metodyka produkcji owocÓw aronii metodĄ ekologicznĄ
TRANSCRIPT
METODYKA
PRODUKCJI OWOCÓW ARONII
METODĄ EKOLOGICZNĄ
(wydanie pierwsze)
Opracowanie zbiorowe
Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach
pod kierunkiem dr hab. Elżbiety Rozpary, prof. nadzw. IO
Zespół autorów:
dr hab. Elżbieta Rozpara
Dr Halina Morgaś
Dr Jacek Filipczak
Dr hab. Beata Meszka
Mgr Michał Hołdaj
Dr hab. Barbara H. Łabanowska
Dr Małgorzata Sekrecka
Prof. dr hab. Piotr Sobiczewski
Dr hab. Jerzy Lisek, prof. IO
Mgr Witold Danelski
Opracowanie przygotowane w ramach zadania 3.4:
„Doskonalenie ekologicznej produkcji ogrodniczej”
Programu Wieloletniego:
„Działania na rzecz poprawy konkurencyjności i innowacyjności sektora ogrodniczego
z uwzględnieniem jakości i bezpieczeństwa żywności oraz ochrony środowiska naturalnego”
Finansowanego przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Skierniewice 2016
S P I S T R E Ś C I
I. WSTĘP………………………………………………..……………… 3
II. MATERIAŁ SZKÓŁKARSKI I DOBÓR ODMIAN ..…………… 4
III. PRZYGOTOWANIE GLEBY I ZAKŁADANIE
EKOLOGICZNEJ PLANTACJI ARONII ……………………….. 5
1. Wybór stanowiska …………………………………………………… 5
2. Nawożenie i wapnowanie pola przed założeniem plantacji………….. 6
3. Sadzenie krzewów……………………………………...……….……. 7
IV. CIĘCIE KRZEWÓW ARONII ……...………….………………… 8
V. NAWOŻENIE EKOLOGICZNEJ PLANTACJI ARONII ……… 9
1. Analiza gleby ……………………………………………………....... 9
2. Ocena wizualna roślin …………………............…………………..… 12
3. Nawożenie aronii w pierwszych dwóch latach po posadzeniu….….. 12
4. Nawożenie i wapnowanie plantacji owocujących ……………..…..... 13
VI. OCHRONA EKOLOGICZNEJ PLANTACJI ARONII PRZED
CHOROBAMI I SZKODNIKAMI ………………………….……. 15
1. Najważniejsze elementy nie chemicznej ochrony plantacji aronii
przed chorobami i szkodnikami …………………...............................
15
2. Najczęściej występujące choroby aronii, ich charakterystyka i
zwalczanie …….………………………………………………………
15
3. Najczęściej występujące szkodniki aronii, ich charakterystyka i
zwalczanie …….………………………………………………………
16
4. Ochrona i introdukcja pożytecznej entomofauny ……………………. 23
VII. REGULOWANIE ZACHWASZCZENIA NA EKOLOGICZNEJ
PLANTACJI ARONII …………………………................................
25
1. Szkodliwość chwastów i metody ich zwalczania na plantacjach
ekologicznych …..……………………………...……........................
25
2. Ograniczenie zachwaszczenia przed założeniem plantacji …………. 25
3. Mechaniczne metody zwalczania chwastów ……… …….…...…….... 26
4. Rośliny okrywowe …………………………………….....……..……. 26
5. Ściółkowanie gleby ………………………………………………….. 27
VIII. LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA ………………………………. 27
3
I.WSTĘP
Polska jest obecnie największym producentem owoców aronii na świecie. Z wielu źródeł
dowiadujemy się, że około 90% światowej produkcji owoców tego gatunku pochodzi z
naszego kraju. Mimo, że okres towarowej uprawy aronii jest w Polsce stosunkowo krótki, to
całkowitą powierzchnię jej uprawy szacuje się tu na poziomie około 10 000 ha. W liczbie tej
około 23% stanowią plantacje ekologiczne. Polska jest samowystarczalna pod względem
ilości produkowanego materiału szkółkarskiego, zarówno do nasadzeń konwencjonalnych jak
i ekologicznych. Część materiału nasadzeniowego jest eksportowana. Owoce aronii zostały
w ostatnich latach docenione w Niemczech i Austrii, i w związku z tym w tych krajach także
zwiększa się powierzchnia uprawy tego gatunku. W Styrii (Austria) znajduje się już całkiem
duże aroniowe zagłębie, powstałe na bazie materiału szkółkarskiego pochodzącego z Polski,
a w znacznej części także – na bazie polskiej technologii produkcji.
Owoce aronii zawierają związki niezwykle cenne dla ludzkiego zdrowia. Prozdrowotne
właściwości tych owoców są udowodnione i dobrze udokumentowane (I. Wawer, P. Eggert,
B. Hołub, 2015). Spożywanie aronii, zarówno w formie świeżej jak i przetworzonej,
zmniejsza ryzyko wystąpienia miażdżycy, udaru mózgu i chorób degeneracyjnych układu
nerwowego, co powoduje, że osoby je spożywające starzeją się później. Te niepozorne,
czarne jagody mieszczą w sobie bogactwo antocyjanów i katechin, którym to związkom
przypisuje się ogromne prozdrowotne właściwości. Dzięki dużej zawartości antocyjanów
aronia działa na zdrowie człowieka w podobny sposób jak czerwone wino, a dzięki
zawartości katechin – podobnie jak zielona herbat. Nie wszyscy jednak mogą pić wino lub
zieloną herbatę, która zawiera również sporo kofeiny. W przeciwieństwie do wina i zielonej
herbaty owoce aronii, w formie odpowiednio przetworzonej, może spożywać niemal każdy
Owoce aronii stanowią bogactwo garbników, pektyn, flawonoidów, kwasów organicznych
oraz makro i mikroelementów, a zwłaszcza: wapnia, żelaza, manganu, miedzi, boru, jodu i
molibdenu. W wyjątkowo dużych ilościach (nie spotykanych u innych gatunków) w owocach
aronii występuje witamina PP. Dzięki zasobności w tę witaminę spożywanie owoców aronii
może zapobiegać depresji a nawet schizofrenii. Oprócz witaminy PP w owocach aronii
występują również witaminy z grupy B oraz C i E. Owoce aronii nazywane są czasem
„owocami młodości”, gdyż ich spożywanie hamuje procesy starzenia organizmu. Substancje
zawarte w owocach aronii są pomocne w leczeniu miażdżycy, obniżają lub regulują ciśnienie
krwi, zapobiegają chorobom nowotworowym, zmniejszają napięcie nerwowe, łagodzą skutki
4
radio- i chemioterapii. Neutralizowanie przez owoce aronii negatywnego wpływu
promieniowania radioaktywnego zostało docenione w ostatnim okresie przez Japończyków.
Aronia jest rośliną klimatu umiarkowanego. W warunkach naturalnych występuje
głównie we wschodnich rejonach Ameryki Północnej, gdzie temperatura zimą spada tam
nierzadko do -30C, a mimo to krzewy nie przemarzają. Kwitnie w drugiej połowie maja,
kiedy mija ryzyko związane z przemarznięciem kwiatów. Generalnie, jest to roślina o małych
wymaganiach glebowo-klimatycznych, niezbyt podatna na choroby i szkodniki. Tak więc,
aronia jest rośliną doskonale przystosowaną do warunków klimatyczno-glebowych
Polski i mało zawodną w produkcji. Dlatego też, aby nie obniżać walorów
prozdrowotnych jej owoców powinna być ona produkowana metodą ekologiczną. Mimo,
że krzewy aronii w naturalnych warunkach zasiedlają głównie stanowiska wilgotne, to dobrze
rosną również w centralnej Polsce, gdzie średnia roczna ilość opadów mieści się w granicach
500-600mm. Źle znoszą okresy długotrwałej suszy, jakie zdarzają się w ostatnim okresie
coraz częściej, np. latem 2015 roku. W takich warunkach plantacje aronii powinny być
nawadniane.
II. MATERIAŁ SZÓŁKARSKI I DOBÓR ODMIAN
Początkowo materiał szkółkarski do zakładania plantacji aronii czarno owocowej
pozyskiwano głównie na drodze rozmnażania generatywnego, gdyż aronia dość wiernie
przekazuje przez nasiona swoje cechy. Jednakże rośliny pozyskane z siewu nasion późno
wchodzą w okres owocowania, bardzo silnie rosną, a ich wzrost na plantacji jest nie
wyrównany. Cechy te nie są pożądane, zwłaszcza na dynamicznie rozwijających się dziś w
Polsce wielkotowarowych plantacjach, na których owoce aronii zbiera się mechanicznie, przy
użyciu kombajnów. Na takie plantacje zdecydowanie lepszy jest materiał szkółkarski
rozmnażany wegetatywnie. Krzewy otrzymane z wegetatywnego mnożenia wcześniej
wchodzą w okres owocowania, rosną słabiej niż siewki a ich wzrost jest bardziej wyrównany.
Dzięki temu są one bardziej, niż krzewy otrzymane z wysiewu nasion, przydatne do zbioru
mechanicznego. Do rozmnażania wegetatywnego wykorzystuje się wyselekcjonowane
odmiany uprawne lub pojedyncze rośliny, które na plantacjach wyróżniają się dobrym stanem
zdrowotnym, obfitym plonowaniem i wysoką jakością owoców. Mnoży się je w mateczniku
przez odkłady (pionowe lub poziome) albo przez sadzonki.
Jedną z najbardziej znanych odmian aronii jest ‘Nero’, obecnie najpowszechniej
uprawiana. Jej krzewy charakteryzują się obfitym plonowaniem i dobrą jakością owoców. Jest
to odmiana samopłodna. Krzewy rosną dobrze i zdrowo, mają pokrój sprzyjający
5
mechanizacji zbioru. Bardzo duży wpływ na wielkość i jakość uzyskiwanych plonów aronii
ma jakość posadzonego materiału szkółkarskiego. Do nasadzeń należy wybierać sadzonki I
wyboru, dobrze ukorzenione i zdrowe. W Polsce nie prowadzono dotychczas zamierzonej
hodowli odmian aronii. Prace selekcyjne, głównie w obrębie roślin odmiany ‘Nero’,
prowadzili między innymi dr Józef Kleparski i mgr inż. Piotr Eggert.
Oprócz odmiany ‘Nero’ w uprawie można spotkać też inne, np.: ‘Aron’, ‘Estland’
‘Hakkija,‘Viking’, ‘Serina’.
