Metindilbilim ve Örnek Metin ÇözümlemeleriGülşen TORUSDAĞİlker AYDIN

4. Baskı

Dr. Öğr. Üyesi Gülşen TORUSDAĞ - Doç. Dr. İlker AYDIN

METİNDİLBİLİM VE ÖRNEK METİN ÇÖZÜMLEMELERİ

ISBN 978-605-241-129-2DOI 10.14527/9786052411292

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2020, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. A.Ş.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Kasım 2017, Ankara4. Baskı: Nisan 2020, Ankara

Yayın-Proje: Şehriban TürlüdürDizgi-Grafik Tasarım: Tuğba KaplanKapak Tasarımı: Pegem Akademi

Sonçağ Yayıncılık Matbaacılık Reklam San Tic. Ltd. Şti.İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı 48/48 İskitler/Ankara

(0312 341 36 67)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 25931

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

Dr. Öğr. Üyesi Gülşen TORUSDAĞ

1963 Erzincan doğumlu olan Gülşen Torusdağ, ilk ve ortaöğrenimini Erzincan’da tamamladı. 1985 yılında Atatürk Üniversitesi, Kâzım Karabekir Eği-tim Fakültesi, Fransızca Öğretmenliği Bölümünden mezun oldu. 1986 yılında Van Atatürk Lisesinde Fransızca öğretmeni olarak göreve başladı. 1987 yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesine Fransızca okutmanı olarak atandı. Yüksek lisansını 2002 – 2005, doktorasını 2011 - 2015 yıllarında Yüzüncü Yıl Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümünde tamamladıktan sonra 2015 yılında bu üniversitenin Edebiyat Fakültesi Dil Bilimi Bölümüne Dr. Öğr. Üyesi olarak atandı. Halen aynı üniversitede görev yapmaktadır.

Doç. Dr. İlker AYDIN

1967 Giresun doğumlu olup ilköğrenimini Bulancak’ta, ortaöğrenimini Ordu’da tamamladı. 1988 yılında Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Fransızca Öğretmenliği Bölümünden mezun oldu. 1992 yılında, Van ili İnönü İlköğretim Okulunda sınıf öğretmeni olarak göreve başladı. 1994 yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Yabancı Diller Eğitimi Bölümüne araş-tırma görevlisi olarak atandı. Yüksek lisans ve doktorasını 1996-2003 yılları arası Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde tamamladı. 2006 yılında Yü-züncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dil Bilimi Bölümüne, 2015 yılında ise Ordu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümüne ‘Dr. Öğr. Üyesi’ olarak atandı. 2015 yılında Türkçe Eğitimi Alanında ‘doçent’ unvanını aldı. Halen Ordu Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü, Türkçe Eğitimi Anabilim Dalında ‘Doç. Dr.’ olarak görev yapmaktadır. Çalışma-ları Türkçe Öğretimi, karşılaştırmalı dilbilim, sözdizimi ve metindilbilim üzerine odaklanmaktadır.

ÖNSÖZ

Dilbilimin bağımsız bir alan olarak ortaya çıktığı 19. yüzyıl başlarından gü-nümüze kadar olan süreçte gerçekleştirilen dilbilimsel çalışmalar, Avrupa dille-rinin ırksal ve tarihsel bütünlüğü üzerinde yoğunlaşan ‘Tarihsel-Karşılaştırmalı Dilbilim’, bir dildeki iç yapının egemenliğini ve bütünlüğünü vurgulayan ‘Yapısal Dilbilim’, bütün insan dillerinin ortak bir dil düzeneğine ve bütünlüğüne sahip olduğunu ifade eden ‘Evrensel Dilbilim’, insan dilini tek başına değil de dil dışı faktörlerle birlikte, toplumda bir bildirişim aracı olarak ele alan ‘Edimbilim’ olmak üzere başlıca dört kısma ayrılır.

Çağdaş dilbilimin kurucusu F. de Saussure’ün (1857-1913) işaret ettiği gibi, topluma ait soyut bir yapı olan dil, kişiler arasında bir bildirişim aracı olarak kul-lanıldığında bireysel, somut söz haline gelmektedir. Bildirişimde tek tek sözcükler değil de bazen bir sözcükten bazen daha fazla sayıdaki sözcüklerin birleşmesinden oluşan tümceler ve bunların birleşmesiyle ortay çıkan sözlü ya da yazılı metinler kullanılır. En gelişmiş bildirişim dizgesi olan insan dilinin en üst düzeydeki bi-rimi metin, tümcelerin rastgele, ardışık olarak sıralanması ile oluşturulmuş bir bütün değildir. Metin, tümceler arasında çeşitli düzeylerdeki ilişkilerle oluşturul-muş bağlaşık ve bağdaşık bir dilsel birimdir. Tümceler tek başlarına anlamları olan ancak bulundukları bağlama göre, kendilerinden önceki ve sonraki tümcelere göre anlam kazanan birimlerdir. Bu yüzden metin çözümlemelerinde metindeki tüm-celer tek tek değil bir bütün olarak ele alınır. Metin, anlaşılabilen, yorumlanabilen ve metinsel, sosyal ve kültürel bağlamlara göre, içerisinde belli mesajlar barındıran dilsel bir bütünlüktür.

