membership in the wto: prospects of scientific researches and...

443
Regional Academy of Management European Scientific Foundation Institute of Innovation Regional Center for European Integration National Institute of Economic Research Batumi Navigation Teaching University Sokhumi State University Ukrainian Assembly of Doctors of Sciences in Public Administration East European Institute International Toktomamatov University in Jalal-Abad Taraz Innovation and Humanities University "Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market": Materials of the IV International Scientific-Practical Conference October 23-25, 2019 (Vancouver, Canada) Volume I Vancouver, 2019

Upload: others

Post on 16-Jul-2020

9 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

Regional Academy of Management European Scientific Foundation Institute of Innovation

Regional Center for European Integration National Institute of Economic Research Batumi Navigation Teaching University

Sokhumi State University Ukrainian Assembly of Doctors of Sciences in Public Administration

East European Institute International Toktomamatov University in Jalal-Abad

Taraz Innovation and Humanities University

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and

International Technology Market":

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference

October 23-25, 2019 (Vancouver, Canada)

Volume I

Vancouver, 2019

Page 2: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 2 [email protected]

UDC 339.9 (063)

BBC 65.5 M 54

Editorial Board: Chairman of the Board – Professor S. Midelski (Kazakhstan). Members of the Board: D.Sc., Professor S. Baubekov (Kazakhstan), Ph.D., Associated Professor Zh. Duysheev

(Kyrgyzstan), Ph.D., Associated Professor B. Gechbaia (Georgia), Ph.D., Colonel (Ret.) E. Janula (Poland), Dr. Prof. Deep Sea Going Captain P. Khvedelidze (Georgia), Ph.D., Professor O. Komarov (Kazakhstan), Associated Professor T. Kolossova (Kazakhstan), Associated Professor I. Makarycheva (Russia), Ph.D., Associated Professor A. Morov (Russia), D.Sc., Professor S. Omurzakov (Kyrgyzstan), D.Sc., Professor L. Qoqiauri (Georgia), D.Sc., Professor E. Romanenko (Ukraine), D.Sc., Professor Ye. Saurykov (Kazakhstan), Ph.D., Professor L. Takalandze (Georgia), D.B.A., Professor T. Trocikowski (Poland), Associated Professor D. Zhelazkova (Bulgaria).

M 54

«Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market»: Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. In two volumes. Volume I – Vancouver, Canada: Regional Academy of Management, 2019. – 443 p.

ISBN 978-601-7496-26-5

This is a compilation of the materials of the IV International Scientific-Practical Conference "Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market", that was held in Vancouver, Canada, on October 23-25, 2019.

Submissions cover a wide range of issues, primarily the problem of improving management, sustainable economic development and introduction of innovative technologies, improved training and enhancement of the development of "human capital", interaction between the individual and society, psychological and pedagogical foundations of innovative education.

Materials addressed to all those interested in the actual problems of management, economy and ecology, social sciences and humanities.

UDC 339.9 (063) BBC 65.5

ISBN 978-601-7496-26-5

© Regional Academy of Management, 2019

Page 3: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 3 [email protected]

Аймақтық Менеджмент Академиясы

Региональная Академия Менеджмента Regional Academy of Management

Leader of Kazakhstan * Қазақстан Көшбасшысы *

Лидер Казахстана *

* According to the National Business Rating Kazakhstan: http://nbr-kz.com/ / Согласно данным Национального Бизнес-Рейтинга Казахстана: http://nbr-kz.com/

Regional Academy of Management is a public Academy of Sciences, a self-governing community of scholars, teachers and practitioners in the management from the Republic of Kazakhstan, the European Union and the CIS countries, Turkey, India, Ukraine and Georgia. Holds the honorary title "Leader of Kazakhstan" among research organizations.

The Academy operates in accordance with the principles and standards of the Bologna scientific and educational process.

The purpose of the Academy is to promote social and managerial knowledge and technology, as well as the implementation of economic, sociological, socio-psychological and other fundamental and applied research on topical issues of governance.

Academy provides independent certification and assessment of the quality of training of the teaching staff, as well as leaders and practitioners of the highest qualification in the management and social sciences, with the issuance of the relevant qualification documents.

For more information visit: www.regionacadem.org Inquiries by e-mail: [email protected]

Региональная Академия Менеджмента – академия наук, самоуправляемое сообщество ученых, преподавателей и специалистов-практиков в области менеджмента из Республики Казахстан, стран Европейского Союза и СНГ, Турции, Индии, Украины и Грузии. Обладатель почетного звания «Лидер Казахстана» среди научных организаций.

Академия действует в соответствии с принципами и стандартами Болонского научно-образовательного процесса.

Целью Академии является содействие развитию социально-управленческих знаний и технологий, а также проведение экономических, социологических, социально-психологических и иных фундаментальных и прикладных научных исследований по актуальным проблемам управления.

Академия осуществляет независимую аттестацию и оценку качества подготовки научно-педагогических кадров, а также руководителей и специалистов-практиков высшей квалификации в области менеджмента и других социальных наук с выдачей соответствующих квалификационных документов.

Подробная информация на сайте: www.regionacadem.org Справки по электронной почте: [email protected]

Page 4: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 4 [email protected]

Compilation of the materials of the international scientific-practical conference "Quality Management: Search and Solutions" (edited by S. Midelski) was awarded the Honorary Diploma and the Gold Medal of the XXVIII Moscow International Book Fair, held at the Exhibition of Economic Achievements (VDNKh, Moscow, Russia) 2-6 September 2015.

XXVIII Moscow International Book Fair - the largest international scale Book Forum in Russia, which became one of the central events of the Year of Literature in the Russian Federation.

Participants of the oldest book fair has become more than 400 Russian and foreign publishing houses from 30 countries, which traditionally provided the best examples of educational, scientific, reference and encyclopedic, fiction, children's literature.

Сборник материалов международной научно-практической конференции

«Менеджмент качества: поиск и решения» (под редакцией С.Л. Мидельского) был отмечен Почетным Дипломом и Золотой медалью XXVIII Московской международной книжной выставки-ярмарки, состоявшейся на Выставке Достижений Народного Хозяйства (ВДНХ, г. Москва, РФ) 2-6 сентября 2015 года.

XXVIII Московская международная книжная выставка-ярмарка - крупнейший в России книжный форум международного масштаба, который стал одним из центральных событий Года литературы в Российской Федерации.

Участниками старейшего книжного форума страны стало более 400 российских и зарубежных издательств из 30 стран, которые традиционно представили лучшие образцы учебной, научной, справочно-энциклопедической, художественной, детской литературы.

* * * * *

All collections of scientific papers, published by the Regional Academy of

Management, have ISBN, Bibliographic Classification, Universal Decimal Classification (UDC) and all the necessary details.

Все сборники научных трудов, издаваемые Региональной Академией Менеджмента, имеют ISBN, ББК, УДК и все необходимые реквизиты.

Page 5: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 5 [email protected]

Compilation of the materials of the international scientific-practical conference "Quality Management: Search and Solutions" (edited by S. Midelski) was awarded the Honorary Diploma and the Gold Medal of the XXXVI International Paris Book Fair (17-20 March 2016, Paris).

XXXVI International Paris Book Fair was held under the motto "Book in the Spotlight". It was opened by solemn speech of French President Francois Hollande. Among the visitors of the Fair were many French and foreign politicians, scientists and cultural figures, such as France Prime Minister Manuel Valls, the Minister of Culture and Communications Audrey Azoulay, Minister of Higher Education and Scientific Research Najat Vallaud-Belkacem.

Over the 4 days of the Exhibition organized more than 800 meetings devoted to issues of book publishing, distribution and availability of books, copyright issues related to, including educational and scientific publications.

Fair participants were representatives of 45 countries; the number of visitors exceeded 230,000 people.

Сборник материалов международной научно-практической конференции «Менеджмент качества: поиск и решения» (под редакцией С.Л. Мидельского) был отмечен Почетным Дипломом и Золотой медалью XXXVI Международного Парижского книжного Салона (17-20 марта 2016, Париж). XXXVI Международный Парижский книжный Салон прошел под девизом «Книга в центре внимания». Его открыл торжественной речью президент Французской Республики Франсуа Олланд (François Hollande). Среди посетителей Салона были многие французские и иностранные политики, деятели науки и культуры, такие как премьер-министр Франции Мануэль Вальс (Manuel Valls), министр культуры и связи Одри Азулай (Audrey Azoulay), министр высшего образования и научных исследований Наят Валло-Белкасем (Najat Vallaud-Belkacem).

За 4 дня проведения Салона организовано более 800 встреч, посвящённых вопросам книгоиздания, распространения и доступности книжной продукции, вопросам авторских прав, касающихся, в том числе, учебных и научных изданий.

Участниками Салона стали представители 45 стран, число гостей превысило 230 000 человек.

Page 6: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 6 [email protected]

The collection of materials of the III International Scientific and Practical

Conference "Innovation Management and Technology in the Era of Globalization" (Sharjah, UAE, January 12-14, 2016, edited by S. Midelski) was presented at the XXIX International Exhibition of Teaching and Scientific Publications.

The exhibition was held from 30 May to 1 June 2016 in the main building of Russian Academy of Sciences (RAS, Moscow, Russia).

The collection was awarded by the Diploma "The Best Teaching Publications in Its Field" and by the Certificate "Golden Fund of National Science".

Regional Academy of Management sincerely thanks our partners and co-organizers of the conference, members of the editorial board and all the authors of articles, which was published in the collection.

* * * * * Сборник материалов III международной научно-практической

конференции «Инновационный менеджмент и технологии в эпоху глобализации» (Шарджа, ОАЭ, 12-14 января 2016 года, редактор С.Л. Мидельский) был представлен на XXIX международной выставке-презентации учебно-методических и научных изданий.

Выставка проходила с 30 мая по 1 июня 2016 г. в главном здании Российской Академии Наук (РАН, Москва, Россия).

Сборник был награжден Дипломом «Лучшее учебно-методическое издание в отрасли» и Сертификатом «Золотой фонд отечественной науки».

Региональная Академия Менеджмента искренне благодарит наших партнёров и со-организаторов конференции, членов редакционной коллегии и всех авторов статей, опубликованных в сборнике.

Page 7: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 7 [email protected]

The collection of materials of the International scientific-practical conference «Prospects for the Development of Modern Science» (edited by S. Midelski) was awarded the Gold Medal of the XXXVI International Book Exhibition Liber Barcelona - 2018.

The exhibition was held from 3 to 5 October 2018 in one of the largest exhibition centers in Europe Fira Barcelona Grand Via (Barcelona, Spain). The event was held with the official support of the Government of Spain, the Ministry of Education and Training of Spain, the Ministry of Culture and Sports of Spain, the Department of Culture of Catalonia, the City Council of Barcelona.

Сборник материалов международной научно-практической конференции «Перспективы развития современной науки» (под редакцией С.Л. Мидельского) был награжден Золотой медалью XXXVI Международной книжной выставки Liber Barcelona - 2018.

Выставка прошла с 3 по 5 октября 2018 года в одном из крупнейших выставочных центров Европы Fira Barcelona Grand Via (г. Барселона, Испания). Мероприятие проведено при официальной поддержке Правительства Испании, Министерства образования и профессиональной подготовки Испании, Министерства культуры и спорта Испании, Департамента культуры Каталонии, Городского совета г. Барселона.

Page 8: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 8 [email protected]

ORGANIZERS OF THE CONFERENCE: ОРГАНИЗАТОРЫ КОНФЕРЕНЦИИ:

Regional Academy of Management (Pavlodar, Kazakhstan) www.regionacadem.org

Региональная Академия Менеджмента (Павлодар, Казахстан)

European Scientific Foundation Institute of Innovation (Wloclawek, Poland)

Europejska Fundacja Naukowa

Instytut Innowacji (Włocławek, Polska)

Regional Center for European Integration (Wloclawek, Poland)

http://rcie.pl Regionalne Centrum Integracji Europejskiej

(Włocławek, Polska)

National Institute of Economic Research (Batumi, Georgia)

http://nier.ge Национальный институт экономических исследований

(Батуми, Грузия)

Batumi Navigation Teaching University (Batumi, Georgia)

http://bntu.edu.ge/ Батумский Университет Навигации

(Батуми, Грузия)

Sokhumi State University (Tbilisi, Georgia)

http://sou.edu.ge Сухумский государственный университет

(Тбилиси, Грузия)

Ukrainian Assembly of Doctors of Sciences in Public Administration (Kyiv, Ukraine)

http://vadnd.org.ua Всеукраїнська Асамблея Докторів Наук

з Державного Управління (Київ, Україна)

East European Institute (Izhevsk, Russia)

www.mveu.ru Восточно-Европейский институт

(Ижевск, Россия)

International Toktomamatov University in Jalal-Abad

(Jalal-Abad, Kyrgyzstan) http://mnu.kg/

Международный университет им. К.Ш. Токтомаматова в Жалал-Абаде (Жалал-Абад, Кыргызстан)

Taraz Innovation and Humanities University (Taraz, Kazakhstan)

www.tigu.kz Таразский инновационно-гуманитарный университет

(Тараз, Казахстан)

Page 9: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 9 [email protected]

CONTENTS / СОДЕРЖАНИЕ

Organizers of the Conference / Организаторы конференции... 8

Contents / Содержание................................................................... 9

REPORTS AT THE PLENARY SESSION / ДОКЛАДЫ ПЛЕНАРНОГО ЗАСЕДАНИЯ

14

01. Phuong Nam Le, Ch.R. Needham Factors Contributing to the Success of Ethnic Restaurant Businesses in Canada…………………

14

02. T.S. McNamara The China-Canada BIT, Its Shortcomings, and the Risks for Chinese Investors………………………………………….

39

03. F.I. Nwalutu Canadian Labor Market as a Dispiriting Phenomenon on Skilled Migrants: Mental Health Consequences on Immigrant Canadians……………………………………………………..

55

04. C.M. Krogh, E.J. Wilson, M.E. Harrington Wind Turbine Incident / Complaint Reports in Ontario, Canada: A Review ― Why Are They Important?............................................................................

72

05. E. Januła Uwertura do II Wojny Światowej………………………… 83

06. R.R. Ratajczak Historical Determinants of Social Policy in the Post-Industrial Region on the Example of the Upper Silesia (Considerations in the Aspect of Applied Social Policy)……………….

121

07. S.F. Ubaidullaeva Bilateral Relations of Uzbekistan with the Countries of Central Asia…………………………………………………

138

08. Е.А. Романенко В Украине укрупнят районы по примеру Франции…………………………………………………………………...

143

09. І.В. Жукова Інформаційний взаємозв’язок між державою і суспільством: теоретичний і прикладний аспект……………………

149

10. O.A. Marusheva Problematic Aspects in the Development of Legal Regulation in Construction………………………………………...

151

11. M. Sakenov, O. Lyan, B. Salykova, A. Kainazarov, A. Dubay The Impact of Mining on the Environmental Safety of the Development of Non-Ferrous Metal Deposits…………………………..

153

12. А. Гиоргидзе Некоторые вопросы квалификации специаль-ных составов уменьшенной вменяемости в уголовном праве Грузии……………………………………………………………………...

157

13. Б.Т. Кулатаев, Б.Ш. Джетписбаева, Н.К. Абильмажинова, У.А. Нуралиева, А.И. Матибаева, М.Б. Тыныштықбай Особенности продуктивных показателей овец……………………..

163

Page 10: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 10 [email protected]

14. К.Н. Бегембеков, Г.Г. Габит, К.Г. Есенгалиев, Т.С. Елу, Г.Н. Амире Мясная продуктивность бычков казахской белоголовой породы после нагула в условиях пастбищ Юго-Востока Казахстана………………………………………………………………...

170

15. Г.Т. Ташенова, А.Ж. Ахенбекова, Р.З. Боранбаева, Г.К. Абдилова Вегетативные дисфункции у детей школьного возраста…………………………………………………………………...

176

16. Б.П. Торебаев, С.С. Саидмуратова, Э.Т. Лайшева, З.Ф. Валиева Процесс колорирования тканей в современном текстильном производстве……………………………………………..

184

SECTION I / СЕКЦИЯ I

ECONOMIC AND MANAGEMENT SCIENCES / ЭКОНОМИЧЕСКИЕ И УПРАВЛЕНЧЕСКИЕ НАУКИ

187

1.1. A.E. Sarsenova, D.S. Nauryzbayeva Consequences of Kazakhstan's Accession to the WTO……………………………………

187

1.2. Zh.Z. Baimukasheva, M.G. Kaiyrgaliyeva, N.Т. Seitkaliyeva Efficiency of Attraction and Use of Investments in the Republic of Kazakhstan………………………………………………………………...

191

1.3. A.B. Agzamova, A.K. Shukurov, D.В. Kubanova Features of Development of Agricultural Production of the Republic of Kazakhstan………………………………………………………………...

196

1.4. G. Dzholdasbaeva, P. Beisekova Creation of Competitive Advantages of the Milling and Cereal Industry………………………….

200

1.5. A. Mustafina, D. Zaitseva Analysis of Small and Medium-Sized Businesses at the Present Stage of Economic Development of the Kostanay Region……………………………………………………...

206

1.6. A. Kazykeshova, Ye. Mubarakov, A. Yertaykyzy, N. Aitkazina, T. Merimbayeva History of the Development of Marketing in Kazakhstan………………………………………………….

212

1.7. K. Balginova, A. Shakharova, S. Kalmagambetova, A. Utepbergen Expert Social and Economic Aktobe Region…………….

217

1.8. A.Zh. Zhakypova, M.Zh. Omirzakova, B.Kh. Krambaeva Tourism Development in Aktobe…………………………………………

225

1.9. С.Л. Мидельский Местное самоуправление в Турции и его значение для Казахстана……………………………………………….

229

1.10. Б.Р. Кульбекова, И.М. Нурмолдина Модели светских государств по отношению к религии…………………………………..

239

Page 11: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 11 [email protected]

1.11. О.Е. Комаров Казахстанский опыт поддержки малого и среднего бизнеса (исследование удовлетворенности предпри-нимателей деятельностью Фонда «Даму»)………………………….

246

1.12. Н.А. Лисова, Л.С. Комекбаева, Е.Т. Акбаев Значение международного налогового планирования для совершен-ствования внешне-экономических связей государств-членов ВТО…………………………………………………………………………

251

1.13. Д.И. Разакова, Ж.Д. Байбусинова, М. Еренхан Жаһандану үрдісіндегі өндірістің өсуі...............................................

258

1.14. А.М. Атчабарова Сущность экономического анализа финансовой отчетности………………………………………………

263

1.15. А.Д. Демеев, С.С. Бекешов Орталық Азия елдері арасындағы экономикалық интеграцияның негізгі мәселелері......

268

1.16. А.А. Абаева Повышение уровня финансовой грамотности населения в Республике Казахстан и международный опыт……..

276

1.17. Р.М. Жолумбаева, К.Н. Нурсултанова, А.К. Ермекбаева Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті ұйымдасты-рудың әлеуметтік-экономикалық негіздері......................................

281

1.18. Б.М. Беккулиева, Р.Ж. Дүйскенова, А.З. Нурпейсова Особенности современного этапа развития регионов…………….

285

1.19. Г.Б. Утибаева Реализация ключевых задач в контексте проекта бюджета Казахстана…………………………………………..

291

1.20. Б.С. Утибаев Қарағанды облысы тұрғындарының табыс-тарының деңгейін бағалау................................................................

294

1.21. Б.И. Тукенова Қарағанды облысы тұрғындарының шығыс-тары және олардың деңгейлерін бағалау........................................

298

1.22. Р.М. Жунусова Приоритетные направления государствен-ных расходов в Казахстане……………………………………………..

302

1.23. Д. Ахметова Қарағанды облысының еңбек нарығы және халықтың жұмыспен қамтылу деңгейін бағалау..............................

307

1.24. А.А. Ералиева, Р.М. Жолумбаева, Д.О. Ахмурзина Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жергілікті бюджеттің рөлі...................................................................................

313

1.25. А.А. Ералиева, М.Т. Баймуханова, Ж.Р. Абузьярова Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы шетелдік тәжірибе.....

319

1.26. Б.Ш. Мамоев, С.К. Сапаргалиев, А.Т. Алдажарова Развитие туризма за годы независимости Казахстана…………….

326

Page 12: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 12 [email protected]

1.27. Б.О. Сабатаева, М.Р. Жакия Қазақстан Республикасы туризмінің дамытудағы инновацияның ерекшеліктері мен бағыттары..........................................................................................

331

1.28. Б.Б. Қорған, Э.М. Адиетова Ғылымисиымдылықты экономика жағдайында инновациялық информацияның қалыптасу ерекшеліктері (шетелдік тәжірибе)................................

338

SECTION II / СЕКЦИЯ II

EXACT AND TECHNICAL SCIENCES / ТОЧНЫЕ И ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

346

2.1. L.K. Ibrayeva, S.G. Khan Development of a Verification Method of Flow Meters at the Operation Place…………………………………..

346

2.2. С.Г. Хан, Л.К. Ибраева Разработка алгоритма оценки неопределенности по типу А относительной погрешности электромагнитного расходомера……………………………………...

350

2.3. Г.А. Абдраимова, А.Ж. Акпанбетова, З.К. Джуламанова Квазистатическое напряженно-деформированное состояние плоского рычажного механизма III класса……………………………

356

2.4. Ж.Дж. Байгурин, Б.Б. Имансакипова, Ж.М. Нукарбекова, Б.И. Кидирбаев Метод постоянных интерферометрических отражателей с пространственно-временной инвариантностью….

363

2.5. Б.Б. Имансакипова, Ш.К. Айтказинова, Б.И. Кидирбаев, Г.С. Шакиева Создание фотограмметрической 3D-модели местности на основе аэрофотоснимков……………………………...

369

2.6. Н.Б. Имансакипова Математическая модель неустановив-шегося течения жидкости в рельефном трубопроводе……………

376

2.7. В.В. Кибартас, Ю.В. Кибартене Определение параметров обмоток двигателя постоянного тока…………………………………

383

2.8. П.А. Логвиненко, Б.Н. Уалханов, С.А. Стаценко Внедре-ние технологии прототипирования на базе научно-производ-ственной лаборатории университета…………………………………

388

2.9. П.А. Логвиненко, Б.Н. Уалханов, С.А. Стаценко Примене-ние холодных асфальтобетонных смесей на основе МАК-порошка при ремонте дорог в Республике Казахстан……………...

394

2.10. М.А. Джусупова, С.Т. Кульшикова, А.Ф. Кудашева Оцен-ка эффективности утилизации топливных отходов в производ-стве композиционных вяжущих веществ…………………………….

396

Page 13: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 13 [email protected]

2.11. М.А. Рахимов, З.А. Сулеймбекова Подбор оптимальных дозировок суперпластификаторов при приготовлении бетона для шпал…………………………………………………………………..

402

2.12. А.Т. Бакешева Анализ надежной эксплуатации маги-стральных газопроводов………………………………………………..

406

2.13. Ж.Ж. Калиев, Е.А. Бахтиярова, Г.Б. Батаева Блокчейн открывает новые возможности для железнодорожных перевозок

410

2.14. Д.Б. Баумуратова, М. Серік Бұлттық технологияларды колледждің оқу үрдісінде оқытудың әдістері туралы.......................

415

2.15. Ш.Ж. Болсынбекова, Ұ.С. Қошқарова Scratch ортасында визуалды нысанды - бағдарланған программалау ерекшеліктері

420

2.16. Ф.Б. Маликова, А.С. Рысжанова Python бағдарламалау тілін мектеп бағдарламасында оқытудың артықшылықтары.........

425

2.17. Д.Н. Зарыпханова, Е.Н. Биболов, А.Б. Букатаева Иссле-дования и разработки в области искусственного интеллекта…….

431

All materials are published in author's edition. The authors are responsible for the content of articles and for possible

spelling and punctuation errors. Все материалы опубликованы в авторской редакции.

Ответственность за содержание статей и за возможные орфографические и пунктуационные ошибки несут авторы.

Page 14: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 14 [email protected]

REPORTS AT THE PLENARY SESSION / ДОКЛАДЫ ПЛЕНАРНОГО ЗАСЕДАНИЯ

01. Factors Contributing to the Success of Ethnic Restaurant Businesses in Canada

Phuong Nam Le

University Canada West (Vancouver, BC, Canada)

Charles R. Needham

Walden University (Minneapolis, MN, USA)

Abstract Due to the small size of their businesses, small business owners often face a high

failure rate. Within the first 7 years since opening, more than half of small businesses seek to close its operation. The author of this qualitative multi-case study examines the factors contributing to the success of small ethnic restaurants owners to remain operable beyond 7 years. The owners of three small ethnic restaurants that have been operating for more than 7 years in Metro Vancouver, British Columbia, Canada were selected for this study. The author interviewed the owners and conducted an examination of available physical artifacts including locations, premises, websites and social media pages. Five factors were identified: hard work, passion, family support, location and quality of food and services. Those factors determine the success of small business. The findings of this paper will help current and future small ethnic restaurant business owners to improve their business performance and survival rate.

Keywords: Small Restaurant Business, Small Business Successful Factors, Small Business in Canada

1. Introduction Small businesses account for a significant portion of the Canadian

economy [1]. In 2012, the country had 1.08 million small businesses, 98.2% of all Canadian businesses. Small business leaders’ contribution is 41% of the total private sector Gross Domestic Products (GDP) in 2008. Furthermore, small business is the major source of job creation in Canada. In 2012, 7.7 million employees were working for small businesses. On average, from 2002 to 2012, Canadian small businesses have more than 100,000 new jobs open each year [2]. Despite the significant contributions to the national economy, small businesses in Canada have numerous challenges [1]. Small businesses have limited resources, knowledge, and market power because of the small size [3]. Thus, the survival rate among small businesses is low. Less than one-third of new small businesses will survive after a decade [2]. Moreover, Macdonald noted most small businesses in Canada fail within the first 7 years after start-up [4]. Consequently, business failures might increase the unemployment rate and negatively affect the country’s economy. The objective of this study is to explore the factors that make small business success or failure.

Page 15: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 15 [email protected]

The public and leaders in government bodies across Canada recognize the importance of small businesses for national prosperity [5]. Small business owners contribute significantly to the local community and the Canadian economy in general [6]. Approximately 25% to 41% of Canada’s GDP comes from small businesses [2].

Small business leaders are creating jobs for the community, paying taxes toward government revenue, expanding tourism, improving diversity in Canadian culture, and providing funding for local charities, community organizations, and projects [5]. However, small businesses have more disadvantages than larger businesses, such as access to financial resources, business information, and international customers [7]. In addition, many small business managers lack general management skills such as marketing and financial management [8]. Consequently, the failure rate among small businesses in Canada is high [2].

The failure rate among Canadian small businesses is high despite the important contributions to the Canadian economy [3] [9]. Small businesses account for 98.2% of all businesses in Canada. Although small business owners employ 69.7% of the total labor force within the private sector [2], and of this number, only 27% of small businesses survive after the first 7 years [4]. The general business problem is small ethnic restaurant owners who do not adopt successful operational strategies may struggle with business sustainability [10] [11]. The specific business problem is some small ethnic restaurant owners lack strategies to remain operable beyond 7 years.

The purpose of the qualitative multi-case study was to explore strategies small ethnic restaurant business owners use to remain operable beyond 7 years. The population for this study was small ethnic restaurant business owners in British Columbia, Canada. This population was appropriate for the study because small ethnic restaurant owners in British Columbia might reflect all small ethnic restaurant owners across Canada. The result of the study is a guidance for small business owners or potential business owners in the ethnic restaurant service industry to improve the business success rate. The small business owners might learn from successful business owners and apply the knowledge to business practices. As a result, the performance of small business owners might improve, and the unemployment rate may decrease. Furthermore, because small businesses owners contribute significantly to the national GDP, successful small businesses positively influence the national economy. As a result, people living standards might improve [12].

The central research guiding this study is what strategies did small ethnic restaurant business owners employ to remain in business after 7 years? I collected data by conducting face-to-face interviews and examining the available physical artifacts of the businesses.

Page 16: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 16 [email protected]

2. Significance of the Study The results of the study are an important contribution to current

business practice of small ethnic restaurants. The owners can use the knowledge from the study to formulate sound strategies for the businesses. First, the results of the study may contribute to the reduction of gaps in the current literature, which may add to the body of knowledge on small business management. Other small ethnic restaurant business owners, with adequate understanding of the successful factors, might find success by improving better management practice in the future.

Second, small ethnic restaurant business leaders and policy makers in Canada may find the results of the study valuable. The results of the study may explain the potential influencing factors on small ethnic restaurant business performance. Therefore, through the study, I might provide vital information for major stakeholders of new start-up small ethnic restaurant businesses and government policy makers [13]. The ethnic restaurant owners may recognize the level of influence from the elements on ethnic restaurant business operations. Teng, Bhatia, and Anwar noted business leaders might make better management decisions based on the understanding of the main reasons for success or failure [14]. The owners may learn and apply better practice from the successful businesses. Consequently, the survival rate among small ethnic restaurant businesses in Canada might increase.

The small business sector is a critical component of the Canadian economy [5]. Small business owners employ a substantial portion of the private labor force in Canada [4]. Moreover, a significant portion of the country’s GDP comes from small businesses [2]. The contributions of small ethnic restaurant business owners are also significant to small businesses and the economy [10] [15]. Thus, the success of small ethnic restaurant businesses is vital for the prosperity of Canadian society.

Small ethnic restaurant business owners might acquire strong knowledge on the elements that may make the businesses succeed or fail from the study. Knowledge from the study might prove helpful for the owner to make better business decisions to improve the survival rate. Furthermore, the owners may utilize available resources to overcome obstacles to become successful. The results of the study may inform policy makers to support small ethnic restaurant businesses. Consequently, small ethnic restaurant business owners may have an opportunity to create employment and support for the communities [5]. Hence, the results of the study may not only prove beneficial to the owners but also to the employees and the Canadian society.

3. A Review of the Professional and Academic Literature Assumptions in a study are facts not verified [16]. A number of

assumptions impact the study. First, I assumed qualitative case study is an appropriate methodology and design to explore the factors influence the success or failure of small Canadian service businesses. Second, I assumed

Page 17: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 17 [email protected]

the businesses are the bounded cases. The clear definition of the case boundaries is a critical requirement for using case study design [17]. Third, I assumed that the interviewees had adequate knowledge of the organization and l responded to the questions truthfully and honestly. Fourth, I assumed the responses of the interviewees contained minimal or no personal bias. From the result of the assumptions, the interview data should prove reliable. Fifth, I assumed the small ethnic restaurant businesses in the study represent general small ethnic restaurant businesses across Canada. Sixth, I assumed the classification of Canadian small businesses, which is fewer than 100 employees, according to Industry Canada, is relevant for the study [18].

Small and medium size businesses are important to the national economy [13]. Small business leaders contribute significantly to the job market, economic growth, and innovation [14]. Furthermore, small business leaders contribute to stabilize society and promote regional economic integration [13]. However, Arasti et al. also showed a number of small businesses have failed because of poor performance [13]. As a result, many academic and professional researchers have become interested in understanding the nature of small business. Arasti et al. (2012), Hunter (2011), and Siemens (2010) identified important factors for success and failure including management skills, access to resources, and the environment [3] [13] [19].

3.1. Small Business in Canada Small business is a critical component of many economies including

Canada. Gill and Biger noted small businesses are important to the Canadian economy [9]. Most Canadian businesses are small businesses [2], which are the main source of employment for Canadians. As reported by Industry Canada (2013a), a government organization, small business owners employ more than half to the total private labor force [2]. Small firms account for a significant portion of the country’s GDP [2]. Furthermore, small business owners are not only operating domestically but also contributing to the country’s exports. In 2006 small businesses in the province of British Columbia alone exported $12 billion to international markets [9].

The numbers of newly established small businesses every year are significant. In 2012, the number of new small businesses established in Canada was 1.08 million [18]. Although small businesses are an important part of the economy, the failure rate among small firms is alarming. Less than one-third of new start up small businesses survives within 10 years [3]. The failure rate is too high, and negatively affects the Canadian economy. Looking at the factors, which make small businesses either succeed or fail, is critical. Management executives and policy makers can improve small business performance by understanding the success or failure factors.

Halabí and Lussier showed if small business owners understand the reasons leading to business success or failure, the failure rate among small businesses may be lower [20]. Small business owners should recognize the

Page 18: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 18 [email protected]

factors which might affect the success or failure of the businesses. As a result, the small business owners could make better business decisions to lower the failure rate. Previous literatures on the subject matter of small business performance include both qualitative and quantitative studies. Hunter explored the controllable and uncontrollable factors influence the success of small businesses in Canada using a qualitative approach [3]. In another qualitative study, Miles identified the successful factors for small businesses in the United States in the 21st century [21]. Furthermore, Gill and Biger conducted a quantitative study to examine the relationship between financing, management skills, market situations, regulatory issues and the growth of small businesses using Canadian data [9]. Gill and Biger looked at Canadian small businesses instead of focusing on one group [9]. Thus, past studies do have some limitations.

In general, Hunter (2011), Gill and Biger (2012), and Miles (2013) only provided an overall examination of small businesses [3] [9] [21]. A detailed study of a specific subgroup of small businesses is necessary. One can classify the subgroups by the industry or the characteristics of the owner. Small businesses include different industries such as manufacturing, hospitality, and components and materials [15] [22] [23]. Additionally, one can categorize small businesses into different groups based on the owners’ characteristics such as immigrant business owner, female business owner, or Aboriginal business owner [24] [25] [26].

Expanding the study into more and different businesses in various contexts can help to improve the generalization of previous studies. In this study, I provide small business leaders information on the major factors that have an impact on the success of small businesses. Thus, my purpose was to explore how and why some Canadian small businesses have been successful regardless of the limited resources. My focus is on the ethnic restaurant service sector. Understanding the factors that make small businesses succeed or fail is critical for small business leaders [20]. Business leaders might use the findings from the study to improve the business survival rate and future performance. Moreover, government officials may create appropriate economic policies based on the knowledge gained from the study [27]. In addition, I might contribute the results of the study to the body of knowledge on the success and failure factors for small business.

3.2. Measurement of Success or Failure Defining what success or failure means is important because the

purpose of the study is to explore the success or failure factors of small Canadian restaurant businesses. The basic measurement of business success is the ability to survive [28]. However, some other measurements include the firm’s revenue or growth, wealth creation, profitability, sustainability, and turnover [29]. Makhbul and Hasun noted several measurements of small business success are the firm’s revenue or its growth and profitability [29]. On the other hand, Toledo-López et al. (2012) showed

Page 19: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 19 [email protected]

the ability to survive is a critical measurement of success among small businesses [28]. Additionally, Gorgievski, Ascalon, and Stephan (2011) listed 10 criteria for business success. The top four criteria include 1) profitability, 2) growth, 3) innovation, and 4) firm survival or continuity [30].

Regarding small business failure, Hunter defined such failure as discontinuance of ownership or discontinuance of business [3]. The transfer of business ownership because of poor performance is discontinuance of ownership. The other definition, discontinuance of business, includes a cessation in business operations. Lastly, failure is the firm’s value is below the opportunity cost of running a business [3]. In addition, Arasti et al. provided some other measures of business failures such as entrepreneurial exit, firm closures, insolvency, dissolution, discontinuance, bankruptcy, and organizational mortality [13].

3.3. Small Restaurant Service Business Small restaurant owners significantly contribute to the job creation and

social stabilization [15]. Nevertheless, the restaurant failure rate is high. Ninety percent of new small restaurant business owners fail within the first year of operation [11]. Restaurant business owners share many similar experiences with other small business owners. The reasons for high failure rate include lack of education and training, unable to access formal financial resources, limited management skill, and poor location [11].

3.3.1. Small Ethnic Restaurants Ethnic restaurant owners offer different foods and experience from

traditional restaurants of host countries [10]. Moreover, ethnic restaurant owners serve the growing immigrant population. Ethnic restaurants include Italian, Mexican, Chinese, Indian, Korean, and Thai. Sometimes, the consumers perceive Chinese, Italian and Mexican as mainstream foods because of wide availability and familiarity. Customers of ethnic restaurants are well-educated urban professional with above average income [10].

Agarwal and Dahm showed many ethnic restaurants are independent. Independent restaurants are more likely to fail than franchise or chain of restaurants [10]. Franchise restaurant owners usually have more resource, good organization structures, well-known brand, better training and competitive location. Franchise restaurants also have consistent food quality because of using standardize recipes. Customers of independent restaurants usually care more about the service than food quality.

3.3.2. The Restaurants’ and the Owners’ Characteristics Each restaurant owner has a different motivation to enter the

restaurant business. However, pursuing autonomy and living a desirable lifestyle are the main reasons for becoming restaurant business owners in many developed economies such as Canada, the US, Australia, and New Zealand [15]. Some characteristics of the owners affect the restaurant performance such as attitude, expectation, skills, knowledge, control, and ambition. Moreover, male owners of small restaurants are more likely to stay in business and earn more profit than female owners [11].

Page 20: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 20 [email protected]

For the small restaurant business, size and type of operation, competition, and restaurant concept or segment are the main factors contributing to the success or failure of restaurant business owners [11]. Competition in the restaurant business is high and lead to business failure, especially at the downtown location. Agarwal and Dahm shared similar finding in which the high density of restaurant in an area will cause higher failure rate [10]. In addition, the age of the restaurant has an inverse relationship with the failure rate.

Additionally, the ages of the population in the neighborhood area also affect the failure rate of small restaurant businesses [11]. Restaurant failure rate tends to be low in the area where many young adults from 18 to 24-year-old resides. Also, low-income and middle-income families do support small restaurant businesses. Restaurant in the area with middle and low-income families have the lowest failure rate. Furthermore, restaurant failure rates have a positive relationship with the local unemployment rate [11].

Chen and Elston reported the main contributing factors to the success of the restaurant business include hard work, honesty, and good customer service [15]. Agarwal and Dahm added other successful factors such as good restaurant concept and marketing strategy [10]. However, small restaurant business owners do not have good food-quality control, cannot manage rapid business growth and lack of customer satisfaction [10]. Moreover, most of the business owners have no business plan and lack of financial management knowledge [11]. Work-life balance is important to many successful restaurant owners [10]. However, many restaurant owners failed because of pressure from family, and unable attain work and life balance.

3.3.3. Experience and Educational Level of the Restaurant Owners In general, the educational level of restaurant business owners is low.

For example, in China, only 4.6 percent of business owners have some college-level education. Moreover, less than one percent of the owners has formal training in restaurant operations [15]. Regarding work experience, most of the restaurant business owners have worked at another restaurant before starting a restaurant [15]. Both Agarwal and Dahm (2015) and Parsa et al. (2015) showed a direct relationship between the owner education, work experience, and the business performance [10] [11].

3.3.4. Accessing Resources for Small Restaurant Business Most of the restaurant owners started with small amount of investment.

The financial resources mostly come from personal savings, families, and friends. Only 3.8 percent can get loans from financial institutions [15]. Small business owners found difficulty in obtaining a formal bank loan [10]. Restaurant business owners with bank loans are more likely become successful. Larger size restaurants have lower failure rate because the owners have more financial resource and extensive experience. Since restaurant owners have limited resource, accessing high-quality labor is a challenge. Regarding human resource practice, most of the restaurant hire

Page 21: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 21 [email protected]

family member [15]. Support from family members is important to the success of small ethnic restaurant [10]. Other uncontrollable factors affecting the success or failure of small restaurant business include economic condition, and government regulation [10].

The main limitation regarding previous research is no case study on small business exists, particularly on the ethnic restaurant service industry in Canada. As a result, in the study, I will fill in the literature gap by conducting a multiple three cases study on small ethnic restaurant service businesses in Canada. The potential finding of the study includes some business owner characteristics as well as internal and external factors. For example, the success of small businesses can come from having adequate resources, good management, and experienced business owners. However, the reasons for business failure include poor management skills in experienced business owners and inadequate resources. Therefore, I can provide suggestions to policy makers to improve business management skills for small business owners and provide the businesses with adequate resources. Thus, the rate of small business success can increase. I can contribute the findings of the study to the body of knowledge on success factors for small businesses in Canada.

4. Research Methodology 4.1. Research Method Research method is the way researchers acquire knowledge about the

world [31]. Qualitative research was the most appropriate methodology for the study because of the explorative nature of the research question [31]. The quantitative method is to test the relationship among variables by testing hypotheses [32]. However, I did not make any predictions about the factors influence the success of small businesses. Therefore, no hypothesis received testing in the research. Thus, both quantitative and mixed methods were not relevant. The only appropriate methodology for the study was qualitative.

According to Fisher and Stenner, qualitative research is a valuable and legitimate research method, which is gaining respect among scholars [33]. Indeed, researchers use qualitative research to get a generalizable understanding of the various aspects of the phenomenon and to answer the how and why questions. An explorative study is relevant because the research question is about an unstructured research problem [34]. The idea is consistent with Thomas and Magilvy, in which qualitative research builds knowledge by exploring a specific phenomenon or experience [35]. Thus, researchers apply qualitative research to gain a deep understanding of the phenomenon or experience [35].

4.2. Research Design Case study was the best choice of design for the study because the

purpose of the study is to explore how and why small businesses become successful [17]. Barratt et al. stated case study is an empirical research method, which mainly uses contextually rich data from bounded real-world

Page 22: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 22 [email protected]

cases to study a particular phenomenon in detail [36]. In addition, case study design is appropriate for management and organizational studies [37]. De Massis and Kotlar also showed case study is an in-depth study of a contemporary phenomenon within its real-life settings [37]. I collected data from the cases until reaching the data saturation point. I will use interviews, and examination of documents or physical artifacts until saturation occurs. Data saturation point will occur when no new information emerges [13].

4.3. Population and Sampling The population for the study included small ethnic restaurant

businesses in British Columbia, Canada. Ethnic restaurant owners provide food from ethnic minority community such as Korean, Indian, or Italian [10]. In the study, I used a purposeful sampling method. I selected three owners of small ethnic restaurant businesses whose businesses have been operating for more than 7 years. Purposeful sampling is a popular sampling method in qualitative research [38]. Researchers use purposeful sampling method to study the cases with rich information content [38]. Palinkas et al. noted the purposeful sampling method is the most effective use of limited resources [38]. The small ethnic restaurant businesses came from the Greater Vancouver Region, British Columbia in Canada. The successful businesses should have existed for more than 7 years under current ownership. Moreover, the businesses should have less than 100 employees to consider small business by Industry Canada [2].

Toledo-López et al. considered the ability to survive as a successful factor for small businesses [28]. Most small businesses failed within 7 years [2]. Thus, I chose the ethnic restaurant businesses that have existed for more than 7 years. Choosing a good number of cases is critical for the study to ensure both validity and detail of analysis [36]. Three cases were reasonable for the study because I could explore the cases in detail and ensure generalization of the study results. Data saturation is the point where new information is just a repetition of previously found information [39]. For most of the qualitative research, five to 30 participants are enough for achieving data saturation [40]. Furthermore, Rowley suggested 12 interviews comprise a good number for new researchers [41]. However, in the study, I used multiple data sources, so interviewing three business owners was appropriate to provide enough data.

4.4. Data Collection Instruments Xu and Storr noted one of the data collection instruments in qualitative

research is the researcher [42]. Pezalla, Pettigrew, and Miller-Day, noted that the researcher is the active respondent to collect data in the research process [43]. Therefore, I collected the study data by myself. Connelly stated researchers should carefully develop the research procedure to avoid deception to the research participants [44]. Several ways to collect data for a qualitative study include interviews, observations, focus groups, document analysis, and field notes [45]. Additionally, according to Yin, a researcher can use the following sources of evidence in case study research documentation:

Page 23: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 23 [email protected]

archival records, interviews, direct observation, participant observation, and physical artifacts [17].

Furthermore, implementing a triangulation strategy is critical for ensuring the quality of the research [46]. In other words, triangulation is the use of multiple data sources to improve reliability of the data [36]. Two types of triangulation are across-method and within-method [47]. Across method is about having two different methods in a study such as qualitative and quantitative. However, within-method is about having multiple sources of data within a research method. In this study, I used multiple instruments to collect data: the semi-structured interview, exploration of the physical artifacts. I carefully reviewed the research instruments to ensure the reliability and validity of the data collected. During the interview, I asked clarification as needed. Before the research began, I asked for consent from the research participants and then used face-to-face semi-structured interviews to collect data. I recorded the interview with the permission of the interviewees. In the next step, I examined some physical artifacts related to the businesses such as menus, websites, or social media pages.

4.5. Data Collection Technique According to Rowley, interview is a popular procedure to collect data

for qualitative research [41]. Indeed, researchers use interviews to collect factual data or gain insightful understanding of opinions, attitudes, experiences, processes, behaviors, or predictions. Face-to-face interview is still a dominant way to collect quantitative data [48]. The advantage of face-to-face interviews is researchers can capture the social cues from the interviews [49]. Moreover, from the cues, researchers can develop trust in the interviewees. The social cues include non-verbal communication, voice, intonation, and body language. Therefore, researchers can collect rich information from the interviews [49].

The disadvantages, according to Vogl, are the interviewers may influence the response of the interviewees; thus, interviewer could cause distortions in the interview results [49]. However, being aware of the personal bias is a solution to avoid distortion of the interview result [50]. According to Rowley, semi-structured interviews are the most popular with approximately six to 12 prepared questions [41]. Follow up questions is necessary because the interview is semi-structured. Compared to an alternative, the questionnaire, interviewing is easier. Moreover, Rowley stated that the researchers do not need to have significant prior knowledge of the topic [41]. In this study, I will explore the unknown factors contribute to the success or failure of small businesses. Thus, interviewing is an appropriate method. Rowley suggested that new researchers should conduct interviews for approximately 30 minutes each [41]. According to Roy et al. (2015), and Yin (2014) three cases should be enough for a multi-case study to reach data saturation [17] [51].

Qualitative interviews is the preference method to collect in-depth understanding of the research participant experiences and perspectives [52].

Page 24: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 24 [email protected]

Moreover, semi-structured interview is popular among many qualitative researchers [48]. Good interview questions are critical to collect high quality data for the study. The questions should appear well organized and avoid yes or no questions [41]. Therefore, I will ensure the interview questions are open-ended and are able to capture rich quality data before conducting the actual interviews. I will also clarify the response with the research participants during the interview. I will ask the interviewee the prepared questions and follow-up with more relevant questions depending on the participants’ answers. Additionally, according to Rowley, a self-introduction and introducing the study is a good practice for the researcher because a good introduction will create a friendly atmosphere for the interview to take place [41].

Merry et al. (2011) and Rowley (2012) indicated researchers must ensure the confidential of the interview data [41] [52]. Furthermore, the researcher must ask for permission to record the interview. In addition, the interviewees have the right to decide whether to answer any specific questions [41]. After the interview, I transcribed the interviews. I ensured the information provided was accurate by using member checking. According to Harvey, member checking is the process of asking the researcher participant to review the response to ensure high quality data. Another term for the same process is member validation [53]. Moreover, by ensuring confidentiality, the interviewee will feel more open to sharing stories. As a result, I can collect useful information for this study.

I implemented data triangulation in this study. Azulai and Rankin suggested data triangulation as a way to improve the quality of research study [46]. I examined the available business physical artifacts including website information. Examination of the physical artifacts is a way to access data, which is not available in the interview [54]. I collected and examined the business physical artifacts if available and use the data in the analysis phase. The multiple data sources may help to improve the quality of the study result [17] [47]. I can look at the cases from multiple dimensions, which ensure a comprehensive understanding of the factors contributing to the business success or failure. Furthermore, such a procedure is a cross reference of the collected information and helps to eliminate bias.

4.6. Data Analysis Triangulation means collecting data from multiple sources to ensure

consistency in response [17]. Furthermore, triangulation is for eliminating bias and improves the research quality [36] [46]. Yin described four types of triangulation: data triangulation, investigator triangulation, theory triangulation, and methodological triangulation [17]. Within-method triangulation is appropriate in the study in which I collected and analyzed data from multiple data sources: interviews, exploration of the available physical artifacts. For the data analysis phase, first, the recorded interviews received transcribing. I used a computer application to assist me transcribing the interviews. Then, I coded and analyzed the data with the computer

Page 25: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 25 [email protected]

software. The coded words then will receive sorting into categories to determine themes [55].

Theme identification is important in a qualitative study [56]. I identified the major themes from the interview data, and the examination of the business physical artifacts. Word repetition is the key to identify the themes. Moreover, I used NVivoÒ software to help me find the major themes from the collected data. NVivoÒ is computer-assisted qualitative data analysis software (CAQDAS) which can help to manage and analyze qualitative data more efficiently [57]. The last step was to write up the findings of the study. Honest and clear representation of the finding is necessary [44]. I compared and contrasted the results and previous literature. I found the links between the findings and the resource-based theory. The resource-based theory was a good foundation for the study. I focused on the resource aspect of the businesses. Usually, business owners with abundant valuable resources are more likely to be successful. Furthermore, from the literature review, the expected key themes can come from the owner characteristics such as business experience and education. Internal factors, that influence the success of small business, include management skill, using mentors, and preparing business plans. External factors are government assistance, the economic environment, and accessing resources. In additional, I tried to match the findings with new literature published after the proposal approved.

4.7. Reliability and Validity 4.7.1. Reliability Reliability is about the degree of consistency and repeatability of the

measurement [58]. I ensured reliability by using a high-quality research instrument by carefully developing the interview questions based on previous literature. I had to develop high quality interview questions to ensure reliability. Another way to improve the reliability of the study is to document all the decisions made in the research process [59]. Furthermore, according to Yin (2014), case study should include triangulation to improve reliability [17]. Triangulation involves the use of multiple data sources in a research project. Thus, from the perspective of Jogulu and Pansiri, many researchers use triangulation to strengthen the findings and quality of the research [60]. In this study, I used several sources of data to get an adequate insight of the cases. I interviewed the participants and examine the business physical artifacts to gain an in-depth understanding of the factors contribute to business success or failure to increase the reliability of the study.

4.7.2. Validity According to Drost, with validity, researchers concern the

meaningfulness of research components [58]. Validity is an essential criterion when evaluating the quality of the research [61]. The two types of validity are internal and external validity. On the one hand, internal validity is the conditions free of confounding factors. On the other hand, with external validity, Drost (2011) indicated that researchers ensure generalization of the findings [58]. In this study, I used multiple data sources and multiple cases

Page 26: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 26 [email protected]

to improve the validity of the findings. A good qualitative study should include the following characteristics: credibility, transferability, dependability, and confirmability [35]. I implemented several strategies to enhance the research quality by improving each component.

4.7.3. Dependability Dependability is close to reliability, which is about the consistency in

the research method, design, participation selection, data collection technique, and findings. According to Thomas and Magilvy, dependability occurs when different researchers can follow the same decision trail used in the research [35]. Triangulation is another way to enhance dependability [61]. During the interview, I used member checking to improve the reliability and validity of the data, a method to confirm information with the research participants [53].

4.7.4. Credibility Credibility is similar to internal validity. Wester stated researchers use

credibility to ensure the study results show the truth [62]. In other words, credibility is about an actual representation of what happens in real world situations. Appropriate sample size, field notes, and audit trail are several factors influencing credibility [62]. Moreover, investigator triangulation such as member checking or peer review is methods to increase credibility [46]. Looking for similar themes in various interview transcripts is a way to ensure credibility [35]. In this study, to ensure credibility, I used member checking to make sure the collected data meet the four characteristics of credibility, transferability, dependability, and confirmability.

4.7.5. Transferability Transferability is similar to external validity. Thomas and Magilvy

stated transferability mean research findings should hold truth in different locations or businesses [35]. I described the context and assumptions regarding the research process to enhance transferability. Triangulation is a method helps to improve research validity. Moreover, I ensured data saturation in the research process. O’Reilly and Parker indicated that data saturation happens when the collected information has achieved both depth and breadth [63]. Dworkin stated, for qualitative research, data saturation is obtainable with five to 30 participants [40]. Roy et al. stated three cases are enough for a multi-case study research [51]. Data saturation is necessary to improve the generalizability of the research. At the data saturation point, information is redundant or repetition of previously collected data [64]. Thus, I can ensure data saturation by having three cases.