III. PRZYGOTOWANIE GLEBY I ZAKŁADANIE EKOLOGICZNEJ PLANTACJI
ARONII
1. Wybór stanowiska
Plantacji aronii nie należy zakładać blisko sadów, które są intensywnie chronione, ze
względu na niebezpieczeństwo znoszenia cieczy roboczej w czasie stosowania chemicznej
ochrony drzew. W celu osłonięcia plantacji aronii od innych upraw oraz na terenach
narażonych na silne wiatry, należy posadzić szpaler drzew lub wysoki żywopłot od strony
zachodniej i północno-zachodniej. Osłonę łatwo założyć sadząc wzdłuż granicy plantacji
jeden lub dwa rzędy szybko rosnących drzew. Jedne z najlepszych osłon tworzą drzewa olchy,
leszczyny lub brzozy. Drzew silnie rosnących takich jak topole, akacje, czy jesiony należy
unikać, gdyż staną się wkrótce konkurencyjne dla naszej plantacji. Nowe plantacje zakłada się
z reguły po wykarczowanych starych plantacjach, gdzie wzdłuż granic, płotów, dróg i wokół
nieużytków rosną zazwyczaj stare drzewa i krzewy. Nie należy niszczyć tych zarośli wokół
plantacji. Zadrzewienia i zakrzewienia między plantacjami są ostoją dla owadów
pożytecznych i ptaków, które znajdują tam schronienie. Odgrywają one również dużą rolę w
ograniczaniu występowania wielu gatunków szkodników. Zarośla wokół plantacji tworzą
także korzystne środowisko dla owadów zapylających, głównie dla trzmieli. Tylko
zróżnicowane przyrodniczo środowisko jest w stanie zapewnić równowagę biologiczną i
ograniczyć potrzebę stosowania chemicznej ochrony roślin. Przy grodzeniu plantacji należy
zadbać również o schronienia dla małych zwierząt drapieżnych jak kuny, łasice, tchórze,
gronostaje, które pomagają w ograniczaniu populacji myszy polnych czy nornic.
Schronieniem dla zwierząt drapieżnych są zarośla i rumowiska kamieni, które należy
pozostawić przy ogrodzeniu plantacji. W celu ograniczenia liczby pędraków czy drutowców
w glebie, zaleca się uprawiać glebę broną talerzową, dzięki czemu zostaną one zniszczone.
6
2. Nawożenie i wapnowanie pola przed założeniem plantacji. Stosowanie nawozów
naturalnych (pozyskiwanych z produkcji zwierzęcej prowadzonej ekologicznie) lub
organicznych (pochodzących z produkcji roślinnej) przed sadzeniem krzewów polepsza
plonowanie roślin w pierwszych latach ich wzrostu. Efekt ten obserwuje się szczególnie na
glebie lekkiej, słabo próchnicznej. Pozytywne działanie nawozów naturalnych (np. obornik,
gnojowica, pomiot ptasi) i organicznych (np. nawozy zielone, kompost) na wzrost i
plonowanie krzewów jest wynikiem zarówno dostarczenia roślinom składników mineralnych,
jak również polepszenia fizyko-chemicznych i biologicznych właściwości gleby. Należy
podkreślić, że nawozy naturalne stosowane w ekologicznych uprawach muszą pochodzić z
gospodarstw ekologicznych.
Najbardziej wartościowym nawozem naturalnym jest obornik. Jego maksymalna
roczna dawka (podobnie jak innych nawozów naturalnych) nie może przekroczyć 170 kg N
na ha. Przed założeniem plantacji, obornik najlepiej zastosować pod przedplon. Przy użyciu
obornika, jak i innych nawozów naturalnych, należy uwzględnić fakt, że nie może być on
stosowany w odległości do 20 m od stref ochrony źródeł wody, brzegu zbiorników oraz
cieków wodnych. Obornika, jak i innych nawozów naturalnych i organicznych, nie można
stosować także na gleby zalane wodą, przykryte śniegiem oraz zamarznięte do głębokości 30
cm.
Alternatywą dla obornika są nawozy zielone, przeznaczone na przyoranie. Wartość
nawozowa tych roślin zależy od wielkości wyprodukowanej biomasy oraz zawartości w niej
składników mineralnych. Wysoką wartość nawozową wykazują rośliny bobowate. Oprócz
nich poleca się także rośliny odznaczające się szybką produkcją biomasy. Wysoka produkcja
biomasy zależy jednak od właściwego doboru gatunku rośliny do żyzności gleby. Na glebie
lekkiej powinno uprawiać się: łubin żółty i wąskolistny, facelię, owies, seradelę, słonecznik,
gorczycę lub grykę, na glebie średniej - peluszkę, esparcetę, wykę jarą lub komonicę
zwyczajną, a na glebach ciężkich - łubin niebieski lub bobik.
W celu obniżenia kosztów uprawy roślin na przyoranie, przy jednoczesnym
uzyskiwaniu znaczącej masy organicznej, zaleca się wysiewać mieszanki roślin bobowatych
z innymi roślinami. Najbardziej wartościowe nawozy zielone otrzymuje się z mieszanek
roślin strączkowych ze zbożowymi. Gatunki roślin w mieszance powinny wykazywać
podobne wymagania glebowe. Na glebach lekkich i średnich można zastosować mieszankę
łubinu żółtego (140 kg/ha) z seradelą (25 kg/ha), łubinu żółtego (120 kg/ha) z peluszką (80
kg/ha) i seradelą (20 kg/ha), łubinu żółtego (120 kg/ha) z peluszką (60 kg/ha) i gorczycą (60
kg/ha), peluszki (150 kg/ha) ze słonecznikiem (15 kg/ha), lub łubinu żółtego (150 kg/ha) z
7
wyką jarą (40 kg/ha) i owsem (20 kg/ha). Na glebach ciężkich można wysiewać np.
mieszanki składającej się z wyki jarej (120 kg/ha) z bobikiem (50 kg/ha) lub peluszki (120
kg/ha) z bobikiem (50 kg/ha). W zależności od warunków glebowo-klimatycznych skład
mieszanek oraz proporcje między komponentami mogą być inne niż podano wyżej.
Nawożenie mineralne. W uprawach ekologicznych można stosować tylko te nawozy
mineralne, które nie pochodzą z syntezy chemicznej. Wykaz nawozów mineralnych oraz
środków odkwaszających dopuszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym znajduje
się na stronie internetowej IUNG-PIB w Puławach (www.iung.pulawy.pl/images/pdf/Wykaz_ekologia.pdf).
Przed sadzeniem krzewów często zachodzi konieczność użycia nawozów fosforowych
i potasowych w postaci naturalnych kopalin (mączki fosforytowe, siarczan potasu). O
potrzebie nawożenia P i K oraz wielkości ich dawek decyduje zawartość tych składników w
glebie (tab. ). Nawozy fosforowe można stosować zarówno pod przedplon, jak i przed
sadzeniem roślin. Nawozy potasowe najlepiej użyć bezpośrednio przed sadzeniem roślin.
Niezależnie od terminu stosowania nawozy fosforowe i potasowe powinny być wymieszane
z glebą, przynajmniej na głębokość 20 cm.
Jeśli wynik analizy gleby wskazuje na potrzebę jej wapnowania zabieg ten najlepiej wykonać
na rok przed założeniem plantacji. Zbyt późne wykonanie tego zabiegu uniemożliwia
podwyższenie odczynu gleby do wymaganej wartości dla aronii (6,0-6,5), co może osłabiać
jej wzrost. Przy konieczności podwyższenia odczynu oraz zwiększenia zawartości Mg w
glebie, należy użyć wapna magnezowego w dawce wynikającej z potrzeb wapnowania.
Na glebach lekkich poleca się używać wapno w formie węglanowej, a na glebach
średnich i ciężkich - w formie tlenkowej (wapno palone) lub wodorotlenkowej (wapno
gaszone).
3. Sadzenie krzewów
Aronia bardzo wcześnie na wiosnę rozpoczyna wegetację i z tego względu
najodpowiedniejszą porą jej sadzenia jest jesień. Wówczas gleba jest wilgotna co sprzyja
ukorzenianiu się roślin przed zimą. Podczas sadzenia wiosennego można także uszkodzić
mocno nabrzmiałe pąki kwiatowe. Gęstość sadzenia aronii na plantacjach zależy od sposobu
zbioru owoców. Na większych plantacjach, gdzie owoce będą zbierane mechanicznie, należy
zastosować rozstawę od 4,0 do 4,5 m między rzędami oraz od 0,6 do 0,8 m w rzędzie. Tak
gęsto posadzone w rzędzie rośliny aronii zwiększają koszty założenia plantacji, ale
otrzymujemy w ten sposób dużo wyższe plony z ha. Na małych plantacjach, gdzie będzie
wykonywany zbiór ręczny, odległość między rzędami powinna wynosić 3-4 m, a w rzędzie
8
około 1,5 m. Po wyznaczeniu rzędów i odległości w rzędzie rośliny sadzi się w dołki na
głębokość o 3-5 cm głębiej niż rosły w szkółce. Korzenie mają wówczas lepszy dostęp do
wilgoci w glebie, co sprzyja lepszemu krzewieniu się roślin. Na dużych plantacjach stosuje
się maszynowe sadzenie roślin sadzarką doczepianą do ciągnika.
IV. CIĘCIE KRZEWÓW ARONII
Zasady i sposób cięcia aronii należy dostosować do wymagań rośliny, typu i tempa
rozwoju krzewów oraz systemu uprawy. Cięcie krzewów powinno więc dostęp światła do
wszystkich części roślin. Dostępność światła w obrębie korony ma istotne znaczenie dla
utrzymania wysokiego poziomu owocowania. Na plantacji ekologicznej cięcie jest ponadto
podstawowym zabiegiem fitosanitarnym. Przy jego pomocy usuwa się z plantacji potencjalne
źródła zakażeń, tj. pędy uszkodzone, zainfekowane lub zasiedlone przez szkodniki.
Krzewy młode, do piątego roku życia, nie wymagają silnego cięcia. Raczej przeciwnie,
należy ciąć je rozważnie aby nie opóźnić utworzenia pełnej korony krzewu. Wycinać trzeba
tylko pędy słabe, zamierające, złamane czy pokładające się na ziemi. Bardziej systematyczne
i ukierunkowane cięcie należy wprowadzić w wieku późniejszym. Od szóstego roku,
w zależności od konkretnej potrzeby (zagęszczenie korony), cięcie będzie miało na celu
prześwietlenie krzewu i dopuszczenie do jego wnętrza światła słonecznego oraz jego
odmłodzenie. W fazie pełni owocowania plantacji w koronach krzewów należy utrzymywać,
przy pomocy cięcia, równowagę między pędami różnego wieku. Przyjmując, że korona
krzewu w pełni owocowania składa się z ok. 30 pędów, trzeba dążyć do tego aby 1/3
stanowiły pędy najmłodsze, dalej - 1/3 pędy w wieku do 4 lat oraz pozostałą 1/3 pędy w
wieku 5-6 lat.
