MEVLÂNÂ HÂLİD-İ BAĞDÂDÎVE HÂLİDÎLİĞİN

BİNGÖL VE ÇEVRESİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

(ULUSAL SEMPOZYUM)04-05 MAYIS 2017 BİNGÖL

ESER ADI : MEVLÂNÂ HÂLİD-İ BAĞDÂDÎ VE HÂLİDÎLİĞİNBİNGÖL VE ÇEVRESİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

DÜZENLEYEN : BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ

EDİTÖR : Prof.Dr. Orhan BAŞARAN

DİZGİ/KAPAK : Şemal Medya Tasarım Ofisi

BASIM YERİ : Sadık Daşdöğen–Berdan MatbaacılıkDavutpaşa Cad. Güven San. Sit.C Blok No: 215–216, Topkapı / İstanbulTel: (0212) 613 12 11

BASKI : 1. Baskı: Aralık 2017

ISBN : 978-605-65457-5-7

© 2017 Bingöl Üniversitesi RektörlüğüBu eserin tüm yayın hakları Bingöl Üniversitesi Rektörlüğüne aittir. Kurumun yazılı izni olmaksızın, tamamen ya da kısmen basılamaz, çoğaltılamaz ve elekt-ronik ortama taşınamaz.Bu kitapta yer alan yazıların dil, bilim ve hukuk açısından sorumluluğu yazar-larına aittir.

ŞEYH ABDÜLKADİR-İ HEZÂNÎ (v. 1908) ve HEZÂN DERGÂHI’NDA YETİŞEN SÛFÎ ÂLİMLER

Mehmet Saki ÇAKIR*

GirişNakşbendîliğin bir kolu olan Hâlidîlik XIX. yüzyıldan itibaren Mevlânâ

Hâlid-i Bağdâdî (v.1827) ile Osmanlı coğrafyasına yayılmıştır. Mevlânâ Hâlid, bir müderris olması hasebiyle medrese ve tekke birlikteliğine önem vermiş ve yetiştirdiği halifeler genelde sûfî âlimler olmuştur. Bu durum sonraki dönem Hâlidîlik kollarında da görülmüştür. Bunlardan biri de Mevlânâ Hâlid’in ha-lifesi Seyyid Taha Hakkârî’nin (v. 1853) yaydığı Nehrî koludur.1 Seyyid Taha, yetiştirdiği halifeleriyle tarikatın günümüz İran-Irak ve Türkiye topraklarında etkili olmasını sağlamıştır. Seyyid Taha’nın halifelerinden Seyyid Sıbgatullah Arvâsî (v. 1870) ise Hâlidîliği Bitlis ve çevresinde yaymıştır. Onun halifesi Şeyh Abdurrahman Tâğî (v. 1886) kurduğu Norşin Medrese ve Tekkesinde birçok âlim sûfînin yetişmesine öncülük etmiştir. Çalışmamızda konu ettiğimiz Şeyh Abdülkadir Hezâni de tarikata Seyyid Sıbgatullah’a intisab ederek girmişse de tarikat hilafetini Şeyh Abdurrahman Tağî’den almış ve şeyhinin yönlendirme-siyle Diyarbakır Lice bölgesinde Norşin ekolunu temsil ederek burada birçok sufi ve âlimin Hezân dergâhında toplanmasıyla ilim-irfan meclisleri oluştur-muştur. Çalışmada bu kişilerin temsil ettiği Hâlidî ekol bağlamında ilmi ve ta-savvufi faaliyetleri ele alınacaktır. Ancak öncesinde Şeyh Abdülkadir dönemi Lice hakkında bilgi vermekte fayda vardır.

Şeyh Abdülkadir’in dönemindeki Lice’ye dair birtakım bilgileri Osmanlı salnâmelerinden (yıllık) öğreniyoruz. 1318/1900 yılında neşredilmiş salnâmeye göre; Lice’de o yıllarda 2 kasaba 2 nahiye ve 136 köy bulunmaktadır. Bu köy-

* Yrd.Doç.Dr.,Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (m.saki@hotmail.com).1 Nehrî koluyla ilgili detaylı bilgi için bkz. Mehmet Saki Çakır, Seyyid Taha Hakkârî ve

Nehri Kolu, A Grafik, Diyarbakır 2017.