4.7.6. Confirmability Houghton et al. noted a study with accurate and neutral data has

confirmability [65]. I ensured confirmability by using audit trail and reflexivity strategies. Audit trail is about making note of all the decision and judgment along the research process. Qualitative researchers should pay attention to the personal interest and history to ensure reflexivity. A reflective diary, which includes documentation of decisions during the research process, is

Page 27: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 27 [email protected]

necessary to ensure confirmability [65]. Moreover, a qualitative study possesses all other three characteristics: credibility, transferability, and dependability have conformability [35]. I will need to provide a detailed field note of the research process so other can confirm the result.

5. Findings The findings of the study included five main themes for the successful

factors of small ethnic restaurant business owners 1) hard work, 2) interest or passion, 3) family support, 4) location, and 5) food and service quality. First, all participants mentioned hard working. Working hard is the most critical factor according to the restaurant owners. Second, three participants stated that passion or interest also contributed to their success. The owners’ passion or interest in the business keeps them away from giving up in the first few years of operation. Third, the business owners emphasized the importance of having family support. Family members can provide labor as the backup to the business. Fourth, 67% owners stated the location is a critical role in the business success. Through an exploration of the restaurant’s location, I can confirm the location factor. Fifth, the quality of food and services is also important for the restaurant businesses. My examination of customers’ feedback on the restaurant websites and social media pages revealed the majority of customers like the restaurant because of the quality of the food and service. In this section, I will present a detailed analysis of each theme. Table 1 below includes demographic information regarding the restaurants and the owners.

Table 1. Demographic information about the restaurants and the owners.

Characteristics Case 1 Case 2 Case 3 The Owner Acronym P1 P2 P3

Gender Male Male Female Age 39 53 40

Educational Level High School High School College Ethnicity Indian Indian Vietnamese

Native Language Hindi Punjabi Vietnamese Business experience 16 years 23 years 18 years

The Restaurant

Type of food Indian Greek, Italian, Indian Vietnamese Current ownership 10 years 11 years 8 years No. of Employee 16 8 to 11 11

For the interviews, open-ended questions were used to gather

insightful information from the restaurant owners [41]. Since the interviews were semi-structured, I asked additional questions based on the participants’ response. During the interview, I used member checking to confirm the participants’ answers to improve the collected data quality. I recorded, transcribed, and analyzed the interviews. I used pen and paper to code the transcripts to find themes. I also examined some physical artifacts of the business such as websites, social media pages, menus, and the restaurants.

Page 28: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 28 [email protected]

All data collected for this research are confidential. Collected data is maintained in a locked storage, and electronic data is secured via a password protected folder on a personal computer and cloud drive. After 5 years, I will destroy all data. To ensure high quality of the research, I used triangulation. Two types of data triangulation are across method and within-method [47]. In this study, I used multiple cases, multiple data sources, interviews, and examination of the business physical artifacts. Yin stated researchers using triangulation could improve the reliability and validity of the research study [17].

After analyzing the collected data, which included the interview transcripts and the physical artifacts, I identified five distinctive themes: 1) hard work, 2) interest or passion, 3) family support, 4) location, and 5) foods and services quality. I will discuss each theme in the following sub-sections.

5.1. Theme 1: Hard Work Hard work was the first factor that came out of 3/3 (100%) participants’

minds. In the RBV, business owners create competitive advantages from using their resources [66]. However, the small ethnic restaurant owners have fewer resources compare to large businesses. Inadequate resource limits the business performance [67] [68]. To compensate the limited resources, business owners have to work hard and perform multiple tasks. This theme confirmed the findings by Aguilar-Morales et al. (2013), and Renko et al. (2012) showing that successful small business owners work hard [69] [70].

5.2. Theme 2: Interest or Passion Interest or passions are critical factors that keep the owners in the

business. To remain successful, the owners have to love what they are doing. For example, when I asked P2 “… so, you like Greek foods?” He replied, “Not like, I love it.” The business owners get motivation from their interest or passion. According to P3, the first few years of operation was challenging since there was low and unstable income. Gomezelj and Kušce indicated that a business is not usually profitable in the first few years of operation [27]. Thus, financial risks are associated with the new businesses. However, the restaurant owners with passion for their businesses can avoid giving up. Furthermore, Alam et al. suggested commitment to the business, which derives from the owners’ interest or passion, contributes significantly to make the business successful [71]. Similarly, P1 stated, whatever people do, they have to be serious and have an interest in it. As stated in the RBV, passion, or interest is a valuable intangible resource that the business owners possess [66].

5.3. Theme 3: Family Support All the restaurant owners (3/3 100%) in this study received tremendous

support from their families. Families provide a trustable human resource instead of financial support to the business owners. Chen and Elston stated most small restaurant owners hire family members [15]. P1 often calls family members for help during a labor shortage. Additionally, P1 usually consults the spouse when making important business decisions. Agarwal and Dahm

Page 29: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 29 [email protected]

stated similar finding which family support is critical for small restaurant businesses [10]. P2 bought the restaurant from his/her brother. P2’s brother started the restaurant, and P2 worked for him for many years before taking over the restaurant. P2 stated learned a lot from working with his/her brother. Currently, P2’s brother owns another restaurant and can provide P2 support and advice when needed. Additionally, P3 mentioned that many family members are currently working in the restaurant. Small business owners found it hard to access qualified external human capital because of their limited resource [72]. Applying the RBV, family is a valuable resource because family members can help to improve the business effectiveness and efficiency [73].

5.4. Theme 4: Location Location is a critical factor that contributes to the success of the

restaurant businesses. As reported by Parsa et al., many small business owners fail because of having a poor location choice [11]. Agarwal and Dahm found a similar result that small independent restaurants are more likely to obtain success if they have a competitive location [10]. Furthermore, location can be a unique resource which the owners can use to create competitive advantages according to Penrose’s Resource Based View (RBV) [74]. From the interview, P1 and P3 mentioned the importance of having a good location. All three businesses in this study are on the major streets in their cities. P1’s and P2’s restaurants are close to the sky-train station, a large shopping mall, and business center. In addition, a campus of a major university, many small colleges, office buildings, and residential areas surround the businesses. P3’s restaurant is close to an amusement park and arena where many seasonal events and summer fairs take place. P3 indicated the location helps to create a competitive advantage for the business since events almost every weekend at the park. Furthermore, good walking traffic exists around the restaurant.

5.5. Theme 5: Food and Service Quality Through the examination of the business websites, social media

pages, and restaurant directory sites such as Zomato and Yelp, I found food and service quality are significant to the success of the businesses. Many customers gave the restaurants high rating because the foods are tasty, or the staff is attentive. Furthermore, many customers indicated that they would like to come back in the future, some of them referred the restaurant to their friends, and some of them were referred by other customers. The customers of P1’s restaurant stated the servers were friendly and helpful. Moreover, a customer commented that the restaurant is willing to customize the meals to meet the customer preferences. A customer of P2’s restaurant said that a colleague at work referred her to the restaurant. P2’s customer loves the restaurant because of the tasty foods. For P3’s restaurant, the customers commented that food and service quality are consistent. The price is also reasonable for quick and efficient services. The findings are consistent with past literature. Agarwal and Dahm showed that consistency in the food and

Page 30: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 30 [email protected]

service quality can contribute to the restaurant success [10]. Moreover, the theme of food and service quality is consistent with the RBV, in which ability to provide decent food and service is an intangible resource for the business [74].

6. Discussion The result of the study might prove valuable to current and future

owners of ethnic restaurant businesses. Business owners can improve their business performance by applying knowledge from this study. The study findings include five distinctive themes: 1) hard work, 2) interest or passion, 3) family support, 4) location, and 5) foods and services quality. Moreover, the information can help small business leaders avoid potential barriers and know how to approach the barriers in an effective way. In the RBV, business owners should utilize tangible and intangible resources to create competitive advantages [75]. However, small businesses usually do not have access to many resources comparing to larger businesses [16]. Thus, small businesses have a higher chance of failure [3]. The result of this study reveals five key factors contributing to business success. Future and current small business owners could learn from the study results to improve their business performance. The small ethnic restaurant owners can improve their business survival rate by applying the success factors in the business. Although all restaurant owners in this study are immigrant, they can still become successful by applying these factors.

The result of this study could help to improve the performance and survival rate of the small ethnic restaurant business. Small business is a critical component of the national economy [1]. Therefore, if the survival rate of the small business increases, the business owners can contribute significantly to the GDP, and national employment [2]. Lack of knowledge of the appropriate strategies can cause high business failure. The results of the study may help to fill in the gap of knowledge of what strategies influence the business success. Small business owners can now understand and apply the new strategies to improve business performance. The study result could prove valuable to policy makers. Indeed, government policy makers can help to improve small business survival rate by providing support to small businesses such as human resources or management training. Improving small business survival rate could help society avoid wasting resource and become more effective and efficient.

From this study, the owners of ethnic restaurant businesses can take several actions to improve their performance and survival rate. The business owners need to understand five factors that influence their success: 1) hard work, 2) interest or passion, 3) family support, 4) location, and 5) foods and services quality. The study result includes current and future business owners a checklist of the factors that can follow. First, small business owners should work hard and have a serious attitude regarding the businesses. Second, the business owners should have passion and interest in what they are doing because those factors can help owners overcome potential

Page 31: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 31 [email protected]

obstacles, and difficult situation. A strong passion and interest prevent owners from giving up, allow them to accept challenges and strive for success. Therefore, an important question to ask before starting an ethnic restaurant business is: Do I really have interest or passion in the type of business that I am going to establish? The passion enables small business owners to overcome the hardship in first few years of operation when financial risks are with newly started businesses [27]. Third, business owners should ensure they have someone such as family members or friends who are supportive and can provide help. Family support is especially important when the business first establish. Ahmad stated new small business owners do not have adequate resources to hire external human resources [72]. Family members usually provide cost effective labor support to the small business; thus, many small restaurant business owners hire their family members [15]. Fourth, the future business owners should choose a good location to start up their business. Good location can improve the chance of having business success [11]. Fifth, exceptional food and service quality can make the customer happy; thus, improve the business performance [10]. My intention is to publish the case study in ProQuest and take advantage of opportunities to share findings with owners and managers in the ethnic food industry, colleges and universities, and forums where business leaders discuss strategies for business survival.

I conducted a qualitative multi-case study on the successful factors for small ethnic restaurant businesses. The study consists of three cases in the Greater Vancouver, British Columbia Canada. The small size is one of the limitations in this study. Moreover, the study was limited to one geographic location. Therefore, to generalize the findings, future researchers can expand to different geographic locations such as different provinces, or countries. This research was in the urban areas; other research can choose population in the suburb areas. Moreover, a future researcher can look at different segments of the food and service industry such as coffee shops, restaurant chains, or take-out restaurants. Even broader, future researchers can choose different types of small businesses in the other industries such as retail, manufacturing, or other services. Additionally, future researchers can use quantitative research to test the variables found from this study (five themes) on a larger set of data. Future quantitative researchers can develop a hypothesis to test the relationships between variables and the business performance such as financial performance. As a result, the scholar community can better generalize findings from this research.

7. Conclusions Small business owners contribute significantly to the national

economy; however, many of them face high failure rate [2]. The purpose of this multi-case study was to determine the factors that contribute to the success of small ethnic restaurants businesses. Three owners of small ethnic restaurants in Greater Vancouver, British Columbia were invited in this study. The author used a semi-structured interview technique and

Page 32: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 32 [email protected]

examined physical artifacts including the business location, premises, websites, social media pages, and the online restaurant directories. Five key factors, which influence the business success were identified 1) hard work, 2) interest or passion, 3) family support, 4) location, and 5) foods and services quality. By understanding the importance of those factors, current and future owners of small ethnic restaurants can improve their business strategies and performance. Owners of small businesses in general can use these findings to increase their survival rate, thus contributing positively to employment rate as well as the national GDP [2]. As a recommendation for future research, future researchers can expand the study to different types of small restaurant business at large and at different locations.

Limitations are the potential weaknesses of the study [76]. The main limitation is the inability to generalize the finding because of two reasons. First, the number of cases is small. Second, the geographic location of the study is only in British Columbia. The study contains only three cases in British Columbia making generalizability impossible. Another limitation could include the biases in the response of the research participants.

Delimitations of the study involve the sizes of the organization, the geographic location of the study, and the sector of the industry. First, I only focused the study on ethnic restaurant businesses because my purpose is to explore the factors that influence the success or failure of small ethnic restaurant businesses. Second, I only included small size ethnic restaurants. Small businesses are businesses with fewer than 100 employees [77]. Larger size businesses are not in the study. Third, the geographic location of the study is limited to British Columbia in Canada.

References: 1. Chandler, V. (2012) The Economic Impact of the Canada Small

Business Financing Program. Small Business Economics, 39, 253-264. https://doi.org/10.1007/s11187-010-9302-7 [Citation Time(s):3].

2. Industry Canada (2013) Key Small Business Statistics. Industry Canada, Small Business Branch. [Citation Time(s):14].

3. Hunter, M.G. (2011) Understanding the Common Causes of Small Business Failures: A Qualitative Study. Journal of Applied Management and Entrepreneurship, 16, 86-103. [Citation Time(s):9].

4. Macdonald, R., Statistics Canada, Economic Analysis Division (2012) Firm Dynamics the Death of New Canadian Firms: A Survival Analysis of the 2002 Cohort of Entrants to the Business Sector. Statistics Canada, Economic Analysis Division, Ottawa. [Citation Time(s):3].

5. Ruddy, A., Kastelen, K. and English, J. (2014) Wanted: Government Vision for Small Business. [Citation Time(s):4].

6. Troster, N. (2011) Perspectives on Small Business in Canada. Canadian Federation of Independent Business, Toronto. [Citation Time(s):1].

Page 33: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 33 [email protected]

7. de la Garza Carranza, M.T. and Egri, C.P. (2010) Managerial Cultural Intelligence and Small Business in Canada. Management Revue, 21, 353-371. https://doi.org/10.5771/0935-9915-2010-3-353 [Citation Time(s):1].

8. Barbero, J.L., Casillas, J.C. and Feldman, H.D. (2011) Managerial Capabilities and Paths to Growth as Determinants of High-Growth Small and Medium-Sized Enterprises. International Small Business Journal, 29, 671-694. https://doi.org/10.1177/0266242610378287 [Citation Time(s):1].

9. Gill, A. and Biger, N. (2012) Barriers to Small Business Growth in Canada. Journal of Small Business and Enterprise Development, 19, 656-668. https://doi.org/10.1108/14626001211277451 [Citation Time(s):6].

10. Agarwal, R. and Dahm, M.J. (2015) Success Factors in Independent Ethnic Restaurants. Journal of Foodservice Business Research, 18, 20-33. https://doi.org/10.1080/15378020.2015.995749 [Citation Time(s):18].

11. Parsa, H.G., Rest, J.-P.I., Smith, S.R., Parsa, R.A. and Bujisic, M. (2015) Why Restaurants Fail? Part IV. The Relationship between Restaurant Failures and Demographic Factors. Cornell Hospitality Quarterly, 56, 80-90. https://doi.org/10.1177/1938965514551959 [Citation Time(s):11].

12. Lyons, B. (2012) Canadian Macroeconomics: Problems & Policies. 10th Edition, Pearson Prentice Hall, Toronto. [Citation Time(s):1].

13. Arasti, Z., Zandi, F. and Talebi, K. (2012) Exploring the Effect of Individual Factors on Business Failure in Iranian New Established Small Businesses. International Business Research, 5, 2-6. https://doi.org/ 10.5539/ibr.v5n4p2 [Citation Time(s):7].

14. Teng, H.S.S., Bhatia, G.S. and Anwar, S. (2011) A Success versus Failure Prediction Model for Small Businesses in Singapore. American Journal of Business, 26, 50-64. https://doi.org/10.1108/19355181111124106 [Citation Time(s):2].

15. Chen, S.C. and Elston, J.A. (2013) Entrepreneurial Motives and Characteristics: An Analysis of Small Restaurant Owners. International Journal of Hospitality Management, 35, 294-305. https://doi.org/10.1016/ j.ijhm.2013.07.002 [Citation Time(s):11].

16. Knight, S. and Cross, D. (2012) Using Contextual Constructs Model to Frame Doctoral Research Methodology. International Journal of Doctoral Studies, 7, 39-62. https://doi.org/10.28945/1559 [Citation Time(s):2].

17. Yin, R.K. (2014) Case Study Research: Design and Methods. 5th Edition, SAGE Publications, Inc., Los Angeles. [Citation Time(s):9].

18. Industry Canada (2013) The Canadian Provinces—September 2013—SME Research and Statistics. [Citation Time(s):2].

19. Siemens, L. (2010) Challenges, Responses and Available Resources: Success in Rural Small Businesses. Journal of Small Business and Entrepreneurship, 23, 65-80. https://doi.org/10.1080/08276331. 2010.10593474 [Citation Time(s):1].

Page 34: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 34 [email protected]

20. Halabí, C.E. and Lussier, R.N. (2014) A Model for Predicting Small Firm Performance: Increasing the Probability of Entrepreneurial Success in Chile. Journal of Small Business and Enterprise Development, 21, 4-25. https://doi.org/10.1108/JSBED-10-2013-0141 [Citation Time(s):2].

21. Miles, K.J. (2013) Exploring Factors Required for Small Business Success in the 21st Century. Walden University, Minneapolis. [Citation Time(s):2].

22. Kang, S.-W. (2012) An Identification of Unsuccessful, Failure Factors of Technology Innovation and Development in SMEs: A Case Study of Components and Material Industry. International Journal of Business and Management, 7, 16-30. https://doi.org/10.5539/ijbm.v7n19p16 [Citation Time(s):1].

23. Mohiuddin, M. and Su, Z. (2013) Manufacturing Small and Medium Size Enterprise’s Offshore Outsourcing and Competitive Advantage: An Exploratory Study on Canadian Offshoring Manufacturing SMEs. Journal of Applied Business Research, 29, 1111-1130. https://doi.org/10.19030/ jabr.v29i4.7920 [Citation Time(s):1].

24. Foley, D. and O’Connor, A.J. (2013) Social Capital and the Networking Practices of Indigenous Entrepreneurs. Journal of Small Business Management, 51, 276-296. https://doi.org/10.1111/jsbm.12017 [Citation Time(s):1].

25. Robb, A.M. and Watson, J. (2012) Gender Differences in Firm Performance: Evidence from New Ventures in the United States. Journal of Business Venturing, 27, 544-558. https://doi.org/10.1016/j.jbusvent. 2011.10.002 [Citation Time(s):1].

26. de Vries, H.P. (2012) Do Indian Immigrant Entrepreneurs Residing in Different Host Countries Display the Same Behavioral Patterns? Journal of Enterprising Communities: People and Places in the Global Economy, 6, 138-153. https://doi.org/10.1108/17506201211228949 [Citation Time(s):1].

27. Gomezelj, D.O. and Kusce, I. (2013) The Influence of Personal and Environmental Factors on Entrepreneurs’ Performance. Kybernetes, 42, 906-927. https://doi.org/10.1108/K-08-2012-0024 [Citation Time(s):3].

28. Toledo-López, A., Díaz-Pichardo, R., Jiménez-Castaneda, J.C. and Sánchez-Medina, P.S. (2012) Defining Success in Subsistence Businesses. Journal of Business Research, 65, 1658-1664. https://doi.org/ 10.1016/j.jbusres.2012.02.006 [Citation Time(s):3].

29. Makhbul, Z.M. and Hasun, F.M. (2011) Entrepreneurial Success: An Exploratory Study among Entrepreneurs. International Journal of Business and Management, 6, 116-125. https://doi.org/10.5539/ ijbm.v6n1p116 [Citation Time(s):2].

30. Gorgievski, M.J., Ascalon, M.E. and Stephan, U. (2011) Small Business Owners’ Success Criteria, a Values Approach to Personal Differences. Journal of Small Business Management, 49, 207-232. https://doi.org/10.1111/j.1540-627X.2011.00322.x [Citation Time(s):1].

Page 35: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 35 [email protected]

31. Khan, S.N. (2014) Qualitative Research Method—Phenomenology. Asian Social Science, 10, 298-310. https://doi.org/10.5539/ ass.v10n21p298 [Citation Time(s):2].

32. Balkin, R.S. (2014) Principles of Quantitative Research in Counseling: A Humanistic Perspective. The Journal of Humanistic Counseling, 53, 240-248. https://doi.org/10.1002/j.2161-1939.2014.00059.x [Citation Time(s):1].

33. Fisher Jr., W.P. and Stenner, A.J. (2011) Integrating Qualitative and Quantitative Research Approaches via the Phenomenological Method. International Journal of Multiple Research Approaches, 5, 89-103. https://doi.org/10.5172/mra.2011.5.1.89 [Citation Time(s):1].

34. Ghauri, P. and Gronhaug, K. (2010) Research Methods in Business Studies. 4th Edition, Financial Times Prentice Hall, Harlow. [Citation Time(s):1].

35. Thomas, E. and Magilvy, J.K. (2011) Qualitative Rigor or Research Validity in Qualitative Research. Journal for Specialists in Pediatric Nursing, 16, 151-155. https://doi.org/10.1111/j.1744-6155.2011.00283.x [Citation Time(s):7].

36. Barratt, M., Choi, T.Y. and Li, M. (2011) Qualitative Case Studies in Operations Management: Trends, Research Outcomes, and Future Research Implications. Journal of Operations Management, 29, 329-342. https://doi.org/10.1016/j.jom.2010.06.002 [Citation Time(s):4].

37. De Massis, A. and Kotlar, J. (2014) The Case Study Method in Family Business Research: Guidelines for Qualitative Scholarship. Journal of Family Business Strategy, 5, 15-29. https://doi.org/10.1016/ j.jfbs.2014.01.007 [Citation Time(s):2].

38. Palinkas, L.A., Horwitz, S.M., Green, C.A., Wisdom, J.P., Duan, N. and Hoagwood, K. (2013) Purposeful Sampling for Qualitative Data Collection and Analysis in Mixed Method Implementation Research. Administration and Policy in Mental Health, 42, 533-544. https://doi.org/10.1007/s10488-013-0528-y [Citation Time(s):3].

39. Kolb, S.M. (2012) Grounded Theory and the Constant Comparative Method: Valid Research Strategies for Educators. Journal of Emerging Trends in Educational Research and Policy Studies, 3, 83-86. [Citation Time(s):1].

40. Dworkin, S.L. (2012) Sample Size Policy for Qualitative Studies Using In-Depth Interviews. Archives of Sexual Behavior, 41, 1319-1320. https://doi.org/10.1007/s10508-012-0016-6 [Citation Time(s):2].

41. Rowley, J. (2012) Conducting Research Interviews. Management Research Review, 35, 260-271. https://doi.org/10.1108/0140917121 1210154 [Citation Time(s):10].

42. Xu, M.A. and Storr, G.B. (2012) Learning the Concept of Researcher as Instrument in Qualitative Research. The Qualitative Report, 17, 1-18. [Citation Time(s):1].

Page 36: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 36 [email protected]

43. Pezalla, A.E., Pettigrew, J. and Miller-Day, M. (2012) Researching the Researcher-as-Instrument: An Exercise in Interviewer Self-Reflexivity. Qualitative Research, 12, 165-185. https://doi.org/10.1177/146879411 1422107 [Citation Time(s):1].

44. Connelly, L.M. (2014) Ethical Considerations in Research Studies. MEDSURG Nursing, 23, 54-55. [Citation Time(s):2].

45. Parylo, O. (2012) Qualitative, Quantitative, or Mixed Methods: An Analysis of Research Design in Articles on Principal Professional Development (1998-2008). International Journal of Multiple Research Approaches, 6, 297-313. https://doi.org/10.5172/mra.2012.6.3.297 [Citation Time(s):1].

46. Azulai, A. and Rankin, J.A. (2012) Triangulation in Canadian Doctoral Dissertations on Aging. International Journal of Multiple Research Approaches, 6, 125-140. https://doi.org/10.5172/mra.2012.6.2.125 [Citation Time(s):4].

47. Bekhet, A.K. and Zauszniewski, J.A. (2012) Methodological Triangulation: An Approach to Understanding Data. Nurse Researcher, 20, 40-43. https://doi.org/10.7748/nr2012.11.20.2.40.c9442 [Citation Time(s):3].

48. Deakin, H. and Wakefield, K. (2014) Skype Interviewing: Reflections of Two PhD Researchers. Qualitative Research, 14, 603-616. https://doi.org/10.1177/1468794113488126 [Citation Time(s):2].

49. Vogl, S. (2013) Telephone versus Face-to-Face Interviews Mode Effect on Semi-Structured Interviews with Children. Sociological Methodology, 43, 133-177. https://doi.org/10.1177/0081175012465967 [Citation Time(s):3].

50. Opdenakker, R. (2006) Advantages and Disadvantages of Four Interview Techniques in Qualitative Research. Forum: Qualitative Social Research, 7, Article 11. [Citation Time(s):1].

51. Roy, K., Zvonkovic, A., Goldberg, A., Sharp, E. and LaRossa, R. (2015) Sampling Richness and Qualitative Integrity: Challenges for Research with Families. Journal of Marriage and Family, 77, 243-260. https://doi.org/10.1111/jomf.12147 [Citation Time(s):2].

52. Merry, L., Clausen, C., Gagnon, A.J., Carnevale, F., Jeannotte, J., Saucier, J.-F., et al. (2011) Improving Qualitative Interviews with Newly Arrived Migrant Women. Qualitative Health Research, 21, 976-986. https://doi.org/10.1177/1049732311403497 [Citation Time(s):2].

53. Harvey, L. (2015) Beyond Member-Checking: A Dialogic Approach to the Research Interview. International Journal of Research & Method in Education, 38, 23-38. https://doi.org/10.1080/1743727X.2014.914487 [Citation Time(s):2].

54. Malagon-Maldonado, G. (2014) Qualitative Research in Health Design. Herd, 7, 120-134. https://doi.org/10.1177/193758671400700411 [Citation Time(s):1].

Page 37: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 37 [email protected]

55. Pierre, E.A.S. and Jackson, A.Y. (2014) Qualitative Data Analysis after Coding. Qualitative Inquiry, 20, 715-719. https://doi.org/10.1177/ 107780 0414532435 [Citation Time(s):1].

56. Conboy, K., Fitzgerald, G. and Mathiassen, L. (2012) Qualitative Methods Research in Information Systems: Motivations, Themes, and Contributions. European Journal of Information Systems, 21, 113-118. https://doi.org/10.1057/ejis.2011.57 [Citation Time(s):1].

57. Sinkovics, R.R. and Alfoldi, E.A. (2012) Progressive Focusing and Trustworthiness in Qualitative Research: The Enabling Role of Computer-Assisted Qualitative Data Analysis Software (CAQDAS). Management International Review, 52, 817-845. https://doi.org/10.1007/s11575-012-0140-5 [Citation Time(s):1].

58. Drost, E.A. (2011) Validity and Reliability in Social Science Research. Education, Research and Perspectives, 38, 105. [Citation Time(s):3].

59. Grossoehme, D.H. (2014) Overview of Qualitative Research. Journal of Health Care Chaplaincy, 20, 109-122. https://doi.org/10.1080/ 08854726.2014.925660 [Citation Time(s):1].

60. Jogulu, U.D. and Pansiri, J. (2011) Mixed Methods: A Research Design for Management Doctoral Dissertations. Management Research Review, 34, 687-701. https://doi.org/10.1108/01409171111136211 [Citation Time(s):1].

61. Zohrabi, M. (2013) Mixed Method Research: Instruments, Validity, Reliability and Reporting Findings. Theory & Practice in Language Studies, 3, 254-262. https://doi.org/10.4304/tpls.3.2.254-262 [Citation Time(s):2].

62. Wester, K.L. (2011) Publishing Ethical Research: A Step-by-Step Overview. Journal of Counseling & Development, 89, 301-307. https://doi.org/10.1002/j.1556-6678.2011.tb00093.x [Citation Time(s):2].

63. O’Reilly, M. and Parker, N. (2013) “Unsatisfactory Saturation”: A Critical Exploration of the Notion of Saturated Sample Sizes in. Qualitative Research, 13, 190-197. https://doi.org/10.1177/1468794112446106 [Citation Time(s):1].

64. Marshall, B., Cardon, P., Poddar, A. and Fontenot, R. (2013) Does Sample Size Matter in Qualitative Research? A Review of Qualitative Interviews in Is Research. Journal of Computer Information Systems, 54, 11-22. https://doi.org/10.1080/08874417.2013.11645667 [Citation Time(s):1].

65. Houghton, C., Casey, D., Shaw, D. and Murphy, K. (2013) Rigour in Qualitative Case-Study Research. Nurse Researcher, 20, 12-17. https://doi.org/10.7748/nr2013.03.20.4.12.e326 [Citation Time(s):2].

66. Perrigot, R. and Pénard, T. (2013) Determinants of E-Commerce Strategy in Franchising: A Resource-Based View. International Journal of Electronic Commerce, 17, 109-130. https://doi.org/10.2753/JEC1086-4415170305 [Citation Time(s):2].

67. Keen, C. and Etemad, H. (2012) Rapid Growth and Rapid Internationalization: The Case of Smaller Enterprises from Canada.

Page 38: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 38 [email protected]

Management Decision, 50, 569-590. https://doi.org/10.1108/0025174121 1220138 [Citation Time(s):1].

68. Thomason, S.J., Simendinger, E. and Kiernan, D. (2013) Several Determinants of Successful Coopetition in Small Business. Journal of Small Business and Entrepreneurship, 26, 15-28. https://doi.org/10.1080/ 08276331. 2012.761800 [Citation Time(s):1].

69. Aguilar-Morales, N., Sandoval-Caraveo, M., Del, C., Surdez-Pérez, E.G. and Gómez-Jiménez, S.G. (2013) Characteristics of Entrepreneurs of Small Business in Tabasco, Mexico. Review of Business & Finance Studies, 4, 23-36. [Citation Time(s):1].

70. Renko, M., Kroeck, K.G. and Bullough, A. (2012) Expectancy Theory and Nascent Entrepreneurship. Small Business Economics, 39, 667-684. https://doi.org/10.1007/s11187-011-9354-3 [Citation Time(s):1].

71. Alam, S.S., Jani, M.F.M. and Omar, N.A. (2011) An Empirical Study of Success Factors of Women Entrepreneurs in Southern Region in Malaysia. International Journal of Economics and Finance, 3, 166-175. https://doi.org/10.5539/ijef.v3n2p166 [Citation Time(s):1].

72. Ahmad, S.Z. (2012) Micro, Small and Medium-Sized Enterprises Development in the Kingdom of Saudi Arabia. World Journal of Entrepreneurship, Management and Sustainable Development, 8, 217-232. https://doi.org/10.1108/20425961211276606 [Citation Time(s):2].

73. Seshadri, S. (2013) Sourcing Competence in Design and Development Collaboration: A Resource Based View. Asia Pacific Management Review, 18, 323-344. [Citation Time(s):1].

74. Lockett, A. and Wild, A. (2014) Bringing History (Back) into the Resource-Based View. Business History, 56, 372-390. https://doi.org/10.1080/00076791.2013.790371 [Citation Time(s):2].

75. Jacobsen, L. (2013) On Robinson, Penrose, and the Resource-Based View. The European Journal of the History of Economic Thought, 20, 125-147. https://doi.org/10.1080/09672567.2011.565355 [Citation Time(s):1].

76. Connelly, L.M. (2013) Limitation Section. MEDSURG Nursing, 22, 325-336. [Citation Time(s):1].

77. Alsaaty, F.M. (2011) A Model for Building Innovation Capabilities in Small Entrepreneurial Firms. Academy of Entrepreneurship Journal, 17, 1-21. [Citation Time(s):1].

Page 39: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 39 [email protected]

02. The China-Canada BIT, Its Shortcomings, and the Risks for Chinese Investors

Timothy S. McNamara

China University of Political Science and Law (CUPL) (Beijing, China)

Abstract Given the pre-existing political constraints and the inadequacy of legal tools, some

risks, such as inflation, are difficult for the BIT to insure against. Other risks, such as those stemming from changing demographics, may be even less understood or are difficult to discuss. Yet, as the nationalizations of white-owned farmland in Africa remind us, Chinese property investors in Canada need to understand not only the safety mechanisms contained in the BIT but also the longer-term demographic, political and cultural trends which will shape the investment landscape. Ultimately, if demographics are destiny, then Canada shows many features which suggest it is slowly evolving into a new South Africa. This essay explores some of the seldom discussed risks associated with investing in Canada.

Keywords: China-Canada BIT, Risks, Investment Treaty Shortcomings

1. Introduction Although vast academic literature has been devoted to the concept of

risk management and analysis, it is sometimes alleged that even investment professionals fail to understand or evaluate it properly. Both Nassim Taleb’s Black Swan theory and behavioral finance provide us with some key insights into the harder to quantify risks. Against this background, at least for such non-lawyers, the logic underlying legal tools and concepts such as “foreseeability” and the “reasonable man” test often appear circular or unconvincing.

The purpose of this Note is to explore some of the real and often under-recognized risks which Canadian governments may actively or evenly passively pose for Chinese investors. As such, it neither seeks to promote China-Canada trade and investment nor to discourage it. Instead, the goal is simply to promote knowledge and discussion so that investors, policy professionals and the legal profession can better understand the need for comprehensive investor protection. The Note has three parts. First, it provides an overview of some demographic trends and the contours of the political culture as they affect the investment landscape in Canada and a discussion of the functionality of the China-Canada BIT,1 in that context, in protecting Chinese investors. Second, it examines key terms in the new BIT [commonly referred to as the Foreign Investment Promotion and Protection Agreement (China-Canada FIPA)2] to assess more concretely the proffered protections for Chinese investors. Finally, the paper concludes with a general discussion of how such treaties can fail to protect investors.

Page 40: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 40 [email protected]

2. Over-Arching Concerns and the Investment Landscape Expropriation does not necessarily imply a transfer of legal title…. it is

difficult to draw a clear line between general regulations, which the investor must suffer, and expropriator regulations, which must be accompanied by compensation.3

Rainer Geiger 2.1. Background: Canada’s Historical Development The central-eastern areas of Canada now known as Quebec, New

Brunswick and eastern Ontario, hereinafter “French Canada,” were first settled by the French in the 17th and 18th centuries with the first permanent settlements being in Port Royal―now known as Montreal―(in 1605) and Quebec City (in 1608). They were soon followed by the British who settled in surrounding areas, a trend which accelerated after French defeats to the British, as witnessed by the Treaty of Utrecht (1713) and the Seven Years’ War (1763). This early history is somewhat complicated as, among the local Indian (native)4 tribes, the French and British had some natural allies and enemies, based on territorial claims. Nonetheless, there was also some shifting in alliances as both the British and the French attempted to entice, through incentives, the Indian tribes to wage war on the rival European power. As settlements increased and the military aspect of the conflict became less pronounced, it appears that Indians who married French Canadians in Quebec were essentially absorbed into one of the two communities while those who did so in Manitoba and Northern Ontario were often rejected by both, leading to the creation of Metis status.5

The vast majority of Canadian land is now held by the Crown i.e. the federal or provincial government.6 In eastern Canada, territorial claims by the Native tribes are largely settled although disputes continue to arise over the rights of reservation Indians and Indians living off the reservation e.g. tax/no tax obligations. In contrast, in western Canada, particularly in British Columbia, the British government generally failed to sign treaties with the local Indian tribes and therefore much of the currently occupied territory including, perhaps, all of Vancouver is open to dispute as unlawfully occupied Native lands (Hogg, 2011: pp. 28-35).7 Therefore, before considering the China-Canada Bilateral Investment Treaty (BIT), we need first to understand the situation with regards to Canadian domestic law and the larger political trends.

2.2. Risk #1: Indian Land Claims and the Pipelines The underlying issues raised with respect to attempts by native

Canadians to recover land and rights beyond those enshrined in the Indian Act are, it is submitted, akin in many respects to those attempts by older cultures to recover their overseas lost cultural property. In the near term, a Chinese businessman or land purchaser in Canada appears relatively secure in his title. But, then again, it is often said that “demographics is destiny”: whites in Rhodesia in the 1950s and Palestinians in British Palestine in the 1930s no doubt also believed their tenure was secure.8 In

Page 41: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 41 [email protected]

the Canadian context, albeit from a relatively low base, the Aboriginal population grew from 1.2% of the overall Canadian population in 1961 (Saku, 1999)9 to 4.9% in the most recent survey10. Recent trends suggest that while the non-Aboriginal population born in Canada continues to stagnate, and the immigrant population is growing more slowly11, the Aboriginal population is younger, more fertile, and continues to grow by over 40% every 10 years12. It is suggested that these population trends will have an important role to play in shaping Canadian laws and policy.13

The issue of Indian land claims may appear “off the radar” for most Chinese but it has major implications for the viability of Chinese investments in Canadian oil and gas. Indian land claims have complicated pipeline construction since at least the 1970s but in November, 2016 the Trudeau government finally decided to approve 2 pipelines (Kinder Morgan’s Trans Mountain Expansion and Enbridge’s Line 3) while rejecting the third (Enbridge’s Northern Gateway).14 Although it is fairly well established that lack of access to foreign markets is depressing the price of crude in North America, and in Canada in particular, the losses associated with a lack of pipelines appear to be too remote for a plaintiff to successfully establish a cause of action. Stated slightly differently, one does not have a “right” to build a pipeline on Indian lands. At the time of writing, no Chinese entity appears to have brought a claim for losses suffered as a result of the Northern Gateway decision. However, the losses these investors have suffered are undoubtedly severe.15 In any case, due to legal setbacks it is highly possible that none of these pipelines will be built16 and Canadian case law suggests the connection between the BIT and the land claims may be too remote17 for Chinese investors to receive compensation.

2.3. Risk #2: Indian Land Claims and Local Land Law In analyzing Indian and other land claims, it is important to bear in mind

an important difference between (English) common law and (Germanic) civil law rights. In essence, civil law land rights appear to be stronger and in a civil law context, such as Germany, one can speak of a private land “absolute owner”. In the English (and Canadian) context this is not precisely true: although freehold owners and leasehold owners exist, along with other rights holders such as life estates or rights of way, ultimately all the land is owned by the Crown either outright or in its derivative form.18 For example, if someone in Canada dies without known relatives, his land would automatically revert to the Crown.

In western Canada, where the Indian land claims remain less settled, the Aboriginals generally live on Crown land. However, their claims often extend to developed areas, such as Vancouver, as well as competing with other natives who also claim the same forested land. This situation is sometimes alleged as one of the reasons for the slow pace of land claims settlements: the government would have to choose among competing native groups as to which to give exclusive possession to when, as a historical fact,

Page 42: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 42 [email protected]

the competing tribes may have lived as nomads and shared the same piece of land.

Under these circumstances, Indians have rights not only to land but also to resources associated with those lands such as trees, fish, birds etc. Yet whether an Indian tribe would prevail in a court case, e.g. over timber, would generally depend on the history of that tribe and how it had interacted with those resources.19 As was the case with Risk #2 above, Chinese litigating land investors would likely be hampered by the doctrine of remoteness.

2.4. Risk #3: The Dr. Zhivago Scenario The examples above dealt with risks to Chinese investors as posed by

Indian claims. However, not all Canadian land claims come from Aboriginals. As we can see in the example of post-colonial Africa generally and South Africa today, majority rule and populist government often bring particular challenges for property owners. And as the Caucasian population in Canada shrinks in relative size and identity politics continue to gain traction, it is certainly possible that Caucasians will begin to behave more like typical North American minorities e.g. trying to advance their interests by confiscating or taxing the property of others.

How would this play out in practice? In the movie Doctor Zhivago, as a result of new Soviet policy, the main character is forced to admit many homeless people into his house so that these new (previously homeless) individuals are able to enjoy the benefit of his unused rooms. While Canada is not the Soviet Union, it is worth remembering that absentee foreign landowners are exposed to special risks. In general, they should inspect their property at least every seven years to ensure that no competing claimholders (i.e. squatters) are using their property and they should also be aware of the changing political climate and attitudes towards Chinese investors. For example, Australia has introduced a new land tax to discourage foreign buyers and New Zealand is in the process of blocking such purchasers. Meanwhile, in Canada, a Vancouver mayor has advocated a special 3% annual tax on non-resident landowners who refuse to rent out their empty properties.20 There does not appear to be anything in the current China-Canada BIT to protect investors against this assault on residential property rights.

2.5. Risk #4: Excessive Land Taxes While the prospect of Vancouver property owners being compelled to

share their houses with Vancouver’s homeless may appear remote, the acute housing shortage there as well as the negative trends in Canada’s overall fiscal situation suggest that some combination of spending cuts and/or tax increases may be unavoidable. As foreign landowners have no voting rights qua landowners, the risk of massive increases in land taxes should not be discounted. Although this may seem unfair, the abstract fairness argument has never been upheld by a Canadian court. Only arguments based on “mistake of fact” (e.g. error calculation) can expect to

Page 43: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 43 [email protected]

be upheld. Therefore, the current BIT appears to be of limited value to Chinese investors here.

2.6. Risk #5: Excessive Sector Taxes A populist demand in Canada has been that “companies”, especially

“big companies”, should pay more taxes. Although many economists argue instead for greater analytical specificity i.e. that “company” tax be broken down into either capital gains or dividends and taxed only on shareholder receipt, local populist impulses cannot be discounted. At various times, Canadian politicians have targeted particular industries which were out of favour. This happened most recently in Alberta, which witnessed a “modernized” resource royalty regime as instituted by a new government that had promised higher taxes.21 However, unless such tax changes are designed in a de facto sense to penalize foreigners, it is an open question whether they would constitute an indirect expropriation even under customary international law.22 In this sense, the concept of “excessive” tax can also be difficult to establish and the BIT is unlikely to come to the rescue.

2.7. Risk #6: Excessive Regulations Regulations may have the same indirect expropriator effect as taxes if

they target a particular industry or company. For instance, if a particular industry is exposed to regulations that serve no apparent public policy purpose but have the de facto effect of favoring one firm over another, it might be argued that the losses suffered by the aggrieved firm should be attributable to the state.23 In other cases a “legitimate” public purpose may be served but the burden will not always fall evenly on all firms in the industry. For example, in the context of Alberta, a new carbon tax was introduced as part of the government’s commitment to green energy. However, some oil producers argued that the assessments did not apply fairly, and older wells were more heavily penalized than newer wells. Although there has been some litigation on this point, so far there do not appear to be any China-related plaintiffs. And none of the litigants to date have succeeded.

2.8. Investment Canada Canada’s attitude towards foreign direct investment (FDI) has often

been rather ambivalent. After much public debate in the 1950s and 1960s, Prime Minister Pierre Trudeau created the Foreign Investment Review Agency (FIRA) in 1972 with the express purpose of limiting foreign ownership of the Canadian economy. This was done against the backdrop of nationalizations around the world and strong anti-American sentiments in Canada. However, in 1985 Prime Minister Mulroney renamed FIRA as “Investment Canada” and greatly reduced its mandate. Under the new mandate, foreign investments would continue to be subject to review but the test is now whether there is a “net benefit” to Canada. Although this formulation suggests the presumption remains against foreign investment, as the foreign investor must first prove the benefit before making the investment, in fact it appears that the threshold to be met is rather low and,

Page 44: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 44 [email protected]

thus, even a small benefit, such as maintaining employment in a shrinking market, might be sufficient to meet the threshold.

One of the significant features of Investment Canada is that, in the current context, it appears that only foreign investments which are granted approval will be able to rely on the provisions of the FIPA.24 (This is in contrast to some Multilateral Agreements on Investment (MAI) proposals under which recourse to arbitration would be open to investors not only after the investments were established but even at the pre-establishment phase.) (Geiger, 2002)25 Unlike Australia, which provides a transparent list of factors that it takes into account, Canada’s approach is “subjective, opaque and interventionist” and puts the onus on foreign investors to explain why their investments should be allowed (Dobson, 2014).26

3. Examining Key Terms in the China-Canada BIT … investment agreements between a host state and a foreign

corporation are, in principle, founded in the national law of the host state, rather than in an undefined international legal order.27

Rudolf Dolzer 3.1. China-Canada FIPA (CCFIPPA) China and Canada have a long history of relatively good relations. For

example, when China began developing closer political and economic ties with the Soviet Union, the US retaliated and, along with six allies in Europe (the UK, France, Italy, the Netherlands, Luxemburg and Belgium), imposed trade controls and restrictions in relation to China (Ho & Huenemann, 1972: p. 19).28 Canada was never part of that group (Ho & Huenemann, 1972: p. 21).29 Later, in 1970, Canada became one of the first Western countries to recognize the People’s Republic of China.

Today, the Chinese and Canadian economies are highly complementary: Canada has natural resources while China has human resources and manufacturing. The FIPA has 5 key articles which may be able to protect Chinese investors. We shall examine each in turn.

3.2. Article 4―Minimum Standard of Treatment The minimum standard of treatment is the “fair and equitable

treatment” and “full protection and security” standard as set out in international law.

In the Canadian context, customary international law will provide a guide to interpreting Canadian BITs before arbitration tribunals. Thus, FIPA will be influenced, inter alia, by past decisions of the European Court of Human Rights (ECrtHR), NAFTA panels and the Iran-United States Claims Tribunal. Therefore, we shall discuss FIPA articles in conjunction with customary international law.

It is a well-recognized rule under international law that the government cannot expropriate the property of aliens without adequate compensation.30 The “Hull formula” states that such compensation should be “prompt, adequate and effective.”31 “Prompt” compensation means payment must occur at the time of the taking or include interest from the time of the taking

Page 45: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 45 [email protected]

until payment. “Adequate” means fair market value for the property taken. And “effective” means funds are paid in an international currency or freely exchangeable into such currency and eligible for repatriation (Merrill, 2002: p. 112).32

If the ECHR is viewed as regional law rather than international law, then one of the most import sources of customary law becomes the Iran-United States Claims Tribunal. The tribunal has set out its own conditions for a lawful expropriation: public purpose, non-discrimination and compensation (Escarcena, 2013).33 Of course, while all expropriations are takings, not all takings are expropriations. The Iran-United States Claims Tribunal has held that in assessing the alleged deprivation, the intent of the government measure is less important than its effect (Dolzer, 2002: p. 87).34

3.3. Article 5―Most-Favoured-Nation (MFN) Treatment Article 5 of the FIPA offers Chinese investors in Canada most favoured

nation status in regard to their investments in Canada. There seems to be some debate, however, as to whether these should be viewed as substantive rules or procedural protections. However, Article 5 appears to expressly exclude comparison with dispute resolution mechanisms in other treaties.35

With regards to arbitration tribunals, there have been frustrations in various jurisdictions, including the US, over “incorrect” decisions by courts and tribunals and in particular over who should have the final say to correct these errors. In Canada, the court, in theory, will not look into the merits of a tribunal’s NAFTA decision. Moreover, panel decisions are persuasive but not binding on other panels.36

Understandably, this situation generated frustrations over the process, which led then-Senator John Kerry to criticize what he perceived as a circular concept of international law, and to attempt to rein in the power of the NAFTA tribunals.37 However, there are compelling arguments in favor of both court and tribunal-led processes. At the time of writing, NAFTA is subject to possible replacement by the USMCA, which could also affect future Chinese investments in Canada that would rely on NAFTA provisions for access to the American and Mexican markets.

In Canada, the MFN clause and the power of the arbitration tribunals have also been criticized by the political left, notably in relation to NAFTA in the early 1990s and, more recently, the China-Canada BIT. In particular, it is alleged that for the China-Canada BIT, the pre-establishment MFN, in combination with a lack of pre-establishment National Treatment and Canada’s other BITs have created a non-reciprocal relationship between Canada and China (in China’s favor).38 This would be both de jure and de facto because of the more generous BITs Canada previously entered into with other countries and the more open nature of the Canadian economy (Van Harten, 2014).39 It is submitted, however, that such reasoning is rather shallow as it presupposes: 1) Chinese investors would not be able to access such benefits anyways, albeit by incorporating or investing from the third country in question, 2) that the Canadian government was uncomfortable

Page 46: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 46 [email protected]

with offering such guarantees to the third countries, and /or 3) that the BIT limits the government’s policy options rather than freeing it, in a politically expedient manner, from possible policy mistakes, the pressure of domestic special interest groups, and outdated regulations.

3.4. Article 6―National Treatment Under the FIPA, each Contracting Party (i.e. China and Canada)

accords to investors of the other Contracting Party no less favorable treatment than it accords its own investors in regard to the management, conduct, operation and sale or other disposition of investments in its territory.

We can look to NAFTA as an example of how this may work in practice. In determining the National Treatment standard, the NAFTA Tribunal held that the correct test is: “whether the practical effect of the measure is to create a disproportionate benefit for nationals over non-nationals[sic]; whether the measure, on its face, appears to favor its nationals over non-nationals who are protected by the relevant treaty” (Dolzer, 2002, p. 84).40

3.5. Article 10―Expropriation The investments covered by the FIPA are not to be expropriated,

nationalized, or subject to measures having equivalent effect except pursuant to a public purpose and under domestic due process procedures in a non-discriminatory manner. Should the investment be thus expropriated, the investor would also be entitled to compensation at the fair market value before the expropriation occurred or became public knowledge, whichever is earlier.

Naturally, this raises many questions. For example, is the “public purpose” concept open to substantive examination or must it be accepted that anything passed by the legislature is a “public purpose”? Would a program of dubious merit, e.g. a Nazi-style affirmative action program, get a pass or would the Tribunal look into the merits of the “public purpose”? The general view is that liability does not arise from actions that are non-discriminatory and within the commonly accepted police and taxation powers of the state (Aldrich, 1994).41

Since NAFTA, it has been recognised that foreign investors often have a higher degree of protection for their property rights than nationals do.42 But was this imposed by the panels or was this part of the original intent behind the ambiguous statutory language? There is uncertainty on this point, due to the ambiguous language used in the NAFTA provisions.43 However, the US government position on international law and expropriation is in conformity with the US takings doctrine and it may be that the American view has become an international norm.44

3.6. Article 11―Compensation for Losses Article 11 of FIPA promises Chinese investors that they will be able to

sue the Canadian government for compensation in the event Chinese firms in Canada suffer losses due to “war, state of national emergency, insurrection, riot or other similar event”. Mukesh Khanal argues that “emergency” is the most likely scenario in Canada and could include a

Page 47: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 47 [email protected]

natural one such as flooding, ice storm, power blackout or SARS epidemic.45 However, the value of such protection is questioned by some analysts, who argue, for example, that the Japan-China FIPA did not result in adequate compensation for the Japanese businesses targeted in the 2012 Chinese mob attacks.46 Other legal doctrines, such as foreseeability and remoteness, might also bar claims for losses from a massive devaluation of the Canadian dollar.

4. General Issues Pertaining to BIT Agreements Though deprivations of property in the sense of confiscations will

require compensation, the [European] Court has shown itself willing to permit controls of use without compensation in certain circumstances.47 Helen Mountfield

4.1. Indirect Expropriation Indirect expropriation, through excessive regulations, temporary

seizure or taxes, is a subtle mechanism which is both difficult to identify and to protect against. The line between indirect expropriation requiring compensation and normal governmental regulations not requiring such compensation has not been clearly drawn and depends on the facts of the situation.48 Hassan Sedigh states that the boundary between regulation and expropriation rests on the reasonableness of the interference (Sedigh, 2001).49 A mere diminution in value is not enough to constitute a taking/expropriation: it must be large enough.50

The China-Canada BIT adopts a reasonable, middle-of the road stance to the issue, both recognizing the concept of indirect expropriation while also acknowledging circumstances where such interference with the free market may be necessary:51

1) Indirect expropriation results from a measure or series of measures of a Contracting Party that has an effect equivalent to direct expropriation without formal transfer of title or outright seizure.

2) … 3) Except in rare circumstances, such as if a measure or series of

measures is so severe in light of its purpose that it cannot be reasonably viewed as having been adopted and applied in good faith, a non-discriminatory measure or series of measures … designed and applied to protect the legitimate public objectives for the well-being of citizens, such as health, safety and the environment, does not constitute indirect expropriation.

