ı p

da

ilk

s a t ı r l a r ı n ı

o k u m a ğ a

b a ş l a d ı ğ ı m

zaman

muharririnin

vüs at-i

e f k a r ı n a , t a b i a t - ı e ş a r ı n a ,

m a k a l i i t - ı

hikemiyyesine

hayran

k a l m ı ş

ve

k ı r a a t

ettikçe Halid Ziya Bey'in karlha-i rengininin edeben,

hikemen tezyin

k ı l ı n m ı ş o l d u ğ u n a

ve "Sen hiçsin "le mezardan vuku bulan

Özellikleri",

F ı r a t

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c.l, nr.2, E l a z ı ğ

ı 9 8 7 ,

s. 10), hatta

b a z ı l a r ı

ise I 9 I I de (Nihat Sami B a n a r l ı , Resimli Türk

E d e b i y a t ı

Tarihi, İ s t a n b u l I 987, c.ll,

s. 1054)

y a y ı m l a n d ı ğ ı n ı

k a y d e t m i ş l e r d i r ki bu dört tarih

a r a s ı n d a

d o ğ r u

o l a n ı

I 89 I dir. Eserin

I 889'da

y a y ı m l a n d ı ğ ı k a y d ı

muhtemelen kitap üzerindeki I 307 tarihini Hicrl olarak

d e ğ e r l e n d i r m e k t e n

k a y n a k l a n m a k t a d ı r .

19 I 1 ise eserin ikinci b a s k ı s ı n ı n tarihidir.Oysa devrin

gazete ve dergilerinde yer alan n e ş i r ilanianna bakarsak Mezardan Sesler, I 307 Rümlll89 I de

y a y ı m l a n m ı ş t ı r . (Bk.

Hizmet,

nr.489,

21

Eylül 1307/3 T e ş r i n - i evvel 1891;

Servet-i

F ı i n u n ,

y.l.

nr.27,

5

Eylül 1307/

17

Eylül 1891, s.7; Musavver Cihan y . ı , nr.21, 16

Cemazi yelevvel I 309/15 K a n ü n - ı evvel I 307/(16 K a n ü n - ı evvel

891

.

Mezardan Sesler,

İ s t a n b u l 1327119 I Matbaa-i Jerayir-Keteon,

54

s.

Hizmet, nr.489, 21 Eylül 1307/3 T e ş r i n - i evvel 1891.

"Yeni Kitaplar",

Servet-i Fünun,

y.l, nr.27,

5

Eylül 1307/ (17 Eylül 1891), s.7.


3/10

H A L İ D ZiYA'NIN MENSUR

Ş İ İ R L E R İ

-11-

MEZARDAN SESLER

9

hitab-amiz akval-i hakimanenin hayret-res-i ukfil olacak bir suret-i edibiinede

kaleme

a l ı n ı ş ı n a

nigeran

k a l m ı ş t ı m .

( .. ) Ve edib-i fazilet-lebibin insaniyyet ve

medeniyyet ve b e ş e r i y y e t ve m e v a d d - ı saire-i faziletten biihis kaleme a l m ı ş

o l d u k l a r ı bu eser-i k ı y m e t d a r ı n ı ş i r i n - m e z a k - ı edebe tavsiye etmeyi vazife-i

k a d r - ş i n a s i d e n

addeylerim.

8

Bu s a t ı r l a r a y n ı zamanda, edebiyat alemine, üstelik z m i r d e dahil o l a l ı daha

birkaç sene o l m u ş bir genç edibin İ s t a n b u l edebiyat çevrelerine takdir ve övgüyle

t a n ı t t i ı ş ı a ç ı s ı n d a n da önemlidir. Bu önemin Halid Ziya da f a r k ı n d a d ı r . Nitekim

K ı r k Y ı l d a ezardan Sesler h a k k ı n d a

"Bu

küçük

kitap, ( ... ) İ z m i r d e ve

İ s t a n b u l d a bana en s ı c a k sevgileri k a z a n d ı r a n bir eser oldu"9 diye bunu belirtir.

Mezardan Sesler, Halid Z i y a n ı n çok s e v d i ğ i annesi Behiye H a n ı m ı n

v e f a t ı n d a n

d u y d u ğ u

derin teessürle ölüm ve hayat üzerinde

d ü ş ü n r n e ğ e

b a ş l a d ı ğ ı

günlerde kaleme a l ı n m ı ş t ı r . Bunun içindir ki, yazar daha sonralan K ı r k Y ı l da

bu

eseri için "ölümün beni istila eden nefesinden d o ğ a n kitap", "adeta matemden beni

s

y ı r a n bir nefes-i tesliyet" gibi nitelemelerde b u l u n a c a k t ı r . o

Yine

K ı r k Y ı l

da annesinin ölümü üzerine içine

d ü ş t ü ğ ü

ruh halini ve bu

halin sevkiyle eserini n a s ı l

y a z d ı ğ ı m

g e n i ş bir tasvir a r a g r a f ı y l a anlatmaya

a l ı ş ı r

ki, a ş a ğ ı y a

d e r e e t t i ğ i m i z

bu paragraf ve müteakip

s a t ı r l a r ı ,

onun bu eserini hem

muhteva,

hem

de arka

p l a n ı n ı

t e ş k i l

eden duygu yükü

a ç ı s ı n d a n

daha kolay

a n l a m a m ı z ı s a ğ l a y a n

i p u ç l a n d ı r :