Sposób cięcia zależy od stosowanego systemu uprawy, tj. system z mechanicznym
zbiorem owoców lub ze zbiorem ręcznym. Przy tym, niezależnie od przyjętego systemu
uprawy, w chwili założenia plantacji, pędy sadzonek – zwłaszcza słabszych, po posadzeniu na
miejsce stałe należy przyciąć na wysokości ok. 60-70 cm od powierzchni gleby.
W systemie z mechanicznym zbiorem owoców, systematyczne cięcie można
rozpocząć w czwartym roku od założenia plantacji. Krzewy posadzone w rozstawie 4-4,2 x
0,6-0,8 m szybko wypełniają przeznaczone im miejsce, wcześnie też rozpoczynają
owocowanie. W czwartym roku od posadzenia w koronie krzewu pojawiają się już pędy zbyt
silne (średnicy ponad 3 cm), utrudniające skuteczną pracę maszyn zbierających owoce.
Podobnie utrudniają zbiór pędy pokładające się tuż nad powierzchnią gleby, wyrastające
zarówno w stronę międzyrzędzia jak i w środku korony. Pędy takie należy wyciąć z
9
pozostawieniem czopa długości ok. 4-5 centymetrów. Ważne jest przy tym aby powierzchnia
cięcia była gładka i nachylona w stosunku do osi pędu (kąt 45-60o). W kolejnych latach, gdy
korony krzewów stają się zbyt gęste, w trakcie cięcia należy je rozluźnić usuwając nadmiar
pędów. Prześwietlając korony należy uważać aby nadmiernie nie osłabić roślin, wycinając
więcej pędów niż potrzeba. Przy systematycznym cięciu, każdego roku wystarczy wyciąć nie
więcej niż 10% pędów. W ten sposób potencjał plonotwórczy krzewu zostanie utrzymany na
właściwym poziomie.
W systemie uprawy z ręcznym zbiorem owoców, krzewy - sadzone w luźniejszej
rozstawie, wyrastają większe. Korony ich są bardziej gęste, składają się z większej liczby
pędów. Z czasem też w koronie coraz liczniejsze są pędy starsze niż 5.letnie. Na niewielkich
plantacjach, zwłaszcza gdy korony krzewów wyraźnie się „postarzały” można zalecić
radykalne ich odmłodzenie, poprzez wycięcie wszystkich pędów, z pozostawieniem czopa 4-5
cm. Takie postępowanie przywróci krzewu witalność ale równocześnie wyłączy go
z owocowania na 2 - 3 lata. Z tego powodu ten sposób postępowania może nie znaleźć
zastosowania na plantacjach produkcyjnych, które z założenia powinny owocować corocznie.
Termin cięcia. Optymalnym terminem jest cięcia krzewów aronii jest okresie spoczynku
zimowego. Zabieg ten lepiej jest przeprowadzać w drugiej połowie zimy, tj. na przełomie u
stycznia i lutego.. Dopuszczalne jest także cięcie w okresie pęcznienia pąków (ruszanie
wegetacji) lub wczesną wiosną, najpóźniej do momentu rozwijania się pąków.
V. NAWOŻENIE EKOLOGICZNEJ PLANTACJI ARONII
1. Analiza gleby
Podstawą nawożenia roślin sadowniczych, w tym również aronii, powinna być analiza
chemiczna gleby i liści oraz ocena wizualna roślin. W ekologicznej produkcji owoców
wykonywanie analiz gleby jest obowiązkowe. Dla aronii nie zostały opracowane „liczby
graniczne” zawartości składników mineralnych w liściach. Z tego względu, strategia
nawożenia roślin tego gatunku opiera się na analizie gleby i ocenie wizualnej roślin.
Ważnym czynnikiem wpływającym na właściwe opracowanie strategii nawożenia
roślin jest sposób pobierania próbek gleby do analizy chemicznej. Niereprezentatywna próbka
zwiększa ryzyko popełnienia błędu przy nawożeniu roślin, co prowadzi nie tylko do obniżenia
plonowania krzewów i jakości owoców, a także do zwiększenia podatności roślin na
szkodniki i patogeny oraz nadmiernego zanieczyszczenia środowiska naturalnego.
Próbki gleby przed założeniem plantacji należy pobierać oddzielnie z miejsc o różnym
ukształtowaniu terenu (z górnej, środkowej i dolnej części wzniesienia) oraz z miejsc o
10
odmiennej historii nawożenia. Jeśli krzewy planuje się sadzić na miejscu wcześniej
wykarczowanej plantacji, to próbki gleby należy pobierać oddzielnie z dawnych pasów ugoru
herbicydowego/mechanicznego i oddzielnie spod murawy. Na istniejącej już plantacji próbki
do analiz pobiera się tylko z pasów ugoru mechanicznego wzdłuż rzędów krzewów. W
obrębie tych pasów, próbki pobiera się w połowie odległości między linią rzędu roślin, a
skrajem murawy. Gdy krzewy są nawadniane systemem kropelkowym, to próbki należy
pobrać w odległości około 20 cm od emitera. Próbki gleby pobiera się z dwóch poziomów, tj.:
z warstwy 0-20 cm i 21-40 cm. Przed założeniem plantacji, próbki gleby najlepiej pobrać rok
przed sadzeniem krzewów, natomiast na plantacji istniejącej próbki można pobierać przez
cały okres wegetacji, raz na 3-4 lata. Próbki gleby najlepiej pobierać laską Egnera lub
świdrem. Można użyć do tego celu również szpadla. Jednakże, pobierając próbki gleby
szpadlem należy pamiętać, aby wycinać plastry gleby o porównywalnej głębokości i
szerokości. Próba mieszana, pochodząca z jednorodnej kwatery, powinna składać się z co
najmniej 20-25 indywidualnych próbek. Dopiero po dokładnym wymieszaniu pojedynczych
(indywidualnych) próbek w odpowiednim naczyniu pobiera się próbkę reprezentacyjną,
wielkości około 1 kg gleby. Próbkę tę suszy się w zacienionym miejscu, umieszcza w
płóciennym woreczku lub kartonowym pudełku i przesyła do Okręgowej Stacji Chemiczno-
Rolniczej lub innego laboratorium agrochemicznego. Podstawowa analiza gleby obejmuje
oznaczenie jej odczynu (pH) oraz zawartości przyswajalnego fosforu (P), potasu (K) i
magnezu (Mg). Wskazane jest także oznaczenie zawartości materii organicznej oraz składu
granulometrycznego gleby.
Nawożenie fosforem (P), potasem ( K) i magnezem (Mg) prowadzone na podstawie
analizy gleby polega na porównaniu wyników analizy gleby z tzw. „liczbami granicznymi”
zawartości tych składników w glebie (tabela ). W zależności od klasy zasobności gleby w
dany składnik (niska, średnia lub wysoka), decyduje się o celowości nawożenia tym
składnikiem oraz o jego dawce.
Tabela 1. Wartości graniczne zawartości fosforu (P), potasu (K) i magnezu (Mg) w glebie oraz wysokość ich dawek stosowanych przed założeniem plantacji aronii oraz w trakcie jej prowadzenia (Sadowski i inni,
1990)
Wyszczególnienie Klasa zasobności
niska średnia wysoka
Zawartość fosforu (mg P/100 g)
Dla wszystkim gleb:
warstwa orna < 2,0 2-4 > 4
warstwa podorna < 1,5 1,5-3 > 3
Nawożenie przed założeniem plantacji Dawka fosforu (kg P2O5/ha)
100 100 -
Zawartość potasu (mg K/100 g)
11
Warstwa orna:
< 20 % części spławialnych < 5 5-8 > 8
20-35 % części spławialnych < 8 8-13 >13
> 35 % części spławialnych < 13 13-21 > 21
Warstwa podorna:
< 20 % części spławialnych < 3 3-5 > 5
20-35 % części spławialnych < 5 5-8 > 8
> 35 % części spławialnych < 8 8-13 > 13
Nawożenie:
przed założeniem plantacji
na owocującej plantacji
Dawka potasu (kg K2O/ha)
150-200
80-120
100-150
50-80
-
-
Dla obu warstw gleby: < 20 % części spławialnych
≥ 20 % części spławialnych
Zawartość magnezu (mg Mg/100 g)
< 2,5 < 4
2,5-4 4-6
> 4 > 6
Nawożenie:
przed założeniem plantacji
na owocującej plantacji
Dawka magnezu (g MgO/m2)
wynika z potrzeb wapnowania -
12 6 -
Dla wszystkich gleb niezależnie od
warstwy gleby
Stosunek K: Mg
bardzo wysoki wysoki poprawny
> 6,0 3,6-6,0 3,5
Potrzeby nawozowe plantacji aronii w stosunku do azotu ( N) nie są wielkie i określa się je na
podstawie zawartości materii organicznej w glebie (tabela ). Podane dawki azotu (N )
należy traktować jako orientacyjne, posiłkując się przy tym oceną wizualną roślin, a
zwłaszcza ich siłą wzrostu.
Tabela 2. Orientacyjne dawki azotu (N) dla plantacji aronii w zależności od zawartości materii organicznej w
glebie*
Wiek plantacji Zawartość materii organicznej (%)
0,5-1,5 1,6-2,5 2,6-3,5
Dawka azotu
Pierwsze 2 lata 3-4** 2-3** 5-10**
Następne lata 20-30*** 10-20*** 20-40***
* dla plantacji, na których stosuje się ugór herbicydowy/mechaniczny w pasach wzdłuż rzędów roślin lub na
całej powierzchni
** dawki N w g/m2 powierzchni nawożonej
*** dawki N w kg/ha powierzchni nawożonej W klimacie umiarkowanym nieuniknionym zjawiskiem jest obniżanie się odczynu gleby, w
związku z tym zachodzi konieczność jego systematycznego dostosowywania do potrzeb i
preferencji uprawianych roślin. Odpowiednie pH gleby dla aronii mieści się w granicach 6,0 –
6,5 . W celu podwyższenia pH stosuje się nawozy zawierające wapń (Ca) lub wapń i magnez
(Ca i Mg). Wielkość dawki nawozowej zależy od odczynu gleby oraz jej kategorii
agronomicznej (tabele 3-5).