It has also been suggested that the phrase “tantamount to expropriation” refers not only to intentional or obvious indirect expropriation but should include inappropriate regulatory acts or omissions that undermine the framework of the BIT (Gutbrod et al. 2009).52 At this time no clear-cut test has emerged and the China-Canada BIT hedges on this question by calling for a “case-by-case, fact-based inquiry”53. It is also unclear if severity of impact on the investor is the sole or simply the predominant factor (or even one of many factors!) to be considered (Gutbrod et al. 2009: pp. 299-300).54

Page 48: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 48 [email protected]

Finally, in the event of mala fide by the State, would it be a factor in finding an indirect expropriation? If so, what would mala fide look like in Canada, as opposed to Russia?55

In drawing the line between legitimate regulations and indirect expropriation, tribunals have focused on: 1) the degree of interference, 2) the character of the governmental measure and 3) whether the interference was reasonable and in conformity with investment-backed expectations.56

A transfer of title or even the “temporary” nature of an infringement is not necessarily the decisive issues. Instead, courts will look at various criteria to determine if there has been an expropriation. Some necessary (but not necessarily sufficient) factors that have been considered include: 1) severe economic impact (losing all or most of the property’s economic value)57 especially if permanent or irreversible58, 2) long durations (greater than 3 years)59, 3) the government measure not being for a recognized social purpose60 and 4) the government action not being proportionate to the infringement.61

With regards to taxation/compensation the US test is whether the level of State compensation would shock the conscience (Weston, 1975).62 Thus, expectations play a role. For example, raising a tax from 75% to 85% might not be subject to the same conclusion as raising one from 10% to 80% (Dolzer, 2002: p. 78).63 Here, case law includes many German Jews or Jewish sympathizers who claimed they were forced to sell or voluntarily sold their European investments at excessively low prices pre-WWII, later alleging the pressure they were under constituted a de facto expropriation.

Under NAFTA, a rather generous approach was taken: “a significant degree of deprivation of fundamental rights of ownership” might be sufficient to find an expropriation.64 Note, however, that under Chapter 11 of NAFTA if a taking “tantamount to” an expropriation of foreign property is incurred, compensation is limited to general damages i.e. the market value of the property taken (Merrill, 2002: p. 111).65

With regulatory takings we find no guidance on how to calculate investor values (Merrill, 2002: p. 115).66 If it is suggested that the State wishes to maintain ownership in private hands but to limit prices to consumers, an alternative pricing and incentives model is needed. One alternative from American law is the utility model, which compensates the investor at a market value for the asset with a fair return on investment standard (Merrill, 2002: p. 124).67

4.2. Assessing Market Value It is now a standard feature of BITs to compensate the aggrieved

foreign party “market value”. But how does the FIPA approach compare to other jurisdictions? In the European context, the ECrtHR has stated that full value need not be paid but payment must not be “manifestly disproportionate” (Fabri, 2002: p. 166).68 Three methods have been used there: 1) The value of the shares or company assets over a period of time, 2) A hypothetical market value, or 3) A quoted market value (where available)

Page 49: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 49 [email protected]

for the shares over a reference period (Fabri, 2002: pp. 167-168).69 Given the wide “margin of appreciation” within which the States operate, the European Court has also allowed the States to avoid compensating for inflation or even the traditional “control premium” (Fabri, 2002: p. 169).70 Of course, it must be accepted that valuation is not a science per se, despite its reliance on mathematics: valuation is really an art.

For a US expropriation of a company there are two methodologies: 1) a net book value approach which is backward-looking and based on asset prices and 2) a going concern approach which is forward-looking and based on future expected/projected discounted cash flows (Merrill, 2002: p. 114).71 For a profitable business, the going concern methodology would offer a higher valuation.

In the US, to cover the case of a “partial takings” (e.g. some but not all of the land on a property to build a road), a partial takings model was developed. It seeks to compensate the owner the fair market value for that which is taken and the loss due to the damage inflicted on what was not taken (Merrill, 2002: p. 121).72 In terms of payout, it is closer to an indemnification standard but has been condemned as it still does not cover attorney fees and lost goodwill and profits etc.

From the viewpoint of an investor, even the American model probably offers inadequate payment since the fair market value is lower than the owner’s subjective value: he had wanted to keep the property! (Merrill, 2002: p. 119) 73

5. Conclusion This Note has examined some key demographic and political trends in

Canada and used the China-Canada BIT as a rubric through which to analyze the piecemeal attempts by BITs to protect investors, in contrast to the more comprehensive or holistic protection such investors may desire.

Implied in the analysis was an assumption that such guarantees might not be cost-free and that each guaranteed benefit―whether to native Indians or foreign investors or others―would have a cost or risk consequence, at least at the systemic level. Further study is needed to determine whether this cost is being borne at the systemic level by Canada as a whole, by the non-protected elements within Canadian society, or by some combination of the two. Another necessary consequence of Canada’s “shallow discussion” level has been the lack of legal insight into who would bear the sustainability costs in a crisis: would they be borne solely by unprotected groups (e.g. white men) or are the Canadian guarantees in fact breachable? And, if breached, how would the guarantees be prioritized?

As shown in the discussion, many legal mechanisms and doctrines, such as remoteness and national treatment, may limit or at least offer little practical benefit to the foreign investor in a rule of law country that seeks to preserve its reputation for fair dealing, such as Canada. Belying the importance of independent arbitration, it is suggested that such mechanisms and doctrines, taken to their extreme, might even offer legal avenues under

Page 50: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 50 [email protected]

which the government could renege on its debts. However, despite its shortcomings, the new China-Canada BIT does offer Chinese investors an additional mechanism to guarantee the security of their capital against extreme state behavior. Of course, as with any other assurance, such a guarantee is only as credible as the party which issues it.

References: 1. Aldrich, G. H. (1994). What Constitutes a Compensable Taking of

Property? The Decisions of the Iran-United States Claims Tribunal. The American Journal of International Law, 88, 585-610. https://doi.org/10.2307/2204132 [Paper reference 1].

2. Dobson, W. (2014). China’s State-Owned Enterprises and Canada’s FDI Policy. The School of Public Policy Research Paper Series, 7. https://journalhosting.ucalgary.ca/index.php/sppp/article/view/42463 [Paper reference 1].

3. Dolzer, R. (2002). Indirect Expectations: New Developments. NYU Environmental Law Journal, 11, 64. [Paper reference 3].

4. Escarcena, S. L. (2013). Expropriations and Other Measures Affecting Property Rights in the Case of the Iran-United States Claims Tribunal. Wisconsin Law Journal, 31, 177-207. https://hosted.law.wisc.edu/wordpress/wilj/files/2014/01/Escarcena_final_v2.pdf [Paper reference 1].

5. Fabri, H. R. (2002). The Approach Taken by the European Court of Human Rights to the Assessment of Compensation for Regulatory Expropriations of the Property of Foreign Investors. NYU Environmental Law Journal, 11, 155. https://www.nyuelj.org/issues/volume-11/ [Paper reference 3].

6. Geiger, R. (2002). Regulatory Expropriations in International Law: Lessons from Multilateral Agreement on Investment. NYU Environmental Law Journal, 11, 100. https://www.nyuelj.org/issues/volume-11/ [Paper reference 1].

7. Gutbrod, M. et al. (2009). Protection against Indirect Expropriation under National and International Legal Systems. Gottingen Journal of International Law, 1, 291. [Paper reference 2].

8. Ho, S. P. S., & Huenemann, R. W. (1972). Canada’s Trade with China: Patterns and Prospects. Quebec: Canadian Economic Policy Committee. [Paper reference 2].

9. Hogg, P. W. (2011). Constitutional Law of Canada (2011 Student Edition). [Paper reference 1].

10. Merrill, T. W. (2002). Incomplete Compensation for Takings. NYU Environmental Law Journal, 11, 110. https://www.nyuelj.org/issues/volume-11/ [Paper reference 7].

11. Saku, J. C. (1999). Aboriginal Census Data in Canada: A Research Note. The Canadian Journal of Native Studies, XIX, 365-379. [Paper reference 1].

Page 51: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 51 [email protected]

12. Sedigh, H. (2001). What Level of Host State Interference Amounts to a Taking under Contemporary International Law. Journal of World Investment & Trade, 2, 631. https://doi.org/10.1163/221190001X00013 [Paper reference 1].

13. Van Harten, G. (2014). The Canada-China FIPPA: Its Uniqueness and Non-Reciprocity. Canadian Yearbook of International Law. [Paper reference 1].

14. Weston, B. H. (1975). Constructive Takings under International Law: A Modest Foray into the Problem of Creeping Expropriation. Virginia Journal of International Law, 16, 103. https://www.worldcat.org/title/ constructive-takings-under-international-law-a-modest-foray-into-the-problem-of-creeping-expropriation/oclc/769979643 [Paper reference 1]

Notes: 1Officially known as the China-Canada Foreign Investment Promotion

and Protection Agreement (CCFIPPA). 2China and Canada signed a Bilateral Investment Treaty (BIT) on

September 9th, 2012 entering into force on October 1st, 2014. 3Rainer Geiger, Regulatory Expropriations in International Law:

Lessons from Multilateral Agreement on Investment, 11 N.Y.U. Envtl L. J. (2002): 100.

4Unless otherwise stated, throughout this paper I will use the terms “Indian”, “native”, “Aboriginal”, “First Nations”, and “First Peoples” interchangeably.

5Canada has approximately 700,000 status Indians, 200,000 non-status Indians and 300,000 Metis. See Peter W Hogg, Constitutional Law of Canada, 2011 Student Edition, at p. 28-3 and p. 28-4 (2011).

6Approximately 89 percent of Canada’s land area is Crown Land owned by federal (41 percent) or provincial (48 percent) governments; the remaining 11 percent is privately owned. See https://www.state.gov/e/eb/rls/ othr/ics/2015/241511.htm (accessed Dec 3, 2018).

7Peter W Hogg, pp. 28-35. 8See also the situation in South Africa. https://www.dailymail.co.uk/

news/article-6446421/White-farmers-legal-fight-stop-land-given-black-South-Africans-without-compensation-thrown-out.html (accessed Dec 3, 2018).

9James C Saku, Aboriginal Census Data in Canada: A Research Note, The Canadian Journal of Native Studies, XIX 2 (1999) 365-379 at 370.

10https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2016/as-sa/fogs-spg/Facts-CAN-eng.cfm?Lang=Eng&GK=CAN&GC=01&TOPIC=9 (accessed Dec 28, 2018).

11See archived content https://www150.statcan.gc.ca/n1/pub/91-003-x/2007001/4129907-eng.htm (accessed Dec 28, 2018).

12In recent years Statistics Canada appears to have consistently underestimated the growth of the Aboriginal population. For example, in this

Page 52: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 52 [email protected]

archived material we can see an estimated total of 4% by 2017. In fact, by 2016 the actual figure was 4.9% https://www150.statcan.gc.ca/n1/pub/89-645-x/2010001/growth-pop-croissance-eng.htm (accessed Dec 28, 2018). Note, however, that this growth has not been entirely organic or easily predicted: the lessening of stigma associated with Indian Status, a desire to access the economic and lifestyle benefits associated with Indian Status (e.g. free health care, affirmative action, tax exemptions and hunting rights) and court rulings on who is entitled to Indian Status appear to have all contributed to the category’s growth.

13For example, since 1960, Status Indians have had the right to vote in Canadian federal elections. https://www.cbc.ca/news/canada/north/first-nations-right-to-vote-granted-50-years-ago-1.899354 (accessed Dec 28, 2018).

14https://www.nationalobserver.com/2016/11/29/news/breaking-trudeau-approves-kinder-morgan-pipeline-rejects-one-two-enbridge-projects.

15“Canadian crude has become the most discounted oil on the planet”, https://seekingalpha.com/news/3410708-record-low-canadian-crude-price-shows-oil-sands-best-days-past (accessed Dec 3, 2018).

16For more on this, Canadian Pipeline Work Blocked-WSJ at https://uk.advfn.com/stock-market/nyse/kmi/share-news/canadian-pipeline-work-blocked-wsj/78170419 (accessed Dec 3, 2018).

17Hupacasath First Nation v the Minister of Foreign Affairs Canada and the Attorney General of Canada 2015 FCA 4.

18The Crown has radical title or the allodium meaning that it is the ultimate owner of all land within its territory.

19Aboriginals (i.e. status Indians, Metis and Innuit) may also have usage rights e.g. hunting, fishing or harvesting on land for which they do not have aboriginal title. In contrast, aboriginal title is the right to exclusive occupation of the land. (See Peter W Hogg at p. 28-28). Generally, court cases initiated by British Columbia based tribes concern aboriginal rights rather than treaty rights.

20The new mayor was able to gain approval for a 1% per annum tax on certain residential properties. However, his stated goal remains 3% https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=d35f92fe-ce7b-48fd-95cb-35000935829a (accessed Dec. 3, 2018).

21http://calgaryherald.com/business/energy/live-notley-unveils-royalty-review-report (accessed Dec 3, 2018).

22Note that, in a European context, the ECHR has consistently held that differences in treatment do not constitute discrimination if they have an “objective and reasonable justification”: Fabri p. 172.

23Some authors prefer the term “deprivation” to expropriation as it can encompass both formal and de facto expropriation. See Helene Ruiz Fabri, The Approach Taken by the European Court of Human Rights to the

Page 53: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 53 [email protected]

Assessment of Compensation for Regulatory Expropriations of the Property of Foreign Investors, 11 N.Y.U. Envtl L.J. 148 (2002): 155.

24In other words, under the current arrangement, if denied approval to invest, the Chinese investor would be pre-emptively excluded from access to the BIT mechanisms.

25Rainer Geiger, Regulatory Expropriations in International Law: Lessons from Multilateral Agreement on Investment, 11 N.Y.U. Envtl L. J. (2002): 101.

26Wendy Dobson, “China’s State-Owned Enterprises and Canada’s FDI Policy,” The School of Public Policy Research Paper Series 7 (10) (March 2014): 20.

27Rudolf Dolzer, Indirect Expectations: New Developments, 11 N.Y.U. Envtl L. J. 64, (2002): 67.

28Samuel P.S. Ho and Ralph W, Huenemann, Canada’s Trade with China: Patterns and Prospects (Quebec: Canadian Economic Policy Committee, June 1972), 19.

29Ho and Huenemann, Canada’s Trade with China, 21. 30OECD (2004), “Indirect Expropriation” and the “Right to Regulate” in

International Investment Law”, OECD Working Papers on International Investment, 2004/04, OECD Publishing, p. 2.

31OECD (2004) p. 2. 32Thomas W Merrill, p. 112. 33Sebastian Lopez Escarcena, Expropriations and other measures

affecting property rights in the case of the Iran-United States claims tribunal, Wisconsin Law Journal, 12/12 (2013): 1.

34Rudolf Dolzer, p. 87. 35Art 5 (3) states: For greater certainty, the “treatment” referred to in

paragraphs 1 and 2 of this Article does not encompass the dispute resolution mechanisms, such as those in Part C, in other international investment treaties and other trade agreements.

36Roundatable Discussion on Domestic Challenges if Multilateral Investment Treaties are Interpreted to Expand the Compensation Requirement for Regulatory Expropriations beyond a Signatory State’s Domestic Law, 11 N.Y.U. Envtl L. J. 208 (2002): 250.

37Roundtable Discussion, p. 246. 38See http://www.fipafacts.ca/ and Gus Van Harten, The Canada-

China FIPPA: Its uniqueness and non-reciprocity, Canadian Yearbook of International Law (2014).

39Gus Van Harten, The Canada-China FIPPA: Its uniqueness and non-reciprocity, Canadian Yearbook of international Law (2014). It is submitted, however, that such an analysis really misses the point: a BIT or even a unilateral declaration may benefit the capital importing country even more than the capital exporting since the guarantee can effectively push down the cost of capital (as risk in the destination is perceived as being lowered). A

Page 54: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 54 [email protected]

low cost of capital is associated with higher wages, economic growth and a higher standard of living.

40Rudolf Dolzer, p. 84. 41George H Aldrich, What Constitutes a Compensable Taking of

Property? The Decisions of the Iran-United States Claims Tribunal, The American Journal of International Law, Vol 88, No. 4 (1994): 609.

42Roundatable Discussion on Domestic Challenges if Multilateral Investment Treaties are Interpreted to Expand the Compensation Requirement for Regulatory Expropriations beyond a Signatory State’s Domestic Law, 11 N.Y.U. Envtl L.J. 208 (2002): 209.

43Roundtable Discussion, p. 210. 44Roundtable Discussion, p. 222. 45Mukesh Khanal, Canada’s FIPA with China, Master of Public Policy

Capstone Project, The University of Calgary, pp. 29-30. 46Khanal p. 31. Also, see Micheal Den Tandt, “The little glitch ignored

by FIPA enthusiasts is that China doesn’t follow rules,” National Post, November 16, 2012.

47Helen Mountfield, Regulatory Expropriations in Europe: The Approach of the European Court of Human Rights, 11 N.Y.U. Envtl L.J. 136 (2002): 142.

48OECD (2004), p. 3. 49Hassan Sedigh, What Level of Host State Interference Amounts to a

Taking under Contemporary International Law, 2 J. World Investment 631 (2001):682.

50Roundtable p. 262. 51Agreement Between the Government of Canada and the

Government of the People’s Republic of China for the Promotion and Reciprocal Protection of Investments, Canada and China, Annex B.10.

52Max Gutbrod et al. Protection against Indirect Expropriation under National and International Legal Systems, Gottingen Journal of International Law 1, (2009): 297.

53Agreement Between the Government of Canada and the Government of the People’s Republic of China for the Promotion and Reciprocal Protection of Investments, Canada and China, Annex B.10.

54Max Gutbrod et al. pp. 299-300. 55I have in mind a Yukos scenario in Russia, where the asset was

seized on de jure grounds of tax evasion but what were widely reported in the media as simply de facto political transgressions. In the Canadian context, the closest near example I can think of would be the Black peerage case, which involved rather minor economic value and the alleged mala fide was found to be within the government’s prerogative powers.

56OECD (2004), p. 22. 57OECD (2004), p. 10. 58OECD (2004), p. 11. 59OECD (2004), p. 14.

Page 55: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 55 [email protected]

60OECD (2004), p. 16. 61OECD (2004), p. 20. 62Burns H Weston, Constructive Takings under International Law: A

Modest Foray into the Problem of Creeping Expropriation, 16 Va. J. Int’l L. 103 (1975): 146.

63Rudolf Dolzer, p. 78. 64OECD (2004), p. 12. 65Thomas W Merrill, Incomplete Compensation for Takings, 11 N.Y.U.

Envtl L.J. 110 (2002): 111. 66Thomas W Merrill, p. 115. 67Thomas W Merrill, p. 124. 68Fabri, p. 166. 69Fabri, pp. 167-168. 70Fabri, p. 169. 71Thomas W Merrill, p. 114. 72Thomas W Merrill, p. 121. 73Thomas W Merrill, p. 119.

03. Canadian Labor Market as a Dispiriting Phenomenon on Skilled Migrants: Mental Health Consequences on Immigrant Canadians

Felicia I. Nwalutu

Department of History, University of Toronto (Toronto, Canada)

Abstract The main purpose of the 2003 first Minister on Health Care Renewal Accord was

to ensure that Canadians received accessible, sustainable and portable healthcare. In spite of these provisions, the health of immigrants in Canada living in various provinces continues to fall through the cracks. How does the labor market situation of unemployment and underemployment affect the mental health conditions of immigrants and their access to healthcare? What role do gender, race, and income play in getting access to quality and specialized health care in the provinces? This paper examines the impact of unemployment, underemployment and Term employment on the mental health of immigrants in Canada. The paper uses the author-ethnographic narrative, Spirituality and Healthcare model, anti-racist and anti-colonial theories to foreground immigrants’ experiences in Canada. It concludes that the difficulty of navigating through and penetrating the Canadian labor market for immigrants with foreign training especially the minority groups, grossly limits their integration into the economic mainstream and consequently, their optimal productivity to the society. Failure to secure decent jobs after retraining, with the hope of being accepted by Canadian employers, often leads to depression and other health issues.

Keywords: Unemployment, Underemployment, Low Income, Stressor, Depression Hyperthyroidism

Page 56: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 56 [email protected]

1. Introducing Spirituality and the Persona Holistic view of one’s personality is crucial to map the individual’s

journey through life. Bailey and Peoples (2002: p. 8) argue that to gain a holistic knowledge of a subject is to attempt to understand all the factors that influence it and to interpret it in the context of all those factors. Therefore, one’s knowledge of the self will be no cheaper task. It will amount to searching for connections and interrelations between things and trying to “understand parts in the context of the whole” (p. 9). One would ask, why search for an understanding of holistic self? The answer comes instinctively in Dei (2002), “to destroy the self/other dichotomy, rendering the self as not autonomous but connecting to a larger collective” (p. 4). In other words, the various components of self-spiritual, intellectual, psychological, physical and emotional—not related within Western world views are incorporated in a spirituality-based transformative education (Frazer, 2004: p. 4). In my journey so far, I have also come to the realization that the spirituality that will effect transformation in education must necessarily be divorced from specificities of religious affiliation.

Both in my journey in African traditional religion and those undertaken in other institutions what continues to resonate with my understanding of spirituality remains the concept of “inner personality”, or the authentic self as is held in African world views (which may as well be shared by other indigenous peoples). This is the self that is both an embodiment of the past and the present. The Maoris for instance believe that a living person is an embodiment of both the living and the dead community members, “yeah, in the spiritual world … you’re carrying them with you, you’re taking them with you into the future and not forgetting about them” (Frazer, 2004: p. 6). Some African communities believe in dual terrestrial habitation. Mbiti (1975) argues “the next world is in fact geographically here being separated from this only by virtue of being invisible to human beings” (p. 159). Consisting of several dimensions, the self is both individualistic and collective (Dei, 2002). Also, Robbins (2001: p. 170) reasons that it is after learning who we are that we step into that position of self or being, whence we begin to learn how we stand in relation to others (including beings other than human. My interpolation); then we learn how to relate with others and in a specific capacity. I will like to hint at this juncture that religion is as much a measure of spirituality as being religious which is a predictor of spiritual maturity. I have encountered people who were religious in so many manifestations but hardly attained appreciable level of spiritual maturity.

2. Racism and Anti-Colonial Theories in Understanding Canadian Primary Health Care System: Author Experiential Narrative

Racism is viewed in this paper as an act of social representation and construction of difference aimed at positioning the dominant social group to enjoy certain exclusive privileges that are girded around by socio-political power imbalances and barricaded from the subordinate “Other” with taboos of normativity. It is difficult to talk about race without looking into power

Page 57: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 57 [email protected]

relationships which is where the 19th century neo-liberal vestiges of Western colonization and present neo-colonial structures and processes play critical roles. Anti-racism informs the need for a move to an inclusive race-based analysis of colonial relations with the understanding that representation is not only about subject identities and identifications but also about fundamental issues of economic, material and structural manifestations in existing human conditions (Dei, 2011). On the other hand, anti-colonial framework is a perspective that challenges all manifestations of hegemony and imposition of ideas and practices of cultural and socio-political domination. In other words, exercise that seeks to re-invent social equilibrium must challenge or disrupt existing social dynamics of power imbalances.

Situating the discourses of anti-racism and neo-colonial practices in my Canadian experiences as a new immigrant, I will invoke conversations around immigrants’ marginalization within the dynamics of medical and socio-economic interventions in host societies. Specifically, I will contextualize the repressive experiences of minority immigrants within the complexities that Canadian HealthCare system represents. In this context, the realities of lopsided power relationship in the Canadian healthcare praxis wielded upon marginalized immigrant minorities at the periphery begins to emerge. The healthcare delivery system I experienced was designed to identify and repress signifiers of racialized bodies or their representation. Spaces such as the Canadian primary healthcare system have the tendency to reproduce hegemony, dominance and privilege because such spaces also come with specific histories and impressions. Therefore, the experiences of the racialized bodies of African migrant minorities in accessing required healthcare cannot be fully grasped in discourses of split binaries of landed migrants or refugees, legal and illegal migrants, because we are not unaware of the aphorism that occupying certain spaces comes with meanings and politics. The discourse of meritocracy functions to marginalize certain groups of people by allowing Caucasians to direct attention away from their own privileges and to ignore larger patterns of racial injustices in their societies. The neo-liberal self-centered assumption that achievement is a function of one’s socio-economic input runs against the grains of migrants’ epistemic realities. In other words, the basis for drawing a link between people’s success and their socio-economic efforts, although is reified, normalized, and validated in most western societies, yet might find repudiation in other socio-cultural settings—within which it is taken up as devoid of sound premises—hence counter progressive, parochial, and anti-public practice. In our lopsidedly bipolarized world that is monitored and girded with neo-colonial vestiges that globalization multi-ethnicity symbolized it is not uncommon to be lost in the repressive crater created by essentialization, under-valorization of signifiers of otherness and willful denial of difference at the spaces of appropriation. The process was therefore set to conceal how social, cultural, and in this context economic, and healthcare privileges

Page 58: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 58 [email protected]

facilitate the success of some groups of people but not others. It allows the privileged to see themselves as innocent spectators rather than accomplices in a system that creates, maintains and reproduces social inequities and injustice.

3. Mental Health and Newcomers: Definition of Terms Mental health has been defined by the World Health Organization “as

a state of well-being in which the individual realizes his or her own potential, can cope with the normal stresses of life, can work productively and fruitfully, and is able to make a contribution to her or his own community” (CAMH, 2009). Every individual possesses certain psychological and social capacities that influence each person’s ability to achieve the best possible mental health and well-being. “Mental health problems and illnesses are clinically significant patterns of behavior or emotions that are associated with some level of distress, suffering, or impairment in one or more areas such as school, work, social and family interactions, or the ability to live independently” (CAMH, 2009). According to Statistics Canada, average life expectancy at birth in 1999 was 79.0 years. A breakdown by sex shows that women had an average life expectancy of 81.7 years, while men had an average life expectancy of 76.3 years (Pederson, Raphael, & Johnson, 2010). This work also noted that women also have higher prevalence of chronic diseases especially during later parts of their life. I was eventually diagnosed with Graves Hyperthyroidism. Hyperthyroidism was associated with “exhaustion psychoses” and delirium before effective treatments were discovered. Currently, it has been noted with less severe manifestations of nervous dysfunction that has been described as “consisting of various mental symptoms and signs (anxiety, depression, euphoria and cognitive dysfunction or as discrete non-psychotic psychiatric disorders” (Bunevicius & Prange, 2006: p. 899).

Jadresic (1990) details its attributes as a situation that results when there is “an excess of unbounded thyroid hormones. Its clinical manifestations depended upon the severity of the disease, the age of the patient, and the presence of other diseases. The cardiovascular, metabolic and nervous system manifestations of thyrotoxicosis are similar to those of increased adrenergic activity, or excess catecholamines, like tachycardia, increased cardiac output, increased glycogen and lipid mobilization, enhanced thermogenesis, hyperkinetic behavior, tremor, and sweating” (p. 605). Graves’ disease or hyperthyroidism is also associated with Graves’ orbitopathy or ophthalmopathy (GO) which “is an invalidating and disfiguring disease affecting appearance and functioning of the eyes and profoundly impairing the quality of life of affected individual” (Bartalena 2011: p. 592). According to Luigi Bartalena (2011), “Graves’ disease is an autoimmune disorder, but its precise pathogenic mechanisms are not fully unraveled” (p. 592). It is assumed that Graves’s disease is caused by certain “complex interplay between still undefined genetic factors and environmental factors” (p. 593). “Hyperthyroidism and Hypothyroidism, but not euthyroid (thyroid

Page 59: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 59 [email protected]

gland disease), is considered as a possible contributor to psychiatric disorders.” (Bunevicius & Prange, 2006: p. 899). Psychiatric disorder caused by hyperthyroidism is considered to be secondary to the endocrine state, because it acts as a trigger to the main psychiatric condition. I was therefore lucky that I did not fall through the cracks as almost all of the extant studies confirmed the symptoms I had, which accounted for my perception of my physical and mental health as deteriorating progressively at the pick of my health crisis. This also informed my increased anxiety, need for and use of family doctors. The symptoms I also presented to specialist physicians who though understood their underlying etiology but failed to accurately communicate their diagnosis and cause of my ill-health to either my family doctors or me. This action is contrary to the First Ministers Accord on healthcare renewal that stipulates that all Canadians have the right to:

· Have timely access to diagnostic procedures and treatments; · Do not have to repeat their health histories or undergo the same tests

for every provider they see; · Are able to access quality care no matter where they live; and · see their health care system as efficient, responsive and adapting to

their changing needs, and those of their families and communities now, and in the future (First Ministers’ p. 2).

Regehr and Glancy (2010) added a cardinal value of Canada’s Health and Mental Healthcare system, which includes “Informed Choice—involving the ability of all Canadians to choose health options based on best available information”. Mitchell (2008) who encountered immigrant and refugee women from Somali, Sudan, Ethiopia, Liberian, Nigeria, Latin America, the Caribbean and Vietnam in her practice observed that the clients may require health counselling, psychotherapy and/or medication for Thyroid, postpartum depression (PPD), bipolar disorder, major depression and posttraumatic stress syndrome (PTSD). This study is pivotal to my analysis of immigrant mental health issues, because, it not only recognizes the fact that socio-economic and cultural changes might have negative effect on immigrant mental health, but that acculturation challenges could be complicated by hormonal and biochemical changes during a woman’s life and reproductive cycle. Bailey (2016) defined stress as “our body’s reaction to people and events and to our own thoughts. Some level of stress is normal, such as before a test. But too much stress can have physical and psychological effects that can interfere with health and well-being” (p. 10). Bailey (2016) further defined stress as “an organism’s total response to environmental demands or pressures” (p. 8). Going by the strength of this definition, I experienced so much stress owing to the demand for Canadian experience and the apparent under-valorization of my credentials—the fact that my credentials though assessed as Canadian equivalent—was not recognized by Canadian employers—was a big blow. Most of the places I applied for employment neither acknowledged receipt of the applications nor responded to any of them, and the only place that responded, could not (at

Page 60: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 60 [email protected]

least in writing) consider my experience relevant to their overall job description.

Beiser (2005: p. 532) asserts that expending a great deal of effort to select people to become part of Canada and more or less ignoring them once they are here is short-sightedness. Resettlement experiences exert enormous influence on the eventual health of immigrants and on the likelihood that their human capital will fulfill its promise (Beiser, 2005). The study on immigrants’ health holds that immigrants are on the average, in better health than native born Canadians, and have lower mortality rates. However, shortcomings in immigration and resettlement policy jeopardize immigrants’ health advantage (Beiser, 2005). This health gain is because Canada selects immigrants on the basis of attributes such as education, job skills, age, all of which are grouped under the rubric of human capital (Jafari, Baharlou, & Mathias, 2008). Screening helps ensure that they are healthy as well. After immigrants enter the country, responsibility for assuring they stay healthy devolves to the Provinces. However, aside from defining a mandatory waiting period before becoming eligible for health-care coverage as in my case and arranging surveillance for immigrants with a history of tuberculosis, provincial health policies have little to say about immigrants’ early life in Canada. Bauder (2003) frames his theoretical analysis around Pierre Bourdieu’s notion of institutionalized cultural capital and his concept of the educational system as a site of social reproduction. Using data from interviews with instructional administrators and employers in Greater Vancouver that employed immigrants from South Asia and the former Yugoslavia, his findings support the view that many professional and skilled immigrants to Canada suffer from de-skilling and non-recognition of their foreign credentials and experiences. As a result, they fail to get the higher paying jobs, which unfortunately and contrary to esteemed expectations are reserved for their Canadian born counterparts who may not be better qualified or be better skilled than these new immigrants. It is exaggeration to insist that Canadian government; particularly the conservative government waddled between opinions as a result of immigrant complaints of unemployment and underemployment that it engaged a policy of outsourcing employees (see Selley, 2013). This policy involves recruiting temporary workers from overseas for job skills that could be filled by Canadians so that while Canadians, particularly immigrants (who could be paid more) were laid off, new short-term migrants were recruited and paid less. This approach to addressing a fundamental socio-economic problem is illogical, myopic and counter-productive. It also goes to confirm my earlier argument that immigrants were not less qualified or lower skilled than their Canada born counterparts. For if technical skills could be outsourced on temporary basis it is an evidence that foreign trained professionals are as skillful if not more skillful than Canadian born citizens.

There is a distinction between unemployment and being out of the labour force. To be counted as unemployed, an individual must be actively

Page 61: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 61 [email protected]

looking for work. Those without paid employment who are not actively seeking a job are considered out of the labour force or “inactive”. Some studies refer to the combination of the unemployed and the inactive as the “non-employed”. Because many new immigrants, who actively want to work, but fail to find jobs in their fields or anything similar might get discouraged and stop active job search, these comprise the category of unemployed since they could easily work if they have the opportunity. These include “those who hold part-time jobs but are available for full-time work and those who are working full-time but are considered overqualified for their jobs” (Discussion Paper 1996). Term positions are offered to most immigrants in certain provinces which imply that such individuals, male and female alike are hired to work full time hours on their jobs, for very short duration, sometimes shorter than stipulated. In some offices they are given superficial support in the workplace to help them perform their duties, but effectively denied essential tools for optimal performance and success, an inbuilt vestige of tokenism, labelling and racialization. Management, in this case government representatives who in the first instance set up the system often surround the staff with older staff specially assigned to trump charges both related and unrelated to work issues simply to pull down the immigrant often minority staff. These charges are taken as “truth” and never investigated for more clarity. They become the judge and jury, a situation that is extremely stressful. This situation often gives rise to depression for male and female immigrants. The arguments go to substantiate my own experiences, which might serve as a sort of resistance to systemic imbalances and injustices as seen by those who live it daily, as I did then, and still do, which is why I chose to retrain in another field, irrespective of how challenging the choice might be. Yet five years after, I have not secured full time, permanent employment in my field of training as a master’s degree holder in Social Work, and registered Social Worker in Ontario, at first and later, Saskatchewan.

Chen, Smith, & Mustard (2010), using the longitudinal survey of immigrants to Canada examined the “association between over-qualification and decline in general and mental health among new immigrants to Canada over a four-year period, with three conceptually different measures of over qualification, based on education, pervious work experience, and expected employment” (p. 612). “Based on this study, 51.6% of immigrants studied were over-qualified for their jobs based on their education levels, with a lesser extent over-qualified based on experience (44.4%) or expectations (42.8%)” (p. 612), about 58% of immigrants in the study sample who had post-secondary education were employed in occupations that were below their educational qualifications. This number is “25% higher than the proportion of over-qualification previously reported for all post-secondary graduates in Canada” (p. 612). Their findings bear on previous studies that “sub-optimal labor market experiences play in declining health among immigrants to Canada.” It also provides “evidence that inadequate employment, as assessed by three different aspects of over-qualification,

Page 62: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 62 [email protected]

impacts immigrants’ mental health, in addition to unemployment and lack of income …” (p. 612). Similarly, Roxana Salehi’s (2010) work made a connection between “income and health. Her research shows that immigrants who have been in Canada for less than 10 years are more likely to live in lower-income families than those who have been in Canada for 10 years or more or those who are Canadian born.” Her cross-cultural comparison points to the fact that “on average, members of European ethno-racial groups (immigrants or Canadian born) have better jobs, higher family income and a much lower rate of poverty—a difference “that is diminished only slightly by excluding groups suffering extreme disadvantage” (p. 793). Dean, & Wilson’s (2009), collaborative in-depth research interviews examined the experiences of employment and perceptions of subsequent health impacts among 22 recent immigrants. The findings identified mental health issues due to a lack of income, loss of employment-related skills, loss of social status and family pressure as enormous challenges to their mental and physical well-being. These health concerns are also extended to their family members. In addition, Aycan and Berry (1996) examined the process of acculturation with specific emphasis on the impact of economic integration on psychological well-being and adaptation of new immigrants to Canada. The research applied a survey questionnaire to 110 Turkish immigrants; and found that despite high educational attainment, two-thirds of the samples were either unemployed or underemployed. All the participants perceived both mental and physical health to be negatively impacted by under/unemployment. Most frequently mentioned mental health issues identified were stress, anxiety, depression, unhappiness, worry, tension, irritation, and frustration, all of which the new immigrants attributed to the difficulties encountered in finding a secure employment in their field in Canada. These immigrants noted three main ways in which employment circumstances affected them, namely: lack of income, loss of employment-related skills and loss of social status.

I found that all these experiences were not unique to me as I had confronted them within the first 2 years of our arrival. The attendant anxiety that followed our settlement process and the need to have a family of our own with low income resulted in poor access to healthcare within a specialized field not covered by Canada’s Medical Insurance. Low income in my case led to accessing healthcare specialists who were prepared to withhold information vital to my well-being despite the First Ministers Accord’s recommendation that every Canadian should be able to “have timely access to diagnostic procedures and treatments.” The specialist denied me access to diagnostic procedures and treatment related to thyroid, which in turn affected my man-hour-performance and ability to gain meaningful employment. Despite the recognition by the Accord that “the core building blocks of an effective primary healthcare system are improved continuity and coordination of care, early detection and action, better information on needs and outcomes, and new and stronger incentives to

Page 63: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 63 [email protected]

ensure that new approaches to care are swiftly adopted …” (First Ministers, 2003: p. 3); the specialist physicians played on my ignorance and those of the family physicians about the implication of a high TSH (Thyroid Stimulating Hormone) and its pervasive action when abnormal in a patient’s body. This attitude earnestly begs for a structural reform in the healthcare system concerning the protection of patients’ right to information. It also calls for a coordinated primary healthcare inter-professional team that either works together or in different locations, and an electronic database that gives access to patients’ healthcare records to any consulting physician. Other studies identified work-related problems and low socio-economic status to be associated with depressive symptoms and stress in various groups such as Mexican, South Indian, Korean immigrants (Aycan & Berry, 1996). Similarly, Noh & Avison (1996) examined the interplay among stressors, psychological and social resources, and psychological distress among a large sample of Korean immigrants living in Toronto by using the Stress process formulation. Data from a longitudinal study of over 600 respondents indicated that social and psychological resources have important deterrent effects on the experiences of stressors and their subsequent distressful consequences. They also identified ethnic social support and mastery as being critical factors in this process.

4. New Immigrants and Access to Healthcare Lebrun & Dubay (2010), in their analysis used logistic regression

models to assess the effect of immigrant status and country of residence on access to care in Canada and the United States. Their finding proved their hypothesis that immigrants living in Canada would have better access to care compared to those living in the United States. Immigrants in the two countries who gained access to care reported similar satisfaction with care and perceived quality of care. Their finding suggests that “although there are disparities in access to care across countries, once immigrants in each country achieve access, they are equally content with their overall health care experiences” (p. 1708). This could be attributable to income disparities between immigrants who have access to care being endowed with better resources compared to those without access.

Better resources would be Key to obtaining higher and even timely quality healthcare, a situation that was grossly missing in my case. I had neither the requisite income nor resource base, while seeking access to quality and specialized care. Little wonder those two gynaecologists denied me access to information that would have earned me free Medicare; a decision that benefited another specialized healthcare provider and left them with only their consultation services. They realized that the consulting endocrinologist they would refer my case to have his services covered by the government Medical insurance policy, but reproductive health was not. This situation also makes the argument for Primary healthcare reform envisaged by the First Ministers in Rekindling Reform, for a strategy that incorporates a team of specialized healthcare professionals working

Page 64: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 64 [email protected]

together. Rekindling Reform lamented that “Primary healthcare was to be a cornerstone of health care renewal …”. Accordingly, the Health Council of Canada insisted that:

“Transition Fund (established in 2000) represented a common commitment to reform primary healthcare, most jurisdictions used the funds to implement small initiatives rather than invest in long-term, sustainable change. Adopting team-based care continues to be a challenge for a number of reasons, including misgivings and misconceptions among the different professionals about one another’s roles and responsibilities in a team environment” (Health Council Canada, 2008: p. 17).

Definitely, had an endocrinologist been among a team of physicians at the primary care level examining my health record, I am convinced that I would have received timely access to diagnostic procedures and treatments, and could have been spared much misery, and Ontario government would have saved so much cost from repeated health tests. Another interesting finding of Lebrun & Dubay (2010) is that “immigrants in Canada were less likely to have a timely Pap test than immigrants in the United States, indicating that barriers to care remain for Canadian immigrants despite the country’s universal coverage” (p. 1709). The explanation offered for this trend is that the United States has embarked upon a preventive method of care in ensuring that “targeted efforts at increasing cancer screening among minority and low-income populations” are systematic and successfully reaching immigrants that tend to fit the high prevalence sociodemographic profiles. Whereas in Canada, cervical cancer screening is “ad hoc” or opportunistic, rather than through an organized screening program” and in provinces where the screening program has been implemented, does not seem to target underserved populations” (p. 1709). On the other hand, K. Bruce Newbold (2005) carried out a longitudinal National Population Health Survey using a logistic analysis and found that “the native-born were not more or less likely to rank their health as poor relative to the foreign-born, controlling for other effects”. In other words, “health status was not significantly different between the foreign—and native-born. Rather, individuals who were younger, those with higher income adequacy, non-smokers, married, and workers were less likely to rank their health as ‘unhealthy,’ results that reflect the determinants of health framework” (p. 1366). Conversely, Newbold and Danforth (2003), utilized the “1998-99 NPHS cycle and various measures of health status, “the finding of this study are consistent with previous research into determinants of health and health status within the immigrant’s population. The results indicate that individuals with lower levels of education and income, and those who are not in the labor force or are older, were more likely to be ‘unhealthy,’ whether measured by self-assessed health or by Health Utility Index—Mark (HUI3)” (p. 1992).

The findings of these studies are consistent with my own personal experiences of stress arising from low income that was itself, a result of unemployment and under-employment. If new immigrants to Canada would

Page 65: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 65 [email protected]

have immediate access to gainful employment, the number of new immigrants who develop mental health and other illnesses would greatly reduce, thereby optimizing Canada’s per capita income. The fact that more new immigrants develop health issues less than two years after their arrival has obvious implication for hospital utilization and need. Newbold, Eyles, and Birch (1995) analyzed variations in the incidence and quantity of utilization of hospital services within Canada. They made methodological changes to reduce bias in the representativeness of population of users within the sample. They found “significant changes in the utilization of family physicians (14.45%).” This analysis also emphasized the necessity of “looking beyond simple use income or use-need relationships and broadens the explanation of differences in hospital utilization”. Their finding about hospital utilization is comparable to other researches in this area and indicates that “hospital utilization is positively related to the level of need, proxied by self-assessed health status; decreasing self-assessed health status increases the likelihood of hospital utilization” (p. 1190). My experiential narrative above lends credibility to this research, in that my self-assessment of my health as decreasing led to increased hospital utilization, and increased use of family physician services. From November 2007 to August 2008, I paid an average of one weekly hospital visit to the family physician. And from May 20, 2009 to August 2009, I paid one visit daily for five days a week, and from September, I paid one or two visits a week till June 2010. These regular visits to family physician were prompted by decreasing self-assessment of health status, leading to increased hospital utilizations, including hospitalization.

Newbold (2009) used the 1994/95-2000/01 National Population Health Survey to evaluate “the use of healthcare facilities by the Canadian immigrant population. Given the context of rapid decline in health status after arrival, as measured by chronic conditions or other health markers, and widely reported in literature”, he questions whether “increased need for care corresponds to an increase in the use of healthcare facilities?” (p. 558). His evidence “represents increased need, greater awareness of service availability, and potentially, the use of physicians who share cultural origins, or racial background with their patients, easing access by providing culturally sensitive care”. He noted that the number of immigrants that reported use of a family doctor or GP often exceeded the number for the Canadian-born. Gaining access to and use of family doctors only represents initial contact with the larger healthcare system, and hospital use may represent deeper penetration into the system. Consequently, immigrant men and women (Caucasian and ethnic minorities) tend to report better access to regular doctors than did the Canadian-born individuals in a longitudinal research sample of 12-year period; with access increasing with duration of stay in Canada for all immigrants. This research suggests that “having a regular doctor may be considered a measure of potential healthcare access” i.e., those who have a regular doctor may be more likely to access care (Setia, Quesnel-Vallee, & Abrahamowicz, 2011: p. 75).

Page 66: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 66 [email protected]

5. Mental Health Needs of Immigrants Both education and trust in the Canadian system, cultural competency

of services and co-operation between service providers may decrease barriers to care. Ethno-specific health promotion and diversity of services including alternative approaches have been shown to facilitate access to care in some communities. There exist some connections between a range of social factors and mental health problems and illnesses. The impacts of social determinants of health can be complex, for instance discrimination has a direct impact on individual’s psychology, physiology, and through its links to other social determinants of health at a group level. Therefore, healthcare workers should adopt an anti-oppressive and empowerment approach to their practice while working with various populations of immigrants. They could challenge dominant discourses that are disempowering to newcomers through language. Larson (2008) has suggested that although language is a discourse that constructs and reinforces oppression, language is also a site for deconstructing and challenging oppressive discourses such as the medical model that pathologies persons with mental disability by addressing them as patients, clients or even by the category of the disease such as the Thyroid patient as I was addressed by health personnel in Healthcare Clinics. Healthcare workers need to support advocacy in sensitizing community consciousness against all forms of stigmatizing labels against individuals suffering from mental illness and give voice to clients and ensure that they have opportunity to express their opinion in matters affecting their own care and recovery. They also need to educate new immigrant and refugee members in communities that mental disorder is like any other sickness and sufferers should not be viewed as dangerous or feared. Access is facilitated by information; healthcare workers need to be conversant with healthcare services, social services agencies, and mental health agencies in their communities, and be prepared to disseminate such information to newcomers.

6. Discussion and Conclusion From my experiential narrative, and current scholarship on immigrant

health and mental health, it is evident that factors such as lack of awareness of services, stigma, socio-economic factors, perceived discrimination and language are potential barriers to care for new immigrants. Mental health institutions lack approved and trained interpreter services which can mean that children or non-medical staff will act as interpreters. In addition, structural barriers, such as institutionalized racism, mean that recent immigrant groups are less likely to get the care they need (CAMH, 2009). Stress is a response to a situation that a person feels is beyond her/his ability to manage. It is a feeling of “undue pressure” because of all the things one has to do or worry about. I experienced stress both physically and psychologically. If one does not get enough sleep or has a poor diet, one can feel physically stressed. Stress can also be mental, by worrying too much and feeling uneasy. If stress is not dealt with properly, it can cause a

Page 67: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 67 [email protected]

breakdown in mental health and can affect one’s overall mental health. Some people can stay calm and balanced in the most stressful situations, while others cannot stand the least stress (Regehr & Glancy, 2010: p. 108). I withstood these very stressful times by holding on to my Spirituality. Some of the stressors I experienced corresponding to stressors identified by the Canadian Public Health Association (1996) that affect new immigrants include: Not being able to do the work they used to do; Feeling that they are not welcome in Canada; Experiencing racism and discrimination; Learning that Canada does not value their skills and education; Not being able to speak English in Canadian accent and Not having the support of the people from their community.

7. Micro Level: Meaning of Work I also realized that underemployment that results when a trained

professional is unable to work at the level for which s/he is trained is also a potential risk to psychological well-being. New immigrants are often told that they are not qualified to work in their profession while on the other hand they are told that they are overqualified for entry level positions, leaving them with no option but to accept any precarious jobs offered in order to support their families. This causes mental distress on a new immigrant who is dissatisfied with his/her job status and wages. The findings of this study show that work as a major Social Determinant of Health has other functions than providing income. Work provides a purpose to life; it defines status and identity and enables individuals to establish relationships with others in the society. The latter function is critical for immigrants, because adaptation is facilitated by social interactions. The more one interacts with the groups in the larger society, the faster one acquires skills to manage everyday life. The implication for immigrants who are underemployed /unemployed is both a decline in psychological well-being and a delay in integration and adaptation (Raphael & Dennis, 2008: pp. 3-18; Aycan & Berry, 1996). Hence many of us immigrants sought reintegration into Canada by acquiring a “Canadian experience” through undertaking further education. Despite the struggles, our perception that we were getting better integrated and hope that the odds of resettlement would soon be over was soon skewed by inability to get a job interview for many years. When interviews were granted the offers were deliberately made for term positions that lacked proper support for staff training in skills tailored to meet their job description requirement for optimal input—a grand plan hatched by senior civil servants at the echelon of government affairs. This is where spirituality as an innate power of the persona kicks in as a fortification against stress and trauma experienced due to systemic racism and the resulting disappointments to realization of migrants’ dreams in Canada.

8. Impact of Unemployment on Families and the Mental Health of Newcomers

For new immigrants, income loss could imply a depletion of a person’s assets, a loss/lack of employment benefits and the loss/depletion of the

Page 68: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 68 [email protected]

income/assets of family members due to resettlement and its demands. Income loss due to unemployment generates new waves of anxiety for new immigrants due to uncertainty about future income and continuous drop in standard of living. Underemployment and insecure work conditions cause anxiety. Those who are economically insecure due to underemployment or unemployment have lower morale. Unemployment leads to a drop-in status among family and friends and in the community at large. This can lead to a loss of self-esteem. The loss of a job typically means a disconnection with work colleagues and a reduction of social networks. That loss of engagement and social capital can bring about a decline in personal well-being. The enormity of the effects of unemployment might vary with age and gender. Mental illness is debilitating on the individual and family as a whole. For new immigrants, mental illness may also mean a loss of income and the spending of the already depleted family savings on medication and cure that is not readily available. Where the affected individual is the family provider, that household would be on the threshold of homelessness creating a social problem. In some cases, reluctance to seeking help due to fear of stigma or ignorance of services that are available and, in my case, undisclosed diagnosis and untimely treatment of Grave’s Disease or Hyperthyroidism—a hormonal disorder capable of triggering other health and mental health issues, may mean deterioration in the individual’s condition. This in turn leads to a decline in the standard of living of the individual or household, thereby affecting the well-being of the entire family which in turn affects the community. The larger picture is that the Province ended up spending more on healthcare than was necessary if government policy on immigration had been humane enough to provide for adequate employment and affordable housing or Medicare; and had balanced support for a culture of reproductive healthcare. If reproductive health had the same support as chronic diseases, specialist gynecologists would not have to embark on a culture of lying and cover-ups to survive in their practice.

This paper brings to mind Fook’s (1999), critical reflectivity—a sense of responsibility, of agency, an appreciation of how each player can act upon to influence a situation. This could be viewed as an ability to interweave analysis with action, to engage in a process of inductive and creative thinking, so that specific personal experiences act as a springboard to broaden understanding. Thus, a capacity to question, to tolerate uncertainty, and to utilize this as a catalyst for active change, develops. The capacity for questioning and change emerges as a hopeful theme, so does the glimmer of uncertainty. Similarly, Coll, Cook-Nobles, & Surrey (1997), challenge my ways of seeing and knowing, by sensitizing me to consider how I labor and interact with others. What views, prejudices, and assumptions I bring into my analysis, and how I consider people other than myself. Their words raised crucial questions and issues that I reflected on during my period of struggling with Graves’s Disease and the realization that two specialist physicians had colluded to withhold information so critical to my survival and well-being.

Page 69: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 69 [email protected]

Could recourse to legal action have resolved the problem? I agree with Rekindling Reform that litigation by patients who have been hurt by careless actions of their healthcare providers, like I was, is not the best way to resolving this type of problem. Although it may satisfy the compensatory aspect of an inquiry, it certainly “focuses on finding fault, rather than learning from the mistakes. It inhibits healthcare providers from disclosing problems and creates an adversarial relationship between provider and patient …” (Health Council Canada, 2008: p. 24). I realized that an adversarial action may also affect the disposition of my current healthcare providers toward me, and they may not inform me if they made a mistake. After all we are all human being, and similar and different in specific ways.

References: 1. Aycan, Z., & Berry, J. W. (1996). Impact of Employment-Related

Experiences on Immigrants’ Psychological Well-Being and Adaptation to Canada. Canadian Journal of Behavioural Science, 28, 240-251. https://doi.org/10.1037/0008-400X.28.3.240 [Paper reference 3].

2. Bailey, G., & Peoples, J. (2002). Essentials of Cultural Anthropology. Canada: Wadswoth Thompson Learning. [Paper reference 1].

3. Bailey, S. J. (2016). Stress Is a Part of Daily Life and Happens to All of Us. It Is the Body’s Reaction to the Demands of Life. In Understanding and Managing Stress (pp. 1-4). Montana State University Family and Human Development (Mental Health Unit). http://stillwater.msuextension.org/ fcsmontguides/UnderstandingManagingStress.pdf [Paper reference 2].