354

lerin 115’i Müslüman 21’i de değişik din mensuplarıdır. Kazanın nüfusu 20688 olup merkezinde 800 civarında ev vardır. Kazanın evleri bayırın üzerinde kade-me kademe inşa edilmiştir. Etrafında geniş bağ ve bahçeler olduğundan yazları serin geçmektedir. Kazanın içinde bir asker taburu, iki cami, bir kilise, iki med-rese, bir Müslüman üç Hıristiyan mektebi, bir hân, bir hamam ve on iki çeşme yer almaktadır. Kazanın genelinde yirmi sekiz sıbyan mektebi vardır.2

Şeyh Abdülkadir-i Mellekendî Hezânî (v. 1908) ve Hezân DergâhıA.

Molla Abdülkadir, Mevlânâ Hâlid’in halifesi olduğu söylenen Molla Abdullah-ı Semerşeyhî’nin oğludur. Molla Abdullah, Muş’un Bulanık ilçesine bağlı Semerşeyh/Semerkend (Yokuşbaşı) köyünde tanınmış bir âlimdir. Molla Abdullah’ın diğer oğlu Molla Abdurrahman-ı Tîlî Mellekendî (v. 1872-73) böl-gedeki birçok âlimin üstadıdır.3

Şeyh Abdülkadir, babasında ilim tahsilini bitirdikten sonra Seyyid Sıbgatul-lah Arvâsî’ye tabi olarak tarikata intisap etmiştir. Belli bir müddet Arvasî’nin terbiyesinde yetişmiş, onun vefatından sonra da halifesi Şeyh Abdurrahman-ı Tâğî’nin nezdinde seyr u sülûkunu tamamlamıştır. Kayıtlarda Şeyh Abdurrah-man Tâğî’nin ilk halifesi olarak geçmektedir.4 İrşadının ilk dönemini Resula [?] köyünde imamlık yaparak sürdürmüş, şeyhi onu yönlendirince Diyarba-kır Lice’ye bağlı Hezân (Savat) köyüne gelmiştir. Hezândaki irşadıyla bölge âlimlerinin tarikata girmesini sağlamış ve bunların bazısına da hilafet vermiş-tir. Şeyh Abdülkadir’in içinde bazı mektupların da yer aldığı bir Divan’ı vardır.5 Geçimini temin etmek için çiftçilik ve ticaretle meşgul olmuştur.6 1326/1908 yı-lında vefat eden Şeyh Abdülkadir, Lice’nin Hezân köyünde medfundur.7

Şeyh Abdülkadir, irşadın yanı sıra tedris faaliyetlerinde de bulunmuştur. Şeyh Abdülkadir’in medresesine dair bilgiler maarif salnâmelerinde yer almak-tadır. 1317/1899 yılında neşredilen salnâmeye göre; Hezân’daki medresenin mü-derrisi Hacı Muhammed Efendi’dir. Talebe sayısı da 15’tir. Yine Lice’nin Tiyas, Sis ve Kara Hüseyin köylerinde Şeyh Abdülkadir adına müderrisleri Mustafa, Said ve Said Efendi olan medreseler bulunmaktadır.8

2 Salnâme-iVilayet-iDiyarbekir,DiyarbekirVilayetMatbaası,Diyarbakır1318/1900,s.200.3 Âsım Ohinî, Birketü’l-kelimât, Bitlis Ohin Medresesi Kütüphanesi, vr. 189. Molla

AbdurrahmanMellekendî“Çokreşiler”diyebilinenŞeyhAbdurrahmanTâğî’ninhalifeleriŞeyhİbrahimÇokreşî (v.1881) ileŞeyhHalilÇokreşî’ninbabasıdır.Çokreş iseErzurumKaraçobanilçesinebağlıErenlerköyüdür.Detaylıbilgiiçinbkz.Çakır,a.g.e.,s.140-141.