"Bir gece, bir koyu

k a r a n l ı k

gece ki, kara gölgeleri birbirinin üzerine

y ı ğ ı l a r a k siyah sulardan tahaccür e t m i ş buz t a b a k a l a r ı gibi etrafa setler ç e k m i ş

olsun. Bir orman, sernalara bir isyan tehevvürü ile köpürerek y ü k s e l m i ş bir

orman ki,

b e ş e r i y e t İ n

küçük bir

p a r m a ğ ı n a

bile müdahale h a k k ı n ı vermeyen

s ı k a ğ a ç l a r ı n ı n , birbirine d o l a ş m ı ş s a r m a ş ı k l a r ı n ı n , ç a l ı l a r ı n ı n a r a s ı n d a n bir ufak

y ı l d ı z a bile tebessümünün tesliyet huzmesini a k ı t m a s ı n a imkan b ı r a k m ı y o r

olsun. Bu gece ile bu

o r m a n ı n

korkunç zulmetleri içinde görmeyen gözlerle,

tutunamayan

ellerle sendeleyen ayaklarla,

e t r a f ı n d a

f ı s ı l d a y a n

esrar

nefeslerinden ürkerek, yüzüne buzlu temaslarla çarpan gece s i y a h l ı k l a r ı n d a n

ürpererek geçilecek bir yol, b a ş ı n ı koyacak bir kütük,

s ı r t ı n ı

verecek bir

lütufkar a ğ a ç bulmaktan aciz bir yolcu ... Bir biçare insan ki idrilkinin bütün

kuvvetini,

k u l a ğ ı n ı n

bütün hassasiyetini, önünden,

a r k a s ı n d a n , b a ş ı n ı n

üstünden

esen s o ğ u k bir rüzgar içinde esrar ile, garaib ile dolu bir v a r l ı ğ ı n m u a m m a s ı n ı

sarfediyor. Heyhat .. Bütün bu siyah gece, bu siyah orman içinde m u h t a z ı r

fakat mütelatim bir h a y a t ı n nefesiyle titriyor;

e t r a f ı n d a

hava t a b a k a l a r ı n ı n

kanatlarla, a y a k l a r ı n ı n a l t ı n d a t o p r a k l a r ı n h ı ş ı r d a y a n cevelanlarla i h t i z a z ı n ı

i ş i t i y o r .

Gövdelerinin

s ü t u n l a r ı

siyahlar içinde daha siyah bir mabedin acayip

k o r k u n ç l u ğ u ile beliren a ğ a ç l a r ı n a r a s ı n d a n kendisine h a ş y e t veren n a z a r i a r ı n ı

d i k m i ş gözlerin ı ş ı l d a d ı ğ ı n a dikkat ediyor. Her tarafta k a r a n l ı k l a r a s i n m i ş , hiç

8 "Yeni Kitaplar: Mezardan Sesler , Musavver Cihan,

y.l

nr.21,

16

Cemiiziyelevvel 1309/15

K a n u n - ı evvel 1307/(16 K a n u n - ı evvel

891

), s.l68.

9 K ı r k Y ı l

c.

II, İ s t a n b u l 1936,

s. 146.

10 a.e., s.l43.


4/10

10

M F TiH NDI

bir zaman elle tutulamayacak, mahiyeti

a n i a ş ı l a m a y a c a k

bir v a r l ı k ki

m u a m m a s ı n ı n

mehabeti k a r ş ı s ı n d a ; nihayet m a ğ l u p ve

p e r i ş a n

ellerini yüzüne

kapayarak diz üstü çöküyor ve aczinin

h i ç l i ğ i n e a ğ l ı y o r .

İ ş t e yirmi y a ş ı ı n ı n

ş ü p h e l e r d e n

tereddütlerden,

h a l l e d i l e m e m i ş

suallerin

yeislerinden, mahiyetierine en büyük hamlelerle bile tekarrüb e d i l e m e m i ş

hakikatierin f ü t f i r l a r ı n d a n terekküb eden mücadelat bende öyle me'yfis bir

felsefe y a r a t m ı ş idi, beni öyle inkara benzeyen bir imana sevk e t m i ş idi ki bu

makhfiriyyet-i maneviyyeyi itmam etmek için bir küçük fiske kafi idi. Ben ise

hayatta

mümkün olabilen

en

büyük darbeye

u ğ r a m ı ş t ı m , h a y a t ı

mevcudiyetinin a r a s ı n d a n görmekle me' lfif o l d u ğ u m bir vücuttan mahrum

k a l ı y o r d u m .

Ruhumun bütün iplikleri ona

v a s ı l

olur ve onda d ü ğ ü m l e n d i k t e n

sonra hayata, e ş y a y a ,

e ş h a s a

geçerdi. ( )

Bu

m e n b a ı

k a y b e t m i ş

oluyordum. Onun tesliyetini ararken

Mezardan

Sesler y a z ı l m ı ş oldu. Bu küçük kitap ki pek basit, fakat p e r i ş a n ve me'yfis bir

gencin felsefesinden d o ğ m u ş t u r . ( ... ) Evvela izmet tefrika etti, bir uzun

zaman sonra Küçük Kitaplar

silsilesinde n e ş r o l u n d u . K ı r k seneden fazla bir

zaman oluyor ki onu tekrar görmedim, bilmem bugün tekrar görmeye cesaret

bulsam, onda yirmi y a ş ı ı n ı n meftfir

h e y e c a n l a r ı n ı

bulabilir miyim?"