4. Bartalena, L. (2011). The Dilemma of How to Manage Graves’ Hyperthyroidism in Patients with Associated Orbitopathy. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 96, 596-599. https://doi.org/10.1210/ jc.2010-2329 [Paper reference 2].

5. Bauder, H. (2003). “Brain Abuse” or the Devaluation of Immigrant Labour in Canada. Antipode, 35, 699-717. https://doi.org/10.1046/j.1467-8330.2003.00346.x [Paper reference 1].

6. Beiser, M. (2005). The Health of Immigrants and Refugees in Canada. Canadian Journal of Public Health, 96, 531-544. [Paper reference 3].

7. Bunevicius, R., & Prange, A. J. Jr. (2006) Psychiatric Manifestations of Graves’s Hyperthyroidism: Pathophysiology and Treatment Options. Therapy in Practice: CNS Drugs, 20, 897-909. https://doi.org/10.2165/ 00023210-200620110-00003 [Paper reference 2].

8. Canadian Association of Mental Health CAMH (2009). Improving Mental Health Services for Immigrant, Refugee, and Ethno-Cultural and Racialized Groups: Issues and Options for Service Improvement. Toronto: Centre for Addiction and Mental Health. [Paper reference 3].

9. Canadian Public Health Association (1996). Discussion Paper on the Health Impact of Unemployment. [Paper reference 1].

Page 70: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 70 [email protected]

10. Chen, C., Smith, P., & Mustard, C. (2010). The Prevalence of Over-Qualification and Its Association with Health Status among Occupationally Active New Immigrants to Canada. Ethnicity and Health, 15, 601-619. https://doi.org/10.1080/13557858.2010.502591 [Paper reference 1].

11. Coll, C. G., Cook-Nobles, R., & Surrey, J. L. (1997). Building Connection through Diversity. In J. V. Jordan (Ed.), Women’s Growth in Diversity: More Writings from the Stone Centre (pp. 176-198). New York: Guilford Press. [Paper reference 1].

12. Dean, J. A., & Wilson, K. (2009). “Education? It Is Irrelevant to My Job Now. It Makes Me Very Depressed…”: Exploring the Health Impacts of under/Unemployment among Highly Skilled Recent Immigrants in Canada. Ethnicity & Health, 14, 185-204. https://doi.org/10.1080/13557850802 227049 [Paper reference 1].

13. Dei, G. (2002). Spiritual Knowing and Transformative Learning. The Research Network for New Approaches to Lifelong Learning, 4-16. https://www.slideshare.net/jonathandunnemann/59-georgedei [Paper reference 2].

14. Dei, G. (2011). Indigenous Philosophies and Critical Education: A Reader. New York: Peter Lang. [Paper reference 1].

15. First Ministers (2003). 2003 First Minister’s Accord on Health Care Renewal. http://www.international.alberta.ca/documents/Canadian.../800 039004_e.pdf [Paper reference 1].

16. Fook, J. (1999). Critical Reflectivity in Education and Practice. In B. Pease, & J. Fook (Eds.), Transforming Social Work Practice: Postmodern Critical Perspective (pp. 195-208). Abingdon-on-Thames: Routledge. [Paper reference 1].

17. Frazer, D. (2004). Secular Schools Spirituality and Maori Values. Journal of Moral Education, 33, 87-95. [Paper reference 2].

18. Health Council Canada (2008). Rekindling Reform: Health Care Renewal in Canada, 2003-2008. [Paper reference 2].

19. Jadresic, D. P. (1990). Psychiatric Aspects of Hyperthyroidism: Invited Review. Journal of Psychosomatic Research, 34, 603-615. https://doi.org/10.1016/0022-3999(90)90104-C [Paper reference 1].

20. Jafari, S., Baharlou, S., & Mathias, R. (2008). Knowledge of Determinants of Mental Health among Iranian Immigrants of BC, Canada: “A Qualitative Study”. Immigrant Minority Health, 12, 100-106. https://doi.org/10.1007/s10903-008-9130-x [Paper reference 1].

21. Larson, G. (2008). Anti-Oppressive Practice in Mental Health. Journal of Progressive Human Services, 19, 39-54. https://doi.org/10.1080/ 10428230802070223 [Paper reference 1].

22. Lebrun, L. A., & Dubay, L. C. (2010). Access to Primary and Preventive Care among Foreign-Born Adults in Canada and the United States. Health Services Research, 45, 1693-1719. https://doi.org/10.1111/ j.1475-6773.2010.01163.x [Paper reference 2].

Page 71: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 71 [email protected]

23. Mbiti, J. (1975). African religions and Philosophy. London: Heinemann. [Paper reference 1].

24. Mitchell, K.-W. (2008). Mental Illness in Refugee and Immigrant Women: A Midwife’s Perspective on Culturally Competent Care. Canadian Journal of Midwifery Research and Practice, 7, 9-18. [Paper reference 1].

25. Newbold, K. B. (2005). Self-Rated Health within the Canadian Immigrant Population: Risk and Healthy Immigrant Effect. Social Science & Medicine, 60, 1359-1370. https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2004.06.048 [Paper reference 1].

26. Newbold, K. B. (2009). Health Care Use and the Canadian Immigrant Population. International Journal of Health Services, 39, 545-565. https://doi.org/10.2190/HS.39.3.g [Paper reference 1].

27. Newbold, K. B., & Danforth, J. (2003). Health Status and Canada’s Immigrant Population. Social Science & Medicine, 57, 1981-1995. https://doi.org/10.1016/S0277-9536(03)00064-9 [Paper reference 1].

28. Newbold, K. B., Eyles, J., & Birch, S. (1995). Equity in Health Care: Methodological Contributions to the Analysis of Hospital Utilization within Canada. Social Science Medicine, 40, 1181-1192. https://doi.org/10.1016 /0277 -9536(94)00229-M [Paper reference 1].

29. Noh, S., & Avison, W. R. (1996). Asian Immigrants and the Stress Process: A Study of Koreans in Canada. Journal of Health and Social Behavior, 37, 192-206. https://doi.org/10.2307/2137273 [Paper reference 1].

30. Pederson, A., Raphael, D., & Johnson, E. (2010). Chapter 8: Gender, Race, and Health Inequalities. In T. Bryant, D. Raphael, & M. Rioux (Eds.), Staying Alive: Critical Perspectives on Health, Illness, and Health Care (pp. 205-237). Toronto: Canadian Scholars Press Inc. [Paper reference 1].

31. Raphael, D. (2008). Chapter 1: Social Determinants of Health: An Overview of Key Issues and Themes. In D. Raphael (Ed.,), Social Determinants of Health: Canadian Perspectives (2nd ed., pp. 2-19). Toronto: Canadian Scholars Press. [Paper reference 1].

32. Regehr, C., & Glancy, G. (2010). Mental Health Social Work Practice in Canada. Oxford: Oxford University Press. [Paper reference 2].

33. Robbins, R. (2001). Cultural Anthropology: A Problem-Based Approach (3rd ed.). Itaska, IL: F. E. Peacock. [Paper reference 1].

34. Salehi, R. (2010). Intersection of Health, Immigration, and Youth: A Systematic Literature Review. Journal of Immigrant and Minority Health, 12, 788-797. https://doi.org/10.1007/s10903-009-9247-6 [Paper reference 1].

35. Selley, C. (2013) Full Pundit: Outsourcing Outrage Overdone? Canada Doesn’t Make Televisions Anymore. Does It Matter If We Don’t Make IT Professionals Either? National Post, 10. https://nationalpost.com/ opinion/full-pundit-outsourcing-outrage-overdone [Paper reference 1].

36. Setia, M. S., Quesnel-Vallee, A., Abrahamowicz, M., Tousignant, P., & Lynch, J. (2011). Access to Healthcare in Canadian Immigrants: A

Page 72: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 72 [email protected]

Longitudinal Study of the National Population Health Survey. Health and Social Care in the Community, 19, 70-79. https://doi.org/10.1111/j.1365-2524.2010.00950.x [Paper reference 1].

04. Wind Turbine Incident / Complaint Reports in Ontario, Canada: A Review―Why Are They Important?

Carmen M. Krogh1,2, E. Jane Wilson3, Mary E. Harrington1,2

1The Society for Wind Vigilance, Member of the Board of Directors (Killaloe, Canada)

2Magentica Research Group, Member of the Board of Directors (Killaloe, Canada)

3Wind Concerns Ontario (Wellington, Canada)

Abstract Background: The introduction of industrial wind turbines into quiet rural

environments in Ontario, Canada has resulted in complaints about environmental noise and adverse health effects. Ontario has a process whereby residents can report noise to government. Official government records of Incident Reports / Complaints submitted by residents living near operating wind turbine installations were obtained through a Freedom of Information request. This article presents an evaluation of this process while commenting on the significance of Incident Reports / Complaints. Methods: Government records of Incident Reports/Complaints were analyzed. Peer reviewed publications, conference presentations, judicial proceedings, government resources, and other sources were evaluated and considered in context with the topic under discussion.

Objectives: The purpose of this article is to present the role and significance of Incident Reports / Complaints and discuss the value of these when assessing outcomes related to the introduction of wind turbines into a quiet rural environment.

Results: Government records document 4574 Incident Reports / Complaints received by Ontario’s hotline (2006-2016). There was no ministry response to over 50% of more than 3000 submitted formal complaints (2006-2014). Another 30% were noted as “deferred” response. Only 1% of the reports received a priority response. Provincial Officers noted in summary reports that people were reporting health effects such as: headache, sleep deprivation, annoyance, and ringing or pressure sensation in the head and ears. Health effects were reported many times including those occurring among children.

Discussion: In the case of wind power installations, Incident Reports / Complaints are an important source of information for evaluating outcomes of introducing a new noise source into a quiet rural environment and are a form of public health surveillance. These reports can highlight risks to a healthy community living environment, act as an early warning system, and aid in evaluation of government policy initiatives. They may also be used before legal tribunals in public or private actions.

Subject Areas: Public Health Keywords: Industrial Wind Turbines, Windmills, Incident Reports and Complaints,

Public Health Surveillance

Page 73: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 73 [email protected]

1. Introduction On May 14, 2009, Ontario, Canada’s Green Energy and Green

Economy Act (Bill 150) (GEA) received Third Reading and Royal Assent [1]. It was expected that the legislation would encourage wind energy development in Ontario.

The preamble of the GEA stated: The Government of Ontario is committed to fostering the growth of

renewable energy projects, which use cleaner sources of energy, and to removing barriers to and promoting opportunities for renewable energy projects and to promoting a green economy [2].

Prior to the enactment of the Green Energy Act, several industrial wind turbine (IWT) projects were already operating in proximity to family homes [3] [4]. Some families had advised Ontario authorities that they were experiencing adverse health effects ([5], p. G-664; [6], p. G-547; [7]).

Ontario established a process for reporting “noise pollution” which includes a “Public pollution reporting hotline” [8]. The “hotline” was managed by the former Ministry of Environment and Climate Change (MOECC), now renamed the Ministry of Environment, Conservation and Parks (MECP).

Residents have used this process to formally file complaints about environmental noise and the associated adverse health effects from the introduction of wind turbines (IWT) into their living environment. Internally, the Ontario government refers to these complaints as Incident Reports [7].

In order to evaluate effectiveness of the reporting process regarding wind turbine noise, government Incident Reports/Complaints records were obtained through a request made under the province of Ontario’s Freedom of Information (FOI) legislation by the community group coalition Wind Concerns Ontario (WCO). Findings were presented during a citizen appeal of a wind power project held before the Ontario Environmental Review Tribunal (ERT). Testimony included factual evidence based on the official government records of Incident Reports/Complaints submitted by residents living in proximity to operating IWT installations [7].

This article presents a brief analysis of the government records provided. It comments on their value in assessing outcomes related to the introduction of IWTs into a quiet rural environment and discusses the role and significance of Incident Reports/Complaints records in general.

2. Method Government records of Incident Reports/Complaints records were

analyzed. A snapshot of findings is presented. Peer-reviewed publications, judicial proceedings, government resources, and other sources were evaluated and considered in context with topic under discussion.

3. Results Findings were presented during a citizen appeal of a wind power

project held before the Ontario Environmental Review Tribunal (ERT). Testimony included factual evidence based on the official government

Page 74: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 74 [email protected]

records of Incident Reports/Complaints submitted by residents living in proximity to operating wind turbine installations [7].

An analysis of the records provided by the former Ministry of Environment and Climate Change (MOECC) indicates:

The total number of Incident Reports filed officially with the MOECC between 2006 and the end of 2016 was 4574. For the period 2006-2014, the records showed that in more than 50% of the more than 3000 formal complaints, there was no ministry response. Another 30% were noted as “deferred” response―with no definition or criteria as to what that means. In fact, only 1% of the reports received a “priority” response [7].

In addition, a review of the documents included summary reports with detailed notes from the ministry’s Provincial Officers that people were reporting adverse health effects such as: headache, sleep deprivation, annoyance, and ringing or pressure sensation in the head and ears. These health effects were reported many times and included children [7].

Testimony during the appeal also noted that it appeared the total number of Incident Reports was likely incomplete:

The total number of IRs provided for 2006-2016 was 4574 but that number is almost certainly not complete. Several offices (Cornwall, Windsor) did not routinely give out tracking numbers, for example, so their records would not have been provided in the Freedom of Information request. Wind Concerns Ontario also conferred with members of the coalition, people who had made reports to the Spills Action Centre and received IR numbers―upon cross-checking this information personally, it appears that in some cases these were not represented in the documents provided [7].

Other data, not presented during testimony, show that in the years 2006-2009, before Ontario’s wind power program officially began, there were more than 600 recorded complaints of wind turbine noise. The percentage of IWT noise complaints among the total pollution reports submitted by Ontario residents rose from 1% to 9% during the four years ([9], pp. 4-5).

In Ontario, government approvals of renewable energy facilities required that the operators of these facilities address all complaints about the IWTs and other features, and report to the government all measures taken to prevent recurrence of the situation causing the complaints. It may be that residents were complaining to the wind power operators in addition to the government or, when no action was taken, only to government in the hope of resolution ([9], p. 5).

Documentation of citizen noise reports received from the government shows that in the beginning, staff of the province’s environment ministry made an attempt (though apparently without resolution) to respond to the reports of excessive noise and other effects of wind turbine noise emissions. This may have conflicted with the government’s “green energy” policy as the efforts appear to have changed from response to issues management as the response rate to complaints declined to 6.9 percent in 2015-2016, from 40 percent in 2006-2014 ([9], p. 4).

Page 75: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 75 [email protected]

Copies of staff training materials in Ontario which were received in the FOI request show that employees were given specific directions from management as to what action, if any, to take. For example, in one PowerPoint training session, staff was directed not to treat wind turbine noise as tonal ([9], p. 9). It is possible the reason for this, could have been that according to the government noise measurement protocol, a 5 dBA penalty would have to be applied to noise measurements in the case of tonal or cyclical noise emissions, in which case a turbine might have been found non-compliant with regulations.

Notes from staff in summary reports of Incident Reports also indicated that staff recommendations to middle and upper management to issue orders for noise abatement or other actions were ignored ([10], p. 12).

It appears that the process of filing wind turbine Incident Reports and its purpose for addressing concerns about effects on health and safety may have resulted in more reports than expected and may have been dissonant with stated government policy objectives to promote “green” energy.

4. Discussion 4.1. Incident Reports/Complaints: An Early Warning System In Ontario, numerous Incident Reports/Complaints about

environmental noise and adverse health effects associated with IWTs have been submitted to the government.

Incident Reports are typically used to record details of accidents, patient injury and other unusual events that occur in a health care facility [11]. These reports could be used in court when dealing with issues such as liability or insurance claims [11] [12]. Most hospitals require that the nursing staff fill out incident reports “when a problem in medical care delivery has occurred” [13].

Complaints can serve as useful monitoring and evaluation tools that expectations of a new policy initiative or programming are not being met. Kroening et al. (2015) comment: “Patient complaints can highlight specific risks to patient safety and act as an early warning system” [14].

In addition, complaints may be seen as part of an effective public health surveillance system. According to the Centers for Disease Control “The purpose of evaluating public health surveillance systems is to ensure that problems of public health importance are being monitored efficiently and effectively” [15].

The ultimate test for a government complaint process is trust in authorities to respond and protect the public. Formal complaints can highlight risks to a healthy community living environment, act as an early warning system, and aid in an evaluation of government policy initiatives. However, if no action is taken or if the issues are not acknowledged, the value of an Incident / Complaint process may be lost.

Page 76: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 76 [email protected]

4.2. Noise and the Annoyance Pathway―Noise Induced End Points and Health Effects

A significant number of the Ontario reported complaints about wind turbine noise refer to adverse health effects and it is important to point out that authorities and the wind power industry have attributed this to “annoyance” [16] [17].

Regarding community noise, Health Canada states: The most common effect of community noise is annoyance, which is

considered an adverse health effect by the World Health Organization [18]. In everyday language, some may consider the term “annoyance” trivial.

However, in terms of health, an annoyance pathway can lead to health problems and is acknowledged as an adverse health effect.

A review by Jeffery et al. (2014) comments that regarding indicators such as complaints and percent highly annoyed, Health Canada states that it “considers the following noise-induced endpoints as health effects: noise-induced hearing loss, sleep disturbance, interference with speech comprehension, complaints, and change in percent highly annoyed” [19].

A hearing convened by the Australian Administrative Appeals Tribunal (December 4, 2017) states evidence justifies the conclusions that:

…noise annoyance is a plausible pathway to disease There is an established association between WTN annoyance and adverse health effects (e.g., this was established by the Health Canada study) There is an established association between noise annoyance and some diseases, including hypertension and cardiovascular disease, possibly mediated in part by disturbed sleep and/or psychological stress/distress [20]

Regarding a causal chain through annoyance, research results indicate:

…confirmed, on an epidemiological level, an increased health risk from chronic noise annoyance [21] …confirms the thesis that for chronically strong annoyance a causal chain exists between the three steps health―strong annoyance―increased morbidity [22].

The Canadian Wind Energy Association and American Wind Energy Association Expert Panel considered the existing literature on wind turbine noise and health and commented that “‘wind turbine syndrome’ symptoms are not new and have been published previously in the context of ‘annoyance’” and are the “well-known stress effects of exposure to noise” [17].

Hahad et al. (2018) considered noise-induced annoyance “‘dose-dependently’ associated with the common arrhythmia atrial fibrillation” which “may represent an important cardiovascular risk factor” [23].

In a study about air traffic noise, Maziul, Job and Vogt (2015) comment “the ongoing controversy on the relation between annoyance and complaint behavior seems not resolved yet” and propose “Adequate and efficient ways to handle annoyance?!” which includes establishing “further investigations” to complement complaint data.

Page 77: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 77 [email protected]

Nevertheless, other ways to complement complaint data have to be developed. It has to be assumed that the large number of annoyed residents, who do not call a noise complaint line, either cope differently or do not cope at all. Therefore, further investigation is called for in which way these residents handle their annoyance and what might actually help them to cope. In order to establish new ways representative social surveys or personal interviews could be conducted to address all residents and find out their preferences. Also, the residents’ concern relating to the successfulness and efficiency of noise complaint lines needs to be considered. Annoyed residents trying to cope by calling the noise complaint line and feeling insufficiently treated might even become more annoyed. It is important when operating noise complaint lines to respond to complainants at once and to be precise at all times, especially the first-time people complain [Emphasis added] [24].

While the study by Maziul, Job and Vogt (2015) applies to air traffic noise, the suggestions for enhancing a complaints process could be applied to the noise annoyance being reported by residents who live near wind turbines.

4.3. Public Health Surveillance and Vigilance Monitoring: Why Do They Matter?

Public health surveillance is an ongoing process regarding “a health-related event for use in public health action to reduce morbidity and mortality and to improve health”. Complaints may be seen as part of an effective public health surveillance system [15].

Health Canada provides context related to Incident Reports/Complaints and encourages medical device users to report “device-related incidents directly to Health Canada by completing a Health Product Complaint Form” [25]. In keeping with this, Ontario government records demonstrate that the complaints from residents living near wind energy projects are also considered “Incident Reports”. This was confirmed in the government documents obtained by the community group coalition Wind Concerns Ontario (WCO) [7].

The Canada Vigilance program is a post-market surveillance system to ensure the “benefits of the products continue to outweigh the risks” and “collects and assesses reports of suspected adverse reactions to health products marketed in Canada” [26]. Anyone, such as manufacturers, professionals, and consumers can report adverse reactions to Health Canada and its partners [25]. Health products include items such as: prescription and non-prescription medications, natural health products, biologics, radiopharmaceuticals, medical devices, pesticides, and disinfectants (with disinfectant claims) and sanitizers.

Health Canada advises that reporting adverse effects may contribute to identifying previously unrecognized rare, or serious adverse reactions; support for making changes in product safety information; or taking other regulatory actions such as the withdrawal of a product from the Canadian

Page 78: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 78 [email protected]

market. Health Canada assures those reporting an effect are encouraged to do so even if they are not certain “a particular health product was the cause” [27].

During a meeting held with staff from the Office of the Minister of Health in 2009, attendees McMurtry and Krogh advised there was a lack of surveillance regarding wind turbines and recommended implementing a federal Canada-wide surveillance program to encourage the reporting of adverse health effects associated with IWT. It was suggested it could be called Canada Wind Vigilance and the wind energy industry would be obligated to provide government with records of any submitted reports. While Health Canada representatives indicated consideration would be given to this recommendation [28] there is no indication adverse health effects associated with living near IWT is being considered by a formal Canadian government monitoring/vigilance program.

Other programs such as the VAERS (Vaccine Adverse Event Reporting System) serve as an “early warning system to detect possible safety issues with US vaccines by collecting information about adverse events (possible side effects or health problems) that occur after vaccination”. Those reporting events or health problems do not have to be sure the event or health problem was a result of a vaccination [29].

VAERS encourages anyone including doctors, nurses, vaccine manufacturers, and members of the general public to submit a report. VAERS is intended among other processes to: monitor increases in known side effects, identify potential risk factors, watch for unexpected patterns to adverse event reports, and provide a national monitoring system [30].

VAERS notes one of the limitations is that “Serious adverse events are more likely to be reported than mild side effects” [31]. Based this observation, it suggests that Ontario residents may be reporting “serious adverse events” rather than minor ones. There is an opportunity for government authorities to consider the 4574 Incident Reports/Complaints as an indicator that the current noise guidelines and setbacks for industrial wind turbines are not performing as expected.

4.4. General Observations In Ontario, most of the Renewable Energy Approvals for industrial wind

power projects have been appealed and hearings held before the ERT (Environmental Review Tribunal). Factual evidence of Incident Reports/Complaints was presented during the appeal of the “Nation Rise” power project. Of interest, the lawyer representing the government and the Director of the environment ministry defended the government approval of the power project in question, declaring the reports to be “hearsay”:

[25] … the Director asserts that [the] study is based on hearsay evidence obtained by viewing MECP reports and that, while hearsay evidence is admissible in administrative hearings, it still must be credible. …The Director submits that … no conclusions can be drawn from self-reported complaints that have not been assessed or confirmed… [32].

Page 79: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 79 [email protected]

This observation raises several points related to “anecdotal hearsay evidence.” Since the testimony was based on official government records, it is interesting these were viewed as “hearsay evidence”.

As noted in Sections 4.1 Incident Reports/Complaints: an early warning system and 4.3 Public Health Surveillance and Vigilance Monitoring: why do they matter? there is an opportunity to consider them “an early warning system” while supporting health surveillance. Thousands of “self-reported” complaints form the basis of credible Incident Reports―their existence should be taken seriously and are in themselves consequential.

Anecdotal evidence and causal association have been discussed in a publication by the British Medical Journal:

Many adverse drug reactions are first reported anecdotally. Anecdotal reports, by which we mean either individual cases or small case series, are generally regarded as providing poor quality evidence. They therefore usually require formal verification through robust epidemiological studies or clinical trials, although a minority are actually verified. However, we propose that some adverse drug reactions are so convincing, even without traditional chronological causal criteria such as challenge tests, that a well-documented anecdotal report can provide convincing evidence of a causal association and further verification is not needed. Such reactions could serve as gold standards for use, for example, when validating pharmacovigilance systems or assessing the quality of systematic reviews of adverse drug reactions and the methods used to perform them. Specificity of an adverse drug reaction has previously been discussed as a concept … but to our knowledge has never been fully developed [33]. [Emphasis added]

Citizens have been led to expect their communications with government and submitting Incident Reports and Complaints would lead to action. For example, in 2017, Ontario’s environment minister told the Legislature “When people call … [staff] respond quickly and they enforce the law… No one should have to suffer noise or noise pollution from any source, and certainly not wind turbines in their community” [34].

5. Conclusions Those submitting Incident Reports/Complaints look forward to

resolution and remedy to their satisfaction as soon as possible. In the meantime, based on the review of the Ontario Government documents, the Incident Reports/Complaints file is persuasive. It appears that the government has sufficient information to regard wind turbine noise emissions as a problem of public health importance and to dedicate efforts towards resolution.

Indications are that under Section 9 of the Ontario EPA (Environmental Protection Act) warrants an enforcement response from government. Section 1(1) defines “adverse effect”, specifically, to mean one or more of:

1) Impairment of the quality of the natural environment for any use that can be made of it,

2) Injury or damage to property or to plant or animal life,

Page 80: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 80 [email protected]

3) Harm or material discomfort to any person, 4) An adverse effect on the health of any person, 5) Impairment of the safety of any person, 6) Rendering any property or plant or animal life unfit for human use, 7) Loss of enjoyment of normal use of property, and 8) Interference with the normal conduct of business [35]. The evidence continues to indicate that the current Ontario IWT noise

guidelines and setbacks are not working as expected. There is an opportunity for the Ontario government to enforce the EPA and:

・Acknowledge that many Ontario families are experiencing adverse effects from living near IWT;

・Consider the formal Incident Reports/Complaints as an early warning and public health surveillance tool;

・Review its noise guidelines to ensure they are protective of health; ・Ensure enforcement of existing regulations; and ・Take action such as issuing orders for regulatory abatement and

possible shutdown of IWTs which are affecting families. Records of Incident Reports and other forms of complaint are a

valuable tool on the evaluation of programs and particularly where they are related to health, should guide policy and action to protect health.

References: 1. Overview of Ontario’s Green Energy Act (2009) Prepared by Richard

D. Lindgren. Canadian Environmental Law Association. https://www.cela.ca/ newsevents/fiche-d%E2%80%99information/overview-ontarios-green-energy-act [Citation Time(s):1].

2. Green Energy Act (2009) Chapter 12. Schedule A. An Act to Enact the Green Energy Act, and to Build a Green Economy, to Repeal the Energy Con-servation Leadership Act, 2006 and the Energy Efficiency Act and to Amend Other Statutes. http://www.e-laws.gov.on.ca/html/source/statutes/ english/2009/elaws_src_s09012_e.htm [Citation Time(s):1].

3. Krogh, C.M.E. (2011) Industrial Wind Turbine Development and Loss of Social Justice? Bulletin of Science Technology & Society, 31, 321. http://bst.sagepub.com/content/31/4/321. https://doi.org/10.1177/0270467 611412550 [Citation Time(s):1].

4. Krogh, C.M.E., Gillis, L., Kouwen, N. and Aramini, J. (2011) WindVOiCe, a Self- Reporting Survey: Adverse Health Effects, Industrial Wind Turbines, and the Need for Vigilance Monitoring p. 335. Bulletin of Science Technology & Society, 31, 334. http://bst.sagepub.com/content/ 31/4/334. https://doi.org/10.1177/0270467611412551 [Citation Time(s):1].

5. Legislative Assembly of Ontario First Session, 39th Parliament. Report Journal of Debates (Hansard) (2009) Standing Committee on Green Energy and Green Economy Act, 2009. David Orazietti, Chair, Testimony by Dr. Robert McMurtry p. G-664. https://www.ola.org/en/legislative-business/

Page 81: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 81 [email protected]

committees/general-government/parliament-39/transcripts/committee-transcript-2009-apr-22#P68_2635 [Citation Time(s):1].

6. Legislative Assembly of Ontario First Session, 39th Parliament. Report Journal of Debates (Hansard) (2009) Standing Committee on Green Energy and Green Economy Act, 2009. David Orazietti, Chair. Testimony by Ashbee B., p. G-516 and the Ripley Group, p. G-547. https://www.ola.org/en/ legislative-business/committees/general-government/parliament-39/ transcripts/committee-transcript-2009-apr-15#P1296_397237 [Citation Time(s):1].

7. Concerned Citizens of North Stormont v. Director, Ontario, Ministry of Environment and Climate Change. Ontario Environmental Review Tribunal. Renewable Energy Approval Appeal Case No. 18-028. Witness Statement by Wilson J. (2018) PDF Copy Available on Request. [Citation Time(s):8].

8. Ontario Ministry of Environment. Spills Action Line. https://www.ontario.ca/page/report-pollution-and-spills [Citation Time(s):1].

9. Wind Concerns Ontario (2017) Response to Wind Turbine Noise Complaints: A Report on Incident Records Released under Ontario Freedom of Information and Privacy Act. 4-5. http://www.windconcernsontario.ca/wp-content/uploads/2017/05/NoiseResponseReport-FINAL-May9.pdf [Citation Time(s):4].

10. Wind Concerns Ontario (2018) Response to Wind Turbine Noise Complaints, Second Report Noise Complaints 2015-2016. 12. http://www.windconcernsontario.ca/ontario-government-failed-to-respond-to-wind-turbine-noise-reports-documents-show/ [Citation Time(s):1].

11. What Is an Incident Report-Nursing Crib. Perioperative Nursing (2010) By Daisy Jane Antipuesto RN, MN. https://nursingcrib.com/ perioperative-nursing/incident-report/ [Citation Time(s):2].

12. Why Incident Reports Are a Must. NSO Insurance-Risk Education-NSO. https://www.nso.com/Learning/Artifacts/Articles/Why-incident-reports-are-a-must [Citation Time(s):1].

13. Preventive Law in the Medical Environment-Incident Reports. Chapter 1. https://biotech.law.lsu.edu/Books/aspen/Aspen-INCIDENT.html [Citation Time(s):1].

14. Kroening, H.L., Kerr, B., Bruche, J. and Yardley, I. (2015) Patient Complaints as Predictors of Patient Safety Incidents. Patient Experience Journal, 2, 94-101. https://pxjournal.org/cgi/viewcontent.cgi?article=1052 &context=journal [Citation Time(s):1].

15. CDC (Centers for Disease Control, 2001). Updated guidelines for evaluating public health surveillance systems: recommendations from the guidelines working group. MMWR 2001; 50(No. RR-13). https://stacks.cdc.gov/view/cdc/13376 [Citation Time(s):2].

16. Health Canada (2014) Health Canada’s Wind Turbine Noise and Health Study. Summary of Results. https://www.canada.ca/en/health-canada/services/environmental-workplace-health/noise/wind-turbine-

Page 82: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 82 [email protected]

noise/wind-turbine-noise-health-study-summary-results.html [Citation Time(s):1].

17. Colby, W., Dobie, R., Leventhall, G., Lipscomb, D., McCunney, R., Seilo, M. and Syndergaard, B. (2009) Wind Turbine Sound and Health Effects: An Expert Panel Review. American Wind Energy Association and Canadian Wind Energy Association. http://www.canwea.ca/pdf/talkwind/ Wind_Turbine_Sound_and_Health_Effects.pdf [Citation Time(s):2].

18. Health Canada (2005) Community Noise Annoyance, It’s Your Health. https://www.canada.ca/content/dam/hc-sc/migration/hc-sc/hl-vs/ alt_formats/pacrb-dgapcr/pdf/iyh-vsv/life-vie/community-urbain-eng.pdf [Citation Time(s):1].

19. Jeffery, R.D., Krogh, C.M.E. and Horner, B. (2014) Industrial Wind Turbines and Adverse Health Effects. Canadian Journal of Rural Medicine, 19, 21-26. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24398354 [Citation Time(s):1].

20. Administrative Appeals Tribunal (2017) Waubra Foundation vs. ACNC. Decision & Reasons, Summary of the Effect of the Medical and Scientific Evidence. 143. https://waubrafoundation.org.au/wp-content/ uploads/2017/12/Decision-4-Dec-17.pdf [Citation Time(s):1].

21. Niemann, H., Bonnefoy, X., Braubach, M., Hecht, K., Maschke, C., Rodrigues, C. and Robbel, N. (2006) Noise-Induced Annoyance and Morbidity Results from the Pan—European LARES Study. Noise Health, 8, 63-79. http://www.noiseandhealth.org/article.asp?issn=1463-1741;year= 2006;volume=8;issue=31;spage=63;epage=79;aulast=Niemann. https://doi.org/10.4103/1463-1741.33537 [Citation Time(s):1].

22. Niemann, H. and Maschke, C. (2004) LARES Final Report Noise Effects and Morbidity. World Health Organization. http://www.euro.who.int/ __data/assets/pdf_file/0015/105144/WHO_Lares.pdf [Citation Time(s):1].

23. Hahad, O., Beutel, M., Gori, T., Schulz, A., Blettner, M., Pfeiffer, N., et al. (2018) Annoyance to different Noise Sources Is Associated with Atrial Fibrillation in the Gutenberg Health Study. International Journal of Cardiology, 264, 79-84. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/ S0167527317371747. https://doi.org/10.1016/j.ijcard.2018.03.126 [Citation Time(s):1].

24. Maziul, M., Job, R. and Vogt, J. (2005) Complaint Data as an Index of An-noyance- Theoretical and Methodological Issues. Noise Health, 7, 17-27. http://www.noiseandhealth.org/article.asp?issn=1463-1741;year=2005; volume=7;issue=28;spage=17;epage=27;aulast=Maziul [Citation Time(s):1].

25. Government of Canada. Health Canada. Adverse Reaction Reporting for Specific Products. Medical Devices. https://www.canada.ca/ en/health-canada/news/media-room/advisories-warnings/adverse-reaction-reporting.html [Citation Time(s):2].

26. Government of Canada. Health Canada. Canada Vigilance Program. https://www.canada.ca/en/health-canada/services/drugs-health-

Page 83: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 83 [email protected]

products/medeffect-canada/canada-vigilance-program.html [Citation Time(s):1].

27. Government of Canada. Health Canada. MedEffect Canada. Adverse Reaction Reporting Information. https://www.canada.ca/en/health-canada/services/drugs-health-products/medeffect-canada/adverse-reaction-reporting/adverse-reaction-reporting-adverse-reaction-reporting-information.html [Citation Time(s):1].

28. McMurtry, R.Y. and Krogh, C.M. (2009) Meeting with the Office of the Minister of Health. Meeting Notes. [Citation Time(s):1].

29. VAERS (Vaccine Adverse Event Reporting System). https://vaers.hhs.gov/ about.html [Citation Time(s):1].

30. VAERS (Vaccine Adverse Event Reporting System). Frequently Asked Questions (FAQs). https://vaers.hhs.gov/faq.html [Citation Time(s):1].

31. VAERS (Vaccine Adverse Event Reporting System). Strengths and Limitations of VAERS Data. https://www.cdc.gov/vaccinesafety/ ensuringsafety/monitoring/vaers/index.html [Citation Time(s):1].

32. Concerned Citizens of North Stormont v. Director, Ontario Ministry Environment, Conservation and Parks. Case 18-028. Decision. http://elto.gov.on.ca/tribunals/ert/decisions-orders/ [Citation Time(s):1].

33. Aronson, J.K. and Hauben, M. (2006) Anecdotes That Provide Defini-tive Evidence. BMJ, 333, 1267-1269. https://www.bmj.com/content/ 333/7581/1267 [Citation Time(s):1].

34. Hansard, Ontario Legislature, Oral Questions, Session: 41:2. https://www.ola.org/sites/default/files/node-files/hansard/document/pdf/ 2017/2017-04/house-document-hansard-transcript-2-EN-12-APR-2017_L068.pdf [Citation Time(s):1].

35. Environmental Protection Act, R.S.O. 1990, c. E.19. https://www.ontario.ca/laws/statute/90e19?search=Environment+Protection+Act+R.S.O.+1990%2C+c.+E.19 [Citation Time(s):1].

05. Uwertura do II Wojny Światowej

Eugeniusz Januła Płk (r.), PhD, analityk wojskowy, wykładowca akademicki, publicysta.

Poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej II kadencji. Redaktor naczelny portalu Geopolityka.org

(Warszawa - Sosnowiec, Polska) Abstrakt Mija 80 rocznica wybuchu II Wojny Światowej. Zaczęła się ona na kontynencie

europejskim, agresją hitlerowskich Niemiec na Polskę. Przygotowania i możliwości obu stron konfliktu zostały poddane poniżej wszechstronnym analizom.

Kluczowe słowa: II Wojna Światowa, Polska, Niemcy, Agresja

Page 84: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 84 [email protected]

Overture to World War II

Eugeniusz Janula Colonel (Ret.), Ph.D., Military Analyst, University Lecturer, Publicist. Member of Parliament of the Republic of Poland of the second term.

Editor-in-chief of the Geopolityka.org website (Warsaw - Sosnowiec, Poland)

Abstract: The 80th anniversary of the outbreak of World War II is passing. It began on the

European continent, with the aggression of Nazi Germany on Poland. The preparations and possibilities of both sides of the conflict have been subjected to comprehensive analyzes below.

Key Words: World War II, Poland, Germany, Aggression Przygotowania wojenne Polski nie rozpoczęły się oczywiście wraz ze

słynną mobilizacją kartkową, ogłoszoną w marcu 1939 r. W ramach tego właśnie etapu powołano praktycznie tylko rzuty osłonowe, czyli te wojska, które miały dopiero osłonić całą powszechną mobilizację. Natomiast przygotowania wojenne zarówno materiałowe, jak też organizacyjne, rozpoczęły się praktycznie już około wiosny 1938 r.1 Mniej więcej w tym okresie w niemiecko-polskich stosunkach zaczęły pojawiać się bardzo poważne sprzeczności i rysować zasadnicze kolizje interesów. Coraz bardziej zaczął ujawniać się też agresywny charakter polityki A. Hitlera wobec Polski, szczególnie zaostrzającej się na bazie jego dotychczasowych sukcesów, czyli kolejno aneksji Austrii i nieco później rozbicia Czechosłowacji.2

Kwestią zasadniczą były oczywiście olbrzymie, jeżeli chodzi o skalę, istniejące dysproporcje i realne możliwości ekonomiczne, technologiczne, demograficzne i wojenne obu wtedy jeszcze tylko potencjalnych przeciwników. Wracając natomiast do samej mobilizacji –ówczesna Polska posiadała i zdołała częściowo wdrożyć w praktyce jeden z najlepszych wówczas systemów mobilizacyjnych na świecie. Zyskał on nazwę „planu W” – od nazwiska płk. Józefa Wiatra, szefa oddziału mobilizacyjnego Sztabu Generalnego3. Po marcu 1939 r. sukcesywnie, ale już w znacznie mniejszej skali, powoływano do służby kolejnych, młodych rezerwistów. Szkolono też permanentnie, bardzo intensywnie, aż do samego wybuchu wojny, szczególnie młodych oficerów oraz kandydatów na oficerów rezerwy, podchorążych i podoficerów rezerwy. Przy wejściu w życie powszechnej mobilizacji praktycznie to właśnie oficerowie rezerwy mieli objąć i obsadzić prawie 65% podstawowych stanowisk dowódczych – szczególnie na bardzo

1M. Turlejska Rok przed klęską. Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa, 1969, s. 86 i nast. 2H. Batowski Agonia pokoju i początek wojny (sierpień-wrzesień 1939). Wyd. Poznańskie. Poznań,

1978, s. 47 i nast. 3W. Steblik Armia Kraków. 1939. MON. Warszawa. 1989. s. 26.

Page 85: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 85 [email protected]

istotnych szczeblach: plutonu i kompanii4. Zaznaczyć należy przy tym, że strona polska posiadała, obok sił

zmobilizowanych, bardzo jeszcze pokaźne, częściowo przeszkolone, rezerwy demograficzne w postaci rezerwistów. Szacuje się, że w 1939 r. nie zdołano powołać do służby aż ok. 35% względnie przeszkolonych mężczyzn, przed 50. rokiem życia. Tymczasem, kiedy w wojnie obronnej chodzi o istnienie nie tylko państwa, ale też bytu całego narodu, należy bezwzględnie wykorzystać wszelkie dostępne rezerwy i środki. Argumenty przykładowo o braku broni dla pozostałych żołnierzy rezerwy, częściowo zresztą zgodne z prawdą, nie mogą być brane pod uwagę. Dzieje się tak chociażby z uwagi na fakt, że przykładowo w składach w Dęblinie zniszczono już w trakcie działań wojennych (między 10 a 14 września 1939 r.), aby nie wpadły w ręce wroga ponad 100.000 karabinów powtarzalnych, ok. 800 rkmów, 200 ckmów oraz sporo różnych typów uzbrojenia. Prawdą jest również fakt, że znaczna ich część nie nadawała się już do użytku. Jednak większość karabinów do walki nadawała się w zupełności5. Zniszczono także ogromne ilości amunicji oraz benzyny lotniczej. W innych składnicach wojskowych (Palmiry, Kłaj oraz twierdze w Modlinie i Przemyślu) pozostawały ilości uzbrojenia znacząco mniejsze, ale też poważne6. Mniejsze ilości uzbrojenia pozostawały też w wielkich miastach garnizonowych. Przykładowo dowódca garnizonu Kraków dysponował rezerwą dyspozycyjną w liczbie ok. 7.500 karabinów powtarzalnych piechoty7. Jeszcze większą liczebnością tego rodzaju broni dysponował dowódca garnizonu Warszawa. Można założyć, że i inne garnizony również dysponowały sporymi rezerwami. W Warszawie uzbrojono w broń rezerwową przynajmniej, powstające już w początkach oblężenia miasta, pułki robotnicze. Jednak w wielu innych miastach, w powszechnym chaosie ewakuacyjnym, zdołano wywieźć tylko bardzo niewiele uzbrojenia. Tylko praktycznie gen T. Kutrzeba starał się o przeniesienie ze składów zlokalizowanych w Poznaniu i okolicach możliwie jak najwięcej uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Inną sprawą jest, że nie naciskana w początkach wojny przez przeciwnika Armia „Poznań” miała na to czas. Chodziło tu przede wszystkim o typową broń strzelecką. Summa summarum zgromadzone łącznie w składach zapasy broni strzeleckiej wraz z amunicją wystarczyłyby nawet na podstawowe uzbrojenie nawet ok. 10 dywizji. Podobnie kształtowała się sytuacja z zapasami mundurów oraz innymi podstawowymi elementami wyposażenia wojskowego. Gorzej było, i to z znacznie, z zapasami samych dział artyleryjskich. Tych po prostu więcej już nie było. Natomiast amunicji artyleryjskiej do większości typów dział pozostawało jeszcze sporo.

Pewnym paradoksem była natomiast w licznych miejscach i

4E. Januła Walki o polski Śląsk w 1939 roku. Wyd. Aspra. Warszawa. 2019. s. 64 i nast. 5Ibidem…s. 67-69. 6M. Porwit, Komentarze..., t. III, s. 451 i nast. 7Ibidem, t. II., s. 235 i nast.

Page 86: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 86 [email protected]

odcinkach. paląca potrzeba sprowadzenia robotników z łopatami i kilofami niż żołnierzy z karabinami. Należało i można było nawet niejednokrotnie w ciągu kilkunastu godzin, wykopać i zbudować polowe linie obronne. Tego typu umocnienia są też trudne do przełamania. Zapisano co prawda w przywoływanym wyżej planie „W” wariant mobilizacji i powołania nawet około 60 pułków roboczych, jednak tego istotnego fragmentu planu nie wcielano prawie zupełnie w życie. Nie było też niestety po stronie polskiej odpowiednika niemieckiej organizacji Todt, która po stronie agresora zarówno podczas polskiej wojny obronnej, ale też i przez cały okres II wojny światowej, z bardzo pozytywnymi rezultatami, co należy uczciwie przyznać, pracowała przy wszelkiego rodzaju fortyfikacjach oraz rozbudowie infrastruktury na potrzeby wojenne itd8.

Niemcy natomiast przeprowadzili swoją mobilizację, znacznie sprytniej od Polski. Po prostu kolejno przeprowadzono cztery etapy mobilizacji kartkowej a na przeprowadzenie i realizację „żniw” zmobilizowano po prostu poszczególne liczne struktury organizacji Todt. Powołano także starsze roczniki Hitlerjugend i dodatkowo wielu starszych wiekiem, ale profesjonalnych, przeszkolonych rezerwistów9.

Wyposażenie i sprzęt Najważniejsze jednak były przygotowania sprzętowe, materiałowe,

organizacyjne itd. Strona polska postępowała niekiedy w sposób nonszalancki – jakby krajowi nie groziło żadne niebezpieczeństwo. Egzemplifikacją tej sytuacji było posiadanie przez Wojsko Polskie w dniu 1 września 1939 r. 122 samolotów bombowych PZL.37„Łoś”. Maszyny te były nieco nowocześniejsze i szybsze, dysponowały nawet lepszymi parametrami bojowymi i lotnymi od niemieckich odpowiedników typu Heinkel He-111, które były podstawowymi bombowcami niemieckimi. Polskich bombowców rzecz jasna było znacznie mniej niż niemieckich, ale ich odpowiednie użycie np. w nalotach na Berlin lub Wrocław, mogłoby spowodować znaczne zniszczenia. Niestety w linii tych doskonałych, jak na owe czasy samolotów, było tylko 36. Cała reszta znajdowała się albo w eskadrach szkolnych, albo służyła za maszyny typowo dyspozycyjne, używane m.in. do transportu ówczesnych notabli10.

Polski myśliwiec P-24 nie był lepszy od konstrukcji niemieckich, ale też wcale nie gorszy od współczesnych sobie mutacji powszechnego wtedy niemieckiego Messerschmitt Bf109. Polski myśliwiec ustępował niemieckiemu nieco prędkością, ale był za to znacznie bardziej zwrotny11. Niestety w czasie działań wojennych w 1939 r. paradoksie po stronie polskiej nie wystąpiła żadna maszyna tego udanego typu. Za to w latach 1938–1939 sprzedano ok. 180 sztuk tych bardzo sprawnych maszyn do Jugosławii i

8E. Januła…Walki…s. 81. 9W. Kozaczuk, Wehrmacht 1933–1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej (dalej - MON),

Warszawa 1971, s. 340–349. 10T. Pawlowski Armia marszałka Śmigłego. Idea rozbudowy WP. 1935-1939. Oficyna wyd. RYTM.

Warszawa. 2009. s.167 i nast. 11W. Kozaczuk Wehrmacht..., s. 30–33.

Page 87: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 87 [email protected]

Grecji. Polska potrzebowała i to gwałtownie walut wymienialnych. Konstrukcja zaś polskich inżynierów okazała się dobra i względnie niedroga. Warszawa eksportowała zatem swoje najlepsze samoloty i to w obliczu nieuchronnie nadchodzącej wojny. Czy było to rozsądne rozwiązanie wobec nieuchronnie nadchodzącego konfliktu? To pytanie nie tylko retoryczne...

Istniały ponadto bardzo zaawansowane plany, nowego bardzo nowoczesnego myśliwca, którego nazwano wstępnie PZL.50 Jastrząb. Konstrukcja miała teoretyczne posiadać parametry zbliżone nawet do amerykańskiego P-51 Mustang, który zaczął latać dopiero w 1943 r. Miała natomiast przewyższać, i to znacząco swoimi możliwościami – brytyjskiego Supermarine Spitfire Mk I, który w początkach 1939 r. odbywał dopiero loty próbne12.

Zakładano bardzo wstępnie, że polska konstrukcja zostanie wdrożona do produkcji w początkach 1940 r. Niestety miała ona poważny mankament w postaci braku mocnego silnika, którego zakup planowano za granicą. Polscy inżynierowie w tym czasie konstruowali już i budowali zupełnie przyzwoite i nowoczesne płatowce, ale dobrego motoru dużej mocy do zastosowania w nowoczesnych samolotach myśliwskich zbudować jeszcze nie byli w stanie. Rozmowy z Francuzami, którzy w swoich Moranach i Potezach też nie montowali silników najwyższej klasy, nie dawały żadnych pozytywnych perspektyw13. Negocjacje w tym względzie należało rozpocząć 2–3 lata wcześniej chociażby z Czechosłowakami, którzy konstruowali i budowali wówczas zupełnie przyzwoite silniki lotnicze z przeznaczeniem do swoich Avii.

Podobnie sytuacja przedstawiała się z samolotami wielozadaniowymi – głównie szturmowymi i rozpoznawczymi PZL.23 „Karaś”. Paradoksalnie wbrew niektórym mało profesjonalnym opiniom nie była maszyna przestarzała. Jednak wobec bardzo wielu zakładanych funkcji (bombowych, obserwacyjnych i łącznikowych), które „Karaś” miał pełnić, zbudowano w efekcie swego rodzaju hybrydę, która posiadała obok niewątpliwych zalet, także szereg istotnych wad. Najgorzej przedstawiała się w praktyce eksploatacji tego samolotu kwestia lądowania. Pilot „Karasia” musiał po prostu posiadać spore doświadczenie i umiejętności, ponieważ maszyna ta lądowała z dużą, jak na swoje czasy szybkością, a ponadto widoczność z kabiny w ostatniej fazie lądowania była zdecydowanie nienajlepsza z uwagi na stromy kąt podejścia14. Duża liczba awarii i nawet katastrof przy przyziemieniach w okresie pokojowym powinna była dać wiele do myślenia zarówno konstruktorom, jak też ludziom prowadzącym szkolenie na tych samolotach15. Zbudowano niestety tylko dwa eksperymentalne egzemplarze

12A. Price Supermarine Spitfire, cz. 1, AJ Press, Gdynia, 1997, s. 68. 13Notatka gen. bryg. T. Malinowskiego do Szefa Sztabu Generalnego z konferencji z gen. L. Rayskim w

sprawie redukcji planu rozbudowy lotnictwa i budowy nowej fabryki lotniczej, Dokument nr 16, 30 wrzesień 1936 rok, Warszawa [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 84 i nast.

14E. Januła Walki…s. 93. 15A. Glass Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939. Wyd. Komunikacji i Łączności. Warszawa. 1977. s.

96.

Page 88: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 88 [email protected]

następcy „Karasia”. Był to bardzo dobry pod każdym względem samolot wielozadaniowy PZL.46 „Sum”. Wszelkie racje obiektywne przemawiały za rozpoczęciem seryjnej produkcji tej bardzo udanej i jednocześnie bardzo nowoczesnej na swoje czasy maszyny na jesieni 1938 r. W dodatku nie było większych obiektywnie przeszkód. Wówczas we wrześniu 1939 r. mogłoby wziąć udział co najmniej 100 a może i 200 egzemplarzy tej doskonałej konstrukcji16.

W rezultacie tych wszystkich zapóźnieni i opieszałości polscy lotnicy myśliwscy latali w czasie wojny obronnej na dość przestarzałych już i znacznie wolniejszych, także od niemieckich bombowców, samolotach PZL P.11. Były to bardzo zwrotne maszyny, co przy znakomitym wyszkoleniu większości polskich pilotów nieco wyrównywało szanse walki. Niestety obok wielu istotnych mankamentów technicznych i taktycznych, cechowały się słabym uzbrojeniem. Na pograniczu cudu należy zatem uznać, że Polacy, a ściślej mówiąc – polscy myśliwcy, zestrzelili, używając popularnych „jedenastek” całkiem pokaźną liczbę ponad 100 niemieckich samolotów17. W niektórych jednostkach oraz przede wszystkim w szkole lotniczej w Dęblinie pozostawały też, aczkolwiek już tylko w niewielkiej liczbie, także zupełnie już przestarzałe, jak na rok 1939, samoloty starszej generacji – PZL P.7. Nawet i na tych już bardzo wyraźnie przestarzałych samolotach Polacy też potrafili odnosić zwycięstwa. Jednak to, co było wielkim wyczynem, nie mogło być regułą.