Malzemesi dil olan edebiyat estetik bir dil kullanımı içerir ve farklı bir oku-mayı gerektirir. Bu çalışmanın odak noktasını oluşturan öykü, gerçek ya da gerçe-ğe uygun olay ve durumların kişi, zaman ve mekân unsurlarıyla birlikte, saymaca bir dünya çerçevesinde, üzerinde durulan konu ve verilmek istenen mesaj(lar)a uygun bir biçimde kurgulanıp ayrıntıya girilmeden ve bütünüyle yoğunlaştırılarak okuyucuya estetik haz verecek tarzda anlatılmasından doğan kısa, yazınsal bir tür-dür. Öykülerde oluşturulan anlamlar hem eserin ortaya çıktığı dönemin ruhunu hem de eser sahibinin dünya görüşünü, değer yargılarını, iç dünyasını, dış dünyayı anlamlandırma biçimini, sunduğu kurmaca dünyanın gerçekle nasıl bir ilişki içerisinde olduğunu yansıtır. Yazar bu aktarımı bazen doğrudan doğruya bazen de örtük bir biçimde ama mutlaka estetik dilsel yapılar kullanarak gerçekleştirir. Öyküler, az sözcükle çok şey anlatmaları, çoğunlukla bir oturuşta okunacak kadar kısa olmaları ile modern yaşama daha uygun bir yazınsal tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Öyküler, düşündüren, duygulandıran, toplumsal, politik ve tarihsel

mesajları olan, diğer yazınsal metinler gibi ait oldukları toplumun kültürü içinde özel bir yeri olan sanat eserleridir.

Yazınsal metinler ilk okunuşta çözümlenemeyen, anlamsal bir zenginliğe sa-hip, dikkatle okunması gereken, okura özel bir okuma zevki sunan metinlerdir. Bir metni okumak, metnin yüzeyinden derinine doğru gitmeyi, görünen yapıdan hareketle görünmeyen anlamsal yapılara ulaşmayı gerektirir. Okumak, metin üre-ticinin yerine geçerek onun dünya görüşünü paylaşmak, dili kullanma biçimini benimsemek kısacası onunla özdeşleşmek demektir. Belli amaçlar doğrultusunda metin üretici tarafından oluşturulan bir yazınsal anlatı metninin, özellikle çözüm-lenmesi sırasında, yazar salt metin üretici, okur ise salt metin tüketici konumunda değildir. Yazar, metnin okunması, anlaşılması ve yorumlanması sırasında bilinçli olarak, çeşitli dil kullanımları ile okuru aktif kılmayı amaçlamakta, okurun dik-katini harekete geçirmek istemektedir. Düşüncelerini okuruyla paylaşırken yazar, okuru, anlatı boyunca sürekli olarak düşünmeye, anlamaya, yorumlamaya, çıka-rımlarda bulunmaya, hatırlamaya, onaylamaya veya reddetmeye, karşılaştırma yapmaya, metinsel ve genel bağlam içinde sürekli olarak akıl yürütmeye teşvik etmektedir.

Metin çözümlemesi kuramsal bir temele dayanan uygulamalı bir etkinliktir. Çağdaş metindilbilim bir metin çözümleme yöntemidir. Bu yöntem, metinlerin yüzey yapıda ‘bağlaşık’, derin yapıda ‘bağdaşık’ olmalarını, belli bir ‘amaç’ için üretilmelerini, ‘bilgisellik’, ‘kabul edilebilirlik’, ‘durumsallık’ ve ‘metinlerarasılık’ özelliklerini taşımalarını gerektirir. İlk okunuşta çözümlenemeyen, özel bir okuma yöntemi gerektiren yazınsal metinler metindilbilimsel çözümlemelerle daha iyi anlaşılmakta, metin üreticinin söylemek istediklerine daha kolay ulaşılmaktadır.

Bu çalışmanın amacı; gerek ana dil gerekse yabancı dil olarak Türkçe öğreti-minde kullanılabilecek öykü metinleri üzerinden çözümleme örnekleri gerçekleş-tirerek metindilbilimin metne yaklaşım biçimini uygulamalı olarak göstermektir. Öyküler metindilbilimsel bir yaklaşımla çözümlenerek metinlerin küçük ölçekli yapılarından hareketle büyük ölçekli yapılarına ulaşılmaya çalışılmış, yazarların metinleri aracılığı ile vermek istedikleri mesajlara nasıl ulaşılacağının ip uçları ve-rilmiş, alanla ilgili kavramlara da açıklık getirilmiştir. Böylece elde edilen bulgular düzenlenmiş ve yorumlanmış bir biçimde okuyucuya sunularak metin çözümle-yiciler için metin çözümleme örnekleri oluşturulmuştur.