Gerçekten de yukanda y a p t ı ğ ı m ı z bu uzun

i k t i b a s ı n

bilhassa ilk p a r a g r a f ı

Mezardan Sesler de

bahis konusu edilen b a k ı ş a ç ı s ı n ı n duygu ve d ü ş ü n c e l e r i n

a n a h t a r ı

mahiyetindeki bir vokabüleri bize verir: Acz,

i n s a n ı n

z a v a l l ı l ı ğ ı

esrar,

muamma, hiçlik,

k a r a n l ı k

heybet, korkunç luk, bezginlik, ürperme ve ürk me

Bu kelimeler, hatta bütünüyle bu paragraf

Mezardan Sesler in

h a v a s ı n ı adeta

özetler.

Halid Ziya bu küçük hacimli eserinde, insan, ölüm, hayat, dünya, v a r l ı k

hiçlik, beka, fena v.s. gibi konulara dair gençlik döneminin duygu ve

d ü ş ü n c e l e r i n i

k ı s a

temaslarla, bir çerçeve hikaye içinde

g e l i ş t i r d i ğ i

mensur

ş i i r

t a r z ı n d a i ş l e r

Yazar, bir bahar mevsiminde, sürekli y a ğ ı ş l ı ve b a s ı k havadan iyice

s ı k ı l m ı ş y a ğ m u r biraz dinince evden

ç ı k a r a k

ş ö y l e bir

d o l a ş m a k

i s t e m i ş t i r .

Ayaklan onu

m e z a r l ı ğ a

götürür.

D a l g ı n d a l g ı n

m e z a r l ı ğ ı

d o l a ş ı ş

onu b i r t a k ı m

kasvetli duygularla ve ü r p e r i ş l e r l e m e ş b ı 1

k ı l a r .

Tek tek

m e z a r l a r ı

gezerken gözü

bir mezar t a ş ı n a i l i ş i r Ki tabesinde "Zair Sen bir hiçsin . " ibaresi yer

a l m a k t a d ı r .

Bunun üzerinde fikir yorarken,

b a ş ı

döner,

a s a b ı

bozulur ve bir

m e z a r ı n

k e n a r ı n a

oturur.

B i t a b t ı r .

Bu hal ile

m e z a r l ı k t a n

ç ı k a c a k

gücü kendinde

b u l a m a y ı n c a geceyi orada geçirir. Bir ara e n a r ı n a

y ı ğ ı l d ı ğ ı

mezardan m a h ı 1 f bir

ses"

i ş i t m e ğ e b a ş l a r .

Bu ses demektedir ki:

"Evet, sen hiçsin, mücerred hiçsin Bu senin g u r u r - ı h a y a t ı n a dokunsa

gerektir. Lakin hakikat

s ı k i e t - i

d e h ş e t i a l t ı n d a h a y a l a t ı n ı ezmektedir. O

11

a.e., s 144-146.


5/10

HALiD ZiYA'NIN MENSUR

Ş İ İ R L E R İ 11 MEZARDAN SESLER

hakikatin s a d a s ı k u l a k l a r ı n a bu mahfif kelimeyi daima tekrar ediyor: Hiç ..

Hiç .." (s.9)

Ses bundan sonra, kozmik aleme dair tasvirlerle,

i n s a n ı n k a i n a t ı n

b ü y ü k l ü ğ ü k a r ş ı s ı n d a niçin bir hiç o l d u ğ u n u n tafsiline

g i r i ş i r A r z ı n

tarihine göre

insan ömrünün,

b ü y ü k l ü ğ ü n e

göre de insan cüssesinin

bir

hiç

mesabesinde

o l d u ğ u n d a n ; yeryüzünde

y a ş a y ı p ,

ondan beslenip, tekrar

ona

dönerek toprak

o l a c a ğ ı m ı z d a n , ç ü r ü y e c e ğ i m i z d e n

bahseder.

İ n s a n o ğ l u aciz bir m a h l C ı k t u r . ma bütün acziyetine r a ğ m e n , arz üzerinde

kan dökmeyi, bozgunculuk

a p m a y ı

sanki kendisine bir

ş i a r e d i n m i ş t i r :

"Kan .. Kan .. Senin tercüme-i h a y a t ı n ı y a l n ı z bu i ş g a l ediyor.

Bilkatinden ikiyüz a s ı r sonra yine o haldesin, elan kan içiyorsun" (s.29)

İ n s a n o ğ l u n u n

bu

kan

i ç i c i l i ğ i n i n ,

b o z g u n c u l u ğ u n u n

en

belirgin

tezahürlerinden birisi de, var

o l u ş

tarihi boyunca

ç ı k a r d ı ğ ı

s a y ı s ı z harplerdir.