Tabela 3. Ocena potrzeb wapnowania gleb mineralnych w zależności od kategorii agronomicznej gleby oraz jej
odczynu (wg IUNG)
Potrzeby
wapnowania
pH
Kategoria agronomiczna gleby
Bardzo lekka Lekka Średnia Ciężka
Konieczne < 4,0 < 4,5 < 5,0 < 5,5
Potrzebne 4,0-4,5 4,5-5,0 5,0-5,5 5,5-6,0
Wskazane 4,6-5,0 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5
Ograniczone 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 6,6-7,0
Zbędne > 5,5 > 6,0 > 6,5 > 7,0
Tabela 4. Zalecane dawki nawozów wapniowych w zależności od kategorii agronomicznej gleby oraz jej
odczynu (wg IUNG)*
12
Potrzeby
wapnowania
Dawka CaO (t/ha)
Kategoria agronomiczna gleby
Bardzo lekka Lekka Średnia Ciężka
Konieczne 3,0 3,5 4,5 6,0
Potrzebne 2,0 2,5 3,0 3,0
Wskazane 1,0 1,5 1,7 2,0
Ograniczone - - 1,0 1,0
* podane dawki należy stosować tylko przed założeniem plantacji, najlepiej pod przedplon
Tabela 5. Maksymalne dawki nawozów wapniowych stosowane jednorazowo na plantacji aronii (Sadowski i
inni, 1990)
Odczyn gleby Kategoria agronomiczna gleby
Lekka Średnia Ciężka
Dawka CaO (kg/ha)
< 4,5 1500 2000 2500
4,5-5,5 750 1500 2000
5,6-6,0 500 750 1500
2. Ocena wizualna roślin.
W tej metodzie oceny stanu odżywienia roślin bierze się pod uwagę ich siłę wzrostu, wygląd
liści, intensywność kwitnienia i zawiązywania owoców oraz jakość owoców. W tabeli 6
przedstawiono najważniejsze objawy niedoboru poszczególnych składników w roślinie.
Tabela 6. Objawy niedoboru składników mineralnych na krzewach aronii
Składnik Objawy
Azot Pierwsze objawy niedoboru pojawiają się na starszych liściach. Blaszki liściowe stają się
jasnozielone, a następnie żółte. Pędy są cienkie i krótkie.
Fosfor Dolna strona blaszki liściowej przebarwia się na kolor fioletowy lub bordowy. Pędy są grube i
krótkie. Owoce słabiej się wybarwiają.
Potas Pierwsze objawy niedoboru pojawiają się na starszych liściach w postaci chlorozy/nekrozy na
brzegu blaszki liściowej. Następnie chloroza/nekroza rozprzestrzenia się między główne
nerwy liścia. Nekrotyczne brzegi blaszki liściowej podwijają się do góry. Liście zwisają długo
na pędach. Owoce są drobne.
Magnez Pierwsze objawy jego niedoboru pojawiają się na starszych liściach. Między głównymi
nerwami liścia tworzą się chlorotyczne plamy, które po pewnym czasie przechodzą w nekrozę.
Liście z objawami opadają w okresie letnim.
Wapń Objawy występują na najmłodszych liściach w postaci chlorotycznych przebarwień. Liście są
pomarszczone, a brzegi blaszki liściowej postrzępione.
Bor Zawiązywanie owoców jest słabe. Owoce są drobne. Przy silnym niedoborze, liście
wierzchołkowe są chlorotyczne, wąskie, kruche, z nekrozami na ich brzegach.
Żelazo Pierwsze objawy pojawiają się na najmłodszych liściach w postaci chlorozy międzyżyłkowej podczas gdy główne nerwy liści pozostają zielone. Przy silnym niedoborze, wierzchołki
pędów, a nawet całe pędy, zamierają.
Mangan Pierwsze objawy jego niedoboru pojawiają się na liściach w środkowej części pędu w postaci
chlorozy między głównymi nerwami.
Cynk Tworzy się tzw. „rozetkowatość liści”. Liście wierzchołkowe są małe i wąskie, wyrastają one
blisko siebie. W warunkach silnego niedoboru, wierzchołki pędów zamierają. Owoce są
drobne.
3. Nawożenie aronii w pierwszych dwóch latach po posadzeniu.
Jeśli przed sadzeniem krzewów nawożenie było prawidłowe, to w pierwszych dwóch latach
prowadzenia plantacji ogranicza się ono tylko do nawożenia azotem. W produkcji
13
ekologicznej zabronione jest stosowanie mineralnych nawozów azotowych. Pozostaje więc
tylko stosownie nawozów naturalnych i organicznych. W zależności od zawartości materii
organicznej w glebie, polecane dawki N wynoszą 2-4 g na m2
(tabela 2). W przypadku
utrzymywania murawy na całej powierzchni plantacji dawki N powinny być zwiększone o
około 50 %.
4. Nawożenie i wapnowanie plantacji owocującej.
W zależności od zawartości materii organicznej w glebie, polecane dawki azotu (N) dla
plantacji aronii wahają się od 10 do 30 kg na ha (tabela ). Naturalne nawozy zawierające N
stosuje się jednorazowo wczesną wiosną, przed ruszeniem wegetacji. Nawozy należy
stosować pasowo wzdłuż rzędów krzewów.
Nawożenie fosforem (P) wykonuje się wtedy, gdy wyniki analizy gleby wykażą niską
jego zawartość (tabela ) lub gdy pojawią się objawy niedoboru fosforu (P) na roślinie.
Nawozy fosforowe w postaci naturalnych kopalin np. mączkę fosforytową stosuje się na
powierzchnię gleby wzdłuż rzędu roślin.
Jeśli przed założeniem plantacji gleba była właściwie przygotowana, to nawozy
potasowe najczęściej stosuje się dopiero od 3 roku prowadzenia plantacji. O konieczności
nawożenia potasem (K) oraz o wielkości jego dawki decyduje zawartość K w glebie (tabela ).
Nawozy potasowe w postaci naturalnych kopalin stosuje się wiosną lub jesienią. Wiosenne
nawożenie potasem poleca się na gleby lekkie, a jesienne na gleby średnie i ciężkie. Nawozy
potasowe mogą być rozsiewane na całą powierzchnię plantacji lub tylko w pasy wzdłuż
rzędów roślin. Drugi sposób aplikacji musi być powiązany z przemiennym stosowaniem
potasu na całą powierzchnię plantacji, tzn. w jednym roku nawozy rozsiewa się wzdłuż
rzędów roślin, a w kolejnym sezonie- na całą powierzchnię plantacji.
Stosowanie nawozów magnezowych uzasadnione jest od 3-4 roku po założeniu
plantacji pod warunkiem, że zawartość Mg w glebie w czasie sadzenia roślin była
odpowiednia. O celowości nawożenia Mg decyduje analiza gleby (tabela ). Jeśli zachodzi
potrzeba zwiększenia zawartości Mg w glebie, to jego dawki wynoszą 6-12 g MgO na m2
(tabela ). Dawki te, stosowane jednorazowo gwarantują pokrycie potrzeb nawozowych roślin
na okres około 3 lat. Biorąc pod uwagę wysokie ceny nawozów magnezowych, nawożenie
tym składnikiem można ograniczyć do powierzchni pasa gleby o szerokości 1,5 m w linii
rzędów. Nawozy magnezowe należy zastosować wczesną wiosną. Jeśli na plantacji zachodzi
konieczność podwyższenia odczynu gleby oraz jednocześnie zwiększenia zawartości Mg, to
należy użyć wapna magnezowego.
W warunkach glebowo-klimatycznych Polski, objawy niedoboru niektórych
14
mikroskładników na plantacjach aronii obserwowane są sporadycznie. O celowości zasilania
aronii mikroskładnikami powinna decydować ocena wizualna roślin. Jeśli na plantacji aronii
wystąpią objawy niedoboru boru (B), żelaza (Fe), manganu (Mn) lub cynku (Zn), to
uzasadnione jest nawożenie danym składnikiem. Gdy nawozy mikroelementowe stosowane
będą doglebowo, to polecane ich dawki na plantacjach aronii wynoszą: 1-3 kg B, 20-30 kg
Fe, 10-15 kg Mn oraz 5-10 kg Zn na ha. Wielkość dawki nawozu musi być zgodna z
instrukcją jego stosowania.
Dokarmianie dolistne należy traktować jako uzupełnienie nawożenia doglebowego. Zabieg
ten wykonuje się, gdy roślina nie może pobrać i/lub „przetransportować” odpowiedniej ilości
składnika pokarmowego do organów/tkanek w okresie największego zapotrzebowania na
dany składnik. Do stosowania w uprawach ekologicznej dopuszczonych jest wiele nawozów,
wymienionych na stronie internetowej IUNG-u. Stosowanie niektórych nawozów dolistnych
na plantacji aronii może ograniczać rozwój patogenicznych grzybów i bakterii, a nawet
szkodników. Wpływ tych nawozów na ograniczenie rozwoju patogenów/szkodników na
plantacji związany jest z obecnością niektórych składników mineralnych (miedzi, cynku,
siarki, krzemu), wysokim odczynem (pH >10) lub niskim odczynem (pH <3). Skuteczność
oprysków tymi nawozami w ograniczaniu patogenów/szkodników zależy od częstotliwości
wykonywania zabiegów oraz stężenia cieczy opryskowej. Im opryski są częściej
wykonywane, a stężenie cieczy opryskowej jest większe, tym ochrona roślin przed
patogenami/szkodnikami jest bardziej skuteczna.
Jeśli w czasie sadzenia krzewów odczyn gleby był odpowiedni dla aronii (6,0-6,5), to
wapnowanie należy wykonać po kolejnych 3-4 latach. W zależności od kategorii
agronomicznej gleby oraz aktualnego jej odczynu, polecane dawki środków wapnujących
wahają się od 500 do 2500 kg CaO na ha (tabela ). Przy okresowym wapnowaniu plantacji,
rośliny podlegają wahaniom odczynu gleby, co w pewnych warunkach może osłabiać wzrost i
obniżać plonowanie roślin. Z tego powodu, lepiej jest utrzymywać odczyn gleby na
optymalnym poziomie przez cały okres eksploatacji plantacji. W celu stabilizacji kwasowości
gleby, należy stosować corocznie około 300 kg CaO na ha, po wcześniejszym osiągnięciu
optymalnego odczynu gleby.
Wapnowanie wykonuje się wczesną wiosną lub późną jesienią. Przy wiosennym
wapnowaniu wapno rozsiewa się, gdy powierzchniowa warstwa gleby jest rozmarznięta, a
krzewy nie wytworzyły jeszcze liści. Jesienne wapnowanie najlepiej wykonać od końca
października do pierwszej połowy listopada.