Bu çalışmada Memduh Şevket Esendal’ın Karga Yavrusu, Kızımız, Dursunha-cı, Arabacı Ali, Kayışı Çeken ve Eşek, Füruzan’ın Parasız Yatılı, Refik Halit Karay’ın Gözyaşı ve Garip Bir Hediye adlı öyküleri, Mehmet Akif Ersoy’un İstiklal Marşı ve La Martine’in Göl (Le Lac) adlı şiirleri esas alınarak metindilbilimin ‘bağlaşıklık’

vÖnsöz

ve ‘bağdaşıklık’ ölçütlerine göre metindilbilimsel çözümleme örnekleri gerçekleş-tirilmiştir.

Bu veriler ışığında, anlatı başlığında, anlatı, metin/söylem kavramları derin-lemesine betimlenmiş, metinselliğin temel ölçütleri olan bağlaşıklık, bağdaşıklık, amaç, bilgisellik, kabul edilebilirlik, durumsallık ve metinlerarasılık ile ilgili genel bilgiler verilmiş, metindilbilimin tarihsel gelişimine de değinilmiştir.

Yazınsal Bir Tür Olarak Öykü başlığında, öykü kavramı ile ilgili bilgi verilmiş, dünya edebiyatında iki temel öykü türünü oluşturan olay öyküsü ve durum öykü-sünün genel özellikleri anlatılmıştır. Ayrıca Türk öykücülüğüne de kısaca değinil-miştir.

Metindilbilim ve Öykü Çözümlemeleri başlığı altında, metnin yapısı ve me-tinselliğin temel ölçütleri olan bağlaşıklık ve bağdaşıklık kavramları açıklanmış, Esendal’ın durum öyküsü tarzında yazdığı Karga Yavrusu, Kızımız, Dursunhacı, Arabacı Ali, Kayışı Çeken adlı öyküleri, Füruzan’ın Parasız Yatılı ve Refik Halit Karay’ın Gözyaşı adlı öyküleri küçük ölçekli yapı ve büyük ölçekli yapı bağlamın-da ele alınarak öykü çözümlemeleri gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. İlgili başlık altında metnin üst yapısına değinilmiş ayrıca öyküler bütüncül olarak okunmuş ve yorumlanmıştır.

Diğer Metin Çözümleme Örnekleri başlığında ise Karay’ın Garip Bir Hediye ve Esendal’ın Eşek adlı öykülerinin yanı sıra Mehmet Akif Ersoy’un İstiklal Marşı ve La Martine’in Le Lac (Göl) adlı şiirlerinin çözümlemelerine de yer verilmiştir.

Ekler başlığında, çözümlenen öykü ve şiirlerin metinleri sıralanmıştır.

Bu çalışma, Torusdağ’ın (2015) “Memduh Şevket Esendal’ın Öykülerine Me-tindilbilimsel Bir Yaklaşım” başlıklı doktora tezinin yeniden düzenlenmiş ve ge-nişletilmiş halidir.

Kasım 2017

vi Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri

İÇİNDEKİLERÖNSÖZ ...................................................................................................................................iv

GİRİŞ ........................................................................................................................................11. ANLATI ...............................................................................................................................51.1. METİN/SÖYLEM ...........................................................................................................91.2. METİNSELLİK ÖLÇÜTLERİ .....................................................................................141.2.1. BAĞLAŞIKLIK (COHESION) .................................................................................141.2.2. BAĞDAŞIKLIK (COHERENCE) ............................................................................141.2.3. AMAÇLILIK (INTENTIONALITY) .......................................................................151.2.4. BİLGİSELLİK (INFORMATIVITY) .......................................................................151.2.5. KABUL EDİLEBİLİRLİK (ACCEPTABILITY) .....................................................161.2.6. DURUMSALLIK (SITUATIONALITY) .................................................................171.2.7. METİNLERARASILIK (INTERTEXTUALITY) ...................................................171.3. METİNDİLBİLİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ ............................................................192. YAZINSAL BİR TÜR OLARAK ÖYKÜ .......................................................................392.1. OLAY ÖYKÜSÜ ............................................................................................................462.2. DURUM ÖYKÜSÜ .......................................................................................................472.3. TÜRK ÖYKÜCÜLÜĞÜ ...............................................................................................513. METİNDİLBİLİM VE ÖYKÜ ÇÖZÜMLEMELERİ ...................................................633.1. METNİN YAPISI ..........................................................................................................633.1.1. KÜÇÜK ÖLÇEKLİ YAPI/BAĞLAŞIKLIK (COHESION) ...................................653.1.1.1. SÖZCÜKSEL BAĞLAŞIKLIK (LEXICAL COHESION) ..................................673.1.1.1.1. YİNELEME (REITERATION) ...........................................................................693.1.1.1.2. EŞDİZİMSEL ÖRÜNTÜLEME (COLLOCATION) .......................................873.1.1.2. DİLBİLGİSEL BAĞLAŞIKLIK (GRAMMATICAL COHESION) ...................933.1.1.2.1. GÖNDERİM (PROFORM) ................................................................................943.1.1.2.2. EKSİLTİ (ELLIPSE) .......................................................................................... 1313.1.1.2.3. DEĞİŞTİRİM (SUBSTITUTION) .................................................................. 1383.1.1.2.4. BAĞINTI ÖGELERİ (CONNECTIVE ELEMENTS) .................................. 1463.1.1.2.5. BENZERLİK/KOŞUTLUK (PARALLELISM) .............................................. 1493.1.1.2.6. ZAMAN UYUMU VE GÖRÜNÜŞ (TENSE, ASPECT) ............................. 1523.1.1.2.7. İŞLEVSEL TÜMCE YAPISI (FUNCTIONAL SENTENCE STRUCTURE) ................................................................................................................... 166