Halid Ziya eserinde bu d ü ş ü n c e s i n i b e l i r g i n l e ş t i r m e k için harp

ve cinayet

tasvirlerine de

g i r i ş i r

İ n s a n l ı ğ ı n ilerlemesi, m e d e n l l e ş m e s i , bunca teknolojik

g e l i ş m e n i n

sahibi o l m a s ı , onun bu

h u n h a r l ı k

v a s f ı n ı daha fazla

p e k i ş t i r m i ş ,

daha çok öne ç ı k a r m ı ş t ı r . Bugün bile

i n s a n l ı k , u l a ş t ı ğ ı

medeniyet seviyesi ve

k a t e t t i ğ i ileriemelere

r a ğ m e n ,

sefaletler, felaketler, cinayetler ve zulümler içinde

b o ğ u l m u ş vaziyettedir. Mezardan Sesler'de bu konulara

dair

ç a r p ı c ı ,

küçük

tablolar da çizilir. Medeniyet

i n s a n l ı ğ ı

saadete

k a v u ş t u r m a m ı ş , tam

tersine

kaydetti i mesafelerle i n s a n l ı k c a m i a s ı m daha fazla b u l a n d ı r m ı ş t ı r . Yazar bilhassa

medeniyetin insan

a y a t ı n a y a p t ı ğ ı

fenahklardan uzun uzun bahseder:

"Temeddün .. Terakki .. Bunlar seni

t ı y n e t i n d e k i

v a h ş e t t e n

k u r t a r a m a d ı .

Bilakis ş i m d i onun hükmünü icraya daha kuvvetli v a s ı t a l a r buluyorsun." (s.29)

"Lakin bu medeniyet, yirmibin seneden beri a z a - y ı g a y r - ı ma dilde-i

b e ş e r i y y e t i n birer e s a s ı n ı vaz' e t t i ğ i bu heykel-i m u a l l a - y ı medeniyet seni

hangi sefaJetten mütecerrid, hangi mezelletten maslin etti?" (s.34)

"Medeniyet b u n l a r ı tedavi edemiyor. Medeniyet sefilleri, canileri

k u r t a r a m ı y o r . Medeniyet birkaç lugati Iisanlardan mahvedemiyor. Medeniyet

sizi buhar ile müteharrik arabalarda t a ş ı y o r ; lakin

o n l a r ı ,

bir

k ı s ı m i n s a n l a r ı

maden

k u y u l a r ı n d a ,

a t e ş

k a r ş ı s ı n d a

y a ş a t m a k l a tehiyye ediyor; medeniyetin

sizi d o y u r d u ğ u ekmek birçok i n s a n l a r ı n teriyle

y o ğ u r u l m u ş t u r .

Medeniyet

saadete felaketi menba', retahi

yy

ete sefaleti sebeb e t m i ş . Bir

y a r a y ı

kapatmak

için b a ş k a bir yara a ç ı y o r .

Medeniyet Heyhat .. Ondan

b e y a n - ı

ş ü k r a n

edenler,

s a d a - y ı

sefaletin

y e t i ş e m e y e c e ğ i

yükseklerden söz söyleyenlerdir. Medeniyet cemiyyet-i

b e ş e r i y y e y i

mahkemelerden, hapishanelerden, askerlerden, silahlardan ve

hususiyle paradan k u r t a r a m ı y o r . (s.38-39)

Müteakip s a t ı r l a r d a yazar

p a r a n ı n

cemiyet içinde

a ç t ı ğ ı

yaralardan, sebep

o l d u ğ u

felaketlerden bahseder. Devrinin

e d e b i y a t ı

ve hatta fikri

o r t a m ı

içindeki

önemine binaen uzunca t u t t u ğ u m u z bu iktihasta da

g ö r ü l e c e ğ i

üzere, Halid


6/10

12

M.

FATiH ANDI

Z i y a ' n ı n bu küçük eserinde, dönemin birçok y a z a r ı n ı n ve a y d ı n ı n ı n d ü ş ü n c e s i n d e

mühimsenen, yüceltilen hatta kutsanan medeniyet, terakki, teknoloji, para gibi

kavrarnlara ve o l g u l a r a k a r ş ı d u y d u ğ u tepki ve sorgulama cehdi a ç ı k t ı r . Bunda,

y a z a r ı n

annesinin ölümü günlerinde içine g i r d i ğ i yirmi y a ş ı n ı n b u n a l ı m l ı ve inkara

çok

y a k ı n

psikolojisinin, ümitsizlik

ve

a r a y ı ş l a r

içindeki ruh haletinin de rolünü

göz

a r d ı etmeksizin,I2 bu fikirleri, B a t ı ' d a Jean Jacques Rousseau'nun

Medeniyet çirkin, tabiat güzeldir. Medeniyet insan t a b i a t ı n ı bozucu, tabiat ise

f ı t r a t ı g e l i ş t i r i c i d i r . K ı r d a y a ş a y a n l a r

mesut,

ş e h i r d e y a ş a y a n i a r s a b e d b a h t t ı r .

ş e k l i n d e

ö z e t l e y e b i l e c e ğ i m i z

d ü ş ü n c e l e r i n d e ifadesini bulan ve Türk

e d e b i y a t ı n ı

n,

Rousseau'dan müteessir o l d u ğ u n u

b i l d i ğ i m i z i 3

Abdülhak Hamid'in ahra

( 1 2 9 6 / 1 8 7 9 ) s ı n d a n itibaren haberdar o l d u ğ u medeniyet k a r ş ı t l ı ğ ı , medeniyetin

insan f ı t r a t ı n ı b o z d u ğ u d ü ş ü n c e s i , medeniyetin çirkinliklerine

k a r ş ı l ı k

k ı r ve köy

h a y a t ı n a ,

tabiata

s ı ğ ı n m a

özlemiyle beledilik-bedevilik

m u k a y e s e s İ

perspektifinden d e ğ e r l e n d i r m e k ve Halid Z i y a ' n ı n bu s a t ı r l a r ı n d a , o k u d u ğ u B a t ı l ı

eserlerin

y a n ı s ı r a ,

bu etkinin de izini sürmek mümkündür.