4 ÂsımOhinî,a.g.e.,vr.69;Çakır,a.g.e.,s.148.5 ŞefikKorkusuz,Tezkire-i Meşayih-i Amid,KentYayınları,İstanbul2014,s.37-38.6 Cevat Ergin, “Geçmişten Günümüze LiceliAlimler”,Dünden Bugüne Lice Sempozyumu

2008,s.328.7 ÂsımOhinî,a.g.e.,vr.69.8 Salnâme-i Nezaret-iMaarif-i Umumiyye,Matbaa-iAmire, İstanbul, 1317/1899, s. 1200-

12001;HatipYıldız,“OsmanlıModernleşmeDönemindeLiceKazasındaEğitim”,e-Şarkiyat,

Mehmet Saki ÇAKIR

355

Ondan sonra Hezân Dergâhın’da tarikatı, oğlu ve Şeyh Muhammed Diyauddin’in (v. 1924) halifesi Şeyh Selim-i Hezânî (v. 1350/1931-32) devam ettirmiştir.9 Şeyh Selim de medrese-tekke birlikteliğini sürdürmüştür. Şeyh Selim bölgede tanınan meşhur Seyda Hacı Abdulfettah’ın hocası ve şeyhidir.10 Seyda Hacı, şeyhini öven şiirler yazmıştır. Şeyh Selim’in başka bir talebesi de Seyda-yı Lice’nin torunu Molla Halil’dir. Bilinen diğer talebeleri Halil Özaydın (v. 1967), İsmetullah Yiğit (Karazi) (v. 1996)11 ve Ahmed Meylanî’dir. (v. 2002)12

Şeyh Selim ile ilgili anlatılagelen bir husus da Mustafa Kemal ile olan ilişki-sidir. Mustafa Kemal Paşa, Kurtuluş Savaşı döneminde Diyarbakır’a geldiğinde gördüğü bir rüyayı tevil etmesi için Şeyh Muhammed Selim ile görüşmüştür. Rüya tabirinden memnun kalmış ve şeyhe iltifatlarını bildirmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra da aralarındaki münasebetin devam ettiği kaydedilmektedir.13

Hezân Dergâhı’nda Yetişen SûfîlerB.

Şeyh Abdülkadir’in Bölgede bilinen meşhur halifeleri şunlardır: Şeyh Ah-med el-Hâsî (Mela-yi Hâsî) (v. 1951), Molla Mustafa-i Sîsî (v. 1914), Muhammed Hadi (Seyda-yı Lice) (v. 1912), Şeyh Seyyid Ali ve Molla Abdullah-ı Hazrovî (v. 1947). Ayrıca Hazne ekolunun kurucusu Şeyh Ahmed Haznevî (v. 1950), tarika-ta ilk olarak ona intisap ederek girmiştir.

1.Şeyh Ahmed el-Hâsî (Mela-yi Hâsî) (v. 1951)

Lice’nin Hezân nahiyesine bağlı Hâs köyünde H. 1283 yılında doğan Şeyh Ahmed, Diyarbakır Mesudiye Medresesi’nde Müftü İbrahim Efendi’nin yanın-da tahsilini tamamlamış ve H. 1330 yılında icazet almıştır.14 Mela-yi Hasî olarak şöhret bulan Şeyh Ahmed, Diyarbakır merkezde ve Hezân nahiyesinde müder-rislik, Lice’de de 1918 yılında müftülük yaptıktan sonra hilafetin kaldırılmasıyla 1924 yılında görevinden istifa etmiştir.15

Şeyh Abdülkadir-i Hezânî’ye intisap edip sülûkunu tamamlayan Mela-yı Hasî, hilafet almasına rağmen irşad faaliyetlerinde bulunmamış, daha çok ilim tedrisi ile meşgul olmuştur. Kürtçe, Arapça, Zazaca, Türkçe ve Farsça bilen Mela-yı Hâsî, kendi anadili olan Zazaca bir mevlid telif etmiş ve bu eser 1900’lü