15
VI. OCHRONA EKOLOGICZNEJ PLANTACJI ARONII PRZED
CHOROBAMI I SZKODNIKAMI
1. Najważniejsze elementy nie chemicznej ochrony plantacji aronii przed chorobami i
szkodnikami
przed założeniem plantacji kilkakrotna, mechaniczna uprawa gleby oraz uprawa
roślin, które utrudniają rozwój pędraków i innych szkodników. Przykładem takich
roślin może być np. gryka, gorczyca.
zakładanie plantacji wyłącznie ze zdrowego materiału szkółkarskiego, wolnego od
szkodników i chorób
wycinanie i palenie w okresie jesienno-zimowym i wczesnowiosennym pędów
uszkodzonych przez szkodniki i porażonych przez patogeny
tworzenie dogodnych warunków dla rozwoju i bytowania naturalnych wrogów
szkodników (pasożytów i drapieżców)
2. Najczęściej występujące choroby aronii, ich charakterystyka i zwalczanie
Krzewy aronii wykazują wysoką odporność na choroby. Właściwie prowadzona
agrotechnika, w tym głównie prawidłowo przeprowadzane cięcie prześwietlające i sanitarne
oraz nawożenie są skutecznymi sposobami zapobiegania rozwojowi chorób grzybowych.
Ważnym aspektem zapobiegania chorobom w uprawach ekologicznych jest usuwanie
dziko rosnących roślin będących żywicielami patogenów występujących na plantacji.
Wpływ na zdrowotność roślin mają także dostarczane nawozy. Zbyt duża zawartość
azotu w glebie niekorzystnie oddziałuje na roślinę, zwiększając jej podatność na różnego
rodzaju patogeny.
Drobna plamistość liści (Phyllosticta spp.) to choroba, której oznaką etiologiczną są
niewielkie brunatne plamki rozmieszczone na całej blaszce liściowej, które mogą zlewać się
tworząc rozległe nekrozy. Silne porażenie liści prowadzi do przedwczesnej defoliacji
krzewów. Patogen rozwija się w tkance miękiszowej liści, która szybko obumiera, tworząc
strefę odciętą od zdrowej części blaszki liściowej. W okresie wilgotnej pogody z piknidiów
powstałych na powierzchni blaszki liściowej wysiewają się zarodniki konidialne grzyba, które
rozprzestrzeniają się z wodą. Zabiegiem ograniczającym źródło infekcji pierwotnej w
przypadku drobnej plamistości liści jest wygrabianie i niszczenie opadłych liści.
Brunatna zgnilizna (Monilinia aucupariae). Patogen rozwija się wczesną wiosną wzdłuż
centralnych nerwów młodych liści. Następnie infekuje pąki kwiatowe i krótkopędy. Po
pewnym czasie na górnej i dolnej stronie liści, a także na kwiatach pojawia się stadium
konidialne grzyba w postaci nalotu składającego się z trzonków i zarodników konidialnych.
Wraz z wiatrem zarodniki konidialne rozprzestrzeniają się i dochodzi do infekcji zawiązków
16
owoców, które we wczesnej fazie rozwoju gniją i opadają. W zwalczaniu brunatnej zgnilizny
zalecane jest usuwanie i palenie zainfekowanych kwiatów i owoców aronii.
Szara pleśń (Botrytis cinerea) występuje głównie na plantacjach zagęszczonych i w latach z
dużą ilością opadów. W warunkach wysokiej wilgotności i temperatury dochodzi do
porażenia kwiatów, które brunatnieją i zasychają. Z kwiatów grzyb przerasta do owoców,
powodując ich gnicie. Porażone organy pokrywają się charakterystycznym dla tej choroby
szarym nalotem grzybni i zarodnikami konidialnymi grzyba. W zwalczaniu szarej pleśni na
aronii zalecane jest usuwanie i palenie zainfekowanych kwiatów i owoców.
Nasilenie chorób zależy w znacznym stopniu od przebiegu warunkach atmosferycznych
i źródła patogena. Pierwsze obserwacje nad występowaniem objawów szarej pleśni i
brunatnej zgnilizny należy przeprowadzić po kwitnieniu. Wszystkie porażone kwiatostany
powinny zostać jak najszybciej wycięte i spalone. Lustracje wykonane w sierpniu pozwolą
ocenić stopień porażenia lub defoliacji liści na plantacji. Odpowiednie cięcie krzewów
zwiększa prześwit w koronie ograniczając zaleganie wilgoci, która sprzyja rozwojowi
patogenów. Dodatkowo usuwanie z plantacji wyciętych pędów zmniejsza poziom inokulum
grzybów zasiedlających korę i drewno. Ze względu na brak możliwości ochrony chemicznej
w uprawach ekologicznych dobrym rozwiązaniem jest stosowanie wyciągów roślinnych m.in.
ze skrzypu, pokrzywy, cebuli, czosnku, rumianku, krwawnika, liści orzecha włoskiego, lub
niektórych traw w celu zwiększenia odporności roślin na czynniki chorobotwórcze. Ponadto
niektóre substancje zawarte w wyciągach roślinnych mogą oddziaływać allelopatycznie na
grzyby chorobotwórcze.
3. Najczęściej występujące szkodniki aronii, ich charakterystyka i zwalczanie
Aronia jest uznawana za roślinę niewymagającą specjalnej ochrony, dlatego też może
być uprawiana zgodnie z wytycznymi ekologicznej produkcji owoców. Plantację należy
zakładać ze zdrowego, wolnego od szkodników materiału szkółkarskiego. Przed założeniem
plantacji wskazana jest kilkakrotna mechaniczna uprawa gleby oraz uprawa roślin, które
hamują rozwój pędraków (np. gryka). Warto jednak mieć świadomość, że kilkuletnia uprawa
aronii w monokulturze, może być zasiedlana przez niektóre owady i roztocze, szczególnie
gatunki wielożerne. Celowe jest więc poznanie szkodliwej fauny na aronii. Na krzewach tej
rośliny uszkodzenia o większym znaczeniu mogą powodować zwójkówki liściowe (głównie
zwójka różóweczka), przędzeń gruszowy, przędziorki, tutkarze, omacnica jarzębianka,
lokalnie pędraki chrabąszcza majowego, ogrodnica niszczylistka, naliściaki, opuchlaki,
mszyce a także nowy gatunek inwazyjny, muszka plamoskrzydła - Drosophila suzukii. Aby
zmniejszyć liczebność szkodników na plantacji należy stworzyć dogodne warunki dla
17
rozwoju i bytowania owadów pożytecznych (pasożytów i drapieżców), które skutecznie
ograniczają populacje agrofagów. W okresie jesienno-zimowym i wczesnowiosennym zaleca
się lustrację oraz wycinanie i palenie pędów uszkodzonych przez szkodniki.
Zwójka różóweczka (Archips rosana). Niewielki motyl, skrzydła samca mają rozpiętość 16-
19 mm, barwę jasnobrązową do ciemniejszej brązowej, z ciemnym rysunkiem. Skrzydła
samic są oliwkowobrunatne, rozpiętości 19-24 mm. Jaja średnicy około 0,5 mm, płaskie,
owalne, składane w złożach i pokryte wydzieliną samicy, mają kształt szarych tarczek
średnicy 5-6 mm. Larwa zwana gąsienicą jest żółtawozielona do zielonej, z czarna głową,
dorasta do 22 mm. Zimują jaja w złożach na pędach aronii i najłatwiej je znaleźć w okresie
bezlistnym. Gąsienice wylęgają się pod koniec kwietnia, czasami na początku maja i żerują na
liściach, powodują ich zwijanie się. Gąsienice żywią się tkanką liści, pozostawiają w nich
dziurki, a nawet szkieletują liście. Mogą też uszkadzać zawiązki owoców. Gąsienice kończą
żerowanie w czerwcu przepoczwarczają się w zwiniętych liściach lub pomiędzy nimi. Lot
motyli ma miejsce w drugiej połowie czerwca i w lipcu. W tym czasie samice składają jaja,
po około 250 szt. każda. Lustrację na obecność szkodnika należy przeprowadzać wczesną
wiosną oraz pod koniec kwitnienia krzewów. W okresie wczesnowiosennym przegląda się po
200 losowo wybranych pędów na obecność zimujących jaj zwójki różóweczki. Pod koniec
kwitnienia należy sprawdzić po 200 losowo wybranych wierzchołków pędów pod kątem
uszkodzonych przez gąsienice liści.
Zwalczanie – przy nielicznym występowaniu zwójki zaleca się zbierać i niszczyć uszkodzone
liście z gąsienicami zwójki. Jeśli na plantacji po kwitnieniu obserwuje się liczne uszkodzone
liście, o zwalczaniu należy pomyśleć wiosną następnego roku. Należy wówczas obserwować
złoża jaj i sprawdzać termin wylegania się larw (po wyjściu larw widoczne są niewielkie
otworki w osłonkach jaj). Zwalczanie dozwolonym środkiem zaleca się wykonać po wylęgu
larw, zanim zwiną liście.
Przędzeń gruszowy (Neurotoma saltuum). Owad dorosły to błonkówka wielkości 11-14 mm.
Jaja około 1,5 m długości, wydłużone, żółtej barwy. Larwa żółto – pomarańczowa z czarną
głową i dwoma jasnymi, podłużnymi pasami po stronie grzbietowej, wyrośnięta osiąga około
20 mm długości. Lot błonkówek ma miejsce w maju i czerwcu. W tym czasie samice składają
jaja w grupach na dolnej stronie liści. Larwy wylęgają się po około 2 tygodniach. Żerują
gromadnie na liściach, szkieletują je a ponadto miejsca żerowania otaczają srebrzystą przędzą.
Larwy kończą żerowanie pod koniec lata, spuszczają się na nitce z własnej przędzy na glebę,
budują luźne jedwabiste kokony w glebie i przepoczwarczają się. Zimują w glebie. W ciągu
roku rozwija się jedno pokolenie szkodnika.
18
Lustrację na obecność szkodnika należy przeprowadzać pod koniec maja oraz w czerwcu
(ewentualnie w lipcu). Zaleca się przeglądać liście początkowo w poszukiwaniu jaj a później
gąsienic, które łatwo jest zauważyć z powodu gromadnego żerowania pod oprzędem.