3.1.1.2.8. ÖRTÜK ANLATIM (IMPLICIT EXPRESSION) ......................................... 1713.1.2. BÜYÜK ÖLÇEKLİ YAPI/BAĞDAŞIKLIK (COHERENCE) ............................ 1833.1.2.1. İŞLEV (FUNCTION) .......................................................................................... 1883.1.2.2. BAŞLIK (TITLE) .................................................................................................. 1903.1.2.3. KONU (TOPIC) ................................................................................................... 1933.1.2.4. ANAHTAR SÖZCÜKLER (KEY WORDS) ..................................................... 1943.1.2.5. İÇERİK ŞEMASI (SCHEMA) ............................................................................ 1953.1.2.6. KONU DEĞİŞİMİ BELİRLEYİCİLERİ (TOPIC-CHANGING MARKERS) ................................................................................ 2053.1.2.7. KONU TÜMCESİ/ANA DÜŞÜNCE TÜMCESİ (TOPICAL SENTENCE) .................................................................................................. 2153.1.2.8. BİÇEM (STYLE) ................................................................................................. 2183.1.2.8.1. SÖZDİZİMSEL BİÇEM ÖZELLİKLERİ ....................................................... 2213.1.2.8.2. DİLSEL, ANLAMSAL BİÇEM ÖZELLİKLERİ ............................................ 2293.1.2.8.3. ANLATICI BAKIŞ AÇISI/ODAKLAYIM (POINT OF VIEW) ................. 2393.1.2.9. ÖZET (SUMMARY) ............................................................................................ 2423.1.2.10. SONUÇ TÜMCESİ (CONCLUSION SENTENCE) .................................... 2473.1.2.11. MOTİF/İZLEK (MOTIF/THEME) ................................................................. 2483.1.3. ÜST YAPI (SUPERSTRUCTURE) ....................................................................... 2513.1.4. BÜTÜNCÜL OKUMA ........................................................................................... 2583.1.4.1. KARGA YAVRUSU ............................................................................................. 2583.1.4.2. KIZIMIZ ............................................................................................................... 2603.1.4.3. DURSUNHACI .................................................................................................... 2633.1.4.4. ARABACI ALİ ...................................................................................................... 2643.1.4.5. KAYIŞI ÇEKEN .................................................................................................... 2673.1.4.6. PARASIZ YATILI ................................................................................................. 2713.1.4.7. GÖZYAŞI .............................................................................................................. 2764. DİĞER METİN ÇÖZÜMLEME ÖRNEKLERİ ......................................................... 2814.1. GARİP BİR HEDİYE ................................................................................................. 2814.2. EŞEK ............................................................................................................................ 2974.3. İSTİKLAL MARŞI ...................................................................................................... 3064.4. LE LAC (GÖL)............................................................................................................ 3205. GENEL KAYNAKÇA ................................................................................................... 3296. EKLER ............................................................................................................................ 333

viii Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri

KARGA YAVRUSU ........................................................................................................... 333KIZIMIZ ............................................................................................................................. 334DURSUNHACI ................................................................................................................. 344ARABACI ALİ ................................................................................................................... 348KAYIŞI ÇEKEN ................................................................................................................. 359PARASIZ YATILI .............................................................................................................. 362GÖZYAŞI ............................................................................................................................ 367GARİP BİR HEDİYE ........................................................................................................ 370EŞEK .................................................................................................................................... 373İSTİKLAL MARŞI ............................................................................................................. 376