Taktyka walki pojedynczej stała w polskim lotnictwie myśliwskim wysoko. Wydarzyło się jednak kilka godnych ubolewania sytuacji. Były to nieprzemyślane ataki słabo uzbrojonych i zupełnie niedostosowanych do tego typu działań myśliwców na kolumny niemieckich czołgów. Owszem, jak pokazały przebiegi tego typu akcji, na początku takich ataków dało się zaobserwować nawet duże zaskoczenie i zamieszanie po stronie niemieckiej. Nikt się bowiem nie spodziewał tak szalonych, prawie samobójczych nalotów. Jednak chaos zwykle szybko opanowywano i w rezultacie szybko też otwierano do atakujących samolotów, silny ogień przeciwlotniczy, najczęściej z karabinów maszynowych i działek małokalibrowych. Był on z reguły skuteczny i dla nisko lecących i oczywiście nie opancerzonych „jedenastek” okazywał się zwykle zabójczy. W wyniku tych nieprzemyślanych ataków tracono zupełnie niepotrzebnie cenne samoloty i niemniej cennych pilotów. Należy jednak przy tym zaznaczyć, że najczęściej atakowano w ten sposób na wyraźny rozkaz, a nie samowolnie18.

Polska, obok słynnych „tankietek”, czyli bardzo lekkich, zaledwie dwutonowych czołgów TK i TKS produkowała też od 1936 r. zupełnie niezły czołg 7TP. Był to znacznie zmodernizowany i unowocześniony, brytyjski

16Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939. Edilopresse Polska. Tom Lotnictwo. Warszawa. 2018. s.

52. 17T. Kopański, P. 11 w wojnie 1939 roku, [w:] A. Glass, T. Kopański, T. Makowski, PZL P. 11, cz. II, AJ-

Press, Gdynia, 1997, s. 42–44. 18S. Skalski Wspomnienia z kampanii wrześniowej (maszynopis powielony). Muzeum Lotnictwa

Polskiego, Kraków, dostęp: 2.10.2017.

Page 89: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 89 [email protected]

Vickers. Te siedmiotonowe czołgi były maszynami równorzędne w stosunku do niemieckich Panzerkampfwagen III. Natomiast znacznie przewyższały wszelkimi możliwymi parametrami niemieckie maszyny Panzerkampfwagen I i Panzerkampfwagen II19. Czyli były lepsze od olbrzymiej większości tych czołgów, z którymi Niemcy wybrali się na wojnę z Polską. Przy czym należy dodać, że niemiecki Panzerkampfwagen I był uzbrojony wyłącznie w dwa karabiny maszynowe, natomiast Panzerkampfwagen II - w działko 20 mm i karabin maszynowy. Polski 7TP był natomiast uzbrojony w działko 37 mm. To była bardzo dobra broń przeciwpancerna, produkowana w Polsce na licencji szwedzkiej firmy Bofors. To działko zamontowane zarówno na czołgu, jak też używane bezpośrednio na podwoziu kołowym, skutecznie niszczyło wszystkie niemieckie czołgi używane w podczas wojny obronnej. Armatka 7TP przebijała też bez szczególnego trudu boczny pancerz czołgu Panzerkampfwagen IV – najcięższego wówczas czołgu niemieckiego20. Należy tutaj z całą mocą podkreślić, że tego modelu czołgów Niemcy we wrześniu 1939 r. mieli jeszcze bardzo mało21.

Bój Wołyńskiej Brygady Kawalerii z niemiecką 4. Dywizją Pancerną pod Mokrą, w rejonie na północ od Częstochowy wykazał, że przy pomocy działek 37 mm można skutecznie eliminować praktycznie cały stosowany w walce przez Niemców sprzęt i uzbrojenie. Polska brygada kawalerii, znakomicie dowodzona przez płk. dypl. J. Filipowicza, zniszczyła ok. 70–90 niemieckich czołgów – głownie typów Panzerkampfwagen II i Panzerkampfwagen III. Straciła przy tym 6 działek 37 mmm z posiadanych etatowo 24. Jednak te proporcje są niezmiernie korzystne dla strony polskiej. Znamiennym było to, że wszystkie zniszczone polskie działka zostały po prostu rozjechane przez niemieckie czołgi. To dowodzi, jak dalece bój w tym rejonie cechował się zaciętością. Na marginesie trzeba dodać, że pod Mokrą dalsze ok. 30–40 niemieckich czołgów i ok. 80 samochodów ciężarowych zostało zniszczonych przez dwa polskie pociągi pancerne, użyte bardzo umiejętnie i z dużym rozmysłem taktycznym, w drugiej fazie tej bitwy22.

Produkcję wspomnianego wyżej polskiego bardzo udanego czołgu 7TP (niszczyciela niemieckich wozów pancernych wszystkich typów podczas wojny obronnej) przerwano w końcu 1938 r. na osobisty rozkaz E. Śmigłego-Rydza, po wyprodukowaniu tylko ok. 180 sztuk. Marszałek, który zresztą nie posiadał większego pojęcia o broni pancernej, zarówno w sferze taktycznej jak też technicznej, wydał dyrektywę o przygotowaniu produkcji znacznie cięższego, bo szesnastotonowego czołgu. Tyle tylko, że takiej dyrektywy nigdzie dotychczas nie odnaleziono. Podobnie jak też nie odnotowano żadnych przygotowań, może poza studialnymi, do podjęcia produkcji takiego cięższego czołgu23. Należy tutaj zaznaczyć, że ta wersja Panzerkampfwagen

19R. Szubański, Polska broń pancerna w 1939 roku. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,

Warszawa, 1982, s. 38 i nast. 20Ibidem, s. 57. 21E. Januła…Walki…s. 98. 22Ibidem, s. 59. 23E. Januła…Walki…s. 92-94.

Page 90: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 90 [email protected]

IV, której strona niemiecka użyła w kampanii polskiej, ważyła maksymalnie (wraz z paliwem i amunicją) 21,5 tony. Zatem polskie szesnastotonowe maszyny byłyby zupełnie równorzędne w stosunku do niemieckich konstrukcji. Co do uzbrojenia – olbrzymia większość niemieckich czołgów Panzerkampfwagen IV, używanych w „kampanii wrześniowej”, była wyposażona w armaty kalibru 50 mm24. Ich przezbrojenie w armatę 75 mm o długiej lufie, czyli znacznie większej przebijalności, nastąpiło dopiero w 1940 r. i latach następnych25.

Polacy mieli też swoją tajną taktycznie rewelacyjną broń. Był to karabin (rusznica) przeciwpancerny wz. 35 „Ur”26. Przebijał on wszystkie ówczesne niemieckie pancerze z odległości ok. 80 m i raził skutecznie załogę wewnątrz pojazdów, gorącymi odłamkami z przebitych osłon. Wyprodukowano go bardzo dużo – ponad 3.500 egz. Niestety broń ta została otoczona tak wielką i przesadną tajemnicą, że efekcie większość polskich żołnierzy i oficerów tego wytworu polskiej przecież myśli technicznej praktycznie nie znała ani nie domyślała się jego istnienia. W rezultacie do linii wprowadzono tylko ok. 300 sztuk. Oczywiście zakładano, że w sferze taktycznej każdy polski pluton piechoty będzie posiadał na stanie jednego „Ura”, czyli trzy na kompanię. Byłaby to znacząca liczba. Niewiele jednak polskich dywizji piechoty rzeczywiście wyposażono w tę doskonałą jak na swoje czasy broń. Pozostałe karabiny, w olbrzymiej części przejechały granicę rumuńską i węgierską nieużyte w skrzyniach. Obsługa tego karabinu była więcej niż prosta. Strzelało się z niego identycznie, jak z pozostałej długiej broni strzeleckiej.

Polska posiadała w chwili wybuchu wojny łącznie ok. 700 czołgów, ale najwyższa jednostka strukturalno-taktyczna, w jakiej działały te pojazdy, posiadała rangę batalionu27. Niemcy uderzali na Polskę ok. 2.700 czołgami. Jednak nawet te 700 polskich pancernych wozów bojowych, odpowiednio użytych mogło dać znacznie lepsze rezultaty niż użycie ich praktycznie tylko do rozpoznania, prowadzonego poszczególnymi, plutonami lub pojedynczymi maszynami. Należy się jeszcze jedna uwaga. Polskie tankietki były uzbrojone także tylko w karabiny maszynowe. Jednak w części nowszych czołgów tej klasy, czyli TKSach, zamontowano nkmy, czyli najcięższe karabiny maszynowe. Tu okazało się, że zamontowany w tankietkach polski nkm, dzięki dużej szybkości wylotowej pocisku, też przebijał na odległość do 500 metrów praktycznie każdy niemiecki pancerz. Bardzo skuteczne uzbrojenie ofensywne nie miało rzecz jasna żadnego wpływu na walory defensywne polskich tankietek. Nie było się tutaj czym chwalić. Polskie tankietki obu używanych typów posiadały tylko bardzo

24Ibidem, s. 95. 25W. Anfiłow Krach Blitzkriegu. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa, 1978, s. 353

i nast. 26M. Porwit Komentarze..., t. II, s. 467 i nast.; T. Nowakowski, Karabin przeciwpancerny wz. 35 Urugwaj,

„Nowa Technika Wojskowa”, nr 6/1995, s. 10–13. 27Rozkaz Dep. Dow. Og. MSWojsk z 1.05 1937 o utworzeniu grup pancernych, CAW, akta Dep. Kaw.

MSWojsk. t. 30.

Page 91: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 91 [email protected]

cienki, wręcz symboliczny pancerz, który w praktyce walki nie dawał żadnej ochrony28. Polskie czołgi bardzo szybko po trafieniach przez przeciwnika, nawet z karabinu maszynowego, po prostu zapalały się.

Polskie i niemieckie wielkie jednostki (związki taktyczne) Podstawową polską Wielka Jednostką była dywizja piechoty.

Generalnie Polska dysponowała w 1939 r. 30 dywizjami piechoty pierwszego rzutu. W rezerwie mobilizacyjnej pozostawało 6 dalszych dywizji. W ramach pośpiesznie przygotowywanej mobilizacji powszechnej udało się jeszcze utworzyć 2 kolejne29. Jednak już dwóch zaplanowanych w mobilizacji dywizji rezerwowych nie udało się powołać w obliczu szybkich postępów nieprzyjaciela.

Dywizje polskie pierwszego rzutu posiadały etatowo po 3 pułki piechoty. Dywizyjny pułk artylerii lekkiej dysponował działami 75 mm. Natomiast dywizjon artylerii ciężkiej dysponował armatami 105 mm oraz haubicami 155 mm. Dywizje rezerwowe z reguły nie posiadały własnych dywizjonów artylerii ciężkiej. W dyspozycji Naczelnego Wodza znajdowały się prawdopodobnie 4 takie dywizjony, które przydzielano po prostu odcinkowo poszczególnym jednostkom na najważniejszych kierunkach. Jeden np. przydzielono do 55 DP rez. w rejonie Mikołowa30. W skład dywizji wchodził też organicznie dywizyjny batalion saperów, bateria przeciwlotnicza, kompania przeciwpancerna, kompania kolarzy, szwadron kawalerii dywizyjnej, kompania łączności oraz inne drobne elementy uzupełniające. Siłę podstawową każdego pułku piechoty stanowiły 3 bataliony piechoty oraz wzmocniona moździerzami kompania karabinów maszynowych. Batalion piechoty, to po prostu 3 kompanie. Stany liczbowe poszczególnych kompanii były bardzo duże, ponieważ polska kompania piechoty po uzupełnieniach mobilizacyjnych liczyła aż 278 oficerów, podoficerów i żołnierzy. Stąd cała dywizja piechoty po mobilizacyjnych uzupełnieniach liczyła ok. 14.600 ludzi31.

W czasie pokoju polska dywizja piechoty dysponowała ok. 1/3 swego pełnego stanu osobowego. Dyktowała to po prostu egzystencjalna i finansowa pragmatyka. Utrzymanie każdego żołnierza sporo kosztowało a ówczesny budżet państwa nie posiadał wystarczających zasobów. Stąd powoływanie rezerwistów na ćwiczenia odbywało się znacznie rzadziej niż wynikałoby to z potrzeb szkoleniowych. Dopiero w 1938 r., kiedy wybuch wojny stawał się coraz bardziej realny, zaczęto przeszkalać rezerwistów w znacznie szybszym tempie, zupełnie nie licząc się już z kosztami.

Jeżeli chodzi o dywizje rezerwowe – przede wszystkim brakowało im dział i haubic. Dysponowały one z reguły tylko kombinowanym pułkiem artylerii lekkiej. Ponadto batalion saperów dywizji rezerwowej był tzw.

28R. Szubański, Polska broń pancerna…, s. 174. 29Charakterystyka planu mobilizacyjnego „W” 1939/1940 opracowana przez Oddział I. Sztabu

Głównego WP, 1939. Luty. 27., Warszawa, [w:] Wojna obronna Polski 1939…, s. 194. 30W. Steblik, Armia..., s. 131. 31Organizacja wojenna polskiej dywizji piechoty w 1939 roku, <https://pl.wikipedia.org/wi

ki/Organizacja_wojenna_polskiej_dywizji_piechoty_w_1939_roku>, (20.06.2018).

Page 92: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 92 [email protected]

batalionem typu II, odpowiednio pomniejszonym i dysponującym znacznie mniejszym potencjałem technicznym niż etatowy batalion saperów w dywizjach pierwszego rzutu.

Drugim podstawowym polskim związkiem taktycznym była Brygada Kawalerii. Większość brygad użytych w wojnie obronnej składała się z 3 pułków. Było też kilka brygad czteropułkowych. Brygada kawalerii miała być typowym związkiem szybkim, mobilnym zarówno w formule ataku, jak też obrony. Niestety kawaleria jako rodzaj broni, była już mocno przestarzała jak na wymogi taktyczne wojny na froncie zachodnim w 1939 roku. Niemniej Polska dysponowała sporą liczbą jednostek kawaleryjskich z założeniem ich wykorzystania do ewentualnej wojny na wschodzie – szczególnie z ZSRR.

Generalnie pułki konne nieco różniły się posiadanym uzbrojeniem. Wyróżniano pułki ułanów, strzelców konnych i szwoleżerów. Pułk kawaleryjski każdego typu składał się z 4 szwadronów. Siłę ognia każdego szwadronu wzmacniał organiczny pluton karabinów maszynowych. Podstawową siłę, wspierającą działania polskiej brygady kawalerii stanowił dywizjon artylerii konnej. Ponadto w skład brygady wchodziła bateria przeciwlotnicza, kompania pionierów oraz szereg drobnych pododdziałów. W polskim dowództwie zdawano sobie sprawę ze słabości brygady kawalerii na polu walki.32 Dlatego wzmacniano ją z reguły połączonym szwadronem samochodów pancernych i czołgów rozpoznawczych. Zazwyczaj w składzie takiego szwadronu znajdował się jeden pluton samochodów pancernych i jeden pluton czołgów TK33. Wzmocnienie stanowiły też działka ppanc. 37 mm. W etacie brygady było tych działek 14. M.in. wymieniana jest tutaj niejednokrotnie Wołyńska Brygada Kawalerii, która była wyposażona w aż 24 działka, co bardzo jej pomogło w heroicznym boju pod Mokrą Częstochowską.

Brygada kawalerii w układzie trzypułkowym liczyła prawie 8 tys. oficerów, podoficerów i żołnierzy. Jak nadmieniono w innym miejscu – ze względu na specyfikę służby w kawalerii, w której podstawą była co najmniej dobra umiejętność jazdy konnej w szczególności z poruszaniem się w różnych szykach, mobilizacja wykonywana w stosunku do tej formacji miała charakter minimalny. Brygady kawalerii służyły w czasie pokoju praktycznie w pełnych składach osobowych. Jedynym i to bardzo pozytywnym wyjątkiem była 10. Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej pod komendą płk. S. Maczka. Analizując bardzo teoretycznie – była ona najsłabsza liczebnie, gdyż posiadała tylko 2 pułki. Jednak jej duża siła ognia była nieporównywalna z typową polską brygadą kawalerii. Posiadała ponadto kolejną zasadniczą i pozytywną cechę bojową– bardzo dużą mobilność. Stąd szczególnie nadawała się do obrony ruchowej.

Niemieckie Wielkie Jednostki czasu polskiej wojny obronnej były stosunkowo zróżnicowane. Podstawą była w dalszym ciągu dywizja

32M. Romeyko Przed i po maju. T. II. MON. Warszawa, 1976. s. 138 i nast 33Organizacja wojenna polskiej brygady kawalerii w 1939, <https://pl.wikipedia.org/wi

ki/Organizacja_wojenna_polskiej_brygady_kawalerii_w_1939>, (20.06.2018).

Page 93: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 93 [email protected]

piechoty. Piechotę w toku działań uzupełniały dywizje pancerne i lekkie. Były to już typowe jednostki szybkie, dostosowujące się parametrami swoich pojazdów bojowych do doktryny Blitzkriegu. Jednak te formacje znajdowały się pod względem ewolucji jeszcze bardzo daleko. Wdrażały dopiero pierwsze wzorce doktryn; pancernej, a zarazem lotniczej. Przykładowo niemieckie czołgi z roku 1939 miały niewiele wspólnymi z tymi, które atakowały pod Kurskiem w lecie 1943 r. Bynajmniej nie chodzi tu tylko o Panzerkampfwagen VI, popularnie zwanego „Tygrysem” lub też Panzerkampfwagen V, czyli „Panterę”. Tych nowoczesnych maszyn nawet, jak na 1943 r., było jeszcze bardzo niewiele. Podstawę stanowił w dalszym ciągu Panzerkampfwagen IV34. W praktyce późniejszych lat II wojny światowej nie był to ten sam czołg, który występował jeszcze w małej liczbie podczas wojny z Polską. Ten 1943 r. był o 9 ton cięższy i był wyposażony w długie działo kalibru 75 mm, a także znacznie mocniejszy silnik. Te dodatkowe tony masy wynikały z dodania płyt pancerza. Dodatkowego obciążenia dodawały też charakterystyczne przyspawane z boku blachy, które dość skutecznie osłaniały cały kadłub i gąsienice przed wybuchami granatów przeciwpancernych, których często Rosjanie używali, szczególnie przeciw forsującym radzieckie okopy niemieckim czołgom.

W 1939 r. Niemcy dzielili swoje dywizje piechoty na dywizje I, II, III i IV fali. Pierwsza fala, jak łatwo się domyślić, była najlepiej wyposażona. Jej kadra dowódcza i żołnierze również charakteryzowali się najlepszym wyszkoleniem35. Praktycznie do kampanii przeciwko Polsce OKW rzuciło wszystkie znajdujące się w dyspozycji dywizje I fali. Natomiast tylko kilka dywizji niemieckich, użytych w działaniach w 1939 r., było formacjami II fali. Praktycznie dywizje II i III fali obsadzały w tym czasie linię Zygfryda na zachodniej granicy III Rzeszy. W dodatku Niemcy nie powołali pod broń wszystkich swoich, będących w dyspozycji mobilizacyjnej, dywizji IV fali. Decyzja ta była podyktowana uwarunkowaniami zatrudnienia w gospodarce, szczególnie w okręgach przemysłowych. Niemieccy robotnicy po prostu musieli pracować fizycznie przy maszynach. Niektóre jednak z tych dywizji zmobilizowano, szczególnie z rejonów powołań położonych w pobliżu granicy z Polską. Mobilizowanymi żołnierzami byli przede wszystkim rolnicy, którzy już w sierpniu praktycznie zakończyli żniwa.

Teoretycznie zarówno dywizja I fali, jak i IV fali, miały identyczny etat osobowy, uzbrojenie itd., i co najważniejsze – tę samą strukturę organizacyjną. O ile jednak dywizje I fali musiały uzupełnić kadrę oficerską rezerwistami tylko w minimalnym zakresie, to już kolejne fale musiały korzystać z rezerwistów odpowiednio w coraz większym zakresie. Podobnie było z kadrą podoficerską oraz żołnierzami. W dywizjach IV fali oficerowie rezerwy, szczególnie na szczeblach kompanii i plutonu, stanowili już przewagę. Jeżeli chodzi o żołnierzy – stan osobowy dywizji IV fali stanowili

34E. Januła Ostatnia szansa Hitlera – bitwa na Łuku Kurskim. <http://geopolityka.org/analizy/eugeniusz-

janula-ostatnia-szansa-hitlera-bitwa-na-luku-kurskim> (18.09.2018). 35W. Kozaczuk Wehrmacht..., s. 141 i nast.

Page 94: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 94 [email protected]

przede wszystkim już starsi wiekiem rezerwiści, z reguły uczestnicy I wojny światowej, którzy na szkoleniu i ćwiczeniach niemieckiej rezerwy byli już dość dawno.

Niemiecka dywizja piechoty posiadała w swoim składzie 3 pułki piechoty, każdy złożony z 3 batalionów, kompanię przeciwpancerną i kompanię dział piechoty. Następnie w strukturę organizacyjną dywizji wchodził bardzo silny pułk artylerii, składający się z 3 dywizjonów artylerii lekkiej, 1 dywizjonu artylerii ciężkiej oraz 1 dywizjonu pomiarowego. Do jednostek dywizyjnych wchodził też etatowo dywizjon rozpoznawczy, złożony ze szwadronu konnego, szwadronu cyklistów oraz szwadronu wsparcia, a także batalionu przeciwpancernego, złożonego z 3 zmotoryzowanych kompanii ppanc. oraz zmotoryzowanej kompanii karabinów maszynowych. Do składu pododdziałów dywizyjnych wchodził też batalion saperów, złożony z 3 kompani saperskich oraz zmotoryzowanej kompani mostowo-przeprawowej, batalion łączności który składał się z kompanii łączności kablowej oraz kompanii radiowej. Obie kompanie były w znacznej części zmotoryzowane. Bezpośrednio w skład dywizji wchodziły też dywizyjne służby zaopatrzenia, dysponujące 8 kolumnami zaopatrzeniowymi, oczywiście zmotoryzowanymi oraz jedną specjalną zmotoryzowaną kolumną do przewozu paliw. Dywizja posiadała też swoją kompanię warsztatową z 2 plutonami remontowymi oraz plutonem rusznikarskim a także oddziałami medycznymi. W strukturę jednostek medycznych niemieckiej dywizji piechoty wchodził dywizyjny szpital polowy o strukturze samodzielnego batalionu, dywizyjna kompania medyczna oraz 2 plutony ambulansowe. Do składu dywizji wchodził też batalion zapasowy, który po prostu tworzyła dywizyjna szkoła podoficerska i żołnierska. O ile podoficerowie byli szkoleni w cyklu półrocznym, to do batalionu szkolnego dywizji z reguły szli żołnierze, którzy już dawno w żadnych szkoleniach nie brali udziału. Doszkalali się w swoich specjalnościach w tym właśnie batalionie, w systemach szkoleń trwających od 3 tygodni do 3 miesięcy36.

Typowa dywizja niemiecka liczyła w 1939 r. 534 oficerów, 102 urzędników i oficerów gospodarczych (Beamte), 2.701 podoficerów oraz 14.397 żołnierzy. Razem dawało to siłę 17.734 żołnierzy. W dywizjach pierwszej fali, wg. ustalonej normy 78% stanu osobowego znajdowało się w służbie czynnej. W pozostałych dywizjach te normy zależnie od przynależności do określonej fali, wynosiły odpowiednio mniej. Dywizje I fali, w chwili mobilizacji przyjmowały 12% rezerwistów I klasy, czyli w pełni przeszkolonych, 6%rezerwistów II klasy, czyli średnio przeszkolonych rezerwistów w wieku do lat 45. Kolejne. 4%to rezerwiści w wieku starszym, ale posiadający doświadczenie frontowe z okresu Wielkiej Wojny37.

Dywizje II fali były faktycznie nieco mniejsze pod względem wielkości.

36T. Wieczorek Struktura niemieckiej dywizji piechoty w 1939 roku.

http://www.nowastrategia.org.pl/struktura-niemieckiej-dywizji-piechoty-w-1939-roku-wizualizacja/ (18.09.2018).

37Ibidem.

Page 95: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 95 [email protected]

Przeciętna ich liczebność w 1939 r. wynosiła 15.273 żołnierzy. Oczywiście w takiej strukturze funkcjonowało mniej oficerów, bo tylko 492 – w tym prawie 1/3 rezerwistów. Dywizje te posiadały w składzie swoich pułków zazwyczaj kompanię ciężkich moździerzy w miejsce kompanii dział piechoty. Nie wszystkie dywizje II fali posiadały też własne bataliony zapasowe38.

Paradoksalne dywizja III fali była nieco bardziej liczna od dywizji II fali. Liczyła 17.901 żołnierzy, lecz jedynie 1–3% jej stanu osobowego stanowili oficerowie i żołnierze służby czynnej. 12–15% stanowili rezerwiści I klasy, 46%, – II a resztę po prostu landwerzyści. Natomiast na dywizję IV fali składali się w 9% żołnierze zawodowi, lecz generalnie starsi wiekiem a nie stopniem. 21% rezerwistów należało w tych dywizjach do I kategorii, 46% do II, a resztę tworzyli landwerzyści39.

Niemiecka dywizja pancerna z września 1939 r. nie miała jeszcze jednolitej struktury. Był oczywiście zarysowany model i schemat organizacyjny. Ten związek taktyczny faktycznie jednak był ciągle jeszcze na etapie tworzenia, co wcale nie znaczy, że nie reprezentował dużej wartości bojowej. Poszczególne niemieckie dywizje pancerne różniły się znacznie między sobą. Po prostu żadna nie posiadała jeszcze zgodnej z wymaganą doktryną i strukturą organizacyjną zakładanej liczby wozów bojowych40. Oczywiście fabryki wciąż je produkowały, udoskonalały itp. Do części dywizji pancernych, użytych w przeciwko Polsce, wprowadzono przejęte rok wcześniej przez Niemców czołgi czechosłowackie. Mimo skarg na dużą awaryjność tego sprzętu, prawie 1/3 czołgów użytych w kampanii polskiej stanowiły były to czołgi tego pochodzenia. Wymagały one trochę innej logistyki, jak i oprzyrządowania naprawczego. Jednak bardzo poważnie wzmocniły potencjał niemieckich sił pancernych41.

Niemiecka dywizja pancerna w standardzie z 1939 r. złożona była z brygady pancernej, w skład której wchodziły 2 pułki czołgów po 2 bataliony każdy. W jej skład wchodziła także brygada piechoty zmotoryzowanej (w składzie batalionu motocyklowego oraz pułku strzelców zmotoryzowanych, po 2 bataliony), pułk artylerii zmotoryzowanej oraz batalion rozpoznawczy, batalion saperów, dywizjon artylerii przeciwlotniczej oraz batalion łączności. Także dywizjon artylerii przeciwpancernej. Dywizja pancerna ze zrozumiałych względów posiadała rozbudowane służby tyłowe i techniczne. Identycznie, jak dywizja piechoty, dysponowała też szpitalem polowym oraz 2 kompaniami medycznymi42.

Stan osobowy niemieckiej dywizji pancernej wynosił etatowo 11.700 ludzi, 324 czołgi oraz 130 dział i moździerzy. Ze względu na deficyty maszyn bojowych nie wszystkie dywizje pancerne osiągnęły pełną etatowość czołgów. Przykładowo taka sytuacja wystąpiła w Dywizji Pancernej „Kempf”,

38Ibidem. 39W. Kozaczuk Wehrmacht…, s. 146 i nast. 40E. Januła…Walki…s. 124. 41Ibidem s. 152 i nast. 42http://www.Struktura niemieckiej dywizji piechoty 1939 rok...Dostęp.14.05.2018.

Page 96: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 96 [email protected]

użytej w czasie wojny przeciw Polsce43. Niemieckie dywizje lekkie natomiast były typowymi WJ okresu

przejściowego. Były to po prostu dywizje kawalerii lub piechoty, które zaczęto przekształcać w dywizje pancerne, ale tego procesu jeszcze nie dokończono. Cechowały się słabszym, a niektóre znacznie słabszym, wyposażeniem w sprzęt pancerny i dość mocno pod tym względem się ze sobą różniły. Wynikało to z różnych faz przekształceń w dywizje pancerne. Zdrowy rozsądek nakazywałby, aby te dywizje pozostawały nadal w swoich macierzystych koszarach i kontynuowały proces przeobrażania. Jak już jednak wspominano – Niemcy musieli także obsadzić również linię Zygfryda. Obsadzali ją właśnie dywizjami piechoty II i III fali. Nawet wg ich własnej oceny posiadali zbyt mało WJ do wojny z Polską. Dążyli jednak do jak najszybszego zwieńczenia wojny ze swoim wschodnim sąsiadem oczywiście wielkim zwycięstwem. Stąd wszystkie posiadane dywizje lekkie, zostały rzucone do walki z armiami polskimi44.

Ponieważ zaczątkiem dywizji lekkich były przeważnie likwidowane w danym momencie dywizje kawalerii, na czas kampanii wrześniowej zdecydowano się pozostawić dotychczasową strukturę pułków kawaleryjskich, tylko je motoryzując i wprowadzając w miejsce kawaleryjskich szwadronów czołgi i samochody pancerne. Stąd np. 2. Dywizja Lekka, która najbardziej dała się we znaki polskim oddziałom w rejonie Zawiercia-Lublińca, posiadała teoretycznie w swoim składzie 2 pułki strzelców konnych o kolejnych numerach 6 i 7. Były to de facto pułki zmotoryzowane, nasycone czołgami i samochodami pancernymi. Żołnierze piechoty (bo już nie kawalerii), którzy pozostawali w tych pułkach, byli podwożeni na samochodach, ale walczyli w szyku pieszym45. Ponadto w skład tej dywizji wchodził 7. Zmotoryzowany Pułk Rozpoznawczy oraz zmotoryzowany pułk artylerii. Do tego dochodziły batalion saperów, łączności, zmotoryzowany dywizjon przeciwpancerny, zmotoryzowany dywizjon przeciwlotniczy oraz oczywiście dywizyjny szpital i rozbudowane mocno służby tyłowe46.

Konkludując – niemieckie dywizje lekkie nie posiadały oczywiście siły ognia porównywalnego z dywizjami pancernymi, lecz stopień ich ruchliwości był dość adekwatny.

Wybiegając nieco naprzód, po zakończeniu kampanii wrześniowej, wszystkie bez wyjątku niemieckie dywizje lekkie powróciły do macierzystych koszar, gdzie w szybkim tempie uzupełniano ich wyposażenie w czołgi i inny sprzęt zmechanizowany. W ciągu około pół roku wszystkie te formacje stały się pełnowartościowymi dywizjami pancernymi.

Wspomniane wyżej niemiecka 2. Dywizja Lekka z czasów wojny z Polską została przekształcona w 7. Dywizję Pancerną. Jej dowódcą został,

43Nazwa tej jednostki pochodziła od nazwiska jej dowódcy – gen. mjr. Wernera Kempfa. 44E. Januła Walki…s. 127. 452 Dywizja Lekka (III Rzesza), https://pl.wikipedia.org/wiki/2_Dywizja_Lekka_(III_Rzesza). (18.09.2018). 46 Ibidem.

Page 97: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 97 [email protected]

jeszcze wtedy tylko generał-major Erwin Rommel. W kampanii francuskiej, późną wiosną 1940 r. posuwała się naprzód tak szybko i w nieuchwytny dla przeciwnika sposób, że sami Francuzi nadali jej miano „dywizji duchów”47.

* * * Polska dywizja piechoty pod względem liczby żołnierzy była generalnie

równorzędna niemieckiemu odpowiednikowi. Również w podstawowej broni strzeleckiej nie dawało się odnotować jakiejś wielkiej przewagi niemieckiej. Broni maszynowej jednak na szczeblu dywizji Niemcy posiadali już ok. 2,8 razy więcej niż Polacy. Nie ona jednak stanowiła o realnej przewadze48. Niemiecka dywizja piechoty posiadała ok. 3,5 krotną przewagę w artylerii ognia pośredniego. Tam, gdzie dochodziło do starć piechoty obu stron, przewaga strony niemieckiej ujawniała się praktycznie dopiero po użyciu wsparcia artyleryjskiego. Tu Wehrmacht zdecydowanie dominował49.Spora różnica na korzyść niemieckiej istniała też w szybkości poruszania się i przemieszczania artylerii. Około 50% niemieckich armat i haubic posiadało nadal trakcję konną, lecz na kołach z oponami pneumatycznymi, które bez względu na teren pozwalały na znacznie szybszy od polskich odpowiedników transport od używanych przez stronę polską kół drewnianych, może nieco mocniejszych w konstrukcji, ale identycznych z kołami chłopskich wozów konnych. Ciężka artyleria, po stronie polskiej a raczej jej poszczególne działony, posiadały jezdne koła, zupełnie metalowe. Po stronie niemieckiej były oczywiście także działa samobieżne, ale w 1939 nie było ich zbyt wiele. Kolejnym fundamentem trakcji mobilnej artylerii ciągnionej po stronie niemieckiej był też samochód ciężarowy lub ciągnik artyleryjski50. Co prawda drewniane koła polskich dział oraz jaszczy itp. były zaopatrzone w mocne metalowe obręcze zewnętrzne, jednak to wzmocnienie tylko w stopniu minimalnym poprawiało sytuacje. Drewniane koła miały po prostu tendencję do rozlatywania się przy intensywnym ich używaniu w trudnym terenie.

Istniała jeszcze jedna zasadnicza różnica w mobilności niemieckiej i polskiej dywizji piechoty. Niemieckie dywizje piechoty I i II fali (rzutu), posiadały etatowo po 928 pojazdów samochodowych i ok. 100 motocykli. Polska dywizja piechoty miała natomiast tylko 89 samochodów i ok. 20 motocykli. Prawdą jest, że zmobilizowano w Polsce zarówno z gospodarki narodowej i również od osób prywatnych kilkanaście tysięcy samochodów. Pojazdy ciężarowe trafiły jednak głównie do organizowanych doraźnie kolumn ewakuacyjnych a w najlepszym razie przekazano je do dyspozycji składnic sprzętu i uzbrojenia. Jednak olbrzymia większość zmobilizowanych pojazdów była samochodami osobowymi. Polskie dywizje rezerwowe posiadały jeszcze mniej samochodów.

47Niemiecka 7. Dywizja Pancerna / Kampania francuska / https://Wikipedia. Dostęp: 16.05.2018. 48Referat Szefa Oddziału I. Sztabu Głównego o składzie wojennym i stanie liczebnym wojska w 1939

roku, Dok. nr 58, [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 224 i nast. 49A. Goutard 1940 - wojna straconych okazji. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,

Warszawa, 1959, s. 112–118. 50H. Greiner Za kulisami OKW. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa, 1958, s. 197.

Page 98: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 98 [email protected]

Niewielką tylko wzmocnieniem Wojska Polskiego było wykorzystywanie polskiej trzytonowej ciężarówki marki Ursus, produkowanej na licencji włoskiego Fiata, która w ostatnich latach przed wojną zaczęła być podstawowym transportowym samochodem wojskowym. Z czasem ciężarówka ta była wytwarzana z coraz większym wkładem technologii polskiej. Był to pod każdym względem bardzo dobry samochód, w niczym nie ustępujący niemieckim MANom, które stanowiły większość niemieckiego militarnego parku transportowo-samochodowego51. Niestety produkcja Ursusa, z dużymi przeszkodami, wynikającymi ze słabego uprzemysłowienia Polski, dopiero się rozwijała. Tylko kilkaset sztuk (prawdopodobnie ok. 700) tych użytecznych maszyn zostało dostarczonych na potrzeby sił zbrojnych do czasu wybuchu wojny. Tymczasem potrzeby szacowano na ok. 7 tys.

Wracając jeszcze do artylerii – koła pneumatyczne posiadały tylko polskie armaty przeciwpancerne 37 mm oraz bardzo niewiele innych modeli. Był to niestety dodatkowy parametr, który negatywnie rzutował na możliwości poruszania się polskiej artylerii dywizyjnej. Znane są bowiem z historii wojen liczne przypadki starć, kiedy to w słabsza, lecz bardziej mobilna artyleria jednej ze stron decydowała o wynikach konkretnej bitwy, czy nawet całej operacji52.

Niemiecka dywizja pancerna nie miała niestety swojego odpowiednika po stronie polskiej. Za związki w pewnym stopniu równoważne niemieckiej dywizji lekkiej można ostrożnie uznać dwie polskie brygady – 10. Brygadę Kawalerii Zmotoryzowanej płk. S. Maczka i Warszawską Brygadę Pancerno-Motorową płk. S. Roweckiego. W całym wrześniowym polskim wojsku były to jedyne związki taktyczne, które odpowiadały wyzwaniom ówczesnego zachodnioeuropejskiego pola walki. Należy tutaj też podkreślić, że we wrześniu 1939 r. Warszawska Brygada znajdowała się ponadto w zaawansowanym, ale jednak stadium organizacji. Zatem jej możliwości bojowe można było wykorzystać tyko częściowo i z dużym ograniczeniem. Także w organizacji jednostek szybkich po stronie polskiej występowały często trudności natury prozaicznej. Brakowało np. wskutek ogólnej sytuacji społeczno-gospodarczej w kraju, zwyczajnych kierowców, czyli potencjalnych kierowców czołgów i samochodów transportowych na potrzeby wojenne. Wówczas niewielu młodych mężczyzn posiadało prawo jazdy i znało podstawy mechaniki pojazdowej.

W 1939 r. Polska posiadała natomiast aż 11 brygad kawalerii. Z pewną ironią można napisać, że w tym zakresie posiadaliśmy absolutną przewagę nad armią niemiecką. W dodatku była to najliczniejsza kawaleria w Europie. Przeciwnik użył w kampanii wrześniowej tylko jednej brygady kawaleryjskiej i to w działaniach czysto pomocniczych... Brygada kawalerii miała być w rozumieniu polskiej doktryny wojennej jednostką ruchową. Jej zdolności do

51W. Kozaczuk Wehrmacht..., s. 247. 52E. Januła Walki…s. 130.

Page 99: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 99 [email protected]

pełnego przemieszczania się razem z integralnymi taborami wyliczano na 80 km na dobę, wobec 30 km dla dywizji piechoty. Był to oczywiście w pewnym sensie bardzo poważny atut. Pomijając jednak bardzo wysokie koszty utrzymania koni oraz bardzo drogiego osprzętu kawaleryjskiego, brygady kawalerii były związkami bojowymi o niewielkiej tylko sile militarnej.

Siła ognia brygady kawaleryjskiej mogła być porównywalna z pułkiem piechoty. Realnie brygadowy dywizjon artylerii czynił ją nieco silniejszą od porównywalnego pułku. Kawaleria, szczególnie właśnie konie, była też bardzo mało odporna na ogień artyleryjski, atak z powietrza a także ogień z broni maszynowej. Doświadczenia z Wielkiej Wojny powinny były coś, a nawet wiele, na ten temat podpowiedzieć. Przecież w tej właśnie wojnie zaprzestano już w 1914 r. na froncie zachodnim wszelkich szarż kawaleryjskich. Dawały one bowiem nikłe rezultaty dla strony atakującej przy jednoczesnych sporych stratach własnych. Jednostka, czyli brygada kawalerii teoretycznie posiadała wzmocnienie pancerne w postaci etatowego szwadronu samochodów pancernych. Jednak 16 takich pojazdów, uzbrojonych przeważnie w działka 20 mm lub karabiny maszynowe stanowiły margines53. W etacie brygady kawalerii funkcjonowały również doskonale działka ppanc. kalibru 37 mm. To wszystko, wraz z etatowym dywizjonem artylerii konnej, w znacznie podnosiło wartość bojową brygady kawalerii.

Polska logistyka wojskowa Bardzo słabą po stronie polskiej pozostawała też logistyka. Owszem,

w teorii doceniano problemy szeroko pojętego zaopatrzenia, uzupełnień, służby zdrowia itd. Jednak przede wszystkim brakowało myśli przewodniej w całości spraw logistycznych a ponadto to, co znajdowało się na stanie, było wyraźnie przestarzałe. W sztabach wysokiego szczebla wciąż bowiem operowano pojęciami z okresu wojny polsko-bolszewickiej zarówno od strony myśli wojskowej, jak też wykonania.

Logicznym i pragmatycznym rozwiązaniem w Polsce w transporcie zarówno ludzi, jak i sprzętu, płynącym z doświadczeń okresu Wielkiej Wojny, było wykorzystanie kolei żelaznej. Nie powinno dziwić traktowanie kolei jako swego rodzaju kręgosłupa mobilizacji na każdym jej etapie a także głównej osi dostarczania wszelkich materiałów. Przed wybuchem działań wojennych koleje dawały sobie z wszystkimi problemami dość dobrze radę. Mimo pozostałej po zaborach wyraźnej asymetrii w strukturze sieci kolejowych, generalnie w międzywojennej Polsce ten środek transportu działał sprawnie i dobrze wywiązywał się z nałożonych zadań. Koleje dostarczały na miejsce przeznaczenia nie tylko całe jednostki wojskowe, ale i pełne zaopatrzenie materiałowe itd. Tak się akurat dobrze składało ze właśnie w Polsce zachodniej, czyli dawnym zaborze niemieckim, jak również częściowo austriackim (Śląsk Cieszyński) koleje żelazne pod względem strukturalnym były najlepiej rozwinięte. To wydatnie pomagało w rozwiązywaniu

53R. Szubański Polska broń pancerna…, s. 114 i nast.

Page 100: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 100 [email protected]

poszczególnych problemów transportowych. Oczywiście można utyskiwać na zróżnicowanie stanu technicznego poszczególnych linii kolejowych. Również znaczna część taboru – zarówno lokomotyw, jak i wagonów pochodziła jeszcze z sprzed I wojny światowej a tym samym wykazywała silne cechu zużycia. Jednak te i inne problemu w znacznym stopniu swą ofiarną i wydajną pracą rekompensowali polscy kolejarze. Starali się utrzymać w jak najlepszej kondycji infrastrukturę, tabor, łączność itd., mimo że środków finansowych jak zwykle brakowało.

Problemy transportu kolejowego rozpoczęły się praktycznie kilka dni przed wybuchem wojny a znacznie spotęgowały się z chwilą ogłoszenia mobilizacji powszechnej. Te kilka dni przed rozpoczęciem działań zbrojnych, to okres podjęcia w skali masowej przewozu kadrowych jednostek wojska polskiego wraz z całym sprzętem i znaczną częścią zaopatrzenia z głębi kraju i rejonów wschodnich do wyznaczonych rejonów koncentracji, zlokalizowanych w Polsce zachodniej. Wymagało to ze względów oczywistych sporo czasu, tym bardziej, że rejony załadowcze, ale również w większości wyładowcze były przygotowane na ogół prowizorycznie. Wniosek stąd płynął prosty – w pełni załadowane „stada pociągów” pędziły na zachód a po wyładunku miały wrócić do centrum i na wschód po wojsko i sprzęt, pochodzące z mobilizacji. Tym samym, abstrahując od faktu, że mobilizacja powszechna była już opóźniona o jakieś 5–6 dób, pojawiły się kolejne trudności i zatory związane z dowozem54. Opóźnione bowiem składy pociągów wracały do rejonów załadowczych po wyznaczonym czasie. Ich załadunek kolejnymi formacjami w postępował w efekcie z kolejnym, czasem nawet poważnym – opóźnieniem. Ponadto większość ówczesnych polskich linii kolejowych była jednotorowa, co tylko potęgowało problemy55.

W szczególności powyższe problemy zaważyły na powodzeniu koncentracji Armii „Prusy”, stanowiącej główny odwód Naczelnego Wodza. Zakładano bardzo optymistycznie, że w istniejącym systemie mobilizacji i koncentracji armia ta przybierze swoje ugrupowanie bojowe już w 48 godz. od chwili wybuchu wojny. Gros przewozów wojskowych na jej korzyść musiał zatem odbyć się w poprzedzających wojnę 4 dobach. Teoretycznie było to wykonalne, ponieważ armia koncentrowała się na dość rozległym obszarze, a zarazem posiadała oparcie logistyczne w dwóch węzłowych magistralach kolejowych, kierunku wschód-zachód.

Niestety w sztabach operacyjnych w oddziale mobilizacyjnym planowano znów bardzo optymistycznie, że przez te 4–5 dób na korzyść Armii „Prusy” będzie pracowało co najmniej 70 składów towarowych i 20 osobowych. Potrzebna jednak liczba taboru kolejowego nie istniała. Pociągi pracowały w dniach poprzedzających wojnę na rzecz praktycznie wszystkich armii i zgrupowań. Tych szczególnie, które miały i musiały być już wcześniej

54Rozkaz Ministra Spraw Wojskowych o wprowadzeniu w życie nowego planu mobilizacji. Dok. nr 38,

21 kwiecień 1938. [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 163 i nast. 55Protokół z odprawy nr 51 u Szefa Sztabu Głównego o organizacji dowodzenia tyłami. [w:] Wojna

obronna Polski 1939..., s. 109 i nast.

Page 101: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 101 [email protected]

w pełni urzutowane w ugrupowaniach operacyjnych. Dlatego też na korzyść odwodu Naczelnego Wodza pracowało w tym newralgicznym okresie tylko ok. 15–18 składów towarowych i ok. 7–8 pociągów osobowych56.

Po wybuchu wojny komunikacja kolejowa usiłowała dalej wykonywać swoje zadania na korzyść walczących wojsk. Praca w tym zakresie była jeszcze ogromna. Oprócz etatowych uzupełnień i dostarczenia pozostałego, niezbędnego sprzętu, należało teraz jeszcze przewieźć całe rzuty rezerwistów, gromadzących się w punktach zbiórek mobilizacji powszechnej. Należało również rozpocząć ewakuację urzędów cywilnych oraz ludności.

Od pierwszych godzin wojny wszelkie przewozy, zarówno kolejowe, jak i pozostałe, prowadzone były już przy akompaniamencie bardzo skutecznych ataków lotnictwa niemieckiego. Niemcy, zgodnie zresztą z podstawowymi zasadami sztuki wojennej, atakowali w pierwszej kolejności właśnie węzły i trasy komunikacyjne. Strona polska doskonale zdawała sobie sprawę z tego, że uderzenia na infrastrukturę komunikacyjną nastąpią natychmiast i z dużym natężeniem57.

Polskie lotnictwo z kolei posiadało zbyt szczupłe siły i zbyt wiele innych zadań, aby było w stanie skutecznie bronić infrastruktury komunikacyjnej. Rzecz jasna w doktrynie istniał zapis o konieczności obrony potencjału komunikacyjnego państwa, lecz do stworzenia możliwości do wypełnienia tego zadania zabrakło środków. Również polska artyleria przeciwlotnicza była o wiele za słaba, aby móc poważnie przeszkodzić atakom Luftwaffe. Czy zatem pozostawienie skromnej liczby dział przeciwlotniczych, które strona polska posiadała, do obrony miast, a Warszawy w szczególności, kosztem głównych węzłów komunikacyjnych było posunięciem uzasadnionym? Popełniono tutaj błąd oczywisty. Obszaru Warszawy broniła bowiem do pewnego czasu, bardzo skutecznie, polska lotnicza brygada pościgowa58. Artyleria przeciwlotnicza miała w tym czasie naprawdę niewiele do roboty. Z lepszym dla sytuacji wojennej skutkiem można ją było skierować, przynajmniej do ok. 7–10 września, do obrony kilku podstawowych węzłów komunikacyjnych.

Trzeba dodać, że praktycznie od pierwszych godzin wojny logistyka strony polskiej w sposób naturalny otrzymała kolejne bardzo ważne zadanie. Były to czynności ewakuacyjne. Przecież nie można było zostawić najważniejszych elementów majątku narodowego, jak też sprzętu wojskowego i siły żywej na pastwę wroga. O ile jednak zadania mobilizacyjne, zarówno w zakresie ludzi, jak i sprzętu, były dość szczegółowo i profesjonalnie zaplanowane i po części też z powodzeniem zrealizowane, to plan ewakuacji był wyraźnie improwizowany. Wykonanie natomiast samej ewakuacji, ze względów wojennych, było bardzo fragmentaryczne i częściowe.

56T. Jurga...U Kresu…s. 187. 57E. Januła Walki…s. 132. 58R. Mirowicz E. Rydz-Śmigły: Działalność polityczna i wojskowa. MON. Warszawa. 1988. s. 211-214.

Page 102: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 102 [email protected]

Do tego dodać trzeba, że szybkość działań wojennych niemieckiej strony już w drugim dniu wojny wyłączyła z użytku, w zachodniej części kraju, kilka bardzo ważnych linii i węzłów kolejowych. Należała do nich m.in. wielka węzłowa i przede wszystkim rozrządowa stacja kolejową Tarnowskie Góry, która położona była w tym czasie, zaledwie kilka kilometrów od granicy polsko-niemieckiej59. Na północy natomiast liczono i planowano szybkie wycofanie przy pomocy kolei z przestrzeni „korytarza pomorskiego” większości jednostek Korpusu Interwencyjnego. To ugrupowanie operacyjne posiadało bowiem swoją rację bytu tylko w sytuacji dążenia do pacyfikacji w Gdańsku, wybuchu lokalnego puczu, wywołanego przez miejscowych hitlerowców. Natomiast w sytuacji agresji niemieckiej w pełnej skali należało za wszelka cenę tę jednostkę natychmiast w całości wycofać z typowej cieśniny operacyjnej, jakim był „korytarz pomorski”60 na przedmoście bydgoskie.

Tymczasem już w pierwszym tygodniu sierpnia 1939 r. strona polska nie mogła mieć nadziei na taki „puczystowski” scenariusz. Szykowała się bowiem duża wojna na wielką skalę. Wojska pozostawione w korytarzu pomorskim, były z góry skazane na odcięcie od przedmościa bydgoskiego, co powinno być jasne nawet dla świeżego adepta strategii i sztuki operacyjnej. Tym bardziej, że to polskie zgrupowanie operacyjne było urzutowane zgodnie z logiką dostosowaną wyłącznie do potencjalnej interwencji gdańskiej, czyli działania frontem w kierunku północnym.

Co prawda w nocy z 31 sierpnia na 1 września, czyli z bardzo dużym opóźnieniem, wyszły w tej właśnie sprawie pierwsze dyrektywy operacyjne do dowództwa Armii „Pomorze”, ale w sztabie w Bydgoszczy ich realizacja trwała zbyt długo61. Sztab armii gen. Władysława Bortnowskiego, mimo że niezbyt liczny, posiadał co najmniej kilka tygodni, aby w szczegółach opracować skuteczny plan ewakuacji wojsk Korpusu Interwencyjnego z korytarza pomorskiego. W ostatniej chwili co prawda usiłowano typowo polskim systemem improwizacji utworzyć i zrealizować jakiś substytut ewakuacji. Jednym z ważnych jego elementów było użycie rokady kolejowej układu północ-południe, czyli części magistrali węglowej. Ta dwutorowa, w pełni sprawna linia w zwykłych warunkach w pełni gwarantowała możliwość szybkiego przerzucenia wojsk z północy w rejon Bydgoszczy. W dyspozycji znajdowało się nawet 6 składów pociągów, z czego 3 posiadały bardzo pojemne wagony typu węglarka62. Na wojnie się nie wybiera, zaś pokonanie ok. 100 km trasy nawet w niewygodnych węglarkach było znacznie lepszym wyjściem niż krwawe przebijanie z wykorzystaniem walki wręcz przez zorganizowane już linie blokady niemieckiej w Borach Tucholskich.

59E. Januła Walki…s. 134. 60Plan działania Korpusu Interwencyjnego. 1939. (Sierpień 20), Dok. nr 94. [w:] Wojna obronna Polski

1939..., s. 242. 61Rozkaz dowódcy Korpusu Interwencyjnego gen. St. Skwarczyńskiego w sprawie ew. wycofania

Korpusu na przedpole Bydgoszczy, 1939, sierpień po 20 tym. Miejsce postoju, Dok. nr 97. [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 245.

62E. Januła Walki…s. 137.

Page 103: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 103 [email protected]

Z dużym opóźnieniem skierowano niestety, równowartość 2 pułków piechoty, dywizjon artylerii oraz szereg oddziałów typowo logistycznych do rejonów załadowczych. Stało się to jednak dopiero 3–4 września. Tymczasem Niemcy, na południe od przewidywanych rejonów załadowczych przerwali już magistralę kolejową, zajmując jej poszczególne odcinki. Jej wykorzystanie na korzyść ewakuacji, stało się zatem niemożliwe.