A y r ı c a burada dikkati çeken bir nokta da, bu medeniyet m u h a l i f l i ğ i

d ü ş ü n c e s i n i

belirtir ifadelerin, Halid Z i y a ' n ı n Mezardan Sesler den bir sene evvel

peyderpey y a z d ı ğ ı Mensur Ş i i r l e r ' i n d e yer alan D ü ş ü n ü y o r u m b a ş l ı k l ı mensur

ş i i r i n d e de bizi

k a r ş ı l a m a s ı d ı r :

D ü ş ü n ü y o r u m

da, cihan hal-i tabilsinde,

ş e k l - i

aslisinde

payidar

k a l s a y d ı ;

insanlar

ormanlarda hal-i

bedeviyyette daha mesfidane

y a ş a y a c a k l a r d ı .

Lakin d e ğ i l . O tabii ormanlar, muazzam ş e h i r l e r e tahavvül

e t m i ş ,

insanlar h a y a t - ı tabiiyyelerini terk e t m i ş l e r . ( ... ) Bir vakitler sine-i

tabiatta lakaydane, mesudane güzar eden

h a y a t ı

insanlar bir t u f a n - ı kuyfid

haline

g e t i r m i ş l e r ;

cemiyyet-i b e ş e r i y y e bu t f i f a n ı n

e m v a c - ı

p ü r - d e h ş e t i

a r a s ı n d a yuvadanarak geçiyor.

D ü ş ü n ü y o r u m da, medeniyet o l m a s a y d ı , saadet o l a c a k t ı .

Belki

h a k s ı z ı m ;

lakin bu

t a r z - ı

hayat,

bu

cemiyet beni hayattan tentir

ediyor. 1

5

Benzer bir tekaddüm, y a z a r ı n Mezardan Sesler de i n s a n o ğ l u n u n h u n h a r l ı ğ ı

ve

b o z g u n c u l u ğ u n u

vurgulamak için

s a v a ş l a n

örnek göstermesi

y a k l a ş ı m ı n ı n

ve

l 2 Halid Z i y a n ı n h a y a t ı n d a annesinin yeri konusunda bk.: a.e., s. 129-13 a y r ı c a bk.: Ömer

Faruk

H u y u g ü z e ı , Halid Ziya U ş a k l ı g i l , H a y a t ı , Eserleri, Eserlerinden Seçme/er, İ s t a n b u l

1995, s.67.

13 Bu tesire dair g e n i ş bilgi için bk.: Mehmet Kaplan, Tabiat K a r ş ı s ı n d a Abdülhak Hamid-1 ,

Türk E d e b i y a t ı Üzerinde

r a ş t ı r m a l a r , c.I,

İ s t a n b u l

976, s.3 19-330.

I

4

Bu a ç ı d a n Türk e d e b i y a t ı n d a tabiata ve köy

h a y a t ı n a a ç ı l ı ş , ş e h i r d e n k a ç ı p ,

köylünün h a y a t ı n a

özlem

d u y u ş h a k k ı n d a

daha

g e n i ş

bilgi için bk.: M.Fatih

A n d ı ,

Türk

R o m a n ı n d a

Köye

A ç ı l m a ve Mehmed Celal 'in o m a n l a r ı ,

ilmi

r a ş t ı r m a l a r , nr.2, İ s t a n b u l 996, s.29-38.

15

Mensur

Ş i i r l e r , İ s t a n b u l 1307/1891, s.88-89.


7/10

H A L İ D

Z İ Y A ' N I N MENSUR

Ş l t R L E R l

-II-

MEZARDAN

SESLER

3

d o l a y ı s ı y l a

y a p t ı ğ ı

harp tasvirinin bir benzerinin daha önce

Mensur Ş i i r l e r ' d e k i

"Cenk" b a ş l ı k l ı mensur i i r d e del6 yer a l m a s ı ş e k l i n d e kendisini gösterir.

Esasen kaleme

a l ı n ı ş l a n

a r a s ı n d a a ş a ğ ı

y u k a r ı

bir sene gibi az bir zaman

olan bu iki esere bu

a ç ı d a n

bakarsak, ilk planda her iki eserinde de

y a z a r ı n ı n

ortak

bir psikoloji, ortak bir his ve d ü ş ü n c e alemi içinde o l d u ğ u n u da fark ederiz.

Mensur

Ş i i r l e r ' d e de genç Halid Ziya, h a y a t ı n a c ı l ı ve

s ı k ı n t ı l ı

y a n l a r ı n ı ,

h a k s ı z l ı k l a r ı ,

a ş k k a r ş ı s ı n d a y a ş a n a n

k ı r ı k l ı k l a r ı

ve neredeyse

y a ş a m a k t a n

nefreti

i ş l e d i ğ i epey s a y ı d a mensur ş i i r e yer verir.

7

Bilhassa bu eserinde yer alan ve

validesini mezara tevdi eden

bir

i n s a n ı n a ğ z ı n d a n kaleme

a l ı n m ı ş

"Mezardan

Sonra" IS ile "Mezar"l9 b a ş l ı k l ı mensur ş i i r l e r ,

Mezardan Sesler'in

adeta nüvesi

gibidir.