İçindekiler ix

ŞEMA LİSTESİŞema 1: Greimas’ın Eylensel Modeli ..................................................................................26Şema 2: Metnin Yapısı ..........................................................................................................64Şema 3: Gönderim ...............................................................................................................94Şema 4: Karga Yavrusu - İçerik Şeması........................................................................... 197Şema 5: Kızımız - İçerik Şeması ...................................................................................... 199Şema 6: Dursunhacı – İçerik Şeması .............................................................................. 200Şema 7: Arabacı Ali – İçerik Şeması ............................................................................... 201Şema 8: Kayışı Çeken – İçerik Şeması ............................................................................ 202Şema 9: Parasız Yatılı – İçerik Şeması ............................................................................. 204Şema 10: Gözyaşı – İçerik Şeması ................................................................................... 204Şema 11: Öykü Yapısı. ....................................................................................................... 257Şema 12: Öykü Kahramanları .......................................................................................... 289 Şema 13: Olay Döngüsü................................................................................................... 289Şema 14: Eylem Grafiği .................................................................................................... 302Şema 15: İçerik Şeması ..................................................................................................... 303

Dil yetisi insana mahsus, doğuştan gelen bir özelliktir. Her insan en az bir dil öğrenir ve konuşur. İnsanı diğer canlılardan ayıran en önemli özelliği düşünebil-mesi ve konuşabilmesidir. “Aslında düşünce ve dil aynı olayın farklı görünüşleridir. Çünkü düşünce bir tür sessiz-iç konuşma; dil ise düşüncenin ses aracılığıyla ifade edilmesidir.”1 Dil, insanın düşüncesini ifade edebilmesi için kullandığı en gelişmiş ve en yetkin anlatım aracıdır. Aynı zamanda dil, insanlar arasında bildirişimi sağ-layan, kullanıldığı toplum tarafından kabul edilmiş, kendine özgü kurallara göre işleyen bir anlaşma dizgesidir.

Bilgi alışverişi anlamına gelen bildirişim olgusu dil sayesinde gerçekleştiri-lir. Aksan’a göre, bildirişim, “bir bilginin, bir niyetin, ilkel ya da ergin bir işaret dizgesinden yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden bir başka merkeze ulaştırılmasıdır.”2 Başkan bildirişimi, “Bir gönderici tarafından, öte yandaki bir alıcı üzerinde belli bir etki yaratmak amacı ile, adına ‘gösterge’ denilen, anlam yüklü birimlerden yararlanarak, karşı tarafa belirli bir ‘bildiri’ ulaştırılması eylemi.”3 olarak tanımlar. Başkan’a4 göre, tüm yaşam olgusu ‘bilgi alışverişi’ üze-rine dayalı bir bildirişim işlemidir. İnsan organizması ile dış ortam arasında ve organizma içindeki birimler arasında mevcut olan bildirişimin sona ermesi or-ganizmanın ölmesi demektir. İnsanın yaşadığı sosyal çevre ile ilişkilerinin sona ermesi de ‘ruhsal bir ölüm’dür. İnsanlar arasında iletişimi sağlamasının yanı sıra kültürlerin kuşaktan kuşağa aktarılmasını sağlayan da dildir.

Sözcüklerden oluşan bir dizge olarak görülse de dili oluşturan yalnızca söz-cükler değildir. Dil, sözcüklerin uyumlu birliktelikleriyle işleyen bir dizgedir. Dizge, “bir bütün oluşturacak biçimde birbirine bağlı ögelerin bütünü, manzu-me, sistem”5, veya “ögeleri ya da bölümleri çeşitli ilkeler uyarınca birbirine bağlı düzenli bütün; yapı”6 olarak tanımlanmaktadır. Demir’in ifadesiyle, “insanın dü-şüncelerini, duygularını ve meramını ifade etmek üzere sesleri, heceleri, kelimeleri ve cümle gruplarını anlamlı ve ahenkli bir şekilde bir araya getirerek oluşturduğu semboller bütünü diye tanımlayabileceğimiz dil, onun kendi var oluşunu ifade et-

1 Ramazan Demir, “Dil ve Düşünce İlişkisi”, Yüce Devlet Dergisi, 1 Eylül 2009, Sayı 1, Erişim: [http://www.yucedevlet.com/dil-ve-dusunce-iliskisi.html], Erişim Tarihi: 8 Kasım 2014.

2 Doğan Aksan, Her yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK, Ankara, 2000, 44.3 Özcan Başkan, Bildirişim, İnsan-Dili ve Ötesi, Altın Kitaplar Yay., İstanbul, 1988, 17. 4 Başkan, a. g. e., 1988, 13.5 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara, 2005, 545.6 Berke Vardar, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual, İstanbul, 2002, 79.