Zwalczanie - przy nielicznym występowaniu gąsienic zaleca się zbierać i niszczyć pędy z
oprzędami gąsienic. Jeśli na plantacji obserwuje się liczne gąsienice, można podjąć próbę
zwalczania dostępnym, dozwolonym środkiem, ale warto dodać zwilżacz, który ułatwi
dotarcie do szkodnika. Jeśli nie uzyska się pełnego efektu (trudno zniszczyć gąsienice w
oprzędach), o zwalczaniu należy pomyśleć wiosną następnego roku. Należy wówczas
przeglądać liście w poszukiwaniu jaj, sprawdzać termin wylegania się larw i zwalczanie
dozwolonym środkiem wykonać po wylęgu larw, zanim utworzą oprzędy.
Przędziorek chmielowiec (Tetranychus urticae). Jest to niewielki roztocz, długości około 0,5
mm, z czterema parami nóg. Ciało samicy jest owalne, zimującej ma barwę ceglasto-
pomarańczową zaś osobniki letnich pokoleń są żółtozielone z dwiema ciemniejszymi
plamami po bokach. Samce są nieco mniejsze od samic, romboidalnego kształtu. Larwy
podobne, ale nieco mniejsze od dorosłych roztoczy, żółtozielone, z 3 parami nóg. Jaja są
kuliste, wielkości około 0,13 mm, żółtawe. Samice zimujące najłatwiej zauważyć wczesną
wiosną na ukazujących się pierwszych liściach oraz pod koniec lata, we wrześniu. Wszystkie
stadia ruchome przędziorka żerują na dolnej stronie blaszki liściowej, wysysając sok z
komórek rośliny. W miejscu ich żerowania pojawiają się żółte plamy –przebarwienia, które
mogą pokrywać znaczną powierzchnię liścia. Silnie uszkodzone liście z czasem żółkną,
brązowieją, zasychają i przedwcześnie opadają. Żerowanie licznych przędziorków osłabia
wzrost i owocowanie krzewów. Zasiedlone krzewy są mniej odporne na mróz a owoce
gorszej jakości. Lustracji należy dokonywać regularnie przez cały począwszy sezon od
wczesnej wiosny aż do sierpnia. W każdym terminie należy określić liczebność szkodnika na
200 losowo wybranych liściach.
Zwalczanie – po stwierdzeniu licznych przędziorków można zastosować zwalczanie
wykorzystując dozwolone środki wspomagające, pokrywające szkodnika i działające na niego
dusząco. Można też stosować introdukcje roztoczy drapieżnych Phytoseiidae.
Tutkarz bachusek (Rhynchites bacchus). Chrząszcz długości 4,5-6,5 mm, barwy purpurowej
z metalicznym połyskiem, pokryty długimi włoskami, z charakterystycznym długim, cienkim
ryjkiem. Jaja są niewielkie, 1x0,7 mm, mlecznobiałe lub żółtawe. Larwa biała lub kremowo-
biała, beznoga, rogalikowato zgięta, z brązową głową, dorasta do 9 mm. Poczwarka jest biała
lub żółtawa, długości około 9 mm. Zimują chrząszcze w spękaniach kory i w ściółce, a na
roślinach pojawiają się wiosną, w kwietniu. Żerując uszkadzają pąki liściowe, kwiatowe, a
19
także nakłuwają zawiązki owoców. Samice składają jaja do wnętrza zawiązków owoców, a
wylęgłe larwy żerują w owocach niszcząc je. W czerwcu larwy kończą żerowanie, schodzą do
gleby, część z nich przepoczwarcza się a część pozostaje na zimowanie. Chrząszcze
kolejnego (jesiennego) pokolenia uszkadzają pąki na młodych pędach, żerują na roślinach od
sierpnia do października, a następnie schodzą na zimowanie. Obecność chrząszczy monitoruje
się przed i w czasie kwitnienia poprzez strząsanie ich na płachtę entomologiczną.
Zwalczanie – po stwierdzeniu licznych chrząszczy zastosować zwalczanie dozwolonym
środkiem.
Omacnica jarzębianka (Trachycera advenella).Niewielki motyl, jego skrzydła mają
rozpiętość 17-24 mm. Gąsienice są jasnozielone z charakterystycznymi dwoma pasami na
grzbiecie. Zimują gąsienice w spękaniach kory, zazwyczaj w dolnej częściach pędów aronii.
Wczesną wiosną gąsienice opuszczają miejsca zimowania i zasiedlają rozwijające się pąki
kwiatowe i na nich żerują. Są maleńkie, wielkości około 2 mm i bardzo trudne je zauważyć.
Żerują w kwiatostanach, w pąkach lub pomiędzy pąkami kwiatowymi, stopniowo oprzędzając
je. Licznie żerujące larwy mogą mieć wpływ na znaczny spadek plonu. W sezonie rozwija się
jedno pokolenie szkodnika. Lustrację należy przeprowadzać pod koniec kwitnienia
przeglądając po 200 losowo wybranych wierzchołków pędów pod kątem ich uszkodzenia.
Zwalczanie – po stwierdzeniu licznych gąsienic, zastosować zwalczanie, w początkowym
okresie ich żerowania dostępnym środkiem. W sytuacji niezbyt licznych miejsc żerowania
szkodnika, wycinać zasiedlone kwiatostany, zbierać je i niszczyć .
Chrabąszcz majowy (Melolontha melolontha ). Ciało chrząszcza jest cylindryczne, długości
20-25 mm, koloru czarnego. Pierwsza para skrzydeł (pokrywy), czułki i nogi chrabąszcza są
brązowo-brunatne. Na bokach czarnego odwłoka widoczne są rzędy trójkątnych, białych
plam. Jaja są żółtawe, wielkości ziarna prosa, składane są do gleby w złożach po 25-30 sztuk.
Larwa (zwana pędrakiem) jest początkowo biaława, później kremowobiała, wygięta w
podkówkę, z dużą brunatną głową i trzema parami nóg. Pędraki pod koniec rozwoju osiągają
długość do 50 mm. Chrząszcze uszkadzają liście. Przy dużej liczebności szkodnika może
dochodzić do powstawania gołożerów. Larwy chrabąszcza żerują na korzeniach roślin.
Uszkodzone rośliny są osłabione, a przy licznym występowaniu pędraków korzenie są
zniszczone, krzewy więdną a nawet zasychają. Podobne uszkodzenia powoduje chrabąszcz
kasztanowiec (Melolontha hippocastani ). Często obydwa gatunki występują jednocześnie, a
odróżnienie ich pędraków w polu jest praktycznie niemożliwe. Aby uchronić się przed
efektami żerowania pędraków należy wybierać pole wolne od pędraków lub ograniczyć ich
liczebność przed założeniem plantacji.
20
Lustracje gleby na obecność pędraków należy przeprowadzić przed założeniem plantacji.
Standardowa metoda polega na pobraniu próbek gleby z 32 dołków (o wymiarach 25cm x 25
cm i głębokości 30 cm) i sprawdzeniu jej na obecność larw chrabąszczy.
Zwalczanie – na zagrożonych polach stosować mechaniczne zwalczanie pędraków,
kilkakrotna uprawa maszynami z ostrymi narzędziami np. glebogryzarka, talerzówka. Zaleca
się też uprawę gryki jako przedplon, która zawiera taniny hamujące rozwój pędraków. Można
też stosować nicienie entomopatogeniczne np. Larvanem, zgodnie z etykietą, które redukują
populacje pędraków w glebie. Zwykle nie ma potrzeby zwalczania chrabąszczy nalatujących
na krzewy w maju, a jeśli byłaby konieczność, to stosować dozwolone środki biologiczne.
Ogrodnica niszczylistka (Phyllopertha horticola).Chrząszcz ma ciało długości 10-12 mm, o
kasztanowych pokrywach, głowie i przedpleczu zielononiebieskich i błyszczących. Dolna
część jego ciała jest zielona, z połyskiem. Jajo owalne, żółtawe. Larwa (zwana pędrakiem)
jest gruba, zwinięta w podkówkę, kremowobiała, dorasta do około 20 mm długości.
Chrząszcze w końcu maja i w czerwcu nalatują na plantacje, żerują na liściach szkieletując je
nieregularnie. Pędraki odżywiają się korzeniami głównie traw, zbóż i chwastów, a
sporadycznie, także roślin jagodowych. Szkody powodowane przez ogrodnicę niszczylistkę w
uprawie aronii nie są duże. Podobne uszkodzenia powoduje guniakczerwczyk (Rizotrogus
solstitialis), którego chrząszcze pojawiają się w czerwcu i na początku lipca.
Lustracja i zwalczanie. Chrząszcze tych szkodników mogą nalatywać na plantację, ale zwykle
nie ma potrzeby ich zwalczania. Larwy, zwane pędrakami żerują raczej na chwastach i innych
roślinach w międzyrzędziach niż na korzeniach aronii.
Opuchlak truskawkowiec (Otiorhynchus sulcatus). Chrząszcz wielkości 7-10 mm, czarny,
pokryty jaśniejszymi włoskami, z bruzdkowanymi pokrywami, z krótkim grubym ryjkiem.
Jaja składane są do gleby. Larwy dorastają do 8-10 mm, poczwarka ma wielkość 7-10 mm.
Chrząszcze pojawiają się w końcu maja i czerwcu, a pozostają na krzewach do jesieni, a
niektóre zimują. Chrząszcze żerują na liściach, wyjadając tkankę od brzegu. Samice (w
populacji są tylko samice) składają jaja do gleby, a wylęgłe larwy żerują na korzeniach i
pozostają w glebie na zimowanie, zaś wiosna dalej żerują, a wyrośnięte przepoczwarczają się
w glebie. W ciągu roku rozwija się jedno pokolenie szkodnika. Opuchlaki w ostatnich latach
coraz częściej notowane są na plantacjach roślinach jagodowych. Podobne szkody powoduje
opuchlak lucernowiec (Otiorhynchus ligustici). Chrząszcz ma wielkość 12-15 mm, krótki,
gruby ryjek, barwę ciemną, lecz pokryty jaśniejszymi włoskami. Larwa białokremowa z
brązową głową, dorasta do 10 mm. Chrząszcze i larwy opuchlaka zimują w glebie. Wiosną
21
chrząszcze żerują na liściach roślin i składają jaja do gleby. Wylęgłe larwy żerują na
korzeniach roślin przez co osłabiają ich wzrost i owocowanie.
Lustracja – obecność i liczebność chrząszczy opuchlaków najłatwiej jest sprawdzić poprzez
strząsanie ich na płachtę entomologiczną pod koniec czerwca i w lipcu. Można też przeglądać
korony krzewów w poszukiwaniu chrząszczy i uszkodzonych prze nie liści. Zwalczanie raczej
nie jest potrzebne. Gdyby była potrzeba, do zwalczania larw w glebie można stosować
nicienie entomopatogeniczne (Larvanem, zgodnie z etykietą), zaś do zwalczania chrząszczy,
w okresie ich żerowania na liściach, można by zastosować dozwolony preparat biologiczny.