2

0

M ezardan Sesler'de i n s a n o ğ l u n u n

k a i n a t ı n

yüzlerce, binlerce

y ı l d ı r

kesintisiz olarak süregelen kozmik z a m a n ı n a nisbetle k ı s a c ı k olan ömrü içinde,

içine y u v a r l a n d ı ğ ı bu gaileli, sefil ve zulümlerle, fesatiarta dolu

h a y a t ı n ı n d e ğ i ş i k

veehelerine dair y a p ı l a n k ı s a kesit tasvirlerinden sonra Halid Ziya,

i n s a n l ı ğ ı n

a s ı r l a r d ı r

y a ş a d ı ğ ı bütün bu hayhuya k a r ş ı l ı k , a s l ı n d a her ş e y i n bir aynadaki

akisten ibaret

l d u ğ u

d ü ş ü n c e s i üzerinde durur:

"Sen vücudunla m a ğ r u r s u n . O vücut bir a y n a n ı n üzerine akseden

suretten ibarettir.

Ayna

o suretin

c i l v e g a h - ı

i n ' i k a s ı d ı r .

Onu

bir ziya resmetti,

sen hiçsin " (s.21)

Burada Halid Ziya tasavvufta vahdet-i vücud d ü ş ü n c e s i n i n

i z a h ı

için çokça

b a ş v u r u l a n ayna-akis, perde-gölge motifine b a ş v u r u r . Biraz ileride a y n ı motifi bir

kere daha tekrarlar:

Y a l n ı z

O

mevcud,

O baki Bütün bu suver-i muhtelife-i hayat bir z ı l l , bir

hayal, bir hiç-i mutlak .." (s.45)

Halid

Z i y a ' n ı n

tasavvfifi lfigate ve motiflere

y a k l a ş m a s ı

y a l n ı z

bununla

s ı n ı r l ı kalmaz. insan vücUdunun, t ı p k ı bu alem gibi daimi bir i n k ı l a b , bir "kevn ü

fesad" y a ş a d ı ğ ı n ı ileri

sürerken i n s a n ı n ,

A l l a h ' ı n v ü c u d - ı mutlak

ile

mevcudiyet"i ve azameti

k a r ş ı s ı n d a

i n s a n ı n bir "hiç" o l d u ğ u n u söylerken de a y n ı

t a v ı r

ve

d ü ş ü n c e

içindedir.

6 a.e., s.65-69.

7 Ömer Faruk Huyugüzel de, Halid Ziya'ya dair y a z d ı ğ ı eserinde Mensur Ş i i r l e r d e y a z a r ı n ı n bu

psikolojisi üzerinde durur. Bk.:

Halid Ziya U ş a k l ı g i l , H a y a t ı , Eserleri, Eserlerinden Seçme/er,

İ s t a n b u l 1995, s.65.

8

Mensur Ş i i r l e r , İ s t a n b u l

1307/1891, s.I00-102.

9 a.e., s.6 I -62.

20 Niyazi

A k ı

da "Mezar"

ve

"Mezardan Sonra" mensurelerinin

Mezardan Sesler'in

konusuyla

olan b e n z e r l i ğ i n e dikkatimizi çeker. Bk.: "Halid Ziya U ş a k l ı g i l ' i n Mensur Ş i i r l e r i ,

Edebiyat

Fakültesi r a ş t ı r m a Dergisi,

Erzurum 1970, s.5.


8/10

14 M FATiHANDI

"Vücudun bir i n k ı l i i b - ı daimi içinde y a ş ı y o r . Her saniyede bir zerre

hayattan d ü ş ü y o r her saniyede bir yeni cüz'ü t e ş e k k ü l ediyor. Sen müddet-i

h a y a t ı n d a t e i i k u b - ı hayat u memiit içindesin." (s.23)

"Hilkatte her ş e y tebeddül ediyor, her

ş e y

e m v i i c - ı i n k ı l i i b içinde

y u v a r l a n ı y o r .

Bu

i n k ı l i i b g e h - i

m ü d h i ş t e

y a l n ı z

bir

ş e y

baki,

y a l n ı z

bir

ş e y

v ü c f i d - ı mutlak ile mevcfid Bütün aviilim onun p i ş - i kuvvetinde deveran

ediyor. Bütün mevcfidiit

y a l n ı z

onun emriyle mahv u isbiit ediliyor. Y a l n ı z O

mevcfid, O baki " (s.44-45)

"Bu i n h i d i i m - ı aviilim içinde y a l n ı z bir ş e y teali ediyordu. K a i n a t ı

dolduran

t e a k u b - ı

memat u hayat içinde, bütün

bu i n k ı l i i b i i t

içinde liikayd,

gayr-i mütebeddil b e k a - y ı

Huda

m e ş h f i d

idi." (s.46-47)

Hayat, ölüm,

bunlar s ı n ı r s ı z

bir

e k a n ı n içinde

f e n a n ı n meydana

g e t i r d i ğ i

d e ğ i ş i k l i k l e r d i r .