GİRİŞ

mesi açısından olmazsa olmaz unsurlardan birisidir.”7 Ergin’in deyimiyle dil, “in-sanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabiî bir vasıta, kendisine mahsus kanunları olan ve ancak bu kanunlar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilinme-yen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş içtimaî bir müessesedir.”8

Dil, konuşan kişinin sosyo-ekonomik durumu, siyasi kimliği, mesleği, dini inancı, dünya görüşü hakkında da bilgi verir. Hatta söylemek isteyip söyleyeme-dikleri de insanın sözlü ya da yazılı dilinden çıkarılabilir. Leibniz’in de ifade ettiği gibi, “Diller insan aklının en iyi aynasıdır.”9 Dil, onu kullanan bireyler arasında bildirişimi sağlamada, bireylerin iç dünyalarında yer alan düşüncelerini dışa vu-rumlarında, dış dünyayla bağlantı kurmalarında en gelişmiş ve en önemli araçtır. Bir iletişim, anlama ve anlatma aracı olan dil, toplumların birlikte yaşamalarında en önemli etkenlerden biridir. İnsan, bilim, teknik, sanat, felsefe gibi üstünlükle-re dil aracılığı ile ulaşmış ve gelişmiştir. Aksan, dil ile ilgili olarak şunları söyler: “İnsanın dünyadaki yerini ve değerini belirleyen, düşünemeyeceğimiz kadar çok yönlü, kimi sırlarını bugün de çözemediğimiz büyülü bir varlık olarak tanımladı-ğımız dil, kullanıldığı toplumun da pek çok özelliklerini, yaşayışını, geleneklerini, dünya görüşünü, yaşam felsefesini, inançlarını; bilim, sanat ve tekniğe katkılarını yansıtır.”10

Dil ile ilgili çalışmalar çok eski dönemlere dayandırılır zira insanoğlu ileti-şim aracı olarak kullandığı bu yapıyı hep merak etmiştir. Dil çalışmalarının temel amacı, hemen hemen her zaman, insan dili denilen bildirişim aracını en doğru biçimde tanıtmak olmuştur. Başkan,11 başlangıcından bugüne, yapılan dil çalış-malarını, Tarihsel Dilbilim, Karşılaştırmalı Dilbilim, Yapısal Dilbilim, Üretimsel Dilbilim, Bağlamsal Dilbilim şeklinde başlıklandırır. Dile dayalı çalışmalar, M. Ö. 5. yüzyıldan Orta Çağ’a kadar filozofların daha sonra dilcilerin art zamanlı ve karşılaştırmalı dilbilgisi çalışmaları olarak seyrini sürdürmüştür. 20. yüzyılın baş-larına kadar uzanan yapısalcılık öncesi olarak adlandırılan bu dönemden sonra, İsviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure’ün 1907-1911 yılları arasında Cenev-re Üniversitesi’nde verdiği dilbilim derslerinin 1916’da Genel Dilbilim Dersleri (Cours de Linguistic Générale) adıyla kitap olarak yayınlanması dilbilimin 1960’lı yıllardaki parlayan dönemine zemin oluşturmuştur. Çağdaş ve modern dilbilimin kurucusu olarak kabul edilen Saussure’le birlikte, 19. yüzyıldan kalan, dilin art sü-

7 Demir, a. g. e., 2009.8 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yay., İstanbul, 1981, 3.9 Marcelo Dascal, Faundations of Semiotics, Leibniz. Language, Signs, and Thought, Jhon

Benjamins Publishing Company, Amsterdam, Philadelphia, 1987, ıx. 10 Aksan, a.g.e., 2000, 11 - 13.11 Başkan, a. g. e., 1988, 178 - 274.

2 Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri

remli olarak ele alınması yerini eş süremli olarak ele alınmasına bırakmış, dilin bi-limsel yöntemlerle ele alındığı dönem başlamıştır. Saussure ve Amerikalı dilbilimci E. Sapir ile başlayan yapısalcı dönemde dilin belli yüzey yapılarının tanımlanması amaçlanmıştır. Dil birimi sözcük düzeyindedir. Saussure göstergeyi temel dil bi-rimi olarak kabul etmiştir. Dil bir yapı, bir dizge olarak incelenmeye başlanmıştır. Bu yapı ve dizge içerisinde, her dil ögesi değerini diğer ögelerle kurduğu ilişkiden almaktadır. Buna göre dil, kendisini oluşturan ögelerin salt maddi varlığından de-ğil, bu ögelerin bir araya gelmesiyle aralarında oluşan ilişkilerden ortaya çıkmış bir yapıdır. Prag Dilbilim Çevresi’nin kurucuları N. S. Troubetskoy ve R. Jakobson dil göstergesini oluşturan en küçük birimleri betimlemişler, A. Martinet ise tümceyi en küçük anlamlı birimlerine ayırarak anlam birimlere ulaşmış, anlam birimleri de her dilde büyük sayılara ulaşan ve açık bir liste oluşturan sözlük birimler ve sınırlı sayıda olup sözlüklerde yer almayan biçimbirimler olarak sınıflandırmıştır.