Mszyce (Aphididae). To niewielkie pluskwiaki. Podobnie jak na innych krzewach różne
gatunki mszyc mogą zasiedlać liście i młode pędy aronii. Żerując wysysają soki roślinne,
ogładzają rośliny z substancji pokarmowych, jednocześnie wydalają duże ilości płynnych
odchodów, zwanych rosą miodową, która pokrywa roślinę, a na tych wydzielinach rozwijają
się grzyby ‘sadzakowe’. Osłabiona jest asymilacja, zahamowany wzrost i zwiększona
podatność na przemarzanie.
Lustrację na obecność mszyc zaleca się prowadzić systematycznie od początku wegetacji do
zbioru owoców np. co dwa tygodnie, przeglądając np. po 200 losowo wybranych pędów.
Zwalczanie – po stwierdzeniu licznych mszyc zastosować zwalczanie dozwolonymi
środkami.
Muszka plamoskrzydła (Drosophila suzukii). Wykryty w Polsce w 2014 roku, gatunek
inwazyjny. Jest to szkodnik wielożerny, uszkadza owoce różnych roślin. Samica składa jaja
do owoców, których skórkę jest w stanie przeciąć ją swoim pokładełkiem. Wśród
zasiedlanych gatunków roślin gospodarzy znajduje się wiele uprawnych, w tym: borówka
wysoka, malina, jeżyna, truskawka, porzeczka, morela, brzoskwinia, czereśnia, wiśnia,
winorośl, aronia, śliwa i in. jak i dziko rosnących (np. bez czarny, jagoda leśna, jeżyna,
czereśnia ptasia, antypka i in.).
Owadem dorosłym jest muchówka, której ciało ma długość 2,25-4,0 mm, samce są zazwyczaj
nieco mniejsze niż samice. Jej ciało ma barwę żółtawą do brązowej, a na odwłoku widoczne
są ciemne pasy. Samce tego gatunku posiadają charakterystyczne ciemne plamki w dolnej
części skrzydeł oraz czarne grzebienie na łączeniach segmentów przednich odnóży. Cechą
charakterystyczną samic jest silne, ząbkowane pokładełko, którym nacinają one skórkę owocu
podczas składania jaj. Jaja składane są do owoców dojrzewających na roślinie, i w nich żerują
wylęgłe larwy, które żywią się miąższem powodując jego destrukcję. Larwa jest
mlecznobiała, beznoga, dorasta do 3,5- 5,0 mm. Poczwarka cylindrycznego kształtu,
czerwono-brązowa, długości do 3,5 mm, z dwoma małymi wyrostkami na końcu. W sezonie
22
wegetacji w warunkach Polski prawdopodobnie będzie rozwijało się co najmniej kilka
pokoleń muszki plamoskrzydłej.
Lustracje zaleca się prowadzić od wiosny w pobliżu plantacji, a po stwierdzeniu szkodnika w
pułapkach na plantacji. Do monitoringu zaleca się pułapki z płynem wabiącym np. Drosinal.
Pułapki sprawdza się początkowo co 2 tygodnie, a przed zbiorem owoców 1-2 razy w
tygodniu kontrolując obecność w nich muchówek. Po stwierdzeniu zagrożenia, może być
potrzebne zwalczanie przed zbiorem owoców, dozwolonymi środkami. Na zagrożonych
plantacjach można też stosować metodę masowego odłowu szkodnika, zawieszając minimum
200 pułapek na 1 ha plantacji.
Naliściaki (Phyllobius spp.).Jest to grupa chrząszczy wielożernych, wielkości około 10 mm, z
charakterystycznym krótkim ryjkiem. Chrząszcze są wydłużone, ich pokrywy są wypukłe, a
barwa chrząszczy może być zielona, jasno lub ciemnobrązowa do szarawo-granatowej,
zależnie od gatunku, o metalicznym połysku. Na plantacje nalatują głównie w czerwcu i
lipcu, żerują na liściach, wyjadając charakterystyczne ząbkowane zakola na ich brzegach.
Lustracje na obecność chrząszczy przeprowadza się przeglądając korony krzewów w
poszukiwaniu szkodnika lub można zastosować metodę strząsania ich na płachtę
entomologiczną.
Zwalczanie zwykle nie jest potrzebne, a jeśli, to należy je wykonać w podobny sposób jak
omówiono przy innych chrząszczach żerujących na liściach.
Piędzik przedzimek (Operophtera brumata). Motyl, którego samica ma długość 8-10 mm,
jest brunatno-szara, z grubym odwłokiem i szczątkowymi skrzydłami 2-3 mm, nie jest zdolna
do lotu. Samce mają skrzydła rozpiętości 20-25 mm, są brązowo-czarne. Jajo owalne,
wielkości około 0,5 mm, żółtopomarańczowe. Gąsienica jest żółtozielona, z trzema białymi
pasami po bokach, ma trzy pary nóg na przednich i dwie pary na ostatnich segmentach ciała.
Dlatego też przy chodzeniu porusza się wyginając ciało w kształcie litery omega. Gąsienice
żerują wiosną, wyjadają tkankę liści, pozostawiając dziury, mogą powodować gołożer.
Niszczą również słupki i pręciki w pąkach i kwiatach, uszkadzają także zawiązki owoców.
Lustracje przeprowadzić w okresie przed i podczas kwitnienia krzewów, należy przeglądać
liście i kwiatostany w poszukiwaniu gąsienic.
Zwalczanie - jeśli będzie potrzebne, wykonać preparatem biologicznym, w początkowym
okresie żerowania gąsienic.
Misecznik śliwowy (Parthenolecanium corni). Niewielki pluskwiak z rodziny
misecznikowatych. Miseczka samicy jest wypukła, stwardniała, półkulista, brązowa, średnicy
3-7 mm. Samiec jest uskrzydlony, mniejszy od samicy. Pod koniec maja i na początku
23
czerwca samice składają jaja (białe, owalne, maleńki) do 600 sztuk pod miseczkowatą
brązową tarczką na pędach. Młode larwy mają miseczkę owalną, płaską, barwy zielonkawo-
białej, później zielonkawą. Larwy wylęgają się w czerwcu oraz lipcu i rozpoczynają
żerowanie na liściach. Po wylęgu larw miseczki samic zwykle odpadają pozostawiając białe
ślady. Zarówno samice jak i larwy żerujące na pędach i liściach nakłuwają je i wysysają soki
roślinne. Uszkodzone rośliny słabiej owocują a licznie zasiedlone przez larwy nawet
zasychają. Słodka, lepka wydalina żerujących osobników pokrywa liście, pędy a na niej
rozwijają się grzyby ‘sadzakowe’. Pokryte czarnym nalotem grzybni owoce tracą wartość
konsumpcyjna i handlową. Zimują larwy II stadium, które przemieszczają się jesienią na pędy
aronii.
Lustrację obecności zimujących larw misecznika na pędach prowadzić w okresie bezlistnym,
zaś obecności młodych larw na liściach pod koniec czerwca i w lipcu. W tym czasie należy
sprawdzać dolną stronę liści na obecność larw misecznika.
Zwalczanie – jeśli jest konieczne, zastosować wczesną wiosną, w okresie bezlistnym
używając dozwolone w sadownictwie ekologicznym środki olejowe, a w czerwcu – lipcu. np.
dozwolone środki wspomagające zwalczanie.
Do ochrony aronii przed szkodnikami zaleca się stosować aktualnie zalecane środki
możliwe do zastosowania w sadownictwie ekologicznym, zgodnie z etykietami jak również
środki wspomagające, które nie wymagają rejestracji. Jednocześnie zaleca się stworzenie
dogodnych warunków do rozwoju i bytowania wrogów naturalnych szkodników (pasożytów i
drapieżców)
4. Ochrona i introdukcja pożytecznej entomofauny
Aby zachować lub zwiększyć obecność organizmów pożytecznych w danej uprawie należy
przede wszystkim:
w miarę możliwości wprowadzać drapieżce i pasożyty pochodzące z hodowli
laboratoryjnych w celu zasilenia populacji występujących naturalnie,
zwiększać bioróżnorodność upraw.
W biologicznym zwalczaniu roztoczy roślinożernych bardzo pomocne mogą być
drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Spośród wielu gatunków
naturalnie występujących w przyrodzie, jak również rozmnażanych w warunkach
laboratoryjnych, najszersze zastosowanie w praktyce znalazł dobroczynek gruszowiec
(Typhlodromus pyri). Może on ograniczyć liczebność przędziorków jeżeli jest odpowiednio
liczny.
24
Dobroczynek gruszowiec (Typhlodromus pyri). Dorosłe samice mają ciało kremowożółte,
gruszkowate, długości około 0,3 mm. Samce są nieznacznie mniejsze od samic. Jaja są
białawe, eliptyczne, często składane w złożach. Stadia larwalne są przezroczyste, z 3 parami
odnóży. Stadia nimfalne z 4 parami odnóży są podobne do osobników dorosłych, ale
mniejsze. Dobroczynka gruszowca można wprowadzać na krzewy aronii w opaskach
filcowych. Opaski najlepiej przymocować do pędów sznurkiem.
Zasady obowiązujące przy wprowadzaniu dobroczynka:
w sytuacji bardzo licznego występowania roztoczy roślinożernych, najpierw ogranicza
się je środkiem roztoczobójczym, a dopiero później wprowadza dobroczynka gruszowca,
po wprowadzeniu drapieżcy stosuje się tylko środki selektywne dla pożytecznych
roztoczy
Aby zachować lub zwiększyć obecność organizmów pożytecznych w danej uprawie należy
przede wszystkim:
stosować środki dozwolone w ekologicznej uprawie roślin (wykaz zamieszczony na
stronie internetowej Instytutu Ochrony Roślin _ Państwowy Instytut badawczy w
Poznaniu)
w miarę potrzeby wprowadzać drapieżce i pasożyty pochodzące z hodowli
laboratoryjnych w celu zasilenia populacji występujących naturalnie,
zwiększać bioróżnorodność upraw.
W uprawach ekologicznych roztocze roślinożerne są redukowane przez drapieżne
roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Mogą one być też introdukowane na
plantacje, gdyż są namnażane w warunkach laboratoryjnych. W praktyce najczęściej
stosowany jest dobroczynek gruszowiec (Typhlodromus pyri). Może on ograniczyć
liczebność przędziorków jeżeli jest odpowiednio liczny.