Kainatta l a - y e n k a t ı ' bir tebeddül"

hüküm

sürmektedir; ibtida,

intiha, büyüklük, küçüklük, bunlar hep

geÇici

ve farazidirler, ebediyyetin

s o n s u z l u ğ u içinde müsavidirler:

İ b t i d a ,

intiha, mevcfid olmayan

z a m a n ı n

mefrfiz n o k t a l a r ı d ı r . ( ... ) La

yetenahi-i ebediyyet; ibtida, intiha, küçük, büyük

t a n ı m a z .

Onun için her

ş e y

müsiivi, her ş e y muiidildir." (s.48)

İ n s a n ı n

h i ç l i ğ i

üzerine

s e r d e t t i ğ i

sayfalar dolusu fikirlerden sonra, mezardan

yükselen ses, adeta

bir

"terdid"

s a n a t ı

yapar

ve

bu

sefer

de

i n s a n ı n

"hiç

olmakla

beraber bir e y , ma'dumiyyet içinde bir mevcud", "hiçi içinde bir hep"

o l d u ğ u n u

söyler

ve

bunun

sebeplerini

a ç ı k l a r

İ n s a n o ğ l u

d ü ş ü n e n , duyan bir v a r l ı k t ı r Bu

öze i

i

ile bir a k ı m vazife ve sorumluluklan ü s t l e n m i ş t i r :

"Sende bir

ş e y

var ki, daha

d o ğ r u s u

bizzat sen bir

ş e y s i n

ki

d ü ş ü n ü y o r s u n

tahassüs ediyorsun, mütelezziz yahut muztarih oluyorsun,

t e e s s ü r a t - ı muhtelife-i mütemiidiyye içindesin. ( .. )

"Sana 'hiç'

d e m i ş

idim. Bu la-yetenahi-i mevcfidata nisbeten idi. Kalbini

dolduran amal-i vahiyeyi dereke-i

l a y ı k a s m a

indirmek için

bu

bir hakikattir.

Fakat senin bu kainatta bir v a z i y e t İ n var, bu k i l i n a t ı n her cüz'-i ferdi bir vazife

ile mükelleftir. " (s.50-51)

Mezardan gelen sesin a ğ z ı n d a n v a r d ı ğ ı bu netice, bu "hiç"likten h e p l i ğ e

uruc

e d i ş , m e z a r İ s t a n ı n

genç ziyaretçisine teselli verir, tesellinin ötesinde, mest

eder:

"Bu son söz üzerine

p i ş - i n i g a h ı m d a s ı r f

manevi bir

u f k - ı

feza

a ç ı l d ı .

Beynimde yükseldikçe yükselen azamet-i kainat, la-yetenahi-i hilkat içinde

a r z ı n sefil bir zerresinden ibaret

o l m a d ı ğ ı m

kalbirnde bir lem'a-i bedahet gibi

p a r l a d ı .

( ) Kendimi ş u hiçi içinde bir ş e y bulmaktan müteselli oluyordum,

h i s s i y a t ı m ı latif bir

z e v k - ı

mestane istila ediyordu." (s.51-52)

Bu

sermesti içinde ferahlayan genç adam, s a b a h ı n

o l m a s ı y l a

k a b r i s t a n ı terk

ile evine döner.


9/10

HALiD ZiYA'NIN MENSUR Ş t i R L E R İ 11 MEZARDAN SESLER

5

Mezardan Sesler'in; sevilen bir v a r l ı ğ ı n yani y a z a r ı n annesinin v e f a t ı

s o n r a s ı n d a y a z ı l d ı ğ ı ve a ğ ı r l ı k l ı olarak modem astronomi bilgileriyle desteklenen

kozmik u n s u r l a r ı n ve m e z a r l ı k alemi tasvirlerinin e ş l i ğ i n d e d e r i n l e ş i l m e y e

ç a l ı ş ı l a n

ölüm duygusu ekseninde

y ü r ü d ü ğ ü

için ve

y u k a r ı d a

a n a h a t l a r ı y l a

ö z e t i e d i ğ i m i z

m u h t e v a s ı

içerisinde "hiçlik"

k a v r a m ı n ı

öne

ç ı k a r a n

s a t ı r l a r ı

ile

eserin genel h a v a s ı n d a k i bedbin psikoloji göz önünde tutularak, en g e n i ş

a n l a m ı y l a e d e b i y a t ı m ı z d a k i mersiye g e l e n e ğ i içerisinde d e ğ e r l e n d i r i l e b i l e c e ğ i ,

Akif

a ş a n ı n

Adem Kasfdesi, Ziya P a ş a n ı n Tercf'-i Bend'i, Abdülhak Hamid'in

Makber'i, hatta Recaizade Mahmud Ekrem'in m e z a r l ı k ve ölüm temini i ş l e d i ğ i

b i r t a k ı m

ş i i r l e r i (mesela

Y a k a c ı k ' t a A k ş a m d a n

Sonra

Bir M e z a r l ı k

Alemi",

" M a ğ n 1 k a " , "Mevt..Nijad ", "Nijad'a" v.s.) ile ortak bir çizgide

b u l u ş t u ğ u

h a k k ı n d a fikirler ileri s ü r ü l m ü ş t ü r . 2 1 Hakikaten de eserde k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m i z umumi

atmosfer, Mezardan Sesler'i böyle bir daire içerisinde

d e ğ e r l e n d i r m e m i z i

mümkün

k ı l m a k t a d ı r .