Dilin görünen yüzey yapılarının incelendiği bu dönemi, dilin görünmeyen derin yapılarının incelendiği Zellig Harris ile başlayan ancak N. Chomsky’nin 1957’de Sözdizimsel Yapılar (Syntactic Structures) adlı kitabıyla ortaya koyduğu Üretici-Dönüşümsel Dilbilgisi (Generative-Transformational Grammar) ile en iyi ifade edildiği dönem izlemiştir. Bu dönemde temel dil birimi tümcedir. Üretici-Dönüşümsel Dilbilgisine göre, tümcenin, konuşanın ürettiği ya da alıcının algıla-dığı görünen, tümcenin dizimsel bileşeni olarak kabul edilen bir yüzey yapısı ve bu tümcenin anlamını dolayısıyla taşıdığı örtük anlamları içinde barındıran, örtük tümcelerden oluşan bir derin yapısı vardır.

Günümüz dilbilim çalışmalarında tümceden daha büyük birimler temel dil birimi olarak kabul edilmektedir. Günlük hayatın her anında üretilen sözceler dizisi yani söylem çözümlemeleri, metin çözümlemeleri ağırlıklı olarak dilbilim çalışmalarında yer almaktadır. Metinler dil ögelerinden oluşan, bu ögeler arasın-daki ilişkilerle gerçekleşmiş bir dizge olarak kabul edilmektedir. Weinrich, dil öge-lerinin metin bağlamında ele alınması gerektiğini ifade etmiş bir dilbilimcidir.12 Altmışlı yıllardan itibaren çeşitli metin çözümleme yöntemleri geliştirilmiş, ortaya çıkan kuramsal yaklaşımlar ve bunlara dayanan uygulamalı çalışmalar metne yeni açılardan bakılabileceğini göstermiştir.

Çağdaş dilbilim araştırmalarında tümce ötesinde gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda ortaya çıkan metindilbilim, metinleri biçimsel, yapısal, anlamsal ve işlevsel boyutları ile ele almayı hedeflemektedir. Dilsel çözümlemelerde tümce-nin yetersiz kalması dilbilim çalışmalarında tümce ötesi çalışmalara yönelmeyi gerektirmiş, bu da dilbilimsel çalışmalarda metin kavramına ağırlık verilmesini

12 Canan Ayata Şenöz, Metindilbilim ve Türkçe, Multilingual, İst., 2005, 18.

Giriş 3

ve metindilbilimin doğmasını sağlamıştır. 1970’lerden itibaren dilbilimin ayrı bir dalı olarak çalışan metindilbilime dayalı bir incelemede, tek tek metin içindeki tümceler değil, metni oluşturan dil birimleri arasındaki bağıntılar ile metnin bir bütün olarak yapısı ve işlevi önem kazanmıştır. Metindilbilim, anlamın ortaya çı-karılmasında tümce ötesi dil çalışmalarından yola çıkarak metinsel ilişkileri bü-tüncül bir bakış açısıyla ele alır. Bu anlayışla metne yaklaşan metindilbilim, türü ne olursa olsun her türlü dil olgusunu metin yapan ölçüt ve kuralları belirler. Çe-şitli metin türleri arasındaki farklı yapısal ve işlevsel özellikleri tespit eder. Metin-lerle gönderme yaptıkları gerçek olgular arasındaki ilişkileri araştırır, metinlerin çok katmanlı anlamsal yapılarını saptar. Metinlerin kullanıldıkları bağlama göre üstlendikleri işlevleri belirlemeye çalışır.

Genelde metne, özelde yazınsal metne ve bu metinlerin ortaya koyduğu an-lam çerçevelerine birçok yöntemle ulaşılabileceği bir gerçektir. Bütün bu kuram çeşitlerinden biri olan metindilbilim, metinlerin dilbilgisel ve içeriksel olarak nasıl kurgulandıklarını belirler, bildirişimsel işlevlerini tespit eder ve bunları uygulamalı örneklerle gösterir. Şenöz’ün de belirttiği gibi, “metindilbilim, metinlerin yalnız-ca yapılarını değil, bildirişimsel işlevlerini de araştırmalıdır.”13 Metindilbilim, dil incelemelerine tümceler arası bağlantı, bağlam, işlev, metin üretici, metin çözücü gibi kavramlar getirmiş, metinlerin geniş ve çok yönlü biçimde ele alınmasını sağ-lamıştır. Bu çalışmada özellikle yazınsal metin çözümlemesi üzerinde durulacaktır.