W innych przygranicznych rejonach kolej bardzo szybko musiała zaprzestać działań na korzyść strony polskiej. Niemcy zajęli przygraniczne węzły kolejowe i poszczególne odcinki niektórych ważnych linii, co zresztą z góry przewidywano. Na północy też bardzo prędko trzeba było zrezygnować z ważnej stacji w Tczewie i jej przedłużenia, czyli Zajączkowa. Szybko też utracono, wskutek odmarszu Armii „Poznań” na wschód bardzo ważny poznański węzeł komunikacyjny.

Sprawą kluczową i nierozwiązaną zupełnie w polskiej armii epoki września 1939 r. była sprawa taborów. Generalnie co bardziej światli oficerowie, doskonale rozumieli, że zarówno WJ, jak też poszczególne pododdziały, poruszają się w gruncie rzeczy z taką prędkością, na jaką pozwala im ruch własnych taborów. Owszem, jednostki typowo bojowe zabierały ze sobą pewne podstawowe zapasy amunicji, czyli jednostkę ognia oraz podstawowy pakiet żywności. Także każdy żołnierz powinien być zaopatrzony w indywidualny pakiet sanitarny, co niestety nie zawsze było regułą. Jednak olbrzymia większość wszelkich możliwych polskich taborów składała się archaicznych zaprzęgów konnych, oczywiście pozbawionych kół pneumatycznych.

Nawet obydwie zmotoryzowane WJ, czyli brygady pod komendami pułkowników S. Maczka i S. Roweckiego nie posiadały w swojej strukturze w całości transportowych kolumn samochodowych. Ok. 25% taborów tych jednostek stanowiły w dalszym ciągu wozy konne. Tu sytuacja była o tyle lepsza, że wolno poruszające się kolumny konne można było pozostawić na głębokich brygadowych tyłach, a bliżej pola walki korzystać z mobilnych kolumn samochodowych. Niestety pozostawione z tyłu kolumny konne łatwo się gubiły w wojennym chaosie,

W brygadach kawalerii, o których wadach i słabościach wspomniano wyżej, sytuacja wyglądała całkiem niedobrze. Rzeczywiście te jednostki mogły stosunkowo szybko poruszać się po bezdrożach i drogach bardzo złej jakości, co było ich niebagatelnym atutem. Jednak tabory tych jednostek, nazwijmy je tu szybkimi, były identyczne, jak w dywizjach piechoty, tzn. długie kolumny wozów konnych. To komplikowało i stawiało zarazem pod znakiem zapytania w sposób zasadniczy mobilność tych szybkich związków taktycznych. Próbowano temu w jakimś minimalnym stopniu zaradzić, wprowadzając tzw. luzaki, czyli konie bez jeźdźców, na które załadowywano po ok. 80 kg zaopatrzenia. Niestety system przywiązywania ładunków do grzbietu i boków koni był skomplikowany i długotrwały, co stawało się szczególnie uciążliwe w warunkach ostrzału. Szczególnie podczas bliskich wybuchów pocisków czy bomb praktycznie wszystkie luzaki miały tendencję

Page 104: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 104 [email protected]

do wyrywania się. Dla przypomnienia należy tylko przypomnieć, że w wypadku przejścia kawalerii do obrony – spieszała się ona. Wówczas jeden żołnierz odprowadzał na tyły i opiekował się końmi 4–5 swoich współtowarzyszy, nie licząc swojego wierzchowca. Czasami dochodziły do tego jeszcze 1–2 luzaki.

Polskie dywizje piechoty, co było szczególnie widoczne w przemarszach, ciągnęły za sobą wielokilometrowe kolumny taborowe. Co prawda dążono do tego, aby podstawą kolumny transportowej był wóz dwukonny, który zabierał więcej ekwipunku i szybciej się poruszał, lecz nie rozwiązywało to jednak problemu. W dodatku w kolumnach funkcjonowało wiele wozów jednokonnych. Był to rezultat popularności tej formy transportu na polskich wsiach, skąd została pozyskana drogą z mobilizacji powszechnej znaczna część wozów, koni, jak i woźniców63. Podstawą naliczenia ładunku była norma 1.000 kg. na wóz dwukonny i 600 kg na wóz jednokonny. Należy jednak zauważyć, że ok. 25% ładunku stanowiła wyżywieniowa norma egzystencjalna dla koni i woźnicy. Zwyczaj ten posiadał swoje uzasadnienie – sieczkę i siano, stanowiące pokarm dla zwierząt nie zawsze na postojach można było znaleźć.

Większość koni taborowych i wozów pochodziła, jak wyżej wspomniano – z mobilizacji. Normą więc był niestety różne stany techniczny furmanek oraz zdrowotny zwierząt pociągowych itd. Do kolumn taborowych jako woźniców starano się przydzielać ludzi obeznanych z transportem konnym, z czym akurat nie było większych problemów. Pojawiały się one, gdy konkretne kolumny ulegały podziałowi czy też po prostu gubiły się. Żołnierze taborowi w olbrzymiej większości, gdy znaleźli się w nieznanym sobie terenie, potrafili tylko jechać w kolumnie wóz za wozem.

Żywiołowa ewakuacja ludności cywilnej, która nastąpiła praktycznie od pierwszego dnia niemieckiej agresji, spowodowała niewyobrażalne zatłoczenie wszelkich możliwych szlaków komunikacyjnych. Nie tylko kolumny taborowe, ale również cofające się polskie oddziały wpadały w ten chaos i były zmuszane znacząco opóźniać marsze. Maszerowanie wśród nie tyle kolumn, ile tłumu cywilów podążających w zupełnym nieładzie i chaosie, powodowało także dzielenie się kolumn wojskowych i kolejne trudności. Niestety polskie dowództwo absolutnie nie przewidziało tego typu problemów i trudności. Zakładano, że po drogach prócz wojska będą, razem z jego logistyką, poruszały się kolumny poborowych i rezerwistów, kierowanych do punktów zbornych, położonych bardziej w centrum i na wschodzie kraju. Przewidziano posuwanie się kolumn ewakuacyjnych urzędników, policji oraz konwoje transportujące części majątku narodowego. Jednak masowego eksodusu ludności cywilnej, który wówczas nastąpił nie spodziewano się w żadnym scenariuszu.

Kolejne pytanie, jakie powinno zostać postawione brzmi: czy strona polska zdawała sobie sprawę z realnych możliwości działania niemieckiego

63T. Jurga U kresu…s. 179.

Page 105: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 105 [email protected]

lotnictwa i powodowanej przez nie destrukcji na szlakach ewakuacyjnych? Odpowiedz w tym wypadku jest jednoznaczna. Na pewno wykonywano pewne prace studialne w tym zakresie, lecz cały czas optymistycznie zakładano, że polska kolej będzie działała prawie tak, jak w czasie pokoju i tym samym będzie w stanie wykonać również zadania ewakuacyjne. Należy też dodać, że oprócz prac typowo aplikacyjnych Wojsko Polskie tylko raz w ciągu całego dwudziestolecia międzywojennego zdecydowało się na realne ćwiczenia z przeprowadzeniem ataku bombowego na małą stację kolejową na wschodzie Polski. Wyniki były przerażające. Mimo, że atak został wykonany z lotu poziomego przez „Karasie”, które użyły tylko lekkich 12,5 kg bomb, infrastruktura sensu stricto kolejowa, czyli rozjazdy, szyny i całe torowiska zostały prawie zupełnie zniszczone. Batalion saperów kolejowych oraz ok. 200 cywilnych robotników doprowadzało tę niewielką stacyjkę do stanu używalności przez ok. 3–4 tygodnie64.

Wówczas stało się jasne, że ataki lotnicze mogą i będą czynnikiem bardzo istotnym. Jedną z odpowiedzi na ten stan powinno być przygotowanie na węzłach kolejowych (szczególnie tych newralgicznych) i magazynowanie całych kompletów rozjazdów, fragmentów torowisk i wielu innych rzeczy potrzebnych do natychmiastowego odtworzenia i remontu po ewentualnych bombardowaniach. Czy możliwości realizacji szybkiej odbudowy infrastruktury kolejowej w warunkach bojowych były realne? Oczywiście tak, ale tylko tam, gdzie wszystko byłoby z góry przygotowane. Polskie pociągi pancerne, które jako rodzaj broni były już przestarzałe, zapisały po części piękny rozdział w historii polskiego oręża. Jednak nie o walkach tych „pancernych mastodontów” trzeba tu pisać. Każdy polski pociąg pancerny posiadał 2 organicznie niezależne składy – bojowy i roboczy. W tym drugim na kilku płaskich wagonach leżały cale gotowe poskręcane kompletne kawałki torowisk, wraz z bogatymi zapasami części i oprzyrządowania. Skład roboczy wyposażony był też w dźwigi, rolki i inne urządzenia, które umożliwiały natychmiastową naprawę a raczej wymianę, całych odcinków szyn. Te robocze zestawy polskich pociągów pancernych niejednokrotnie w czasie wojny obronnej ratowały z opresji swoje „pancerne bliźniaki”, kiedy przeciwnikowi np. udało się wysadzić lub zniszczyć jakiś fragment torów kolejowych. Taktyka walki z pociągami pancernymi polegała bowiem m.in. na wysadzaniu lub bombardowaniu torowisk i rozjazdów, aby taki pociąg stracił swój podstawowy atut – ruchliwość. W efekcie najlepszą rzeczą, jaką jego mogła zrobić po unieruchomieniu składu, było jego opuszczenie. Aby tego uniknąć, obok składu bojowego musiał funkcjonować właśnie skład roboczy. Zatem przykład konkretnych i efektywnych możliwości szybkiego remontu torów znajdowały się w zasięgu ręki. Skład roboczy pociągu pancernego był w stanie ułożyć prowizoryczny odcinek torów o długości nawet do 1,5 km w rekordowym czasie 2 godz. Na tyle maksymalnie posiadał stałego zapasu szyn podkładów i innych niezbędnych

64Ibidem…s. 194.

Page 106: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 106 [email protected]

części zamiennych65. Co należało zatem robić? Po prostu na głównych węzłach kolejowych też po prostu przygotować zawczasu ekipy roboczo-remontowe zaopatrzone w zapasy materiałowe, narzędzia i osprzęt. Wykwalifikowani ludzie byliby wówczas stale w dyspozycji. Tymczasem nic prawie nie przygotowano.

Dlaczego tak wiele czasu zostało poświęconych tutaj tym właśnie zagadnieniom? Otóż w kraju, w którym stan dróg był bardzo słaby, a infrastruktura kolejowa, choć zróżnicowana, pozostawała na niezłym poziomie, należało położyć maksymalny nacisk na drożność tego środka transportu. Koleje żelazne mogły i powinny zapewnić zarówno wojskom, jak też znacznej części gospodarki, przynajmniej w pierwszych dniach wojny, niezbędną mobilność, która przy wielkiej przewadze przeciwnika mogła w jakiś sposób rekompensować tę asymetrię. Zrobiono jednak bardzo niewiele. W rezultacie już po 3–4 dniach wojny polskie koleje żelazne obniżyły swoją wydajność o ponad 60%. Pozostawały zatem tylko tabory konne z wieloma wskazanymi już wcześniej poważnymi mankamentami.

Polscy dowódcy Nie najlepiej po stronie polskiej wyglądała sprawa dowodzenia. Na

niższych szczeblach, tj. plutonu, kompanii i batalionu proces ten wyglądał bez zarzutu. Decydował wojskowy profesjonalizm oraz niezbędne dowódcom cechy osobowe. Gorzej a nawet znacznie gorzej sytuacja kształtowała się zarówno na najwyższych szczeblach, jak też na dowodzeniu WJ a wreszcie na szczeblach dowództw armii. W tym wypadku o tym, kto ma być dowódcą w znacznym stopniu decydowały typowe układy i przynależność do określonej grupy, a raczej koterii. Pełnienie bowiem określonej wysokiej funkcji dowódczej było praktycznie zawsze związane z niemniej wysokimi apanażami i przywilejami. Żadną tajemnicą nie jest, że w Wojsku Polskim po przewrocie majowym faktyczne pierwszeństwo zyskali oficerowie legionowi, szczególnie wywodzący się ze słynnej I Brygady Legionów, dowodzonej swego czasu przez J. Piłsudskiego. Ta grupa szybko awansowała i zajmowała najbardziej lukratywne stanowiska itd. Natomiast same kwalifikacje profesjonalne schodziły w takich wypadkach zdecydowanie na plan dalszy66. W efekcie na wielu najwyższych szczeblach dowodzenia funkcjonowały typowe „miernoty” lub nawet kliniczni alkoholicy. Posiadając jednak w swoim życiorysie decydujący i poszukiwany w II Rzeczpospolitej wpis o służbie legionowej, zajmowali najbardziej zaszczytne stopnie hierarchii wojskowej.

Marszałek E. Rydz-Śmigły sprawdził się w swoim czasie zupełnie nieźle na średnim szczeblu dowodzenia. Komenderował bowiem nominalną dywizją a potem generalnie bardzo nieliczną armią w okresie wojny z bolszewikami. Należy jednak wziąć pod uwagę, że nie był to konflikt w ujęciu

65http://www.Polskie pociągi pancerne w 1939 roku. Dostęp: 14.05.2018. 66E. Januła Twórcy sukcesów i klęski w czasie II wojny. http://www.silesia-schlesien.com/

index.php?option=com_content&view=article&id=180:-dr-eugeniusz-janua-tworcy-sukcesow-i-klski&catid=37:artykuy. (19.09.2018).

Page 107: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 107 [email protected]

klasycznym67. Były to po prostu zacięte walki na olbrzymim obszarze operacyjnym, toczone stosunkowo małymi i improwizowanymi siłami. Ta uwaga dotyczy obydwu stron. Zarówno M. Tuchaczewski, jak i Aleksandr Jegorow też nie rozporządzali jakimiś wielkimi siłami. Najlepszą egzemplifikacją niech będzie fakt, że słynna I Armia Konna pod dowództwem Siemiona Budionnego, która na południowym odcinku przełamała front polski, liczyła w tym momencie nominalnie tylko 21 tys. ludzi. Później sukcesywnie, w ramach tylko samych strat marszowych każdego dnia traciła 120–200 ludzi i przeciętnie 100 koni. Nie była to zatem jakaś wielka siła68. Poszczególne armie polskie też nie były silniejsze. Armia dowodzona w tym czasie przez gen. E. Rydza posiadała zaledwie 17 tys. słabo uzbrojonych i równie słabo wyszkolonych ludzi. Stanowiła zatem ledwie równowartość dywizji piechoty i to w dodatku słabo wyposażonej. W późniejszych politycznych sporach a przede wszystkim politycznych rozgrywkach o tym, komu ma przypaść główny zaszczyt zwycięstwa w bitwie warszawskiej i całej wojnie z bolszewikami, E. Śmigły-Rydz stał niezmiennie na urzędowym i oficjalnym stanowisku o fundamentalnych zasługach J. Piłsudskiego.

Na korzyść E. Śmigłego-Rydza należy stwierdzić, że podczas rozpoczętej w czasie późniejszym wielkiej debaty politycznej na temat wojny polsko-bolszewickiej, nie pretendował do przypisania sobie wielkiej w niej roli. Nie przeszkodziło mu to jednak w deprecjonowaniu oczywistych zasług m.in. gen. W. Sikorskiego, którego śmiały atak pod Warszawą po prostu zatrzymał operacyjnie w miejscu front M. Tuchaczewskiego69. Tylko w takiej sytuacji był możliwy atak z flanki, który rzeczywiście siłami tylko 6 słabych dywizji przeprowadził J. Piłsudski. Również nie kto inny, jak E. Śmigły-Rydz zwalczał dość popularną w kręgach oficerskich, a także współczesnej sobie publicystyce, opinię, że faktycznym twórcą planu uderzenia z flanki na osłabione bardzo lewe skrzydło M. Tuchaczewskiego, czyli Grupę Mozyrską, był nie J. Piłsudski a ówczesny szef sztabu generalnego i bardzo dobry strateg gen. Tadeusz Rozwadowski70.

Dalsza kariera E. Śmigłego-Rydza przebiegała w iście „kosmicznym” tempie. Obejmował on coraz bardziej odpowiedzialne stanowiska i funkcje wojskowe. Sporo czasu zajmowała mu też praca typowo polityczna – piastował przecież funkcję posła i był działaczem politycznym. Wolnego czasu nie pozostawało mu wiele. Jednak nawet swojej niewielkiej niszy czasowej E. Śmigły-Rydz nie wykorzystywał bynajmniej na samokształcenie w zakresie nauk wojennych71. E. Śmigły-Rydz absolutnie jednak nie nadążał za postępem. W wolnym czasie malował pejzaże, co, jak mawiali złośliwi, upodabniało go do kanclerza Rzeszy. Umysłowo, w zakresie strategii i

67R. Mirowicz E. Rydz-Śmigły…s. 153. 68E. Januła Bitwa warszawska. http://www.Geopolityka.org. (14.05.2018). 69Idem, Dr płk Eugeniusz Januła - Bitwa Warszawska – cudu nie było. <http://www.silesia-

schlesien.com/index.php?option=com_content&view=article&id=340:dr-pk-eugeniusz-janua-bitwa-warszawska-cudu-nie-byo&catid=37:artykuy>, (11.04.2018).

70Ibidem. 71M. Turlejska. Rok przed klęską..., s. 211.

Page 108: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 108 [email protected]

problemów sztuki operacyjnej, pozostawał na „archaicznym” wówczas już poziomie wojny polsko-bolszewickiej. Stąd też zarówno u J. Piłsudskiego, jak i E. Śmigłego-Rydza a także całej dużej grupy polskich dowódców tamtego okresu, którzy, podobnie jak marszałek, robili zawrotną karierę w Wojsku Polskim, pozostawało przeświadczenie o nadrzędnej roli kawalerii. Rzeczywiście uderzenia i typowe zagony kawaleryjskie u obu stron walczących w tamtej wojnie miały wielkie znaczenie. Jednak w Warszawie nie chciano pamiętać, że wojna z bolszewikami nie była typowa72. Kawaleria, zupełnie nieatakowana przez jakieś znaczące siły pancerne oraz lotnictwo, mogła w takich warunkach nawet na wielkich, otwartych przestrzeniach uzyskiwać spore sukcesy. Przede wszystkim dlatego, że poruszała się i manewrowała znacznie szybciej niż piechota. Tej ostatniej też po obu stronach brakowało. Nie istniało także silne wsparcie artylerii lub nawet karabinów maszynowych, które przecież już podczas działań wojennych w czasie I wojny światowej bardzo skutecznie powstrzymywały wszelkie szarże kawaleryjskie.

E. Śmigły-Rydz nie był najlepszym kandydatem na funkcję Naczelnego Wodza. Brakowało mu nieomal wszystkiego – od cech charakteru i charyzmy na sile woli skończywszy. Również, co było nie do przyjęcia w sytuacji groźby wybuchu wojny, nie posiadał niezbędnej wiedzy i umiejętności militarnych. Słynna charakterystyka J. Piłsudskiego, w której marszałek oceniał praktycznie wszystkich polskich wyższych dowódców wojskowych też nie wypadła dla Rydza zbyt pochlebnie73. J. Piłsudski, mimo że zawsze miał więcej niż życzliwy stosunek do swojego bliskiego współpracownika i podwładnego, jednoznacznie odmawiał mu jednak i to w całej pełni, cech nawet nie tyle przydatnych, ile wprost niezbędnych, dla objęcia najwyższego stanowiska dowódczego.

Polska wojna obronna niestety potwierdziła najgorsze cechy Naczelnego Wodza. Pozostanie zapewne już na zawsze kwestią nierozstrzygniętą czy E. Śmigły-Rydz obawiał się ze względów personalnych czy też braku wiedzy i horyzontów utworzenia frontów lub grupy armii. Jeżeli to postępowanie dyktowała pierwsza przyczyna, stała za nią obawa, że któryś z dowódców frontów „wyrośnie” w naturalny sposób ponad Naczelnego Wodza. Jeżeli zaważyła druga okoliczność – świadczyłoby to o nim jeszcze gorzej. Zastany model dowodzenia, czyli bezpośrednie kierowanie przez Naczelnego Wodza poszczególnymi armiami, operującymi na rozległych terenach, nie mógł się sprawdzić pozytywnie.

Rzeczywiście w drugiej części wojny obronnej, kiedy okazało się, że została ona definitywnie rozstrzygnięta negatywnie dla strony polskiej, marszałek zdecydował się na utworzenie namiastki frontów. Były to już jednak skromne resztki tego, co od dawna powinno było zostać

72W. Karpalska Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia Polityczna. Wrocław. 1981. s. 111. 73E. Januła Polscy i niemieccy dowódcy w kampanii wrześniowej 1939 r. – szkic porównawczy,

http://geopolityka.org/analizy/eugeniusz-janula-polscy-i-niemieccy-dowodcy-w-kampanii-wrzesniowej-1939-r-szkic-porownawczy. (11.04.2018).

Page 109: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 109 [email protected]

przygotowane. Obaj naprędce mianowani dowódcy frontów posiadali w swej dyspozycji tylko śladowe struktury dowodzenia, szkieletowe sztaby, słabą łączność i przede wszystkim pobite w pierwszej fazie wojny, czyli de facto mocno zmęczone, przerzedzone o niskim morale jednostki.

W tym miejscu należy bezwzględnie poświecić chociaż kilka ciepłych słów pod adresem gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Mianowany dowódcą Frontu Południowego już w skrajnie kryzysowej sytuacji, robił co mógł, niejednokrotnie ryzykując życiem, aby doprowadzić podlegle sobie oddziały do jakiegoś porządku i stawić w efekcie sensowny zorganizowany opór74. Gen. Stefan Dąb-Biernacki – drugi równoległy dowódca Frontu Północnego w tej fazie wojny też próbował w miarę poprawnie dowodzić i zorganizować przebijanie się resztek ocalałych wojsk w kierunku południowym. Te sukcesy niczym nie ratowały jego fatalnych błędów, popełnionych w pierwszej fazie wojny obronnej, kiedy zupełnie nieudolnie, urągając wszelkim zasadom sztuki wojennej, próbował dowodzić odwodową Armią „Prusy”. W efekcie armia, która miała i mogła być strategicznym atutem strony polskiej, została bezmyślnie roztrwoniona75. Znacząca wina za ten stan spoczywa również na E. Śmigłym-Rydzu. Kardynalną zasadą personalną w siłach zbrojnych jest bowiem niewyznaczanie na dowódców osób, do których podwładni nie mają zaufania. Tymczasem gen. S. Dąb-Biernacki swoimi chaotycznymi działaniami i niemniej „bałaganiarskim” rozkazodawstwem, skompromitował się już w pierwszych dniach wojny tak dalece, że wszyscy stracili do niego resztki zaufania i szacunku76.

Nieudolne dowodzenie polskiego marszałka w trakcie kampanii wrześniowej nie mogło być w sposób oczywisty przez nikogo skorygowane na odpowiednio niższych szczeblach dowodzenia.

W sposób zasadniczo zróżnicowany ocenić należy natomiast polskich dowódców poszczególnych armii w zakresie kwalifikacji i sposobów dowodzenia. Idąc od północy, łączność z polskim wybrzeżem i Gdynią zapewniała silna Armia „Pomorze”. Jak prawie na wszystkie polskie związki tego typu, nałożono na nią zbyt dużo zadań, których równolegle, mimo posiadanych znaczących sił wypełnić po prostu nie była w stanie. Winę za taki stan rzeczy w znacznym stopniu ponosił jej dowódca gen. W. Bortnowski. Należał on oczywiście do grupy legionowej, a więc politycznie znajdował się po jedynie słusznej stronie, będąc przy okazji ulubieńcem E. Śmigłego-Rydza. Gen. W. Bortnowskiemu powierzano szereg zadań o charakterze politycznym. Trudno bowiem inaczej ocenić wojskową cześć operacji zajęcia Zaolzia w 1938 r. Mimo że za zajęcie tej części Śląska Cieszyńskiego, rozdano wiele medali i odznaczeń, a sam dowódca otrzymał drugą gwiazdkę generalską, cała szumna operacja była niczym innym, jak swego rodzaju zbrojną defiladą. Podczas jej trwania nie padł ani jeden strzał. Polska część ludności, która przeważała liczebnie na tym obszarze, oczywiście z wielką

74Ibidem. 75Ibidem. 76R. Mirowicz…s. 182.

Page 110: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 110 [email protected]

radością witała wkraczające Wojsko Polskie. Również ludność czeska, mimo że z mniejszym entuzjazmem, ale również generalnie życzliwie potraktowała polskich żołnierzy77. Czesi po prostu sądzili, że Polacy osłonią zajętą przez siebie część czy raczej cząstkę Czechosłowacji przed de facto okupacją niemiecką.

Wracając natomiast do świeżo wypromowanego generała dywizji – powierzenie mu Armii „Pomorze” okazało się dużym błędem. W. Bortnowski jako dowódca armii kompletnie zawiódł. Był przygotowany psychicznie nie na wojnę, lecz na interwencję części sił swojej armii w Gdańsku, zwieńczoną kolejną zwycięską defiladą. Jak wyżej wspomniano, spodziewano się bowiem takiego pogorszenia się stosunków z Niemcami, którego efektem będzie próba puczu ze strony gdańskich hitlerowców i proklamacja przyłączenia się Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy. Taki scenariusz, możliwy jeszcze w realiach wiosny 1939 r., w miarę upływu czasu stawał się jednak coraz mniej prawdopodobny.

Znaczna część Armii „Pomorze” została skoncentrowana w ciaśninie operacyjnej, jaką był polski korytarz pomorski. W tym miejscu polskie oddziały były narażone na atak z dwóch stron – zarówno ze strony niemieckiego Pomorza, jak też Prus Wschodnich. Zgrupowanie polskich wojsk w tym rejonie nie było dla strony niemieckiej żadną tajemnicą. W tej sytuacji każdy sztabowiec i operator, nie mówiąc już o dowódcy wysokiego szczebla, starałby się szybko te wojska z stamtąd wycofać i skoncentrować na przedmościu bydgoskim, gdzie mogły w następstwie zostać wykorzystane do skutecznej obrony78.

Aby sprawnie wycofać tę część wojsk, która stacjonowała zarówno w rejonach ześrodkowania, jak i garnizonach pokojowych w korytarzu pomorskim, potrzeba było ok. 24 godzin. Był to jednak kalkulacyjny czas samych tylko marszów. Odpowiednio wcześniej trzeba było wykreślić marszruty, wyznaczyć rejony koncentracji itd., a przede wszystkim wykorzystać okres względnego spokoju, jaki pozostał do wybuchu wojny. Na nieszczęście nic takiego dla północnego zgrupowania Armii „Pomorze” nie wydarzyło się. Gen. W. Bortnowski wydał rozkazy wycofania się oddziałów Korpusu Interwencyjnego, ale dopiero w chwili wybuchu wojny79. Wtedy oczywiście sytuacja bardzo skomplikowała się, ponieważ nieprzyjaciel przeszkadzał w marszu, a ponadto należało się od jego oddziałów skutecznie oderwać. Nie zawsze jest to łatwe i proste. Na korzyść strony polskiej obiektywnie przemawiał fakt, że znaczna część walk o wyjście z korytarza odbywała się w Borach Tucholskich. Niemcy nie mogli, z uwagi na trudne warunki terenowe, w pełni uruchomić całości swoich sił pancernych i lotnictwa. Mimo to klęska części pomorskiej armii w na tym obszarze była

77M. Romeyko…T. II. s. 116. 78T. Jurga U kresu…, s. 173. 79Telefonogram Grupy Armii „Północ” do dowództwa 3 Armii w sprawie zajęcia przez oddziały armii

podstaw wyjściowych do natarcia, 1939, sierpień, 30, godz. 15,40. Dok. nr 120. [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 183.

Page 111: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 111 [email protected]

porażająca. Mocno już uszczuplona o ok. 1/3 wyjściowych sił, armia gen.

W. Bortnowskiego wycofywała się w następstwie tej klęski w kierunku południowo-wschodnim, ponosząc już mniejsze w skali, ale w dalszym ciągu poważne porażki. Dowódca armii pomorskiej w pewnym fragmencie wojny – w trakcie bitwy nad Bzurą podporządkował się gen. T. Kutrzebie. Było to chyba najlepsze, co mógł uczynić. Jednak na propozycję tego ostatniego, aby objął dowództwo atakującej grupy operacyjnej, początkowo chętnie się zgodził, ale kilka godzin później zdecydowanie już odmówił. W trakcie drugiej fazy, przedmiotowej bitwy, czyli próbie przedarcia się w rejonie Sochaczewa do Warszawy, przy swojej całkowicie biernej postawie dostał się po prostu do niemieckiej niewoli. Krótko podsumowując – gen. W. Bortnowski, jeden ze sztandarowych przedstawicieli grupy legionowej, kompletnie nie nadawał się na dowódcę wyższego, a z dużym prawdopodobieństwem – jakiegokolwiek szczebla. Zawodziła u niego po prostu przede wszystkim psychika.

Kolejnym miernym dowódcą armii był gen. J. Rómmel – dowódca Armii „Łódź”. Niestety zbieżność nazwisk, mimo nieco odmiennej pisowni z niemieckim generałem, później feldmarszałkiem, który wsławił się na wielu polach bitew a w finale związał się z grupą antyhitlerowskich spiskowców, co przypłacił to życiem, niewiele tu daje. Polski Rómmel okazał się niekompetentnym dowódcą, jak również, co szczególnie boli – zwyczajnym tchórzem i swego rodzaju dezerterem. W pierwszej fazie wojny popełnił zasadniczy błąd, wysunąwszy WJ swojej armii bardzo daleko na przedpole. Przecież musiał wiedzieć, że związki pancerno-motorowe przeciwnika są po prostu znacznie szybsze w marszu od jego piechoty. Po przełamaniu obrony na linii wysuniętej polskie wojska nie zdążą po prostu zająć na czas pozycji na głównej linii oporu80. Tak się też stało – wojska Armii „Łódź” poniosły ciężką klęskę już na wysuniętej linii obrony. W rezultacie nie było już czym i kim, obsadzić zasadniczej linii oporu. Tym niemniej Armia „Łódź” została w tym momencie pobita, ale jeszcze nie została rozbita i rozproszona. Utalentowany dowódca mógł jeszcze z pełnym powodzeniem dokonać reorganizacji oraz wycofać wojska na tyłową linię oporu i walczyć w miarę skutecznie dalej. Zamiast tego sam gen. J. Rómmel opuścił wciąż rozpaczliwie walczące swoje oddziały i odjechał wraz z najbliższym sztabem do Warszawy. Tym samym po prostu haniebnie zdezerterował z pola walki. Taki czyn wyczerpuje znamiona ciężkiego przestępstwa, które jest tym większe, im wyższy rangą i funkcją żołnierz go dokonuje. W Warszawie gen. Wacław Stachiewicz szef Sztabu Naczelnego Wodza, który jeszcze pozostawał w stolicy, ponieważ marsz. E. Śmigły-Rydz, zdążył już się ewakuować do Brześcia, zamiast postawić dezertera i zdrajcę przed sądem polowym, „prawem kaduka” powierzył uciekinierowi, dowodzenie tworzoną

80Ogólny rozkaz operacyjny nr 2 dowódcy Armii „Łódź” do Sztabu Naczelnego Wodza o położeniu na

froncie, 1939, wrzesień, 01, godz. 23. Łódź, Dok. nr 145. [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 425.

Page 112: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 112 [email protected]

w pośpiechu, improwizowaną Armią „Warszawa”. Jako dowódca zgrupowania broniącego polskiej stolicy, gen. J. Rómmel też się niczym pozytywnym nie wyróżnił. Nie wydał na czas rozkazu ewakuacji zawartości magazynowej niektórych podwarszawskich fortów. Tymczasem w jednym z nich znajdował się zasób archiwalny II Oddziału Sztabu Generalnego – czyli wywiadu. Tym samym los ludzi pracujących w całym międzywojennym okresie w Niemczech na korzyść Polski został przesądzony. Ten sam J. Rómmel blokował, jak tylko mógł, powstawanie i uzbrajanie oddziałów robotniczych, które organizował PPS.

Kiedy zaplanowano wypad do Puszczy Kampinoskiej wydzielonego oddziału płk. M. Porwita, aby pomóc przedzierającym się przez puszczę do Warszawy wojskom gen. T. Kutrzeby, mimo nalegań gen. Waleriana Czumy i płk. M. Porwita, gen. J. Rómmel obciął stan tego oddziału z planowanych 7 do 3 batalionów81. Siły te były stanowczo zbyt nikłe, aby mogły udzielić realnej pomocy gen. T. Kutrzebie. J. Rómmel nie nakazał też na czas ewakuacji zasobów wielkiej składnicy broni i amunicji w Palmirach. Zgromadzone tam zapasy wojenne były bardzo potrzebne powstającej Armii „Warszawa”. Cóż z tego, że załoga Palmir, czyli 2 skromne bataliony, broniła w następstwie wydarzeń, przez 2,5 doby składnicy, skoro w rezultacie i tak cały olbrzymi, jak na polskie warunki, skład uzbrojenia i sprzętu został zdobyty przez Niemców.

Co do dalszych losów Armii „Łódź” – szczęśliwie dla znacznej części jej stanu osobowego, gen. Wiktor Thommée, samorzutnie, po rejteradzie dezertera J. Rómmla, zdołał zreorganizować pozostawione siły i sprawnie wyprowadzić je spod zarysowującego się już głębokiego okrążenia. W ostatniej fazie kampanii znaczna część oddziałów byłej już Armii „Łódź” broniła bardzo skutecznie twierdzy Modlin.

Kolejny nieudolny polski dowódca wysokiego szczebla to gen. Kazimierz Fabrycy. Prawdą jest, że nie był on początkowo przewidziany na dowódcę armii. Jako wiceminister spraw wojskowych zajmował się problemami administracyjnymi, kwatermistrzowskimi itd. Z chwilą wojskowego zajęcia przez III Rzeszę Czechosłowacji, powstała konieczność szybkiego zbudowania obrony południowej granicy kraju, która do połowy 1938 r. była tylko praktycznie dozorowana82. Na południu Polski warunki terenowe akurat bardzo takiej obronie sprzyjały. Armia „Karpaty”, która miała bronić odcinka „Słowacja”, jak również dozorować odcinek „Węgry”, była oczywiście doraźnie improwizowana i bardzo słaba. Tworzyły ją w rezultacie na początku wojny obronnej, tylko 2 brygady piechoty górskiej i kilka batalionów ON. Jednak nawet te wojska w rękach kompetentnego dowódcy mogły z powodzeniem skutecznie opóźniać marsz przeciwnika. W drugiej fazie wojny Armia „Karpaty” otrzymała do dyspozycji jeszcze dwie bardzo dobre dywizje piechoty83. Było to bardzo istotne wzmocnienie południowej flanki obrony. Niestety te dwie dywizje, czyli odwód „Tarnów”, były już mocno

81M. Porwit Komentarze…, t. 2, s. 124. 82M. Romeyko…T. II. s. 180. 83M. Dalecki, Armia „Karpaty” …, s. 213.

Page 113: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 113 [email protected]

spóźnione i mogły tylko czasowo podtrzymać upadające południowe skrzydło polskiej obrony.

Dowódca Armii „Karpaty” po prostu był człowiekiem zupełnie niekompetentnym w zakresie dowodzenia. Sam wypowiadał się później, że wcale nie dążył do objęcia stanowiska dowódcy armii. Nawet, jeśli była to prawda, w niczym nie odciąża to gen. K. Fabrycego od odpowiedzialności za fatalne błędy i zaniedbania. W dodatku temu właśnie niekompetentnemu człowiekowi oddano w drugiej fazie wojny dowodzenie nad połączonymi siłami armii, „Kraków” i „Karpaty”, tworząc improwizowaną Armię „Małopolska”.

W tej właśnie fazie wojennych zmagań gen. K. Fabrycy zajmował się już nie tyle dowodzeniem rozproszonymi wojskami, ile nadmierną dbałością o własną osobę. Nie podjął też żadnej próby reorganizacji operacyjnej, podległych sobie oddziałów. Po prostu interesowało go przede wszystkim, aby przypadkiem nie wpaść do niewoli niemieckiej. Stąd też sam wycofywał się (aby nie powiedzieć – uciekał) w szybkim tempie, nie dbając o powierzone mu jednostki84. Jedynym obiektywnie pozytywnym elementem całej tej sytuacji było zastąpienie go w końcowym akordzie wojny przez gen. K. Sosnkowskiego, który jako dowódca Frontu Południowego, bezpośrednio objął dowództwo nad wycofującymi się wojskami byłych armii „Kraków” i „Karpaty”. Wtedy też gen. K. Fabrycy odmówił udania się samolotem spod Lwowa do Przemyśla. Zgodnie z rozkazem gen. K. Sosnkowskiego miał tam się udać w celu objęcia dowództwa nad poważnymi jeszcze siłami polskimi, które w tym rejonie i samym mieście znajdowały się i broniły. Po prostu jego osobowością rządził zdecydowanie strach. Kończąc rozważania na temat tego niesławnego generała należy stwierdzić, że swoją karierę, zresztą dość błyskotliwą, zawdzięczał, podobnie jak jego poprzednicy – wyłącznie legionowym koneksjom.

Wojskowym i intelektualnym „nieudacznikiem” okazał się również gen. Czesław Młot-Fijałkowski. Był on przez dłuższy czas dowodził 18. Dywizją Piechoty. Bezpośrednio przed wojną mianowano go dowódcą Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Siła tej formacji była praktycznie równorzędna sąsiedniej Armii „Modlin”. Rozważania zatem w kwestii nazewnictwa, mają zupełnie drugorzędny charakter. Generalnie wojska generała C. Młota-Fijałkowskiego miały odeprzeć ewentualną niemiecką ofensywę z terenu Prus Wschodnich, skierowaną na głębokie tyły polskiej obrony, znajdującej się na wschód od Warszawy. Gen. C. Młot-Fijałkowski znany był w kręgach oficerskich w armii przedwrześniowej m.in. ze swojego nadmiernego umiłowania do alkoholu i gier karcianych85. Stąd nawet w kręgach byłych ortodoksyjnych legionistów właśnie ta nominacja na stanowisko dowódcy wysokiego szczebla wzbudziła duże i zasadnicze zastrzeżenia. Jednak z marsz. E. Śmigłym-Rydzem, który stał za tą decyzją personalną, nikt nie miał

84Ibidem, s. 221. 85T. Jurga U kresu…, s. 231.

Page 114: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 114 [email protected]

najmniejszego zamiaru polemizować. Trudno stwierdzić, czy gen. C. Młot-Fijałkowski upijał się też w czasie

wojny obronnej. Dowodził jednak fatalnie i niezmiernie chaotycznie. Przechodził szybko od jednej nieprzemyślanej koncepcji do drugiej, wydając w dodatku sprzeczne ze sobą rozkazy. W rezultacie jego oddziały ponosiły znacznie więcej strat w bezsensownych i bardzo męczących, nocnych przemarszach niż w rzeczywistych starciach.

Dowódca głównego polskiego odwodu strategicznego – Armii „Prusy” znany był z zawadiackiego trybu życia oraz dużej osobistej odwagi. Gen. S. Dąb-Biernacki w czasie wojny z bolszewikami dowodził z powodzeniem kombinowaną dywizją kawalerii. Czynił ze swoimi kawalerzystami, szczególnie, w drugiej fazie wojny obronnej, śmiałe zagony kawaleryjskie, zgarniał wielu jeńców itd. Później w wojsku pełnił liczne ważne funkcje dowódcze. Jednak powszechnie znano jego wady. S. Dąb-Biernacki nigdy nie nauczył się czytać map topograficznych, nie potrafił też pracować z żadnym sztabem. Dowodził dywizjami w sposób podobny, jak plutonami lub kompaniami. Musiał optycznie widzieć zarówno przeciwnika, jak i swoje wojsko. Rozkazy wydawał osobiście dowódcom lub wysyłał je przez gońców.86 Nie on jeden zresztą cechował się tym sposobem komenderowania. Współcześnie również zdarzają się niestety generałowie i to nie z pojedynczą gwiazdką, którym z pełnym powodzeniem można przypisać tą archaiczną i prymitywną już metodę dowodzenia. Nazwisk można byłoby tutaj wymienić niestety całkiem sporo.

Powierzenie gen. S. Dąb-Biernackiemu dowództwa najważniejszego i jedynego o charakterze strategicznym odwodu, było olbrzymim błędem zarówno marsz. E. Śmigłego-Rydza, jak i jego szefa sztabu – gen. W. Stachiewicza. W tym miejscu należy uczciwie dodać, że ten ostatni, co najmniej kilka razy publicznie zwracał uwagę na znane mankamenty gen. S. Dąb-Biernackiego. Przykładowo dowódca ten, Armię „Prusy” dopiero skoncentrował w chwili wybuchu wojny, a tym samym trzeba je było bardzo szybko organizować i uzupełniać. Prawdą jest również, że nieprzyjaciel obiektywnie nie dał czasu na optymalne przygotowanie Armii „Prusy” do pełnego działania. Miało ono nastąpić ok. 7 września, co byłoby terminem już mocno spóźnionym87. Armia ta zatem musiała, nie będąc do tego w pełni przygotowana, wejść do akcji, przynajmniej częścią swych sił, czyli swoim południowym zgrupowaniem już 3 września.

Gen. S. Dąb-Biernacki miał w takiej sytuacji dwa wyjścia – albo powierzyć formalnie południową część swojej armii gen. Stanisławowi Skwarczyńskiemu i zezwolić mu na autonomiczne, ale jakże potrzebne szybkie działania lub też samemu objąć dowództwo tego zgrupowania, powierzając dalszą organizację zgrupowania północnego swojej armii, innemu generałowi. Tymczasem S. Dąb-Biernacki postępował kuriozalnie. Z

86M. Romeyko…s. 189. 87Ibidem. s. 263.

Page 115: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 115 [email protected]

jednej strony rzeczywiście rozkazał gen. S. Skwarczyńskiemu dowodzić i realizować zadania blokujące pochód strony niemieckiej przez szeroko rozumianą Kielecczyznę. Przyznać jednak należy, że sam też pojawił się na polu walki, organizując na własną rękę różnego rodzaju operacje na małą skalę taktyczną88. Dowiódł wówczas nie po raz pierwszy swojej osobistej odwagi, prowadząc do kontrataków bataliony i kompanie. Być może chciał w ten sposób naśladować księcia Józefa Poniatowskiego z okresu bitwy pod Raszynem, gdzie ten ostatni z karabinem w ręku na czele batalionu żołnierzy dosłownie zmiótł Austriaków z raszyńskiej grobli w walce na bagnety. Wtedy jednak panowała zupełnie inna epoka. Cóż z tego, że poszczególne ataki w wykonaniu S. Dęba-Biernackiego, dawały czasem nawet pozytywne rezultaty i spychały nieprzyjaciela o kilometr czy dwa. Niestety w tym samym czasie dowódcy armii nie było tam, gdzie znajdować się powinien z zadaniem wprowadzania do skoordynowanych akcji, całych dywizji.

Oczywiście nikt rozsądny nie może postawić tezy, że gdyby gen. S. Dąb-Biernacki mądrze dowodził, wówczas cała wojna obronna zostałaby wygrana. Jednak logicznie przeprowadzone w sposób skoordynowany uderzenia flankowe Armii „Prusy” powinny i mogły dać Polakom co najmniej 2 doby czasu. Ten czas był niezbędny przynajmniej do próby utworzenia stabilnego frontu na linii Wisły. Gdyby polska obrona była twarda i trwała relatywnie dłużej, wówczas zachodni sojusznicy z pewnością musieliby po prostu przeprowadzić jakąś poważniejszą ofensywę na zachodniej granicy III Rzeszy, szczególnie pod naciskiem własnej opinii publicznej. W sztabach alianckich doskonale zdawano sobie bowiem sprawę, że na tamtym froncie Niemcy dysponowali tylko trzecio i czwarto rzutowymi jednostkami, zaś szeroko „reklamowana” Linia Zygfryda bynajmniej nie była tak bardzo mocna. Wówczas losy tej części czy etapu całej wojny mogły w sposób oczywisty wyglądać całkiem odmiennie.

W efekcie gen. S. Dąb-Biernacki po prostu roztrwonił najsilniejszą polską armię, składająca się z 7 dobrych dywizji piechoty, wzmocnioną 2 batalionami średnich czołgów sprowadzonych z Francji, a nie z lekkich tankietek. Za te błędne decyzje należało dowódcę Armii „Prusy” postawić przed sądem wojennym i zdegradować co najmniej do stopnia szeregowca. Jak pisano już wcześniej – marsz. E. Śmigły-Rydz powierzył po raz drugi w tej kampanii, temu właśnie generałowi, ważne dowództwo Frontu Północnego. Naturalnie to zgrupowanie nie było już w ujęciu merytorycznym żadnym frontem z prawdziwego zdarzenia, lecz bardziej pojęciem wykreślonym na mapie przez sztabowców89. Posiadało jednak pewną liczbę wprawdzie pobitych, ale jeszcze nierozbitych zupełnie wojsk. Niefortunny generał przebijał się z tymi wojskami bez powodzenia na południe. Tutaj już jego winy subiektywnej trudno się dopatrzeć. Po prostu przeciwnik był znacznie silniejszy i trudno byłoby oczekiwać, aby nie znał lub nie odgadywał

88Wytyczne dowódcy Armii „Prusy” do walki ze zgrupowaniem pancerno-motorowym nieprzyjaciela,

2września, Spała, Dok. nr 170. [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 458. 89T. Jurga U kresu…, s. 278.

Page 116: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 116 [email protected]

zamiarów polskiego ugrupowania90. W ten sposób zakończyła się kariera tego kontrowersyjnego generała. Oczywiście gen. S. Dęba-Biernackiego nie można porównywać z gen. J. Rómmlem. Tchórzostwa personalnego temu pierwszemu zarzucić nie można. Jeśli już to raczej nadmiaru odwagi osobistej.

Nie można też pozytywnie ocenić działalności szefa sztabu naczelnego wodza gen. W. Stachiewicza. Mimo, że był jednogwiazdkowym generałem, pełnił on de facto wysoką funkcję zastępcy Naczelnego Wodza. Kiedy marszałek wyjechał, czy też jak chcą niektórzy – uciekł do Brześcia Litewskiego, gen. W. Stachiewicz aż do 9 września pozostawał w Warszawie. Należy w tym miejscu postawić pytanie, czy jego obecność była potrzebna dla obrony Warszawy?

Raczej nie. Gen. W. Czuma przy pomocy kilku pułkowników już organizował obronę miasta i wszystko wskazuje, że dowodziłby znacznie sprawniej niż „dezerter” gen. J. Rómmel. Natomiast w Brześciu Litewskim marsz. E. Śmigły-Rydz znalazł się zupełnie bez środków łączności operacyjnej oraz w miejscu zupełnie do dowodzenia całością wojsk nieprzygotowanym, jakim była już w tym czasie stara, częściowo, zrujnowana twierdza brzeska. Doprowadzenie jej do jakiegokolwiek przyzwoitego standardu i doposażenie w środki umożliwiające stamtąd dowodzenie było już praktycznie niemożliwe, wobec powszechnego odwrotu i potęgującego się chaosu. Zresztą długo w tym mieście Naczelny Wódz nie pozostał, ponieważ musiał wycofywać się na południowy wschód. Gen. W. Stachiewicz będąc jeszcze w Warszawie ograniczał się natomiast do swego rodzaju skrzynki przekaźnikowej między poszczególnymi armiami i Naczelnym Wodzem. Sam bał się podejmować jakiekolwiek decyzje. M.in. składaną dwukrotnie propozycję gen T. Kutrzeby uderzenia na skrzydło niemieckiej 8. Armii cedował na marsz. E. Śmigłego-Rydza, który bardzo długo zwlekał z odpowiedzią91. Uderzenie Armii „Poznań”, chociażby tylko o 24 godz. wcześniej niż rzeczywiście nastąpiło, mogło dać zupełnie inne pozytywne dla strony polskiej rezultaty, chociaż oczywiście nie mogłoby zmienić całościowego wyniku wojny obronnej.

*** Obok wyżej wymienionych fatalistów i nieudaczników, którzy

nieudolnie dowodzili polskimi armiami, przyczyniając się tym samym do rozmiarów wielkiej klęski w dość krótkim czasie, trzeba w taki sam sposób analitycznie spojrzeć na szczebel dowódców dywizji piechoty i brygad kawalerii. Tu też niestety funkcjonowało wielu, delikatnie mówiąc – niekompetentnych i mało odważnych dowódców, którzy absolutnie nie powinni pełnić żadnych tego rodzaju stanowisk. Gdyby chcieć wymieniać i następnie uzasadniać, dlaczego poszczególni dowódcy związków taktycznych znaleźli się w tej negatywnej grupie, z pewnością powstałby

90Wytyczne dowódcy Armii „Prusy” do walki ze zgrupowaniem pancerno-motorowym nieprzyjaciela,

2września, Spała, Dok. nr 168. [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 458. 91T. Jurga U kresu…s. 275.

Page 117: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 117 [email protected]

obszerny materiał. Podkreślić należy, że aż ok. 40% polskich dowódców na tym właśnie szczeblu po prostu nie nadawało się do dowodzenia związkami taktycznymi. Przyczyny były bardzo rożne. W znacznej mierze stał za tym brak kwalifikacji i wiedzy. Tu można do części z nich zastosować nieco inne kryterium, które w warunkach sil zbrojnych jest bardzo istotne. Po prostu nie każdy dowódca batalionu czy pułku, dobry na tym szczeblu, nadaje się na dowódcę dywizji lub brygady. Podobnie, jak nie każdy, nawet dobry dowódca dywizji nie nadaje się na szczebel np. dowódcy armii czy też korpusu.

Były też inne powody, których jednak nie było zbyt dużo. Niektórzy dowódcy dywizji piechoty i brygad kawalerii opuszczali swoje oddziały i po prostu uciekali podobnie, jak niesławnej pamięci gen J. Rómmel na szczeblu armii. Wymieńmy tych najbardziej niesławnych dowódców polskiego września. Są to płk. Alojzy Wir-Konas – dowódca 38. Dywizji Piechoty; płk. Edward Dojan-Surówka z 2. Dywizji Piechoty Legionów oraz płk. Marian Turkowski – dowódca 3. Dywizji Piechoty Legionów. Tak się składa, że wspomniane formacje były, nawet formalnie, traktowane w WP jako jednostki elitarne. O ile dowódca 1. Dywizji Piechoty Legionów, gen. Wincenty Kowalski był rzeczywiście dowódcą z prawdziwego zdarzenia, a dodać należy, że obok swojej dywizji, komenderował jeszcze odwodową Grupą Operacyjną „Wyszków”, w skład której wchodziły łącznie 3 dywizje piechoty, to dowódcy pozostałych formacji legionowych okazali się typowymi „miernotami wojskowymi”92. Znana jest również sytuacja z walk na Pomorzu, gdzie dowódca bojowy Grupy Operacyjnej „Wschód” w Armii „Pomorze” gen. Mikołaj Bołtuć, zmienił sukcesywnie obu podległych sobie dowódców dywizji, czyli płk. Tadeusza Lubicza-Niezabitowskiego z 4. Dywizji i płk. Stanisława Świtalskiego z 16. Dywizji Piechoty. Nadrzędny dowódca uważał, że obaj ci oficerowie nie sprawdzili się w pierwszej fazie walki jako dowódcy dywizji. Czy uczynił słusznie? Z przeważającym prawdopodobieństwem tak. Nikt bowiem nie może mieć zastrzeżeń do kompetencji i jakości dowodzenia wojskami przez gen. M. Bołtucia. Był to do chwili swojej bohaterskiej śmierci w czasie bitwy na Bzurą jeden z najlepszych polskich dowódców średnio-wysokiego szczebla.