Y u k a r ı d a da bahis konusu

e d i l d i ğ i

üzere, Mezardan Sesler, y a ğ m u r l u geçen

günler boyu evde oturmaktan

b ı k n y a z a r ı n ,

ferahlamak için d ı ş a r ı

ç ı k ı p ,

gayr-i

ihtiyan a k ı n l a r d a k i m e z a r l ı ğ a yönelmesi, m e z a r l ı k t a derin d ü ş ü n c e l e r e dalarak ve

üzerine y ı ğ ı l d ı ğ ı bir mezardan kendisine söylenen sözleri dinleyerek bir geceyi

orada geçirmesi ş e k l i n d e özetlenebilecek bir çerçeve hikaye içerisinde g e l i ş i r . Ana

olay budur. Eser boyunca mezardan yükselen meçhul sesin söyledikleri ise, bu

çerçeve hikaye içerisinde k i t a b ı edebi tür olarak mensur

ş i i r

kategorisine sokan

bölümlerdir. Bu kurgu

ö z e l l i ğ i n e

b a k ı l a r a k Mezardan Sesler'i, bir hikaye

k a r k a s ı

içerisine y e r l e ş t i r i l e n bir uzun mensur ş i i r ş e k l i n d e d e ğ e r l e n d i r m e k bizce en

d o ğ r u s u d u r .

Nitekim Halid Ziya'ya dair bir eser n e ş r e t m i ş olan Ö.Faruk

Huyugüzel de bu eseri, g ö s t e r d i ğ i bütünlükle d i ğ e r mensur

ş i i r l e r i n d e n

a y ı r ı r ve

tek bir uzun mensur

i i r

sayar.22 Hakikaten de, mezardan gelen sesin söyledikleri,

m a n t ı k silsile, fikri bütünlük

ve

üslfip b i r l i ğ i a ç ı s ı n d a n tek bir metin olarak ele

a l ı n m a s ı n ı

gerekli

k ı l m a k t a d ı r .

Fakat eserin bu

ö z e l l i ğ i n e

r a ğ m e n , Mezardan Sesler, devrinde ve s o n r a l a r ı

d e ğ i ş i k nitelemelerle d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r . Mesela y u k a r ı d a metinlerini v e r d i ğ i m i z

n e ş i r i l a n l a r ı n d a n Servet-i Fünun'dakinde Ahmed

İ h s a n ,

eseri "gayet hakimane ve

t a t l ı bir hikayecik" diye t a n ı t ı r k e n 2 3 , Musavver Cihan m e c m u a s ı n d a Hüseyin

Vassiif, k i t a b ı

a l ı p

da ilk

s a t ı r l a r ı n ı

o k u m a ğ a b a ş l a d ı ğ ı zaman "muharririnin

vüs at-i

e f k a r ı n a , t a b i a t - ı e ş ' a r ı n a ,

m a k a l i i t - ı

hikemiyyesine hayran k a l m ı ş "

o l d u ğ u n d a n

bahseder.24 Yani ona göre de

Mezardan Sesler,

y a z a r ı n ı n

fikirlerinin

g e n i ş l i ğ i n e ve hikmetli sözlerine hayran

k a l ı n a c a k

bir

ş i i r d i r .

Türk Teceddüd

E d e b i y a t ı Tarihi'nde Halid Ziya'ya da sayfalar a y ı r a n İ s m a i l Habib ise Mezardan

21 Bunun için bk.: Niyazi

A k ı ,

a.y., s.5; Ömer Faruk Huyugüzel, a.e., s.67.

22

Ömer

Faruk Huyugüzel, a.e., s.65, 67.

23

"Yeni Kitaplar",

Servet-i Funun,

y.I, nr.27, 5 Eylül 1307/ (17 Eylül 1891), s.7.

24

"Yeni Kitaplar: Mezardan Sesler , Musavver Cihan,

y.l,

nr.21.

16

Cemaziyelevvel I309115

K a n u n - ı evvel I 307/(16 K a n u n - ı evvel I

89

s. I

68.


10/10

6

M. FATiH ANDI

Sesler den

y a l n ı z c a nesir olarak söz eder.25 Halid Ziya

h a k k ı n d a

müstakil bir

ç a l ı ş m a s ı

bulunan L.Sami k a l ı n da, neye dayanarak v e r d i ğ i belli olmayan bir

s a y ı zikrederek, bu eserde Halid Z i y a n ı n 12 mensur ş i i r i n i n yer a l d ı ğ ı n ı

bildirir.26

E ğ e r

bu

s a y ı

kitapta üç

y ı l d ı z l a d a b ö l ü n m ü ş

metin

p a r ç a l a n n ı n s a y ı s ı

ise, bunlar

2

d e ğ i l

17 dir.

u

d e ğ i l

de, kitap içerisindeki bu

b ö l ü n m ü ş

metin

parçalanndan b a z ı s ı mensur ş i i r olarak kabul edilip, b a z ı s ı

da

böyle bir kabulün

d ı ş ı n d a

t u t u l m u ş ise, o takdirde subjektif bir a v ı r içerisine d ü ş ü l m ü ş demektir.

2

5 İ s m a i l H abi b (Sevük), Türk Teceddüd d e b i y a t ı Tarihi, İ s t a n b u l 1340, s.490.

2

6 L Sami

A k a l ı n

Halit Ziya U ş a k l ı g i l H a y a t ı S a n a t ı Eserleri, İ s t a n b u l 1968, s.28.

mezardan sesler

Documents