S.X,Kasım2013,s.3.9 Korkusuz,a.g.e,s.37-38.10 CevatErgin,“HazroluSeydaHacıAbdulfettahYazıcı”,Dicle Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi,

C.VII,S.1,Diyarbakır2006,s.111.11 Ergin,“GeçmiştenGünümüzeLiceliAlimler”,s.336.12 Ergin,“GeçmiştenGünümüzeLiceliAlimler”,s.338.13 Ergin,“GeçmiştenGünümüzeLiceliAlimler”,s.331.14 Mehmet Yergin, Mela Ehmedê Xasî’nin Mevlidi: Mewliduᵓn-Nebiyyiᵓl-Qureyşiyyî

(İnceleme-metin), (basılmamış yüksek lisans tezi), MardinArtuklu ÜniversitesiYaşayanDillerEnstitüsüMardin2015,s.196’dakiilmîicâzeeki.

15 Yergin,a.g.t.,s.197’dekiDiyanetİşleriReisliğiresmiyazısı.

Şeyh Abdülkadir-i Hezânî (V. 1908) ve Hezân Dergâhı’nda Yetişen Sûfî Âlimler

356

yıllarda 400 adet basılmıştır. Şeyh Ahmed, 1951 yılında vefat eder ve Hezân’a defnedilir.16

2. Molla Mustafa-i Sîsî (v. 1914)

Şeyh Mustafa Fevzi 1847 yılında Lice’ye bağlı Sîs (Yolçatı) köyünde doğmuş-tur. Seyda-yı Sîsî diye meşhur olan Şeyh Mustafa, ilim tahsiline Molla Hâlid-i Orekî’nin yanında başlamıştır. İlmî icazetini ise Molla Muhammed Hâdî’den almıştır. Şeyh Abdülkadir’in yanında seyr u sülûkunu tamamlayınca şeyh ona hilafet verip onu Elazığ Karakoçan’a göndermiştir.

Şeyh Mustafa, başta oğlu Şeyh Muhammed Hadi Kevmanî (v. 1956) olmak üzere yedi halife yetiştirmiştir. Bunlar Molla Muhammed Hadi Kevmanî (Oğlu), Molla Ali-yi Okçiyan, Molla Muhammed Bermanî, Molla Abdülmecid-i Licevî, Molla Ubeydullah Şevkî, Molla Hasan-i Tumuk, Molla Receb-i Kavman. Seyda-yi Sîsî, 1914 yılında vefat etmiş ve Karakoçan’a bağlı Kavman’a (Yücekonak) defnedilmiştir.17

3. Muhammed Hadi (Seyda-yı Lice) (v. 1912),

Şeyh Sıbgatullah’ın oğlu olan Muhammed Hadi Lice’de doğmuştur. 1891 yı-lında Siirtli Molla Halilzade Fethullah Efendi’den icazet almıştır. Seyda-yı Lice diye şöhret bulan Muhammed Hadi, 1880-86 yılları arasında Lice’de bulunan Rüştiye mektebinde muallimlik yaptı. 1909 da Lice müderrisliğine atandı. Sonra da Lice müftülüğüne atandı.18 Şeyh Abdülkadir’den hilafet aldıktan sonra da tedris faaliyetleriyle meşgul olan Seyda-yı Lice’nin bir Kürtçe divanı ve Kürt-çe tecvide dair bir eseri bilinmektedir. 11 Kânunusani 1327/1912’de vefat eden Seyda, Lice’de defnedilmiştir.19 Öğrencilerinden bazıları: Molla Mustafa-i Sîsî, Hazrolu Seyda Hacı Abdulfettah, Silvanlı Molla Hüseyin Küçük.