Natomiast do tej grupy negatywnych dowódców trudno nie zaliczyć płk. Jerzego Grobickiego – dowódcy Kresowej Brygady Kawalerii. W tej grupie mieści się też niestety jeden z dowódców wielkiej jednostki, która broniła śląskiej ziemi – gen. bryg. Bernard Mond. W czasie różnych przedwojennych rautów gen. B. Mond często chełpliwie dowodził werbalnie, że jego dywizja w razie czego pobije 3 niemieckie. Stwierdzenia te jedynie dowodziły w gruncie rzeczy jego silnego „oderwania od rzeczywistości”. W czasie wojny obronnej dowodził on podległą sobie 6. Dywizją Piechoty (na początku działań wojennych broniła rejonu Pszczyny) w sposób bardzo nieudolny93. Również dowódca 22. Dywizji Piechoty Górskiej, płk. Engel Ragis pokazał

92T. Jurga U kresu…, s. 235, 247. 93Ibidem, s. 247.

Page 118: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 118 [email protected]

się w toku wojny z jak najgorszej strony, ukazując swoją nieudolność. Tak na marginesie rodzi się retoryczne po latach pytanie – skoro 1., 2.

i 3. dywizje piechoty legionów uchodziły w ówczesnym wojsku polskim za jednostki elitarne, to zastanawiającym jest, dlaczego na czele dwóch z nich postawiono słabych i tchórzliwych dowódców?

Byli na szczęście dla strony polskiej też dobrzy a nawet wybitni dowódcy, dzięki którym ta wojna, mimo że krótka, trwała znacznie dłużej niż planowali początkowo Niemcy. Również straty, które ponieśli, przekraczały i to znacznie kalkulacje niemieckich sztabowców. Niewątpliwie najwyższe uznanie należy się gen. T. Kutrzebie – dowódcy Armii „Poznań”. Prawdą jest, że jego zgrupowanie nie było atakowane w pierwszej fazie kampanii. Przed jej frontem strona niemiecka utrzymywała tylko stosunkowo słabe jednostki graniczne, których zadaniem było pozorowanie działań i utrzymywanie Polaków w stanie niepewności. Generał T. Kutrzeba i jego sztab bardzo szybko zorientowali się w faktycznym stanie rzeczy. Konkluzją były propozycje podjęcia skutecznych działań zaczepnych na korzyść Armii „Łódź” lub Armii „Pomorze”, skierowane do Naczelnego Wodza. Ten jednak nie wyraził zgody i nakazał wycofanie się na drugą linię obrony, czyli mniej więcej na wysokość Gniezna i jezior wielkopolskich. W drugiej fazie wojny obronnej, Armia „Poznań” maszerowała natomiast praktycznie równolegle do niemieckiej 8. Armii gen. Johanesa von Blaskovitza, osłaniającej z kierunku północnego ofensywę głównego tarana uderzeniowego strony niemieckiej, czyli 10. Armii gen. Waltera von Reichenau94. Ten równoległy marsz przeciwników nie mógł jednak trwać w nieskończoność. Po prostu któraś ze stron musiała uderzyć pierwsza.

Wiadomym jest, że w takiej sytuacji strona atakująca wybiera miejsce, czas i inne warunki boju. Stąd gen. T. Kutrzeba dwukrotnie proponował marsz. E. Śmigłemu-Rydzowi swoją koncepcję uderzenia na rozciągnięte w marszu kolumny niemieckie. Dopiero trzecia z kolei propozycja spotkała się z „jakim takim” zrozumieniem u Naczelnego Wodza95. Dowódca Armii „Poznań” otrzymał zgodę na przeprowadzenie ograniczonej operacji zaczepnej. W jej pierwszej fazie prawie doszczętnie rozbito rozciągniętą w marszu niemiecką 30. Dywizję Piechoty. Później jednak wystąpiły trudności w dalszej ofensywie. WJ Armii „Pomorze”, które też miały wziąć udział w bitwie, opóźniały się. Praktycznie tylko dywizje gen. M. Bołtucia, mogły zostać wykorzystane w odpowiednim czasie i miejscu. Na opóźnieniu reszty WJ armii pomorskiej zaważyła też opisywana już wyżej postawa jej dowódcy – gen. W. Bortnowskiego96.

Niemcy natomiast działali bardzo energicznie. Dowódca grupy Armii „Południe” gen. Gerd von Rundstedt szybko ściągnął spod Warszawy swoje dywizje pancerne i zmotoryzowane. Ponadto strona niemiecka wykorzystała

94Rozkaz dowódcy 8 Armii niemieckiej do natarcia w kierunku Sieradza, 1939, Wrzesień, 1, g. 19.30.

Dok. nr 156a. [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 442. 95T. Jurga Bitwa nad Bzurą. Bellona. 2002. s. 168 i nast. 96T. Jurga U kresu…, s. 251.

Page 119: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 119 [email protected]

konsekwentnie swoją absolutną przewagę lotniczą. W rezultacie ta początkowo korzystna dla strony polskiej operacja zmieniła się w ciągu 3 dni w dużych rozmiarów klęskę. Należy tutaj jednak docenić przede wszystkim umiejętności gen. T. Kutrzeby, który w tej bardzo trudnej już sytuacji zdołał znaczną część swoich wojsk przeprowadzić przez Puszczę Kampinoską i tym samym poważnie wzmocnić obronę stolicy97.

Kolejnym wybitnym generałem najwyższego szczebla dowodzenia był wspominany tu już gen. K. Sosnkowski. Był on traktowany w swoim czasie przez kręgi piłsudczykowskie jako rywal gen. E. Śmigłego-Rydza do najwyższej funkcji w Wojsku Polskim. W konsekwencji przez dłuższy czas trzymany był z dala od sił zbrojnych. Dopiero pogarszająca się gwałtownie sytuacja na froncie, nijako zmusiła nieudolnego marszałka do „odbrązowienia” swojego niegdysiejszego konkurenta. Mimo że mianowany dowódcą Frontu Południowego, już w tej fazie walki niewiele mógł zrobić, dysponując bardziej dywizjami i brygadami z nazwy, lecz o realnej sile najwyżej pułków czy batalionów. W tej bardzo trudnej dla strony polskiej sytuacji dowodził znakomicie i odniósł cały szereg lokalnych sukcesów. Dotyczyło to jednak już raczej skali taktycznej, a tylko częściowo operacyjnej.

Na pozytywne wyróżnienie zasługują też dowódcy armii – generał Emil Krukowicz-Przedrzymirski – dowódca Armii „Modlin”, gen. A. Szyling – wspomniany wyżej dowódca Armii „Kraków” oraz dowódca trójdywizyjnego odwodu „Wyszków” – wspominany już gen. W. Kowalski. Ten ostatni dowodził też równolegle swoją 1. Dywizją Piechoty Legionów. Prócz tego był też przedstawicielem grupy legionowej. Okazuje się więc, że i w tej uprzywilejowanej politycznie zbiorowości trafiali się ludzie, którzy bez typowych konfidencji i układów byli sprawnymi i dobrymi dowódcami. Wyróżnić można także gen. Edmunda Knoll-Kownackiego, dowódcę atakującej grupy operacyjnej w bitwie nad Bzurą. Wyrazy uznania i wyróżnienia należą się także obu dowódcom grup operacyjnych w Armii „Kraków” – gen. Mieczysławowi Borucie-Spiechowiczowi i gen. Janowi Jagmin-Sadowskiemu98. Nie wolno zapominać o gen. M. Bołtuciu, dowódcy Grupy Operacyjnej „Wschód” w Armii „Pomorze”. Ten bardzo zdolny i bojowy generał zginął w trakcie ostatniej fazy bitwy nad Bzurą, prowadząc atak resztek swoich wojsk z rejonu Palmir do Warszawy.

Na nieco niższym szczeblu dywizji i brygad dobrych, bojowych polskich dowódców było całkiem sporo. Tu bezwzględnie pierwsze miejsce należy się płk. J. Filipowiczowi, który w bitwie pod Mokrą Częstochowską, na czele niewielkiej przecież Wołyńskiej Brygady Kawalerii zatrzymał na prawie dwie doby uderzenie niemieckiej 4. Dywizji Pancernej i przysporzył jej wielkich strat. Jednostka ta straciła w boju pod Mokrą aż 40% swoich

97Idem Bitwa nad Bzurą…, s. 147. 98Ogólny rozkaz operacyjny dowódcy GO Śląsk gen. J. Sadowskiego dla dowódców podległych

jednostek Grupy,1939, wrzesień, 1, Katowice, Dok. nr 152, [w:] Wojna obronna Polski 1939..., s. 426.

Page 120: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 120 [email protected]

pojazdów pancernych i samochodowych99. Bardzo dobrymi dowódcami okazali się również obaj dowódcy brygad pancerno-motorowych – pułkownicy S. Maczek i S. Rowecki. Tu się nawet trudno dziwić, ponieważ wreszcie na te stanowiska prowadzono selekcję merytoryczną a nie polityczną. Patrząc na dokonania tych dwóch WJ, z których Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa była w czasie wojny obronnej, jeszcze w stadium organizacji nasuwa się jeden wniosek. O ile posiadalibyśmy jako kraj nie 2, lecz realnie przynajmniej 6–7 tego typu jednostek, zamiast np. 10. brygad kawalerii to wojnę obronną można byłoby nie tyle wygrać, ale opierać się z dobrym skutkiem dalsze 2 tygodnie100.

Idąc dalej w ocenie dowódców dywizji i brygad – trudno nie wymienić nazwiska gen. Romana Abrahama – dowódcy Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, który we wszystkich fazach bitwy nad Bzurą świetnie dowodził zarówno własną brygadą, a później kombinowaną dwubrygadową grupą operacyjną kawalerii. Warto pamiętać również o tym, że to właśnie kawaleria pod jego komendą, atakując najczęściej w szyku pieszym, wywalczyła drogę przez Kampinos do Warszawy wycofującym się resztkom armii „Poznań” i „Pomorze.

Trzeba też jasno stwierdzić, że generalnie na niższych szczeblach dowodzenia w Wojsku Polskim było znacznie lepiej niż na samych szczytach. Dowódcy kompani, plutonów, jak też olbrzymia większość dowódców batalionów i pułków cechowała się profesjonalizmem i walecznością. Na ogół w niczym nie ustępowali swoim odpowiednikom po stronie niemieckiej. Jest to szczególnie godne uwagi, ponieważ po stronie polskiej dowódcami kompanii, plutonów itd. byli w ok. 50% oficerowie rezerwy (na co dzień nauczyciele, urzędnicy państwowi a nawet artyści), w przeciwieństwie do strony niemieckiej, gdzie prawie całość korpusu oficerskiego stanowili żołnierze zawodowi. Rezerwowa część polskich kadr dowódczych, mimo posiadania mniejszych umiejętności profesjonalnych, na samym polu walki sprawdzała się w dowodzeniu i samej walce nie gorzej od kadry zawodowej.

Bibliografia:

1. Churchill W. The Second World War. Cambridge University Press. 1953.

2. Gondek L. Działalność Abwehry na terenie Polski. 1933-1939. MON. Warszawa. 1974.

3. Halder F. Dziennik wojenny. MON. Warszawa. 1972. 4. Januła E. Bitwa warszawska /w/ Geopolityka.com. 5. Januła E. Walki o polski Śląsk w 1939 roku. Astra. Warszawa. 2019. 6. Januła E. Polscy i niemieccy dowódcy w kampanii 1939 /w/

Geopolityka.com.

99F. Halder Dziennik… T. 1. S. 128. 100E. Januła Walki…s. 146.

Page 121: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 121 [email protected]

7. Januła E. W cieniu czerwonej gwiazdy. Plik. Katowice. 2016. 8. Jurga T. U kresu II Rzeczypospolitej. MON. Warszawa. 1976. 9. Kozaczuk W. Wehrmacht. 1933-1939. MON. Warszawa. 1971. 10. Polskie Siły Zbrojne w latach 1939-1945. Wyd. Instytut Wł.

Sikorskiego. Londyn. 1951-64. T. I, II, III. 11. Wojna Obronna Polski – 1939 - Wybór źródeł. MON. Warszawa.

1969.

06. Historical Determinants of Social Policy in the Post-Industrial Region on the Example of the Upper Silesia

(Considerations in the Aspect of Applied Social Policy)

Remigiusz R. Ratajczak PhD student at Catholic University in Ružomberok, Faculty of Education

(Ružomberok, Slovakia)

Abstract A group of industrial cities in Upper Silesia, called the Upper Silesian Industrial

District, sometimes referred to Upper Silesian agglomeration (although they are not the same) - it is, from the mid-nineteenth century, one of the largest industrial centers in Europe, cities and population. The task of this work is to present in historical perception how the existential problems of the inhabitants of this area emerged and were solved in the aspect of social policy. It's mainly about showing causative factors and causal mechanisms shaping up in time and changing specific social problems, starting with the phase proto-industrial, through the industrial phase to post-industrial. Each such study comes down somewhat to an axiological approach to the subject of research, which can sometimes pose some difficulty - as in this case - when due to the lack of full and sufficient data, not all elements can be quantified, what ceteris paribus is not conducive to become the basis for tangible assessments. In this dynamic approach, the author generally departed from quantitative research, focusing on qualitative analysis, assuming that at least some of the conclusions drawn from it may prove useful in assessing and working out new solutions in the post-industrial phase still underway.

Key words: agglomeration, social security, patron construction, deglomeration, demography, deindustrialization, debanization, social exclusion, post-industrial phase, habitus, industrialization, conurbation, social pathologies, pauperization, social policy, social work, restructuring

Introduction At the outset, it would be worth noting that the germs of social policy could be seen already in ancient Rome, in its practical version, that is in the form commonly used for citizens of the Empire of the idea of et circences.

In the nineteenth century, the fundamental social issues of the times became apparent with full clarity contemporaries resulting from the loss of economic independence of the vast majority of the inhabitants of industrialized countries and the crowding of the working population in cities.

The social issues mentioned include the following issues: demographic and family problems, health protection, housing,

Page 122: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 122 [email protected]

employment and unemployment, social security, social threats, and education and culture. These issues in summo hail acquired a special focus as a result of the generally prevailing liberal doctrine of the time, which, declaring the formal equality of all citizens, was opposed to attempts to intervene in relations between capital and labor , according to the doctrine that this would ruin the natural harmony in the functioning of (allegedly) natural rights . Economy making the dogma of economic automatism imposed the notion of the nature of economic rights, independent of the human will. For many decades, a huge gap between wealth the elite and the miserable existence of the majority of society grew up creating new layers of poverty. It was not until the second half of the nineteenth century that some progress was made when the slow rise of the masses to the level of citizens began. (Dziewięcka-Bokun, 2003)

During this time, they begin to give birth to the foundations of social policy, as a system of conscious control of social processes, as well as a bit later, social policy - as scientifically a systematic set of guidelines on how to do it in a methodical way.

In this historical context, it will be possible to follow the development of broadly understood social policy on the example of the cities of Upper Silesia from the beginning of the nineteenth century to modern times.

Regression of feudalism after the formation of capitalist relations in Upper Silesia (years: 1790-1870)

At the end of the 18th century, there were only 4 towns in medieval locations in this sparsely populated and mainly agricultural area: Bytom (from 1254), Gliwice (from 1276), Będzin (from 1358) and Tarnowskie Góry (from 1526 r.).

In the mentioned, in during the proto-industrial period of the development of Prussian capitalism some factory centers, such as Królewska Huta (later Chorzów), or Zabrze did not emerge in pre-existing cities, because their location resulted mainly from the availability of hard coal deposits on the basis of which the mines were built. Prussian authorities they were involved in the implementation of direct industrial investments on the borders his country. An example of this is the construction of two large state-owned ironworks in Mała Panew and Ozimek in the Opolszczyzna. For the Zabrze region, the following concept was adopted in order to build similarly large two metallurgical plants in its close vicinity: in Królewska Huta and in Gliwice. For each of them, large coal mines were created: "Król" (König) in Chorzów / Królewska Huta and "Królowa Luiza" (Königin Luise) in the south-eastern part of Zabrze (Zaborze).

Opened from 1796, the "Queen Louise" mine together with the "King" mine in Chorzów were modern coal mining at that time, extracting significant amounts of coal, whose only part was used for the needs of neighboring steel mills, hence the excess of spoil could be used for export. With poor transport capacity of the railway a unique technical solution was used - in 1800 the construction of a waterway, partly underground, so-called The Main Key

Page 123: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 123 [email protected]

Heritage Adit (Kronprinz-Straße) - completed in 1869. This original technology, apart from draining the mines, for almost 30 years enabled water transport of coal about 38 m below the surface of the earth on the section 14 km to Gliwice and then Kan. Gliwicki and Odra to the center of Prussia (Hornig 1962).

In 1819-30, the paved Road of the Successor to the Throne (Kronprinz-Straße) was built, connecting Królewska Huta, through Zabrze, Gliwice, and it is still the main thrust to this day communication Zabrze - ulica Wolności. In 1845 a railway line was opened Opole-Gliwice-Zabrze-Świętochłowice (along with a railway station in Zabrze). (Bahlcke, 2011)

It seems legitimate to assume that the operation of the Queen Louise or King's mines or the already mentioned state investments in road transport and railways, as well as private construction, this time, steelworks: Donnersmarcka (1851) and Redena (1857), as well the launch of the blast furnaces, steel mills and rolling mills Biskupice (1861), as examples of the next wave of industrialization - and the progressing urbanization processes proved to be the most important urban-development factors for Zabrze , which in a special way influenced the subsequent creation and development of the center. A similar route was previously passed by Katowice (the city from 1865 formed on the basis of a transport-railway and road junction), or Królewska Huta (with city rights since 1868), creating a group of industrial cities next to medieval locations (Bahlcke 2011)

It is impossible not to mention the social functions of the city, such as housing policy, health care, education or culture. Economic and social processes are long-lasting, and their effects are visible and modern, such as architecture or communication routes (Janusz 1983).

Newly established mines, steel mills and rolling mills as well as developing railway and road infrastructure required a huge amount of free workforce in the local system, which in those times of sparsely populated, agricultural Upper Silesia was not able to ensure. In the beginning, the basic reservoir of hands for work was created by the inhabitants of the village and settlements located close to the given plant. However, as a result of the growing demand for labor on the areas of extraction of raw materials and their nearby processing, recruitment of workers from outside has started: mainly from neighboring Wielkopolska and Zagłębie Dąbrowskiego), as well as middle and upper technical staff (mostly from the western German Länder). The region has become an area of long-term and intensive immigration gainful employment. The dynamics of the phenomenon should be best reflected in the example of the Queen Louise, which 100 years after its launch, it employed nearly 8,000 miners with annual coal extraction of over 3 million tonnes. (Jaros 1965) In the era of free-market capitalism, where you were an important investor Prussian - it has become an entity actively involved in social policy.

Drawing from earlier patterns from the time of Frederic the Great settlements were started in-company for workers and their families. These

Page 124: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 124 [email protected]

settlements were created in accordance with a planning order with routes of streets, roads and communication, as well as with the frameworks of a poor commercial and service network. (Stasiak 1962)

Following the development of private investments in the mining and processing industries (especially heavy), great entrepreneurs (as in the Prussian state) also began put residential houses for their employees, which could not be different by the standard down from the standards in the multi-family workers' houses, so-called familoków (from the German family). It was an example of a typical patronage construction.

Architectural basis in these buildings built in the initial period residential housing was mostly based on a typical cottage in Silesia, a four- or six- family building erected from bricks. The building material was easily available, because in the vicinity of the mine’s brickyards were erected. A typical working-class flat family from the middle the nineteenth century consisted of a kitchen, a living room and a small room for children.

The floor was clay, and the height of the rooms was about 2.1 meters. Houses do not they had cellars, while brick dwellings were owned by flats.

The apartments themselves were deprived of water and sewage installations, and the toilets they were located outside. The only stove in the kitchen was enough to heat the entire apartment due to its small cubic size. It is worth mentioning that every mine employee whether the smelter received coal in nature as a depot. Candles served as lighting, spare oil lamps - because of the high price of fuel (Ratajczak, Truś 2013)

Of course, people with a higher social statute had better homes standard - more by earning they could send children to better schools. Non-standard apartments were built for the miners 'administration, and highly qualified workers could count on accommodation in workers' houses. During this period, the majority of the civil servants lived in nearby Bytom, acting as a regional metropolis.

By the way, one should pay attention to a rather important nationality issue, because the majority of civil servants and technical staff were Germans, coming in large numbers to Upper Silesia in the wake of the development of the local industry, while the basic resource.

The workforce was made up of local Poles. Mid-level industrial personnel (supervision), like foremen or foremen, they had to take orders from their superiors and read documents in German, in order to pass instructions in Polish at the lower level. Rebus sic stantibus secondary staff had to be obligatory bilingual.

For workers, the way of career advancement determined good mastery of the language German, although there were no special barriers for numerous volunteers. (Długoborski 1967)

National relations, class systems and barriers from the workplace moved to the place of residence. There was a clear separation of social layers, for example, in the case of Zabrze or Chorzów, it showed a strong dominant of the working class in the stratification system (Jaros 1965).

Page 125: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 125 [email protected]

It happened that industrialists erected entire workers' settlements together with the so-called devices beneficial in the form of: schools, canteens, baths, guards, reading rooms and sports halls.

The social solutions applied here deviated downwards from the standards from those implemented previously by the state. These projects were, as a rule, limited to the necessary minimum expenses, from the point of view of the owners, because their main purpose was to link the employees with the employer more closely, and the location of the settlements was located in the nearest vicinity of the mines so that miners would not have to be brought to work.

Therefore, such activities were not coordinated with general investments, such as: water supply, sewage systems, street paving, establishing hospitals or schools. (Rechowicz 1967) In the first half of the 19th century, another important element of social policy appears in factory sediments in the form of health care, but - in truth - in the rudimentary form - there are several church hospitals operating here, medical help points, few catwalks and a shelter for old people. On the other hand, the second half of the nineteenth century, as a result of top-down activities of the state brings changes visible in this area: in 1857 Górnośląska Spółka Bracka was established , investing in public hospitals in subsequent years, when instead of the existing, several-hectare curettes , magnificent hospital facilities are built (preserved to this day).

The so-called Brackie Funds are distinguished from the Bracka Company as organizations providing their employees with insurance in the form of: free medical aid and sickness benefit , pension for those who, as a result of illness or old age, have become permanently incapable of earning and pensions, as well as allowances for widows and shortage of miners. The Bracka company was the largest and the longest existing (up to mid-20th century) sickness fund in Upper Silesia (Czarnota AL 2011). The Prussian state - wishing to avoid social conflicts - was interested in development housing construction for a growing number of employees, when it was itself an active subject of social policy, or when large private entrepreneurs became new entities. It is obvious that there were not enough flats for everyone interested.

The rest of the then working population with families led a poor existence by camping in nearby forests or on heaps. The immanent feature of the capitalist economy is its cyclical development. During periods of boom, the demand for seasonal work of unskilled workers increased strongly, while in the case of bessie - employment was reduced.

This is how the areas of population pauperization were born and, as a result, fertile ground under the development of social pathologies. Stan disturbed homeostasis social occurred predominantly in the environment and workers concerned mostly seasonal workers, unskilled group, as well as the number of unemployed and homeless. In the latter the worst group was the worst situation of the unemployed, usually without all means of livelihood.

Page 126: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 126 [email protected]

Lack of employment influenced health and stabilization life and led directly to homelessness, marginalization and exclusion.

Social pathology - three problem groups: individual pathology - focused on individual cases, family pathology - involving blameworthy manifestations family life and pathology focusing on negative phenomena in macro social groups. The fundamental causes of the pathologization of life include drunkenness and its effect, in the form of clinical alcoholism causing degeneration of the individual, breaking down family life, loss of productivity and an increase in accidents at work, not to speak of criminogenic consequences such as banditry, vandalism, prostitution, suicide or violence. Women and children were often victims of violence.

Along with the development of industrial settlements, these problems grew in a natural way.

Technical infrastructure was growing slowly. With even more difficulty it kept pace with it was social infrastructure, because capital groups were reluctant to participate in costs investments, of which there were no direct profits. This infrastructure consisted of: basic commercial and service network, school facilities, reading rooms and parish libraries. While Prussia did well in the area of social policy, it was one of the aspects improper functioning of social life, i.e. its pathologization until the mid-nineteenth century, the authorities did not work out effectively system remedy. It was believed that this was a police domain. Calling the name by name, it was nothing else than the so-called symptomatic treatment.

Employers used some forms of repressive action against individuals who break the order in the workplace (fuss, alcoholism, destruction of property) closing them temporarily in the so-called karalniach, or factory places of seclusion.

Even churches, Catholic and Evangelical, were actively involved in short-term charity and educational activities for the unemployed and the homeless, which to some extent mitigated the effects, although it was not able to solve the problem permanently. (Ratajczak, Truś 2013)

The period of monopoly capitalism until the outbreak of World War I (1871-1914)

The victorious war with France in 1871 and the funds collected as part of the contribution allow the reunification of the Second German Reich already in place and stimulate investments in Upper Silesia. One of these indicators can be used - for example, the largest in Europe at the beginning of the XX century (after the German Ruhr Basin) a network of railway lines with a density of 14 km per 100 km2.

Particular attention here is worth almost unique case of Zabrze, where it becomes visible development of trade and banking: in 1876 there are two big department stores (Robert Jacob and Anthony Januszewski) and r. 1893 two local banks: The People's Bank (Volksbank) and Association Bank (Genossenschaftsbank). In 1863-1871 a colony was built in Biskupice residential for Borsigwerke workers.

Page 127: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 127 [email protected]

In 1887, Zabrze became the seat of the newly created powiat with a total population of 116,000, notably the only Upper Silesian powiat without an urban center. Zabrze, in turn, counts above 18 people. (Hnatyszyn, 2012)

In this newly established powiat, individual municipalities tighten cooperation for the implementation of joint investments. In 1875, they create inter-municipal marketplace. In 1894, the first one is put into use Tram line after three electrified years). 1897 - General Electric Society AEG builds in Small Zabrze power plant for servicing nearby gminas. Also, in the same year, a fire brigade was established. In the years 1894-1896, the Prussian Treasury built financial support for individual Zabrze communes’ waterworks Zawada Zabrze.

In 1895 the commune started work on a joint spatial development plan, and in the years 1900-1903 a single sewerage network was planned. Irrespective of expenditures on municipal infrastructure, the local municipalities also began to invest - on a smaller scale - in residential construction for poorer layers, be for rent, adding ipso facto to entities that have previously implemented social policy, which were in the order: Prussian state and then industry gestures.

By mid in the nineteenth century elementary education rested in the hands of Catholic churches and evangelical and focused on teaching the basics of writing, reading, arithmetic and religion, which object (due to its educational role) occupied 1/3 of the total time teaching. In 1852, implementing a targeted social policy in the area of education.

Prussia put emphasis on the fight against illiteracy by introducing a school obligation in the field of primary education.

When, what can be regarded as the aftermath of the Spring of Nations in 1848, in 1850 Prussia becomes a constitutional monarchy, followed by the adoption of the Powiat Act (1872) and municipalities (1891), which give broad powers to local governments, in Upper In Silesia, in place of the subject's term , a new citizen (Bürger) appears, along with the concepts of civil society (Bürgergesellschaft) and the rule of law (Rechtsstaat). Big social processes and systemic changes brings the second half of the nineteenth century in social awareness, where the so-called human capital has become visible. It would indicate here to the formation of the Upper Silesian type of a mellow, as a relatively wealthy person, not bad educated (mostly in two languages), deeply embedded in the realities of life, for which the basic values are: work, honesty, life resourcefulness and respect for the law. (Bahlcke, 2011)

In addition to positive aspects social transformations have a second, negative face.

The civilizational changes experienced by Upper Silesia at the turn of the century high social costs behind. There were no areas of such extreme misery, typical in the early nineteenth century, but manifestations social pathologies continued to occur, although not on such a scale and - maybe a slightly different version. Weaker or even impact lack of control , as well as

Page 128: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 128 [email protected]

anonymity in the new environment, after breaking free from the traditions of the previous place of residence, unfortunately led to the alienation of a number of people, especially those of rural provenance, among the workers of the first generation, in the environment typically masculine, which were working hotels (Schlaffhaus ). (Michalkiewicz 1979) Attempts to combat these problems did not differ from previously practiced ad hoc interventions and police post factum. With the passage of time growing social needs and it has become increasingly difficult for separate entities to carry out these tasks. With the development of Social work, as a separate discipline of social sciences, appeared in the early twentieth century a new social policy factor in the form of institutionalized state services. (Ratajczak 2013)

An important temporal cessation turned out to be in 1881, when the Chancellor of the Second Reich Otto von Bismarck he introduced modern, comprehensively regulated social legislation, while the ruling layers began nolens volens propagating the idea of a welfare state - considering quite rationally that in class conflicts it is sometimes better to give a voluntary ring rather than lose a finger.

Being an outstanding visionary and at the same time being an experienced political player, the "Iron Chancellor" was able to meet the growing wave of social discontent and strong leftist movements, implementing fundamental changes in social policy on a large scale, initiating, among others, factory housing for workers, and in with its legislation, it introduced universal suffrage, 8th working day, the ban on employment of juveniles and improvement of security conditions work. Bismarck turned out to be the creator of the first, complementary concept of social insurance for the wider group of employees in the form of: medical care, pensions, accident insurance and unemployment. He implemented labor legislation along with work regulations and labor courts (industrial courts). The foundation of his vision of social policy was shaping strong economic and social relationships with employers. Sine dubio laborer having a real opportunity to get a pension, or a pension in the event of an accident, or a serious illness, or accommodation in a cheap apartment, and a contrario for participation in the strike - could be deprived of these favors, he preferred to not strike. As a result, the social policy of the "Iron Chancellor" turned out to be extremely effective, precipitating from the hands of the leftist political forces in Upper Silesia as well. It may be surprising that in terms of social pragmatics, beyond the old Bismarck concept practically - so far - no one has left the doctrine. (Bell 1979)

In addition to the large contribution of the municipalities and municipalities of the Zabrze powiats to the development of municipal facilities, initiatives to improve the state of health of the local community. Well, as a result of the threat of cholera epidemic in 1875, the kehillah established the first municipal hospital located in the barracks, whereas the brick Zabra hospital facility was finally renovated in 1909.

Page 129: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 129 [email protected]

Municipal boards were active in the promotion of education and culture. In 1892 a vocational school for workers was organized, in 1896 a training school was established a trade school, then private secondary schools were taken over: male and female, while in 1900, the public library and gymnasium of King Jadwiga (Rechowicz 1967) was established. In 1905-1913, a patron's colony was erected for the Bellestra team in Zabrze-Rokitnica, while Huta Zabrze built a patronage colony in Little Zabrze in 1903-1922 (Hnatyszyn, 2012). The fact that on the eve of the outbreak of World War I Zabrze of 70,000 inhabitants, employed mainly in industry, being the seat of the powiat for over 30 years, without having city rights, was commonly called the largest village, is an exception on a European scale.

1914-1939 (from the first outbreak to the outbreak of World War II) (years: 1939-45 omitted)

The year 1914 turned out to be significant, in which he began the first conflict in the history of mankind military on a global scale. The effects of the war have proved far-reaching in many areas: political, economic, demographic, which did not miss and Upper Silesia.

Since 1918, sharp Polish-German ethnic conflicts are beginning to appear with increasing force. In 1919, 1920 and 1921, three more uprisings of the population break out.

Against the German domination and joining the newly established Polish state. In a plebiscite in Upper Silesia - under the supervision of the great powers - for staying the majority of the inhabitants of Gliwice, Zabrze and Bytom adhere to Germany.

In 1919 The Second Reich from the monarchy transforms into the Weimar Republic. In turn in 1922, over 70,000 "villages" Zabrze experienced ennoblement for a long-time awaited town right.

The four-year period of the First World War was characterized by full stagnation and even regression in the functioning of cities, not to mention losses in people and significant damage material as a result of this armed conflict.

The mobilization of men and referral to the front forced the extensive employment of women in production process, which unintentionally led to changes in their position in social hierarchy and - out of necessity - leaving during the war the habitus for them: Kinder, Küche, Kirche - defining the only woman who spans the three spheres of action. After the end of hostilities, the situation returned in principle to the status quo ante.

In the interwar period, the inhabitants of the Upper Silesian Basin had to find themselves in a completely new geopolitical situation. The Polish-German state border has effectively cut many economic and cooperative ties that have so far functioned in the single area of Upper Silesia. Difficulties were additionally intensified by the exodus of the Polish and German population (in opposite directions), severely straining the already poor financial condition of Silesian cities. A large number of refugees appeared, and with it, on a large scale, the phenomenon of homelessness, which the

Page 130: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 130 [email protected]

authorities began to fight by moving a socially uncertain and criminogenic element for barracks located on the outskirts of cities. (Ratajczak, 2014)

However, the global economic crisis initiated on the New York Stock Exchange in 1929 deepened the bad social situation of Silesian cities, where the unemployment rate was the highest in Zabrze (12%) exceeding the level in neighboring Bytom or Gliwice.

In the Polish (eastern) part of the Upper Silesian Basin, this crisis has yet to come more severe, which was further aggravated by the ongoing economic war with Germany.

Occupational strikes or attempts to destroy machines were the result of mass layoffs from work. Some illegally, small and primitive illegally emerged coal mines, called "poverty-shafts," which in the thirties were thousands of people they allowed to be from the sale of the coal obtained from here. (Finch 1959)

The crisis, which was extinguished in 1934, left its mark on the life of the local society, where in the communities of unemployed people the pathologization of life was the order of the day. The phenomenon was counteracted not by social work - unfortunately - but long-term - not effective - police activities. (Hnatyszyn 2012)

On the wave of a deep economic and social crisis in 1933 Hitler came to power in Germany and the state transforms into the Third German Reich.

In the XXX authorities in many cities they take drastic recovery program of the economy by reducing spending on social welfare and education verbi causa help for the homeless. (Ibid) In the years: from 1939 to 1945, when the economic and human resources focused on supporting the military effort, social issues were outside the field of view of the authorities.

From 1945 to the end of the 80's As a result of the Yalta agreements (1945), the entire Upper Silesia

was included in the borders of Poland, the city recovered from the odium of the war began to come pari passu in the process of economic and social recovery. It should be emphasized that most of the cities in this area - as a result of hostilities - did not suffer any significant damage to the industrial or residential substance. In fact, there were no new enterprises, but the existing ones, after re-starting, started to increase production. An important novelty was the complete replacement of the national composition - the cities like Gliwice, Zabrze or Bytom, completely abandoned by the German population, arrived in Poland - repatriated from the former Polish Eastern Borderlands. Thus, the population of Upper Silesia became a nationally homogenous community.

However, the change in the political system played a fundamental role. Poland, forcibly made a satellite state to the USSR, began to introduce a new so-called socialist social system. While in the theoretical studies of prominent thinkers of the 19th century K. Marks and F. Engels and their successors Kautsky or Plekhanov, analyzes of capitalism proved insightful,

Page 131: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 131 [email protected]

accurate and verifiable, the principles of practical socialism were formulated vaguely and in a general way. Implanted in the so-called In the countries of people's democracy, the socialist system referred to the doctrine of social justice, for which the next was founded: it is class struggle and dictatorship of the proletariat, as a form of exercising power, with substitution entity, party - (alleged) representative of the interests of this class (Bauman 1964).

In the post-war period, the strategy of rapid reconstruction of the country and then followed intensive industrialization. Investments in large industrial plants, such as mines and steel mills, are long-term ventures, characterizing with a long period of return capital. Economic acceleration in the socialist edition took place on the road extensive development through increased employment and a multi-shift work system.

Thanks to the adopted model, production growth was able to be achieved by intensifying employment. In addition to the mining and iron and steel industries that dominate in Upper Silesia it is impossible to omit other industries operating here, such as non-ferrous metals factories, power plants, chemical or machine industry, especially the Tychy factory Italian FIAT passenger car. With the adopted development strategy, a structural deficit of hands was revealed. The growing demand for labor increased the labor migration to Upper Silesia, where the housing problem grew.

Therefore, in the 1950s, due to the lack of free areas in the centers of industrial cities, a deglomeration plan was developed, which envisaged the construction of several satellite cities (dormitories) in the near periphery of the Upper Silesian Basin. (Januła 1988).

Two projects have been successfully implemented: from the basics, 125 thousand people have now been built, Nowe Tychy and Zagórze, as the district of Sosnowiec. This housing investment was related to another flagship project of the '70s - the construction of the Katowice Steelworks in Dąbrowa Górnicza. Both of these urban projects turned out to be extremely successful solutions. (Szczepański 1999) Notwithstanding this, entire housing estates were built in the cities. "Blockhouses" were at the partial disposal of the field administration, and partly of the work establishments. In the canon of extensive development, the increase in production was a function of employment. Since the end of the war, practically until 1989, there has been a job migration to the Upper Silesian cities.

It should be noted that the work of miners - due to its heavy nature - requires more than in other professions of staff turnover. The farmers "have been underground" to 25 years (maximum). As a result, people willing to do this job were recruited throughout the country not always imparted to the profession professionally, whether for reasons of mental. Between localities and migrants often came into conflict because - sometimes - that a visitor called here "gorol" got a flat earlier than the local one (Januła, 1988). In the decades of functioning of real socialism and the lack of doctrinal premises to "socialist" cultivation of social policy, ceteris paribus

Page 132: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 132 [email protected]

was copied out of necessity models of solutions from the times of monopoly capitalism, where it - mainly - industry coal again had to fulfill paternalistic social functions in relation to employees, their families and the local community, which in summo hail met with positive social acceptance. (Ratajczak 2014)

From the 90s to modern times (post-industrial epoch) Global reappraisals in politics resulting from the collapse of the global system communist in the "people's democracies", so in Poland it started its erosion leading to fundamental changes in the political system. Political transformation, in the economic sphere, triggered further processes, such as a departure from the primacy of heavy industry, ownership changes - privatization, numerous branches of the economy, while minimizing the share of the state in the ownership system.

In political life allowed free play of political forces and social. So, to say naturally, the trends to return to the roots have emerged, i.e. the 19th century concept civil society in its obvious - an updated version.

Unfortunately, the political changes that the country experienced in economic terms, in particular Upper Silesia revealed a decline in demand for coal or steel in the past produced volumene. In many technologically outdated steel mills, mines, or other establishments sharply highlighted the lack of profitability of started closing or selling unprofitable industrial installation. Started restructuring of the entire industries, such as mining and metallurgy, consequently leading to employment reduction.

However, systemic shielding measures were not able to prevent the growing one unemployment, which in 2011 in the Śląskie Voivodeship reached the level of 11.6% of the population professionally active. (Yearbook Stat., 2012) It was assumed that an effective remedy for unemployment should turn out to be statutory introduced mechanisms of professional retraining of employees. In the local ones these assumptions did not work, because a significant part of a specific group professional, which is created by coal miners to adapt to work in other professions were absolutely unsuitable for insufficient general knowledge. (Ratajczak, 2014) According to official data of the Ministry of Economy, in 1998-2011, 190,000 people left the mines, accepting a one - off severance pay PLN 60,000 each. However, only 10% of them invested in their own business. Rest spent money on buying cars and even on current needs (Szczepański, 2011).

The new post-industrial era shifts the center of gravity from physical to mental work conceptual. With all the harshness there is the need to invest in a broad process of maneuvering towards innovation, which immanently is associated with an increase in research spending. From this perspective, it is worth comparing per capita spending per year on average in the first decade of this century for: European Union $ 408, Germany 858 $ and Poland 178 $ - which is very significant.

Page 133: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 133 [email protected]

One of the effects of deindustrialization was the demographic processes taking place in the Upper Silesia conurbation. Whereas until 1990 the population grew steadily here, then since this time lag in all cities of this urban group, a clear downward trend is noticeable. And so exempli causa, the population of Katowice, the main city of the region, decreased from 369 thousand to 298 thousand (20%), a similar decrease was noted in: Chorzów, Gliwice, Ruda Silesia, whether Sosnowiec. From Bytom disappeared 27% of citizens, and from Tychy - more than 30% of the population.

What is more, the forecasts assume that this trend will continue for the next dozen or so years. (Data of City Offices)

The second demographic phenomenon is the progressive aging of society.

With a low birth rate, some of the existing residents, especially those with a rural background, permanently leave the former "promised land", while many young people, in search of a better life, go "abroad" for bread.

Bearing in mind the current social situation and the assumed trends in its evolution, the Self-government of the Śląskie Voivodeship (SWS) has developed the Social Policy Strategy of the Silesian Voivodeship for the years 2006-2020 in the field of social policy. Update 2015 with a mission "Improvement of the value and quality of life of the inhabitants of the Śląskie Voivodeship". In the document it is noticed that the main social problems are unemployment (poverty) (5%) population, disability and the growing number of elderly people, because of these many residents experience social exclusion. By counteracting these processes, in order to support large families, in order to reduce the risk of falling into poverty, a Large Family Card was implemented, granting family members discounts and discounts on products and services offered by the Charter partners. The aging of society is permanent the demand for services for seniors - hence the Seniors Card dedicated to this age group of Silesia, as the offer provided by its partners in the area culture, education and recreation. it should create conditions for active and dignified aging and shape an environment that is friendly to all ages. The mentioned Strategy it also assumes assistance for inefficient families in the form of adoption centers, as well as the coordination of family benefits as part of the membership Poland in the European Union. (Portal int. SWS) Unfortunately, it is regrettable to note that the Summoned Strategy omits a significant and urgent social and civilization problem of global reach very much, which is also homelessness in Silesia. According to the latest research done at night from 8th to 9.II.2019, only 4454 homeless were revealed in the Silesian Voivodeship alone, while in the city of Katowice, 694 were counted.

19 cities of the Upper Silesian Industrial District (Gliwice, Zabrze, Katowice, Bytom, Świętochłowice, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Czeladź, Mysłowice, Będzin, Tychy, Ruda Śl.,

Page 134: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 134 [email protected]

Piekary Śląskie, Chorzów, Mikołów, Knurów, Tarnowskie Góry) in the historical areas of Upper Silesia, the Kraków Basin and Zagłębie Dąbrowskiego forms a compact urban complex - a distinctive type of polycentric agglomeration, which is the so-called conurbation, or a group of cities located close to each other, none of which has a dominant position, where urban centers perform different functions complementing each other. In terms of urban and architectural design, these cities are so similar that the boundaries between them are often barely visible, and the extensive communication network connects individual cities well.

The Upper Silesian Conurbation is the largest agglomerated area in the country, as far as it is concerned for entities with municipal rights, being also one of the largest populations and area settlement units in Europe.

Depending on the concept and accepted delimitation criteria in the area of approximately 1500 km2, the population of the Upper Silesian conurbation is in the range of: 2.2 to 3.5 million people, which in fact causes that the Congregation is inhabited by 50% to 85% of the total population of Silesian Province.

Summary In this analysis, social, economic or political processes are included

in over 200 years of historical perspective, in principle, preserving their chronological course as well as in a broad geopolitical (global and local) context. Although the main subject of research, in terms of applied social policy , were existential problems of the population of Upper Silesia, with a focus on the city of origin typically industrial, such as Zabrze and Chorzow, including no less author based often also examples of neighboring urban centers, or in the broad sense I've made reference to specific issues in the country. The generalized analysis entitles you to derive some conclusions regarding fulfilling the social functions belonging to the urban organism, which was Zabrze, which in the discussed period (for 120 years) was not formally a city.

When Zabrze was a small settlement and in the initial period of its functioning, one of several neighboring communes, it is impossible to talk about fulfilling some social functions by him towards the inhabitants. The detection of coal deposits and rapid industrialization of the sediments cause the increase of its population and importance among the neighboring villages and settlements, which combined with a favorable one the location gives Zabrze a central position. Apart from these factors, somehow objective ones there are stimulating external conditions in the form of overly expressive and far-sighted policy of the state - as the owner, initiator and stimulator of the process of industrialization. You cannot fail to notice the dependent factor of human creation pro-social attitudes at the level of municipalities, which has intensified especially after making Zabierz seat of the powiat. It did not prevent communes from undertaking joint municipal investments , as well as - as part of the civil society emerging in the second

Page 135: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 135 [email protected]

half of the century - to properly care for other important and fundamental needs of the local community in the construction of communal apartments , not forgetting about health and education. Social policy at the communal level supported the current administrators, i.e. the State and the large industry, who remained the main subjects of this policy. In conclusion, the city rights were not so necessary for Zabrze in order to adequately fulfill the social functions of the city, but they turned out to be of little importance when totalitarian Nazi power came to the fore and in the 1930s the perception of social issues was minimized.

The history of cities such as Katowice, Sosnowiec, Zabrze and Chorzów are inseparably connected with the development and further restructuring of the industry: mainly hard coal mining, iron and steel metallurgy as well as engineering and energy industries. In the present era, these former pillars of the industry no longer play a leading role, as a result of a fundamental transformation of economic turn of the twentieth and twenty-first century. Deindustrialization came to the restructuring of many companies, resulting in some of them closed or combined with others. The post-industrial gap in the Upper Silesian economy is partially complemented by medium and small enterprises, mainly service and transport. The population of the Upper Silesian conurbation from the turn of the century shows a clear downward trend - causing significant demographic changes and deepening de-urbanization processes. This problem also affects other regions of Europe, and - as such - requires solutions at the level of the European Union. In the case of the Upper Silesia Conurbation, there are plans to effectively use the huge storage potential for the purpose’s logistics on a continental scale (storage, sorting), which is also supported by well-developed road and rail infrastructure.

In recent decades there has been a process of gradual transformation of the social structure of the inhabitants of the cities of Upper Silesia, when, as the importance of industry declines, the trend of development of service activities and work with a larger share of intellects has come to light.

In the Upper Silesian conurbation, apart from hundreds of secondary schools of various types, there are 49 universities (public and private) with a university, medical, economic, polytechnic or artistic profile making this urban team the third academic center in the country. The controlled transformation should be perceived multifaceted, among other things for the sake of its ability to counteract social pathologies. The basic factors here appear: education, culture and social work. All of them are part of the broadly understood social policy, which is becoming increasingly new in terms of quality. works. One of the nodal and still (unresolved problems) entering into the sphere of social policy, in the post-industrial areas there is an excessive pollution and environmental pollution clearly affecting the health of the inhabitants. According to the World Health Organization (WHO) report from 2016 in the ranking of the most polluted cities in the European Union: the 4 largest urban centers of

Page 136: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 136 [email protected]

the Upper Silesia Conurbation, ie: Zabrze, Katowice, Gliwice and Sosnowiec, ranked respectively on the positions: 18, 19, 20 and 25. Social policy is created and implemented by various entities from the State, which through setting objectives and directions of this policy creates appropriate legal instruments and allocates funds. Next, local authorities of various levels are successively appointed, which in terms of their powers and using social services as urban or municipal social assistance centers perform this policy by their local plans allotting means intentional. The most important signatories, especially in the social policy used, are Social Assistance Centers, which operate in cities and communes throughout the country, under the direct authority of the local self-government bodies (in the absence of a centralized structure) under the functional supervision of the Minister for Family, Labor and Social Policy and non-governmental organizations social. Of the nearly 100 active in the country, the following would be mentioned from the charity : Polish Red Cross, Caritas, Catholic organization in diocesan structures, St. Brother Albert Society, and MONAR (providing help for drug addicts) that are involved in the implementation of tasks in the field of social work as one of the segments of social policy .

The list of active entities in the area of social policy should be supplemented with the European Union, which for several years has been actively involved in the systematic social problems of its citizens, including in the form of targeted funds. It is also clearly visible in Upper Silesia, where the EU Cohesion Fund under the Infrastructure and Environment Program co-finances the modernization of municipal transport and other pro-ecological investments, such as the reclamation of post-industrial areas. Concluding these considerations, it would be impossible not to mention the important structural and political problem, where the state evades direct implementation of social policy by gradually assigning tasks and entitlements to territorial self-governments , which are not fully prepared for this and which - at the centralistic level State management model - they have too small financial resources. Because, however, as the saying goes, the history of magistra vitae est, development and transformation cities of Upper Silesia (in the presented optics), in a model way, can in many cases provide exempli causa of meaningful hints in the application of social policy.

Bibliography: 1. Bahlcke J., Gawrecki D., Kaczmarek R. (Editors) - History of Upper Silesia - Politics, European Economy and Culture. Gliwice, 2011. Publisher: Dom Współpracy Polsko-Germańskiej. ISBN 978-83-60470-41-1, ISBN 978-83-60353-99-8, ISBN 978-83-9320012-1-1

2. Bauman Z. - Outline of Marxist Theory of Society. Warsaw, 1964, PWN.

Page 137: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 137 [email protected]

3. Bell D. The Advent of the Post-Industrial Society Era. Warsaw, 1979, PWN. 4. Czarnota A. and L. - Gazeta Mysłowicka of 28.IX.2011. 5. Długoborski W. (Editorial Team) - Historia Śląska. t. I, II. Wrocław-Warsaw-Kraków, 1967, PWN. 6. Dziewięcka-Bokun L., Zamorska K. (Selection and elaboration) - Social policy - Source texts, Wroclaw, 2003. Publisher of the University of Wroclaw. ISBN 83-229-2418-6. 7. Hnatyszyn P. - Chronicles of the City of Zabrze. 2012. ISBN 978-83-62023-09-7. 8. Hornig E. - Transport routes in Upper Silesia [in] Upper Silesia. Studies and geographical materials. Warsaw, 1962, PWN. 9. Januła E. - Genesis of social policy [in] Social Policy, Katowice 1983, University of Silesia. 10. Januła E. - Jastrzębie Zdrój. Youngest city industrial (Collective work). Wroclaw-Warsaw-Krakow, 1988, Ossolineum. 11. J. Jaros - The history of coal mining in the Upper Silesian Basin r.1914 Wroclaw – Warsaw – Krakow, 1965, PWN. 12. Michalkiewicz S. - Industrial workers in Upper Silesia during the period of capitalism. Warsaw-Wrocław, 1979, PWN. 13. Ratajczak R. - Social policy in postindustrial regions on the example of Upper Silesia [in] Zbornik prispevkov from medzina'rodna vedeckej conference L'udsky 'kapita'l a spoloćnost' 2014 Kośice 2014 Univerzita Pavla Jozef Śafarika v Kośiciach. ISBN 978-80-8152-211-6 (e-publication). ISBN 978-80-8152-210-9 (CD-ROM). 14. The website of the Self - government of the Silesian Voivodeship (SWS). 15. Ratajczak R. - Development of social functions of Zabrze - an example of an industrial city in the period of capitalism (Contribution of research for the practice) [in] Zbornik referatov z 5. róćnika vedeckej konferencie s medzinarodnou u'ćast'ou Socia'lna pra'ca, manage and economia-prinosy a limit vedy pre teóriu a prax Dolny Kubin, 2013. KU Rużomberok & Opole University. ISBN 978-80-561-0092-9. 16. Ratajczak R., Truś T. - Social policy and social work in the industrial cities of the capitalist era on the example of Chorzów-Królewska Huta and Zabrze [w] From the mediatorial conference in Gdańsk, Aktua'lne dianie, perspektivy a vy'vojove 'trendy v socia 'for reckless, edukaćnej and dravotnickej pra'ci s marginalizovany'mi skupinami v śtudentsky'ch pra'cach Rużomberok, 2013. Catholic univerzita v Ruzomberok. ISBN 978-80-8084-995-5. 17. Rechowicz H. (Ed.) - Zabrze. An outline of the city development. Katowice, 1967. Wydawnictwo ŚLĄSK. 18. Stasiak A. - Miasto Królewska Huta. Warszawa, 1962, ARKADY. 19. Szczepański M. (Editors) - Nowe Tychy (collective work). Municipal Office of Tychy, 1999.

Page 138: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 138 [email protected]

20. Szczepański M. - The fate of former miners [in] Trybuna Górnicza. 14/2011. 21. Zięba J.- Biedaszyby Zagłębie Dąbrowskiego. Katowice, 1959, SIN.

07. Bilateral Relations of Uzbekistan With the Countries of Central Asia

Saodat F. Ubaidullaeva

Candidate of Political Sciences, Tashkent State Institute of Oriental Studies

(Tashkent, Uzbekistan)

Abstract The article considers the relevance of the study of regional security, as the basis

for the stability and prosperity of the country. Studied foreign experience. The author also paid attention to the relations and cooperation of Uzbekistan with the countries of Central Asia.

Keywords: security, region, relationships, cooperation.