Yazınsal eser, insana özgü bildirişim biçimlerinden biridir. Yazınsal metinler kurmaca bir dünyayı temsil ederken kendilerini çevreleyen gerçek sosyo-kültürel dünyanın izlerini de taşırlar. Öykü anlatmak, dinlemek muhtemelen dilin kendisi kadar eskidir. Yazınsal türler arasında öyküler, yapısal ve içeriksel özellikleri ve de kısa olmaları itibariyle dil ve edebiyat öğretiminde kullanılmaya uygun metinler-dir. Özellikle edebiyat ve eğitim fakültelerinin dil ve edebiyat bölümlerinde oku-yan öğrencilere geleneksel yöntemlerle öykü çözümlemesi yaptırmak öğretimde tekdüzeliğe yol açmaktadır. Geleneksel öykü çözümlemesinde çoğunlukla öykü yazarının hayatı, yaşadığı dönemin denk geldiği yazınsal akım ve bu akımın esere yansıması, karakterler, ortam, bakış açısı ve yazarın biçemi gibi unsurlar ele alın-maktadır. Günümüzde kısalık, özel ve sıra dışı bir dil kullanımına sahip olma gibi özellikleriyle önemli bir yazınsal tür olarak yerini alan öyküler, metin üzerinde yo-ğunlaşmayı gerektiren metindilbilimsel çözümlemelerle daha iyi anlaşılmakta, ya-zarlarının okuyucularına vermek istedikleri mesajlara daha kolay ulaşılmaktadır. Unutulmamalıdır ki metinler gerçek dünyanın/yaşamın kurgusal yansımalarıdır ve metni çözebilen okur dünyayı/yaşamı daha iyi okuyabilecektir.

13 Şenöz, a. g. e., 2005, 25.

4 Metindilbilim ve Örnek Metin Çözümlemeleri

1. ANLATI

Anlatı, olan biteni anlatan, sözcelem zamanına göre geçmişle ilgili belli bir zamana ait olanı aktaran söylemdir. Eski bir tanıma göre anlatı, gerçek anlamıyla anlatma edimi olarak bilinir. İster yazılı ister sözlü olsun anlatı, bireysel ya da top-lumsal yaşamın her alanında var olan, bir dil etkinliği vasıtasıyla alıcıya ulaşan, bir düşüncenin, olayın yeniden sunumudur. Bir anlatı, bir ya da bir dizi olayı aktaran sözlü ya da yazılı bir söylemdir. Olayların aktarıldığı bir söylem olarak anlatı, gün-lük yaşantıda oldukça yaygın bir söylem biçimi olarak kabul edilir. Anlatıcının olayı aktarma edimini içerir. Anlatmaktan gelen ‘anlatı’ sözcüğünün sözlükteki karşılığı “1. Ayrıntılarıyla anlatma. 2. Roman, hikâye, masal vb. edebî türlerde bir olay dizisi-ni anlatma biçimi, hikâyeleme, hikâye etme, tahkiye.”1 şeklinde ifade edilmektedir.

Anlatı türlerinin en eski örneği, toplumların ilk yazınsal ürünleri olarak ka-bul edilen, birtakım önemli olayların anlatıldığı ve akılda kalıp etkili olması için nazım şeklinde söylenen destanlardır. Bütün toplumların kendilerine ait destanla-rı vardır. Bu da anlatmanın ne kadar temel bir ihtiyaç olduğunu gösterir. Destanlar çoğunlukla dünyanın ve insanoğlunun yaratılışını, bir ulusun geldiği soyu anlatan ulusal kahramanlık öykülerini, eski savaşları coşkun ve genellikle abartılı bir şekil-de dile getiren, oldukça uzun koşuklardır. Eski çağların ürünü olan destanlar, daha sonraki dönemlerde yerlerini halk öyküleri ve masallara daha sonra da roman, öykü, deneme, tiyatro gibi türlere bırakmışlardır.

Anlatı (İng. narrative; Fr. récit), Gérard Genette’in Discours du Récit (Nar-rative Discourse/Anlatının Söylemi) adlı eserinin giriş kısmında ifade ettiği gibi, anlatı ilk anlamıyla, (bugün yaygın olan bir kullanımla, en merkezi ve en açık olan anlamıyla) anlatı birimini, bir olayı ya da olaylar dizisini anlatmayı üstlenen sözlü ya da yazılı söylemdir. İlkine göre daha az yaygın olan fakat günümüzde anlatı içe-riği kuramcıları ve araştırmacılar arasında yaygın kullanımıyla anlatı, bu söylemin konularını oluşturan gerçek ya da kurmaca olaylar dizisini ve bu olaylar arasındaki bağlanma, karşıtlık, yinelenme gibi ilişkileri kapsamaktadır. Kökeni bakımından en eski görünen üçüncü anlamıyla anlatı, birilerinin bir şeyleri nakletmesiyle ger-çekleşen olay, bir anlatma edimidir.2 Anlatı ile ilgili bunca tanım, anlatı türlerinin temelinde insanların bir şeyler anlatmaya olan ihtiyaçlarının yattığını göstermek-tedir. İnsanların duygu ve düşüncelerini başkalarına da duyurmak istemeleri anla-

1 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 2011, 130.2 Gérard Genette, Anlatının Söylemi, Çev. Ferit Burak Aydar, Boğaziçi Üni. Yay. 2011, 13.