Dobroczynek gruszowiec (Typhlodromus pyri).Dorosłe samice mają ciało kremowożółte,
gruszkowate, długości około 0,3 mm. Samce są nieznacznie mniejsze od samic. Jaja są
białawe, eliptyczne, często składane w złożach. Stadia larwalne są przezroczyste, z 3 parami
odnóży. Stadia nimfalne z 4 parami odnóży są podobne do osobników dorosłych, ale
mniejsze.
Dobroczynka gruszowca można wprowadzać na krzewy aronii w opaskach filcowych
lub specjalnych saszetkach dostępnych na rynku. Opaski najlepiej przymocować do pędów
sznurkiem.
Zasady obowiązujące przy wprowadzaniu dobroczynka:
25
w sytuacji bardzo licznego występowania roztoczy roślinożernych, najpierw ogranicza się je
środkiem roztoczobójczym, a dopiero później wprowadza dobroczynka gruszowca,
po wprowadzeniu drapieżcy stosuje się tylko środki bezpieczne dla pożytecznych roztoczy
25
VII. REGULOWANIE ZACHWASZCZENIA NA EKOLOGICZNEJ PLANTACJI
ARONII
1. Szkodliwość chwastów i metody ich zwalczania na plantacjach ekologicznych
Niekontrolowany rozwój zachwaszczenia ogranicza wzrost i plonowanie roślin uprawnych.
Chwasty konkurują z krzewami o wodę, substancje pokarmowe i światło; mają niekorzystne
oddziaływanie chemiczne (allelopatia); pogorszają warunki fitosanitarne, co sprzyja
rozwojowi chorób grzybowych oraz szkodników, w tym gryzoni oraz utrudniają kombajnowy
zbiór owoców. Największe zagrożenia powoduje rozwój zachwaszczenia w okresie kwiecień
– lipiec.
Podczas zakładania plantacji z produkcją ekologiczną oraz w trakcie jej prowadzenia,
zalecane są wyłącznie metody regulowania zachwaszczenia, przy których nie są
wykorzystywane produkty syntezy chemicznej takie jak syntetyczne środki chwastobójcze
(herbicydy) i ściółki (folie i włókniny pochodzące z przeróbki ropy naftowej i gazu). Do
rekomendowanych sposobów pielęgnacji gleby należą: zabiegi mechaniczne (uprawa gleby,
koszenie zbędnej roślinności), utrzymanie roślin okrywowych, ściółkowanie materiałami
pochodzenia naturalnego i metody fizyczne np. stosowanie gorącej pary wodnej, emiterów
ciepła oraz wypalanie chwastów przy użyciu palników zasilanych propanem. Metody
fizyczne są relatywnie rzadko stosowane w krajowej praktyce, ze względu na brak
odpowiedniego wyposażenia, ograniczoną skuteczność zwalczania traw i chwastów trwałych
oraz zagrożenie pożarowe (palniki). Poszczególne metody pielęgnacji gleby, mogą być
łączone w różny sposób i stosowane współrzędnie (murawa w międzyrzędziach i pielenie lub
ściółki pod krzewami), w ramach rotacji (przemienne wykorzystanie różnych metod) oraz
jako wzajemne uzupełnienie metod (pielenie chwastów trwałych w ściółkach).
2. Ograniczanie zachwaszczenia przed założeniem plantacji
Odpowiednie przygotowanie pola przed sadzeniem aronii obniża liczebność chwastów
i koszty ochrony w przyszłości. Obejmuje ono: wybór odpowiedniego pola i przedplonu
tworzącego dużą biomasę i allelopatycznym działaniu na chwasty (np. zboża, rzepak,
gorczyca, gryka, roczne bobowate); terminowe i właściwie wykonywanie zabiegów
uprawowych oraz nawożenie organiczne lub użycie biostymulatorów biosfery gleby, które
uaktywniają procesy mikrobiologiczne, prowadzące do inaktywacji (pasożytowania) nasion
chwastów. Zalecanym rozwiązaniem jest zakładanie plantacji na polu, na którym nie
występują głęboko korzeniące się i rozłogowe chwasty trwałe. Przedplony nie są w stanie
całkowicie oczyścić pola z licznych chwastów trwałych, choć ograniczają ich rozwój i
sprawiają, że chwasty te stają się mniej uciążliwe. Mechaniczne niszczenie perzu właściwego
prowadzi się na różne sposoby. Należą do nich: głębokie przyoranie pługiem z przedpłużkiem
(zalecane na ciężkich glebach); głęboka podorywka i usunięcie kłączy kultywatorem, broną
średnią i zgrabiarką lub kilkukrotna uprawa broną talerzową, prowadzona późną wiosną i
26
wczesnym latem. Głęboką orkę poleca się łączyć z głęboszowaniem, które rozluźnia głębsze
warstwy gleby i poprawia stosunki wodne (retencję, czyli zatrzymywanie wody, oraz
infiltrację – przemieszczanie wody w głębsze warstwy gleby). Jest to jeden z warunków
ograniczenia skrzypu polnego, który rozwija się na glebach o niewłaściwym obiegu wody, z
nieprzepuszczalną warstwą w podglebiu. Rozłogi i kłącza chwastów wieloletnich, które po
orce znalazły się w powierzchniowej warstwie gleby, należy kilkakrotnie usunąć broną typu
chwastownik, kultywatorem lub agregatem uprawowym.
3. Mechaniczne metody zwalczania chwastów
Mechaniczne zwalczanie chwastów polega najczęściej na systematycznej uprawie gleby i jest
wykonywane przede wszystkim w międzyrzędziach młodych plantacji, gdzie daje się łatwo
zmechanizować. Powierzchnia utrzymywana w ten sposób, określana jest mianem czarnego
lub mechanicznego ugoru. Uprawę gleby podczas wegetacji roślin przeprowadza się z różną
częstotliwością (od 10 dni do 4 tygodni), przy użyciu glebogryzarek, kultywatorów, bron lub
agregatów uprawowych. składających się np. z gęsiostópek, wałków strunowych i gwiazdek
palcowych. Preferowane są urządzenia z pasywnymi elementami roboczymi (typ kultywator),
które nie niszczą tak silnie struktury gleby jak glebogryzarki. Uprawki są wykonywane po
masowych wschodach chwastów, obfitych opadach deszczu oraz po powstaniu skorupy
glebowej. W okresie wegetacji roślin, glebę uprawia się płytko, na głębokość kilku
centymetrów. Liczba zabiegów wykonywanych wiosną i latem – do sierpnia, powinna być
ograniczona do 4-6, a na ciężkich glebach do 8 zabiegów w ciągu sezonu, aby ograniczyć
degradację i erozję gleby. Na plantacjach z roślinami sadzonymi w rzędzie co 1,5 m, istnieje
możliwość zmechanizowanej uprawy gleby pod krzewami, przy użyciu automatycznych
glebogryzarek z bocznymi, uchylnymi sekcjami roboczymi. W rzędach aronii, z gęstym
sadzeniem krzewów – co 0,6-0,8m w rzędzie, pielenia nie da się całkowicie zmechanizować i
wykonuje się okresowe pielenie ręczne. Staranne odchwaszczanie jest niezbędne przede
wszystkim na nowo sadzonych i młodych plantacjach. W drugiej połowie lata, uprawa gleby,
powinna być zastąpiona koszeniem chwastów, aby zminimalizować erozję gleby w okresie
jesienno-zimowym.
4. Rośliny okrywowe
Rośliny okrywowe, najczęściej murawy z wieloletnich traw łąkowych – kostrzewy czerwonej
(zarówno form kępkowych, jak i rozłogowych), wiechliny łąkowej oraz życicy trwałej
(rajgras angielski), są optymalnym sposobem utrzymania międzyrzędzi na plantacji. Trawy
wysiewane są z reguły w trzecim roku od posadzenia krzewów i koszone po osiągnięciu 15
27
cm wysokości, przeciętnie 6-8 razy w sezonie. Dopuszczone jest także tzw. naturalne
zadarnienie międzyrzędzi, szczególnie jeśli rozwijają się w nim trawy np. wiechlina roczna.
Na terenach pagórkowatych, aby ograniczyć erozję gleby oraz na glebach bardzo żyznych,
murawa jest zakładana w pierwszym roku prowadzenia plantacji. Krótkotrwałe rośliny
okrywowe mogą być wysiewane na plantacjach, jako tzw. wsiewki międzyrzędowe. Do tego
celu nadają się gorczyca wysiewana na przyoranie, od wiosny do sierpnia oraz jęczmień jary i
żyto wysiewane pod koniec lipca lub w sierpniu. Jęczmień zamiera późną jesienią, ale
pozostaje sztywny aż do wiosny. Żyto wymaga w następnym sezonie koszenia lub przyorania
i rozdrobnienia.
5. Ściółkowanie gleby
Do redukcji zachwaszczenia na plantacjach służą ściółki pochodzenia naturalnego – słoma
zbożowa i rzepakowa, zrębki roślinne, obornik, kompost, wytłoki owocowe, trociny, kora
drzewna, węgiel brunatny. Ściółki pochodzenia rolniczego powinny pochodzić z upraw
ekologicznych oraz ekologicznego chowu zwierząt. Ściółka słomiana, szczególnie słabo
rozdrobniona, stwarza ryzyko osiedlenia się gryzoni. Przed użyciem ściółek organicznych
bogatych w celulozę (słoma, trociny, kora), których warstwa powinna być systematycznie
uzupełniana do grubości około 10 cm, należy przeprowadzić dodatkowe nawożenie azotowe.
Ściółki organiczne ograniczają udeptywanie gleby, wyrównują temperaturę i wilgotność
gleby i w miarę mineralizacji dostarczają roślinom substancji pokarmowych.
VIII. LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA
Filipek T., Fotyma M., Lipiński W. 2006. Stan, przyczyny i skutki zakwaszenia gleb gruntów
ornych w Polsce. Nawozy i Nawożenie 2: 7-38.
Fotyma M., Mercik S. 1992. Chemia Rolna. PWN, Warszawa.
Gorlach E., Mazur T. 2001. Chemia Rolna. PWN, Warszawa.
Sadowski A., Nurzyński J., Pacholak E., Smolarz K. 1990. Określenie potrzeb nawożenia
roślin sadowniczych. SGGW-AR, Warszawa.
Treder W. 2003. Wpływ fertygacji nawozami azotowym i wieloskładnikowym na zmiany
chemiczne gleby oraz wzrost i owocowanie jabłoni. Monografie i Rozprawy, ISK,
Skierniewice.
Wójcik P. 2009. Nawozy i nawożenie drzew owocowych. Hortpress, Warszawa.