4. Şeyh Seyyid Ali

Muş’un Bulanık ilçesi Mellekend (Mollakent) köyünden olan Şeyh Seyyid’in asıl ismi Ali’dir. Tarikata önce Abdurrahman Tâğî’ye intisap ederek giren Şeyh Ali, Tâğî’nin talimatı üzerine Şeyh Abdülkadir’in yanına gider. Şeyh Abdülkadir’de sülûkunu tamamlayıp hilafet alan Şeyh Ali, onun aynı zamanda damadı olur. 20

16 Korkusuz,a.g.e.,ss.62-69.17 Korkusuz, a.g.e., s. 313-314; Muhammed Hadiy-i Kevmanî, Divan, Haz. Muhammed

Seydaoğlu,NûbiharYayınları, İstanbul2011,ss.7-10.EserdeŞeyhMustafaSîsîveOğluMuhammedHadi’ninkasidelerininyanısırabaşkaşeyhlerindekasidesiyeralmaktadır.

18 Ergin,a.g.e.,s.328. 19 Korkusuz,a.g.e.,ss.,156-160.20 Korkusuz,a.g.e.,s.332-333.

Mehmet Saki ÇAKIR

357

SonuçOsmanlı’nın son dönemlerinde yaygınlaşan Hâlidilik, Anadolu’nun en ücra

köşelerine bile ulaşabilmiştir. XIX. yüzyılda Güneydoğu Anadolu bölgesinde de bu Hâlidi merkezler, aktif bir biçimde medrese ve tekke faaliyetlerini sür-dürmüşlerdir. Toplumun dini yapısında önemli tesiri bulunan bu kuramlardan bir tanesi de Hakkâri Şemdini’ye bağlı Nehrî tekkesidir. Seyyid Taha’nın kurdu-ğu Nehri tekkesinden sonraki dönemde Bitlis’te Şeyh Abdurrahman Tâğî’nin kurduğu Norşin tekkesi bölgede etkili olmuştur. Şeyh Abdülkadir’in kurduğu Hezân Dergâhı da aslında bu Norşin Tekkesini temsil etmektedir. Şeyhinin ta-limatıyla Muş’tan Lice’ye gelen Şeyh Abdülkadir, tarihi süreçte bölgenin ilmi ve tasavvufi mayasında en etkili isimlerden olmuştur. Bu etkinin günümüzde bile devam ettiğini, halifeleri Mela-yı Hâsî, Seyda-yı Lice, Seyda-yı Sîsî gibi âlimlerin yazdığı eserler ve yetiştirdikleri talebelerden açıkça görmekteyiz. Bu talebelerin son nesilleri Diyarbakır ve çevresinde imam, müftü, müderris hatta akademisyen olarak karşımıza çıkmaktadır.

KaynaklarÇakır, Mehmet Saki, Seyyid Taha Hakkârî ve Nehri Kolu, A Grafik, Diyarbakır

2017.

Ergin, Cevat, “Geçmişten Günümüze Liceli Âlimler”, Dünden Bugüne Lice Sem-pozyumu, 2008.

------------------------ , “Hazrolu Seyda Hacı Abdulfettah Yazıcı”, Dicle Ünv. İlahiyat Fakülte-si Dergisi, C. VII, S.1, Diyarbakır 2006.

Kevmanî, Muhammed Hadiy-i, Divan, Haz. Muhammed Seydaoğlu, Nûbihar Yayınları, İstanbul 2011.

Korkusuz, Şefik, Tezkire-i Meşayih-i Amid, Kent Yayınları, İstanbul 2014.

Ohinî, Âsım, Birketü’l-kelimât, Bitlis Ohin Medresesi Kütüphanesi.

Salnâme-i Vilayet-i Diyarbekir, Diyarbekir Vilayet Matbaası, Diyarbakır 1318 / 1900.

Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1317/1899.

Yergin, Mehmet, Mela Ehmedê Xasî’nin Mevlidi:’Mewlidu’n-Nebiyyi’l-Qureyşiyyî’ (İnceleme-metin), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Mardin Artuklu Üniver-sitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Mardin 2015.

Şeyh Abdülkadir-i Hezânî (V. 1908) ve Hezân Dergâhı’nda Yetişen Sûfî Âlimler

358 Mehmet Saki ÇAKIR

EKŞeyh Abdülkadir’in Medresesine dair bilgiler Maarif Salnamesi H 1317