Today, the Republic of Uzbekistan is confidently demonstrating its political readiness for mutually beneficial, friendly, bilateral and multilateral relations with countries neighboring Central Asia. Constructive partnership based on reasonable compromises, mutual benefits, taking into account each other's interests, is the most important direction in the foreign policy of our country. The President of the Republic of Uzbekistan Shavkat Mirziyoyev identified the region of Central Asia, with which the vital interests of our country are connected, as the main priority of foreign policy of Uzbekistan. The choice of Central Asia as a priority is the natural, sincere desire of Uzbekistan to establish good-neighborly, friendly, mutually beneficial relations with its closest neighbors. It should be noted that the solution of a number of issues of ensuring sustainable development and security of Uzbekistan largely depends on the level of mutual understanding between the countries of Central Asia and the effectiveness of regional cooperation.

Already in the early days as President of Uzbekistan, Shavkat Mirziyoyev took decisive and concrete steps aimed at developing mutually beneficial relations with neighbors, establishing trustful contacts with all the leaders of the Central Asian states.

The head of Uzbekistan set forth his strategic vision for ensuring regional security and stability at the 72nd session of the UN General Assembly in New York in September 2017. Later, in November of the same year, during the Samarkand conference “Central Asia: one past and one common future, cooperation for sustainable development and mutual prosperity”, the head of Uzbekistan proposed a comprehensive program of

Page 139: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 139 [email protected]

joint efforts at the regional and international levels to ensure lasting peace and stability in Central Asia, including Afghanistan.

The Republic of Uzbekistan, bordering all the countries of Central Asia and Afghanistan, is directly interested in making the region a zone of stability, sustainable development and good neighborliness.

Regional security as a state of protection of the vital interests of a region is influenced by factors quite dynamic, and volatile. The configuration of political forces is changing, the economic or political situation is developing within and around the region, new circumstances are emerging that are forcing analysts, researchers and other interested parties to conduct constant scientific monitoring of the relevant processes and trends. This is necessary, first of all, for an adequate assessment of the situation in the region, for scientifically based forecasting and, ultimately, for identifying new challenges and threats, for building a reliable system of regional security based on the principles of collective solidarity, equal responsibility, trusting relationships and the priority of the principles and norms of international law.

As President of the Republic of Uzbekistan Sh.M. Mirziyoyev noted in this connection, “To achieve the lofty goals that we have set for ourselves, all the forces and capabilities of the state and society are mobilized. Particular attention is paid to such priority areas as improving the system state and social construction, ensuring the rule of law and further reforming the judicial system, developing and liberalizing the national economy, strengthening the social sphere, ensuring security, interethnic harmony and religious tolerance, implementing an effective foreign policy.”

As the practice of international relations shows, there is as yet no universal, reliable (in terms of guarantees and existing preventive mechanisms for ensuring regional security) security system. At the same time, world experience has a number of individual achievements in the legal, political, technological aspect in ensuring regional security, which must be studied and tested on the positive experience to the conditions of the Central Asian region.

Today, the relevance of studying regional security systems is also determined by the growing trend of globalization, which carries not only positive but also negative effects. Regional security cooperation today is the only reliable barrier to the negative impact of global threats and challenges, and with a high degree of probability can become the basis for the formation of a multipolar system of world order. The concept of regional security from a scientific point of view has an intersectoral complex character.

In this regard, a political analysis of the political and legal foundations of regional security methodological has an advantage, as it allows a systematic approach to the study of the issue, generalize legal, sociological, some economic and political aspects proper. These are issues of regional integration, investment cooperation, development of transport communications, the use of water and energy resources of the region, stimulation of those areas of the economy that in the long-term guarantee

Page 140: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 140 [email protected]

employment, contribute to the resolution of social problems. It is from this position that it is advantageous to look at the creation of collective joint mechanisms.

In this regard, one of the examples is the SCO. As noted, the first President of the Republic of Uzbekistan I.A. Karimov during a meeting with representatives of the PRC mass media on the eve of the summit of the Shanghai Cooperation Organization, June 13, 2006: “The development of the situation and global changes in the world, growing threats to security and stability, continuing ”hot spots”, the growing danger of international terrorism, extremism, separatism and drug trafficking in various regions, and, first of all, in the region of Central Asia close to all of us, are once again confirmed in time and the demand for the creation and formation of such an international organization as the SCO. It is precisely security, stability and sustainable development throughout the SCO space that is one of the main conditions for intensifying cooperation in trade, economic and social humanitarian fields.”

When considering security issues, there is always a need to study the corresponding challenges and threats, the counteraction of which determines the nature and structure of the emerging security system.

For example, at the present stage, the continuing instability in the region due to the incessant resistance to movement The Taliban and a number of local anti-government forces to the legitimate government of Afghanistan and coalition forces led by the United States pose a threat to the destabilization of the region as a whole. In territories not controlled by the authorities of Afghanistan and Pakistan, bases for training and arming terrorists remain.

In this regard, it should be noted the nomination by the President of the Republic of Uzbekistan Sh.M. Mirziyoyev initiatives to conduct together with the Afghan side March 26-27, 2019. in Tashkent, the High-level International Conference on Afghanistan on the theme “Peace process, security cooperation and regional cooperation” is an integral part of the overall strategy of the leadership of Uzbekistan to ensure regional security and stability.

Uzbekistan takes an active part in the work of almost all international forums devoted to the Afghan problem. Among them are the Kabul Process, the Moscow Format, the Heart of Asia - Istanbul Process forum, the International Contact Group on Afghanistan, the SCO - Afghanistan Contact Group, and the Regional Economic Cooperation Conference on Afghanistan (REKKA).

Relations on strengthening the national security of Uzbekistan and confronting the external threat are built on the basis of the principle of general security and maintaining regional stability on a contractual basis with those states whose vital interests are directly affected. The main condition for the conclusion of such military-political treaties was the provision of full sovereignty, territorial integrity and inviolability of the existing borders of our

Page 141: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 141 [email protected]

country. Developing a wide network of its bilateral and multilateral cooperation with foreign countries, with international organizations, Uzbekistan has invariably intensified its military-political and military-technical cooperation with them.

Today, Uzbekistan actively participates in the work of such international authoritative organizations as the UN, OIC, OSCE, SCO, UEC, CIS and a number of specialized international institutions, making a significant contribution to solving the problems of ensuring regional security; the establishment of a nuclear-weapon-free zone in Central Asia; countering drug trafficking and other problems facing the international community. Threats to regional security are not only of a military-political nature. This may be international terrorism, an environmental catastrophe (for example, the drying up of the Aral Sea) and the economic crisis, organized (at the regional level) crime, threatening the growth of the drug and arms trade, etc.

Regional security is, first of all, measures of joint interaction. The joint essence of regional security reflects a modern understanding of the opportunities available to states that have chosen the path of open democratic development and do not want to participate in global political adventures This is a form of protection that corresponds to the principles of mutually beneficial partnership between states that, realizing their national interests, do not seek to do this to the detriment of the second and third parties. This is the only acceptable option for creating a security system, which takes into account the goals of economic and socio-cultural integration with neighbors, the opportunities that the partner states possess and the geopolitical situation that determines the peculiar division of labor in the created one - trust. Hence the need arises to study how, in what state is the awareness of regional interests, the formation of an integrative approach to regional security. The world has become more complex and subtle, both due to the increased degree of global integration, and due to the reasons that underlie the rapid expansion of international relations. The world has become more interconnected and interdependent. Have an interesting experience.

In these conditions, the approaches and principles of ensuring regional security are of particular interest on the part of the UN and a number of regional organizations, such as the SCO EEC, OSCE and NATO. Among the regional structures whose purpose is to preserve peace and develop the region can also be called OAS, OAU, OIC, LAS, OSEAN, etc. In the post-Soviet space, along with the CIS and the CSTO, regional organizations such as the SCO appear and begin their successful development. All this requires study and generalization, and regardless of whether this topic has been studied earlier, as already noted above, the state of regional security is not static and requires regular scientific monitoring.

Studying the foundations of regional security is also relevant from the perspective of further development of the theoretical and methodological foundations for determining the regional security system, especially taking

Page 142: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 142 [email protected]

into account the ever-increasing processes of globalization. The legal foundations of regional security are developing in the system of international relations, which should also be studied in conjunction with the study of universal, regional structures, and the system of bilateral treaties.

All this is necessary for comprehension and further development of the regional security system in Central Asia, especially in terms of studying the threats and challenges to regional security in Central Asia, the problems of forming the organizational and legal foundations for ensuring security in Central Asia. Summing up the above, it should be emphasized that regional security is a multifaceted concept, the analysis of which is possible only on a comprehensive, interdisciplinary basis, since it affects the whole spectrum of issues of the international political, legal, economic, socio-cultural and military-technical plan.

Sources: 1. On the action strategy for the further development of the Republic of

Uzbekistan Decree of the President of the Republic of Uzbekistan (Collection of Legislation of the Republic of Uzbekistan, 2017, No. 6, Article 70) February 7, 2017. / https://mfa.uz/ru/press/news/2017/07/11752/. 2. Speech by the Minister of Foreign Affairs of Uzbekistan A. Kamilov at the opening of the international conference “Interconnectedness in Central Asia: challenges and new opportunities” (Tashkent, February 19, 2019).

3. Umarov A.A. Afghanistan factor in the regional security of Central Asia at the beginning of the XXI century. Abstract. dis. Doct. Philosophy (PhD) by polit. sciences. - T., 2017. - 48 s.

4. Safoev S.S. Markaziy Osiyodagi geosiyoshat. Monograph. - T.: Patent Press, 2005. - 160 b.

5. Umarov A.A. Afghanistan factor in the regional security of Central Asia at the beginning of the XXI century. Abstract. dis. Doct. Philosophy (PhD) by polit. sciences. - T., 2017. - 48 s.

6. Speech by the President of the Republic of Uzbekistan Shavkat Mirziyoyev at the 72nd session of the General Assembly of the United Nations. The official website of the President of the Republic of Uzbekistan. 09/20/2017. https://president.uz/uz/lists/view/1063.

7. Speech by the President of the Republic of Uzbekistan Shavkat Mirziyoyev at the international conference on Afghanistan: “Peace process, security cooperation and regional interaction.” https://prezident.uz/ru/lists/ view/1601.

8. Mirzokhid Rakhimov “Complex regionalism in Central Asia: Local, regional, and global factors // Cambridge journal of Eurasian studies. December 19, 2018. P. 11. https://www.veruscript.com/CJES/publications/ complex-regionalism-in-central-asia.

Page 143: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 143 [email protected]

08. В Украине укрупнят районы по примеру Франции

Евгений Александрович Романенко доктор наук государственного управления, профессор,

Заслуженный юрист Украины, проректор. Межрегиональная академия управления персоналом

(г. Киев, Украина)

Децентрализация власти как составляющая государственной политики регионального развития является одной из определяющих в повестке дня реформ в Украине. Благодаря созданию новой системы распределения властных полномочий между центральными и местными органами власти в Украине сегодня фактически формируется новая система взаимоотношений между различными ветвями власти и новый баланс сдерживания и противовесов. На первый взгляд, перераспределение полномочий в стране, находящейся в состоянии войны и нуждается в сильном центрального управления и объединения всех усилий нации и ресурсов страны, может восприниматься как спорный шаг. Однако реформа децентрализации власти сама по себе не провоцирует развитие центробежных тенденций в стране, но не приводит к напряженности в отношениях между центром и регионами.

В Украине до сих пор действует закон об административно-территориальном устройстве, который был принят еще в 1981 году указом президиума Верховной рады УССР. Административно-территориальное устройство Украины является трехуровневым: субнациональный (региональный) уровень составляют Автономная Республика Крым, области, города Киев и Севастополь, субрегиональный уровень - административные районы, низовой уровень - сельский, городской, поселковый совет, населенный пункт. Состоянием на 01.04.2015 г. система административно-территориаль-ного устройства включала: Автономную Республику Крым, 24 области, города Киев и Севастополь, 490 районов, 460 городов, 885 поселков городского типа, 10 279 сельских советов, 28 397 сельских населенных пунктов.

Актуальность реформирования территориальной организации власти назрела давно, ведь действующий территориальное устройство Украины сформировался при отсутствии самостоятельной методологии и был адаптирован к советской командно-административной системы управления. На законодательном и практическом уровнях система управления построена сверху донизу на основе доминирования центральной власти над местными общинами. Поэтому существующее административно-территориальное устройство препятствует демократическим преобразованиям в государстве, осуществлению эффективной региональной политики,

Page 144: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 144 [email protected]

сдерживает развитие местной инициативы и становления базового института демократии - местного самоуправления. [1].

Аргументом в пользу проведения реформы является тот факт, что интеграции Украины в Европейский Союз ставит вопрос о соответствии административно-территориального устройства государства с европейским принципам организации управления региональным и местным развитием, развития местного самоуправления. Поэтому изучение мирового опыта публичного управления является краеугольным камнем внедрения действенной и эффективной системы управления в Украине. Для стран-членов Совета Европы, согласно нормам Европейской Хартии местного самоуправления, определяющим принципом распределения полномочий является принцип субсидиарности. Согласно этому принципу, полномочия должны быть сосредоточены на максимально низком уровне административно-территориального устройства государства, на котором они могут быть эффективно реализованы. [1] Поэтому изучение становления публичного управления Франции сегодня является актуальным с точки зрения внедрения в практическую плоскость.

Право местного самоуправления во Франции на законодательном уровне было зафиксировано еще 17 декабря 1789. Франция является унитарным государством с президентско-парламентской формой правления. Франция имеет трехуровневую систему организации местного самоуправления. В стране насчитывается 36 680 коммун, 101 департамент (в том числе 5 заморских), входящих в 26 регионов. Административными единицами являются 342 округа и 4 054 кантонов. Регионы, департаменты и коммуны являются территориальными общинами, округа и кантоны - только административными единицами. Кроме того, существует деление на 37 исторических провинций. Коммуны объединяются в межкомунальные объединения, которых во Франции насчитывается 2 588 (91,1% всех коммун). [2]

Коммуна является нижним уровнем самоуправления; как представительный орган муниципальный совет, а мэр, избираемый, выполняет как исполнительные функции, так и функции представителя центральной власти. Коммуны значительно отличаются друг от друга по количеству населения. Это и село с немногими жителями, и многомиллионный Париж. Кантон является административно-территориальной единицей округа и может включать в себя несколько коммун.

Департамент - основная административно-территориальная единица, которая образует второй после коммуны уровень административно-территориального устройства. На уровне департамента работают два органа власти - Генеральный Совет, представляющий местное самоуправление, и префект, который является представителем государственной власти. Генеральный Совет

Page 145: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 145 [email protected]

избирает среди своих членов Председателя Совета. Префект назначается президентом и представляет правительство, премьер-министра и министров. Префект контролирует соблюдение национальных интересов, обеспечивает осуществление государственных полномочий департаментом, управляет государ-ственным имуществом, руководит деятельностью правительственных служб в департаменте.

Департамент делится на округа, которые возглавляют супрефекты. Несколько департаментов входят в регион, представительным органом которого является Региональный Совет во главе с Председателем Совета и представителем государства - префектом региона, каким является префект департамента города-центра региона.

С 2002 г. во Франции действует закон о агломерации, который регулирует объединения территориальных общин. Такие объединения способствуют совместному решению проблем, саморазвития общин и экономии публичных средств. Как правило, этими вопросами руководит префект. Для объединения коммун введены дополнительные государственные дотации по 40 евро на человека ежегодно, что существенно повлияло на процессы сотрудничества. В течение нескольких лет создано около 2600 общин, объединили 90% коммун. Закон о реформировании местного самоуправления 2010 предусмотрел завершения объединения общин до конца 2013 г. Государство способствовало объединением общин вместо принудительного уменьшения количества коммун. Целью этого стало стремление к максимальной комфортности проживания населения и повышение качества услуг.

Реформирование публичного управления во Франции продолжается и поныне. Последней реформой является административно-территориальная реформа 2014-2016 гг. Она заключается в укрупнении регионов и уменьшении их общего количества. При этом изменение полномочий регионов не предусмотрено. Основной целью реформы является оптимизация расходов, устранения дублирования функций, сокращение штатов чиновников и передача на места дополнительных полномочий в сфере занятости, управления начальной и средней образованием, предпринимательства и т.д. [2]

Целостное видение ожидаемых изменений от реформы децентрализации было заложено в Концепции реформирования местного самоуправления и территориальной организации власти в Украине, которая была принята Кабинетом Министров Украины 1 апреля 2014. Стратегия устойчивого развития «Украина - 2020», одобренная Указом Президента от 12 января 2015 года, включила децентрализации в перечень первоочередных реформ, необходимых для обеспечения европейских стандартов жизни в стране.[3] Целью

Page 146: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 146 [email protected]

политики в сфере децентрализации были определены «уход от централизованной модели управления в государстве, обеспечение способности местного самоуправления и построение эффективной системы территориальной организации власти в Украине, реализация в полной мере положений Европейской хартии местного самоуправления, принципов субсидиарности, вездесущности и финансовой самодостаточности местного самоуправления». В соответствии с Планом мероприятий по реализации Концепции от 18 июня 2014, в ключевых приоритетов реформы было отнесено формирование примерно 1500 состоятельных территориальных общин, способных стимулировать местное развитие и предоставлять качественные и доступные публичные услуги на местах (вместо более чем десятка тысяч городских, поселковых и сельских советов, неспособных выполнять собственные и делегированные полномочия). В течение 2015-2017 гг. правительство планировало завершить процесс объединения территориальных общин, после чего реорганизовать органы местного самоуправления и местные органы исполнительной власти на новой территориальной основе. В то же время предусматривалось внесение изменений в Конституцию Украины в части образования исполнительных органов областных и районных советов, моделирование административно-территориальных единиц в регионах. В условиях вызовов территориальной целостности способность Верховной Рады принимать решения относительно конституционных изменений в части децентрализации власти в 2014- 2015 гг. была ограничена. Поворотным моментом на пути формирования способных общин стало принятие Закона «О добровольном объединении территориальных общин» (5.02.2015) [4] и утверждении Методики формирования способных территориальных общин (8.04.2015).

Закон предоставил объединенным территориальным общинам полномочия, как у городов областного значения; нормировал прямые межбюджетные отношения Государственным бюджетом; предусмотрел финансовую поддержку и др. Методика формирования способных территориальных общин регламентирует требования к Перспективных планов формирования территорий общин каждой области, а также определяет критерии для потенциальных административных центров ОТО.

Процесс формирования ОТО можно назвать динамичным: по состоянию на 2015 год. по Украине было сформировано 159 ОТГ; по состоянию на 2016 - 366; по состоянию на 2017 - 665; а по состоянию на март 2019 - уже 884 объединенных общин которые объединили 4110 местных советов. Формирование должно закончиться весной 2020 г. перед выборами в местные советы.

Напомним, 31 августа 2015 года Верховная Рада в первом чтении одобрила внесенный Администрацией президента Петра Порошенко

Page 147: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 147 [email protected]

законопроект о внесении изменений в Конституцию, в котором было предусмотрено ликвидация областных государственных администраций и передача их функций исполкомам областных советов. А президент назначает в регионы своих префектов с полномочиями по контролю за местной властью. Также оговаривалось особый статус местного самоуправления в отдельных районах Донецкой и Луганской областей, что, кстати, является обязательством Украины по Минским соглашениям и открывает дорогу к мирной реинтеграции Донбасса. [5] Еще в конце февраля 2018 года в парламент был внесен законопроект № 8051 «О принципах административно-территориаль-ного устройства Украины», но он так не был рассмотрен в сессионном зале и не проголосованное даже в первом чтении. Основное его новшество состояло в укрупнении районов современных областей - вместо 490 нынешних административных районов предлагалось 100, пределы областей и их укрупнение не будут происходить. Самих же объединенных территориальных общин будет около 1500. Украину по масштабам и потенциалу часто сравнивают с Францией. Основной территориально-административной единицей которой является департамент – в настоящий момент таких во Франции насчитывается 101. Примерно к такой концепции и тяготеют авторы украинской реформы.

Команда новоизбранного президента Украины Владимира Зеленского намерена продолжить децентрализацию и провести предложенную раньше административную реформу - укрупнение районов. В рамках реформы планируется сократить количество районов до 100. Сейчас их - 490. Реформа предусматривает расширение полномочий власти местного уровня и, соответственно, уменьшение роли таких элементов, как государственные администрации и замену их на префектуры, которые будут следить за законностью решений местных советов.

Смысл изменений заключается в том, чтобы вместо полутысячи депрессивных районов сделать сотню процветающих. Преимуществен-но за счет присоединения «бедных» к богатым». В теории, это позволит более равномерно распределить ресурсы. Центрами новых районов будут в основном крупнейшие в каждой области города областного подчинения, включая областной центр. При определении города кандидата на роль центра укрупненного района значение имеют расположение, численность населения, экономический потенциал, наличие инфраструктуры, а также исторически сложившееся тяготение к этим городам ближайших районов.

В соответствии с разработанным ранее проектом закона «О префектах», институт префектов появляется после вступления в силу изменений в Конституцию относительно децентрализации и, соответственно, после ликвидации местных госадминистраций. [6] Основная цель введения - создание эффективного надзора за

Page 148: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 148 [email protected]

конституционностью и законностью решений органов местного самоуправления. Префект является местным органом исполнительной власти; является государственным служащим; не относится к политическим должностям; не меняется с изменением Президента или Правительства; не зависит от местных политических элит. Префект следит за конституционностью и законностью решений органами местного самоуправления; останавливает действие незаконных актов органами местного самоуправления и одновременно обращается в суд; не сразу останавливает действие акта и обращается в суд; может посоветовать местном совете привести свое решение в соответствие Конституции и законам. Для организации работы префекта создаются секретариаты префектов. Префекты отбираются по результатам открытого конкурса, назначаются и освобождаются Президентом по представлению правительства. Работают в области / районе не более 3 лет. Далее – ротация.

Украина, к сожалению, не имеет, в отличие от Запада, традиций ни назначения, ни непосредственного опыта работы префектов. Префекты в системе органов исполнительной власти, по реформаторским замыслу, навеянным опытом Франции и Польши, должны обеспечивать государственную политику по вопросам территориальной организации власти.

Список литературы: 1. Романенко Є.О. Незворотність реформи державного

управління / Децентралізація влади, проведення реформ в Україні. Сучасний стан та проблеми підготовки кадрів для об’єднаних територіальних громад : мат-ли І Міжнар. наук.-метод. конф. – Рівне: Волин. обереги, 2017. – с. 126-128. 2. Кухарева Г. Розвиток публічного управління Франції: досвід для України / Г. Кухарева // Державне управління та місцеве самоврядування. - 2017. - Вип. 4. - c. 13-20.

3. Про Стратегію сталого розвитку "Україна-2020". Указ Президента України від 12 січня 2015 року № 5/2015.

4. О добровольном объединении территориальных общин. Закон Украины от 5 февраля 2015 года № 157-VIII.

5. Законопроект № 2217а «Про внесение изменений в Конституцию Украины (в части децентрализации власти)» 31 августа 2015.

6. http://www.minregion.gov.ua/wp-content/uploads/2016/01/prefekti-6.11.pdf/.

Page 149: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 149 [email protected]

09. Інформаційний взаємозв’язок між державою і суспільством: теоретичний і прикладний аспект

Ірина Віталіївна Жукова

Кандидат наук з державного управління, доцент, лауреат Премії Президента України для молодих вчених, завідувач кафедри

професійної освіти та управління навчальним закладом. Міжрегіональна Академія управління персоналом

(Київ, Україна)

На рубежі ХХ-ХХІ століть відбувся розвиток нових інформаційних технологій, мобільного зв’язку, інтернету та соціальних мереж, які дали можливість досліджувати сенс комунікаційного та медійного процесу по-новому, їх можливостей та механізмів діяльності. Як відомо, що спілкування як процес відбувається тільки в середовищі людини і що люди мають здатність говорити і спілкуватися один з одним. В економіці будь-якої країни можуть бути кризові явища, які з’являються в політиці та економіки в усьому світі і завдяки технологічним можливостям, стають майже типовим прикладом для багатьох країн, змушуючи уряди, держави, правлячі класи шукати нові способи спілкування з народами і людьми, різними класами і кастами. Новими шляхами є не тільки передача інформації від уряду до людей, а й зміст їхніх повідомлень заради розуміння в суспільстві. Це важливо, тому що рівень комунікації в суспільстві майже дорівнює рівню довіри. Чим більше люди взаємодіють один з одним, тим більше розвивається розуміння, толерантність.

В Україні між державою і суспільством майже немає порозуміння про це свідчать показники рівня довіри до української влади, які стрімко зменшуються [1].

В Україні управління державою відчуває серйозну проблему у наданні інформації та підтримці державної політики. Процеси комунікації, розкриття політики, дії уряду та влади взагалі розмиті, не систематичні, спонтанні і часто непередбачувані. За часів незалежності у сфері державної комунікативної політики, досягнуто певного прогресу в демократизації процесів взаємодії, зокрема із засобами масової інформації, громадськими організаціями тощо.

Інформаційно-комунікаційні технології за останні два-три десятиліття якісно змінили обличчя світу. Сформовані за їх допомогою потоки повідомлень, створили своєрідну інформаційну сферу, яка поступово перетворилася в самостійну, з власними інститутами, нормами, стійкими відносинами і зв’язками, системою символів та знаків, мовою [2] .

Оскільки демократичний режим вимагає координації позицій у постійному діалозі між владою та громадськістю, державне управління не може бути без комунікації, оскільки це форма взаємодії між різними

Page 150: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 150 [email protected]

суб'єктами та об'єктами управління. Спілкування інформує населення і державні структури та неурядові організації, дозволяє їм видавати накази, приймає закони і працювати з людьми.

Ефективність комунікації між владою багато в чому обумовлена механізмами зворотного зв’язку між громадянами та органами державної влади. Зворотній зв’язок у системі державного управління - це вплив результатів функціонування системи державного управління на характер цієї операції. У системі державного управління представляється можливим розрізняти два типи зворотного зв'язку: об’єктний і суб’єктивний. Об’єкт зворотного зв’язку відображає рівень, глибину і адекватність управління об’єктами адміністративного впливу на державне управління [3].

Відсутність або неповнота змістових і правдивих об’єктних зворотних зв’язків не дає змоги визначати раціональність та ефективність організації і діяльності суб’єкта державного управління та виробляти заходи з їх підвищення. Погано в такому разі уявляються й потреби, інтереси та цілі об’єктів управління. Суб’єктні зворотні зв’язки характеризують доцільність і раціональність власної, внутрішньої організації і діяльність суб’єкта державного управління загалом, його підсистем, ланок і окремих компонентів. Вони дають можливість побачити, зрозуміти й оцінити, як кожний нижчий рівень реагує на рішення та дії вищого, наскільки і яким чином він враховує їх у своїй діяльності, яке його реальне відношення до вищого рівня тощо. До суб’єктних зворотних зв’язків належать: контроль, аналіз і оцінка організації та діяльності державних органів, виконання своїх обов’язків з боку посадових осіб, звіти, інформація тощо [4].

Список використаних джерел: 1. Лашкіна М.Г. Нові підходи до комунікації в публічному просторі

державного управління / М.Г. Лашкіна // Публічне управління: теорія та практика. - 2013. - Вип. 1. 212 с.

2. Бажинова О. А Механізми комунікації влади та громадськості в умовах глобалізації / О.А. Бажинова // Вісник Національного університету "Юридична академія України імені Ярослава Мудрого". Серія: Філософія, філософія права, політологія, соціологія. - 2014. - № 4. – 360 с.

3. Джоан Кедді, Крістіан Вергез / Електронна демократія: сподівання та проблеми / Джоан Кедді, Крістіан Вергез та ін.; [пер. з англ. С. Соколик, О. Орель, К. Гомма] – К.: Центр адаптації державної служби до стандартів Європейського Союзу, 2009. – 164 с.

4. Романенко Є.О. Деякі проблемні питання визначення змісту системи захисту прав інтелектуальної власності / Є.О. Романенко, І.В. Чаплай // Проблеми теорії та практики судової експертизи з питань інтелектуальної власності: матеріали ІІ Всеукр. наук.-практ. конф. (Київ,

Page 151: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 151 [email protected]

20 грудня 2018 р.). - Київ: Науково-дослідний центр судової експертизи з питань інтелектуальної власності, 2018. – С. 28-29.

10. Problematic Aspects in the Development of Legal Regulation in Construction

Оleksandra A. Marusheva

PhD in Law, Doctoral Research Scholar of the Department of Public Administration. Interregional Academy of Personnel Management

(Kyiv, Ukraine)

Олександра А. Марушева Кандидат юридичних наук, здобувач наукового ступеня

доктора наук з державного управління, Міжрегіональна Академія управління персоналом

(Київ, Україна)

Reformation of all life spheres of the Ukrainian population that began with the independence of our state has led to the further development of economic sectors, one of which is construction. At the same time, the construction industry, as one of the main industries, cannot but attract attention of scientists, researchers and experts.

Problems of public administration in construction and management in a construction company have been studied by domestic scholars as follows: E.Y. Hnatchenko, H.M. Hrebniov, M.V. Hronska, N.O. Iksarova, V.H. Yevteeva, A.V. Kliuchnyk, I.L. Lytovchenko, O.M. Nepomnyashchyy, S.A. Nesterenko, etc. However, scientific works of these authors had mainly economic specifics, and the activities of individual independent experts were devoted to the analysis of the situation in the construction industry or in its separate segment. Almost no attention was paid to consideration of the mechanisms and concepts of legal regulation of socio-economic relations in construction.

At present, issues related to certain aspects of public management of the construction industry are of paramount importance, such as: improvement of licensing mechanisms for construction activities on delivery of architectural projects, safety and quality of construction projects, development of the institution of attestation of competence for specialists of certain types of construction works or services, development of optimal technical solutions and approval of design documentation, further improvement of mechanisms for determining the cost of design works, as well as the elimination of corruption risks. Consideration of these aspects is aimed, in particular, to clarify and improve the legal framework, without which it is impossible to organize a full process of construction of buildings, civil engineering works, utilities, etc. [1, p. 63].

Page 152: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 152 [email protected]

Moreover, taking into account the current trends in the development of the world economy, a new stage of economic transformation is emerging which is characterized by the advantages of innovative factors expressed in the qualitative transformations of the construction sector, as well as the effective impact of innovation on the socio-economic environment. This opens the door for life of population and sustainable economic growth of all economic sectors of the country.

However, the lack of base line strategies and fragmentary use of industries, which, in their turn, are the main lever of modern public administration, for regulation of innovation development, necessitates the scientific search for the latest concepts, strategies, technologies, design and more. Such processes cannot occur suddenly, so the state needs to use certain regulatory mechanisms, distinguishing and taking into account, at the same time, various aspects of socio-economic relations: organizational, economic, financial, budgetary, social, administrative, institutional, socio-political and other aspects, each of which is able, in varying degrees, to influence the construction sphere [2, p. 56].

As practice shows, all aspects of socio-economic relations are used in practice in various combinations, proportions and ratios. Moreover, rapid changes in the modern business environment require enterprises to develop and improve existing technologies and management methods constantly. One of the important trends today is the increased attention of both society and business to social problems of the population. This is made evident in the spread of concept of social responsibility, which is based on the principles of commitment to social problems both for consumers and for the staff of enterprises. The main purpose of business is to make profit, which is achieved by studying the needs of potential and real buyers, identifying public interests and seeking to satisfy them. The idea of social responsibility becomes an integral feature of the business management system in modern business practices of developed countries [3, p. 3-12].

In terms of social responsibility we can distinguish the following problems of legal regulation in construction: despite the availability of official information resources there is some imperfect way of informing public on bringing up certain normative legal acts for a real open discussion, an issue of involving organized civil society, an issue of engaging a quite small number of specialists from the expert environment, imperfect mechanisms for increasing transparency in the activities of the authorities in general, lack of transparency in licensing procedures in construction and other problems.

Also, among the problematic aspects of the development of the legal regulation mechanism in construction, it is possible to indicate the insufficient level of consistency and unity in the array of normative legal acts, absence of an actual strategy or concept of legislation development in construction enshrined at the statutory level, as well as certain shortcomings in the policy on economic activity deregulation.

Page 153: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 153 [email protected]

References: 1. Stukalenko O.V. (2017) Administrative and legal support of the

construction industry: monograph [Administratyvno-pravove zabezpechennya budivelʹnoyi haluzi: monohrafiya]. Kyiv: Tsentr uchbovoi l-ry, 376 p.

2. Heyets V.M. (2009). Society, state, economy: phenomenology of interaction and development: monograph [Suspilstvo, derzhava, ekonomika: fenomenolohiya vzayemodiyi ta rozvytku: monohrafiya]. Kyiv: NAN Ukrainy. 864 p.

3. Shehda M.V. (2015). Socially responsible marketing management of the enterprise / Ways of increasing the efficiency of construction in conditions of formation of market relations. Is. 34. Kyiv, 200 p.

Список літератури: 1. Стукаленко О.В. Адміністративно-правове забезпечення

будівельної галузі: монографія / О.В. Стукаленко. — К.: Центр учбов. л-ри, 2017. — 376 с.

2. Геєць В.М. Суспільство, держава, економіка: феноменологія взаємодії та розвитку [Текст]: монографія / В.М. Геєць. – К.: НАН України; Ін-т екон. та прогнозув. НАН України, 2009. – 864 с.

3. Шегда М.В. / Соціально відповідальне маркетингове управління підприємством / Шляхи підвищення ефективності будівництва в умовах формування ринкових відносин: зб. наук. праць. – Вип. 34. – К.: КНУБА, 2015. – 200 с.

11. The Impact of Mining on the Environmental Safety of the Development of Non-Ferrous Metal Deposits

Maxat Sakenov

PhD of Technical Sciences, Professor of Zhezkazgan Baikonurov University (Zhezkazgan, Kazakhstan)

Oleg Lyan PhD of Technical Sciences, Associate Professor of Zhezkazgan

Baikonurov University (Zhezkazgan, Kazakhstan) Balgyn Salykova

Master student of Mining faculty of Zhezkazgan Baikonurov University (Zhezkazgan, Kazakhstan)

Arman Kainazarov PhD of Technical Sciences, Head of the Department Mining and

construction of Ekibastuz technical and engineering institute named after Kanysh Satpayev (Ekibastuz, Kazakhstan)

Alikhan Dubay Bachelor student of Kazakh University of Technology and Business

(Astana, Kazakhstan)

Page 154: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 154 [email protected]

In the workplaces of mining companies, the natural environment is being transformed, causing damage to it: alienation for mining operations in territories, hydrogeological and geochemical changes unfavorable for the environment, pollution by harmful substances and chemical elements of the soil and water bodies, microclimate change, and more. The damage to the environmental safety by mining is exacerbated by other industries developed in the same area, urban planning, transport communications and etc.

Open and underground mining of non-ferrous metal deposits causes significant changes in the environment, determined by two groups of factors – the first factor is a violation of the Earth's surface above the worked out areas of deposits and the second one is the formation of waste dumps in the mining area. All other active factors are the result of these two main factors.

The greatest disturbances of the Earth's surface are observed during the extraction of non-ferrous metal ores by open cast mining. Large areas (thousands of hectares) are allotted for open-cast mining of mineral deposits. Destroying the earth's surface and mountain range, open work changes the landscape to the greatest extent and destroy the countryside. With open-pit mining, dumps are formed, as a result of which air pollution occurs in vast territories. A negative factor in the influence of the open method of development on the environment is the change in hydrogeology adjacent to the mining areas. Fighting with the waters inflowing from open and below aquifers leads to the development of large depression funnels, within which vegetation changes or degrades significantly due to dehydration. Violation of the soil structure accelerates the development of erosion processes in the near-barrier areas, causing side disturbances of the earth's surface outside their contours.

Underground mining of non-ferrous metal ore deposits requires smaller areas for mining allotment, it does not cause significant disruptions and changes in landscapes and infrastructure, like open cast mining, but it is also accompanied by significant changes in the environment. These changes are related to the nature of the shifting masses of overlying rocks. There are two types of displacement of rock massifs - smooth, without breaking the continuity of rocks, and intense with a breaking of continuity. With a smooth shift of the rock mass, which is observed during the development of sedimentary strata deposits with small incidence angles, troughs of subsidence of the earth's surface are formed over large areas with a depth of distribution to the horizons of treatment works. The shift of the overlying rocks with a gap in their continuity, which is characterized by suddenness and speed of flow, leads to the appearance on the earth's surface of various failure formations and less noticeable displacements of rocks around the dips. Any types of displacements of undermined massifs of rocks introduce changes into the environment, as do open cast mining. First of all, this is a violation of the landscape and hydrology of groundwater. Disturbances of landscapes during the development of deposits by underground mining are less than during open pit mining. Such land for a long time excluded from

Page 155: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 155 [email protected]

agricultural circulation. The surface of the earth, which has undergone deformations, may be flooded, which will require the drainage of undisturbed aquifers by mining operations, etc. Deformations of rocks that are directly related to mining operations can cause deformation of parts of the earth’s surface that are not directly affected by the mining activities. In such areas landslides, collapses, landslides occur.

Underground mining can have a big impact on the hydrology of surrounding areas. When extracting large volumes of minerals, especially using development systems with collapsing overlying rocks, aquifers are also involved in the displacement zone. Sliced aquifers are drained by mining workings, as a result of which the water resources of the mining area will soon be depleted. Subsidence can appear during drainage. Underground and open-pit mines not only dehydrate adjacent territories, but also affect drained groundwater, turning them into sewage, often requiring treatment before discharge.

The shift of rocks may be accompanied by spontaneous combustion of sulfide ores. Endogenous fires, covering large areas or large massifs of rocks, complicate the exploitation of deposits, reducing the economic efficiency of development, exacerbating the processes of collapse of overlying rocks and landscape changes, polluting the atmosphere with gaseous products of combustion.

The second main factor causing undesirable changes in the landscape is associated with the need to create empty rocks on the surface of dumps. Rock dumps that are not covered by vegetation, occupying large areas, as a result of water and wind erosion, cause significant damage to the environment. Inactive dumps, if not completely secured, can become a source of accidents.

The development of deposits of non-ferrous metal ores is associated with the need for constant pumping of groundwater. As a result of this, the groundwater mirror decreases, the springs dry up, the flow rate of the watercourses decreases, the earth's surface sags, crop yields sharply decrease.

With the deepening of mining operations, one can expect an increase in water inflows at most mines. All water entering the mine workings is sent to the catchment areas, from which they are pumped to the surface. Great damage to environmental safety is caused by water drainage and preliminary water reduction carried out in quarries and underground mines. Pumping water from quarries and mines changes the hydrogeological regime of entire regions: in the adjacent territory’s sources disappear, wells dry up, and aquifers are completely drained.

Mining industry, including processing industries accelerates the process of breaking the bonds of geochemical equilibrium. If there are metallurgical plants near the deposits, the impact on the environment and people increases. An increase in the concentration of sulfur dioxide by 1 mg / m3 of air significantly reduces the yield and quality of crops. In the zone of

Page 156: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 156 [email protected]

non-ferrous metallurgy enterprises, wheat yield is reduced by 40-60%, livestock productivity is falling, its incidence is growing, and the condition of forests is deteriorating. Under the influence of air emissions from factories, huge spaces of the atmosphere, soil, ground and surface waters, as well as the entire biosphere are polluted.

Air emissions from non-ferrous metallurgy enterprises lead to pollution of the atmosphere, soil, surface and ground waters in a space within a radius of up to 100 km. Excess lead, zinc, copper, arsenic is observed in plants, vegetables, and other agricultural products grown in the area. Due to soil and water pollution, crop yields and their quality are reduced.

Great consequences are the emergency breakthroughs of the dams of the TMF of enrichment plants. At the same time, not only land, river, lake areas are clogged, but buildings, roads, etc. are also being destroyed. Such accidents occurred at the enterprises of the Zyryanovsk lead plant and others, which causes unjustifiably great damage.

Thus, the impact of mining on the environmental safety of developing non-ferrous metal deposits by open and underground methods is becoming more and more significant every year, due to an increase in the volume of mining.

One of the areas of environmental safety in the development of non-ferrous metal deposits is the justification and development of new underground mining technologies with controlled quality of ores with preconcentration of ores, providing a significant reduction in waste and resource consumption of mining. The essence of this lies in the introduction of the pre-concentration (preconcentration) process, i.e. rock separation. Preconcentration waste (waste rock) can be disposed of in spent mine workings in an underground mine or quarry. Preconcentration of non-ferrous metal ores in an underground mine or quarry can be carried out by gravity (heavy-medium) beneficiation or using radiometric means to control the quality of the ore mass. Depending on the density of ore and gangue, the variability of the quality of the ore mass, the use of preconcentration will allow to isolate up to 30-40% of gangue from the mine or quarry ore flow, place it in the worked out mines of an underground mine or quarry, and thereby improve the environmental situation in the region [1, p. 112; 2, р. 78; 3, р. 72].

Reference List: 1. M. Sakenov, О. Lyan, A. Kainazarov. О формировании

технологических схем подземной добычи с предварительной концентрацией рудной массы на руднике «Жомарт» ПО «Жезказганцветмет». Сборник трудов Международной научно-практической конференции «Повышение качества образования, современные инновации в науке и производстве». Кузбасский государственный технический университет имени Т.Ф. Горбачева (г. Кемерово, Российская Федерация), изд-во Филиал Кузбасского

Page 157: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 157 [email protected]

государственного технического университета в г. Прокопьевск, Российская Федерация, 2016 г.

2. M. Sakenov. Подземная добыча руд с мелкопорционной предконцентрацией вблизи очистных забоев Монография. АО «Жезказганский университет им. О.А. Байконурова», 2016. - 112 с.

3. M. Sakenov. О постановке задач для разработки подземной добычи с мелкопорционной предконцентрацией руд. Сборник научных трудов Международной конференции «Проблемы образования и науки в условиях разгосударствления экономики страны». г. Жезказган, 2001 г.

12. Некоторые вопросы квалификации специальных составов уменьшенной вменяемости в уголовном праве Грузии

Александр Гиоргидзе

доктор права, Кавказский Международный Университет (г. Тбилиси, Грузия)

1. Введение

В статье рассматриваются некоторые вопросы квалификации убийства в состоянии сильного душевного волнения и убийства матерью новорожденного ребенка как обстоятельств, вызывающих уменьшенную вменяемость по уголовному праву Грузии. Автором будет обращено внимание на правильное толкование этих норм уголовного кодекса Грузии. В теории уголовного права Грузии толкование данных норм уголовного кодекса весьма неоднозначно. В статье будет предпринята попытка обоснования иного толкования данных норм, которое отличается от господствующего мнения и их законодательного совершенства.

2. Объективные признаки убийства в состоянии внезапно возникшего сильного душевного волнения и убийства матерью новорожденного ребенка.

Согласно статье 111 УК Грузии объективными признаками убийства в состоянии сильного душевного волнения являются: противоправное насилие, тяжкое оскорбление, иное тяжкое аморальное деяние и неоднократным противоправным или аморальным поведением потерпевшего вызванная психическая травма. Характеристика данных признаков дается в уголовно-правовой литературе Грузии, поэтому в статье мы не будем характеризовать в отдельности каждый из этих признаков. [2, с. 125-143, 3, с. 83-85, 4, с. 58-60, 5, с. 57-69.] В юридической литературе правильно указано, что противоправное насилие со стороны потерпевшего, которое является признаком данного состава преступления необходимо различить от противоправного насилия, которое является основанием необходимой

Page 158: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 158 [email protected]

обороны. Деяние по статье 111 УК Грузии следует квалифицировать в том случае, когда ответная реакция происходит после окончания противоправного насилия, если же ответная реакция происходит во время противоправного насилия, то мы имеем дело с необходимой обороной [5. с. 64]. Исходя из содержания 111-ой статьи УК Грузии, в грузинской уголовно-правовой литературе правильно указано, что для того, чтобы деяние квалифицировать по 111-ой статье, необходимо именно противоправное насилие, а не любое противоправное деяние. Например, водитель едет с превышением скорости, теряет управление и сбивает насмерть ребенка. Увидев это, отец ребенка впадает в состояние аффекта, набрасывается на водителя и убивает его. Это убийство нельзя квалифицировать по статье 111 УК Грузии, поскольку водитель совершил противоправное, неосторожное действие, а не противоправное насилие [3, с. 83]. На сегодняшний день это убийство следует квалифицировать по статье 108 УК Грузии, как умышленное убийство без отягчающих и смягчающих обстоятельств. Но является ли такая квалификация деяние преступника находившегося в состоянии аффекта справедливой, когда она спровоцирована не противоправным насилием, а противоправным деянием со стороны потерпевшего и не квалифицируется как убийство в состоянии аффекта. По нашему мнению, такой подход законодателя не является обоснованным, поскольку в полной мере не отражает природу аффективного преступления и института уменьшенной вменяемости. Статья 111 УК Грузии нуждается в поправке, где наряду с вышеуказанными признаками объективной стороны необходимо внести «иное противоправное деяние», подразумевающее в себе как умышленное, так и неосторожное деяние. В практике можно встретить не один случай, когда преступник впадает в состояние аффекта по причине какого-либо умышленного или неосторожного противоправного деяния. Например, лицу противоправно отказывают в получении какого-либо документа, которое ему по закону полагается, чем наносят значительный ущерб его законным интересам. Вследствие этого он впадает в состояние аффекта и совершает убийство. Другой пример. А. вместе со своим сыном гуляет во дворе. Неожиданно кто-то из окна по неосторожности, в пьяном состоянии выбрасывает тяжелый предмет, который подает на сына А. и причиняет ему тяжкий вред здоровью, или убивает его. А. впадает в состояние аффекта и убивает виновника трагедии. Поэтому в статью 111 УК Грузии необходимо внести дополнение, по которому деяние совершенное А. и другие деяния будут квалифицироваться, как убийства в состоянии аффекта, а не как простой состав убийства из мести. Тут же надо отметить, что «иное противоправное деяние» указано в статье 111 УК Грузии, где говорится о кумулятивном аффекте. Получается, что при одноразовом противоправном деянии, вызвавшем аффект, преступление нельзя квалифицировать по статье 111 УК, а при многоразовом

Page 159: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 159 [email protected]

противоправном или аморальном деянии, вызвавшем аффект, преступление можно квалифицировать по статье 111 УК Грузии. Такой подход законодателя нельзя считать оправданным. Поэтому в статью 111 УК Грузии необходимо внести поправку, где наряду с вышеуказанными признаками объективной стороны преступления необходимо внести «иное противоправное деяние», которое подразумевает как умышленное, так и неосторожное противоправное деяние. В грузинской уголовно-правовой литературе справедливо отмечено, что правомерное деяние потерпевшего, если оно станет причиной аффекта не может квалифицироваться по статье 111 УК Грузии [3, с. 83]. Например, А. увидел, что его сына ударом ножа убил Б. Вследствие этого он впадает в состояние аффекта и убивает Б. Фактическими обстоятельствами дела устанавливается, что на самом деле сын А. покушался на Б. и Б. действовал в состоянии необходимой обороны, когда убил сына А. Несмотря на то, что А. находился в состоянии аффекта, его действия нельзя квалифицировать по статье 111 УК Грузии, поскольку для такой квалификации необходим не только психологический (субъективный) признак, но и объективный признак 111 статьи УК. Статья 111 УК Грузии ограничивает число лиц, в отношении которых противоправное поведение потерпевшего может вызвать аффект. Это преступник и его близкие родственники. Перечень близких родственников дан в примечании к статье 109 УК Грузии. В связи с этим хочется обратить внимание на следующий случай. Например, И. с тяжкими оскорбительными словами обращался к О. в частности в адрес его матери. Случайным свидетелем этого оскорбления стал дядя О. (брат матери), который призвал И. к спокойствию. Несмотря на это И. продолжил оскорбление О., вследствие чего дядя О. впал в состояние аффекта и убил И. Можно ли его действия квалифицировать по статье 111 УК? Если мы будем исходить из буквального толкования закона, то тогда такая квалификация будет проблемной, поскольку в статье 111 указано, что тяжкие оскорбления должны быть нанесены виновнику преступления, либо его близкому родственнику. Племянник, согласно 109 статье УК Грузии, не входит в число близких родственников. Но тут следует обратить внимание на тот факт, что И. оскорбительными словами отзывался в адрес матери О., (несмотря на то, что с оскорбительными словами обращался к И.), которая была сестрой виновного в преступлении, а сестра является близким родственником. По нашему мнению, данный случай можно квалифицировать по статье 111 УК Грузии, поскольку в таких случаях, во-первых, не следует применять буквальное толкование нормы, во-вторых, вопрос должен решатся в пользу лица совершившего преступление. В части 2-ой ст. 111 УК Грузии предусмотрено убийство двух и более лиц в состоянии аффекта. В грузиноязычной юридической

Page 160: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 160 [email protected]

литературе справедливо указано, что для квалификации преступления по ч. 2 ст. 111 УК необходимо, чтобы все жертвы внесли вклад в появлении аффекта [3. с. 85]. Необходимо уточнить, что значит внести вклад в появление аффекта. Внесение вклада означает, чтобы каждый из жертв должен совершить какой-либо объективный признак 111 статьи УК. Например, Б. шел домой, по дороге его встретили знакомые В. и Д. В. из хулиганских побуждений толкнул Б. и сбросил в водосточную канаву. Д. стоял рядом с В. и наблюдал за происходившим. При виде грязного Б., В. и Д. начали смеяться. Б. впал в состояние аффекта и убил обоих. Немного изменим этот пример. Б. шел домой, по дороге его встретили знакомые В. и Д. В. из хулиганских побуждений толкнул Б. и сбросил в водосточную канаву. Б. попытался выбраться из канавы, но Д. подставил ему подножку и Б. опять упал в канаву. В. и Д. при виде грязного Б. начали смеяться. Б. впал в состояние аффекта и убил обоих. В первом примере действия Б. нельзя квалифицировать по ч. 2 ст. 111 УК, поскольку смех нельзя считать значительным провоцирующим фактором, внесшим вклад в появление аффекта. В отношении Д. его действия являются за пределами 111 ст. УК. Смех в таком случае может быть обычной реакцией многих людей. Он не является значительном провокационным фактором, вызвавшим аффект. Но в отношении В. его деяние можно квалифицировать по ч. 1 ст. 111 УК Грузии. Что касается второго примера, то здесь деяния Б. можно квалифицировать по ч. 2 ст. 111, потому что своим действием В. и Д. внесли существенный вклад в провоцирование аффекта. Поэтому квалифицировать убийство двух и более лиц по статье 111 ч. 2 можно лишь в том случае, когда два и более лица своим противоправным деянием вместе вносят существенный вклад в провоцирование аффекта. Естественно, что умысел в отношении двух и более лиц должен быть единым. Что касается тех случаев, когда умирает лишь один потерпевший, а другие остаются в живых, действие преступника следует квалифицировать лишь как покушение на убийство двух и более лиц в состоянии аффекта ст. 19 и ч. 2 ст. 111 УК Грузии. Такая квалификация может быть оправдана, поскольку покушение подразумевает недостижение желаемого результата. Вместе с этим покушение на убийство двух и более лиц может включать в себя смерть одного человека, потому что, когда преступник пытается убить двух и более лиц, смерть одного человека недостаточна для окончания данного преступления, и она может само собой подразумеваться [6. с. 68]. Поэтому дополнительная квалификация в этом случае является лишней. Что касается убийства матерью новорожденного ребенка, этот вид убийства также является одним из обстоятельств, вызывающих уменьшенную вменяемость. Согласно статье 112 УК Грузии состав данного преступления сформулирован следующим образом: «Умышленное убийство матерью новорожденного ребенка во время

Page 161: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 161 [email protected]

или сразу же после родов». Как мы видим, объективные признаки преступления, сформулированные законодателем, указывают лишь на судебно-медицинский критерий новорожденности, который равен одним суткам. В грузинской уголовно-правовой литературе господствует мнение, что действие матери можно квалифицировать по данной статье лишь в том случае, если мать во время или сражу же после родов находилась в особом психофизиологическом (психотравмирующем) состоянии и не могла отдавать себе полный отчет в содеянном. Если будет установлено, что у матери до начала родов было принято решение убить ребенка, или если мать заранее приготовилась к убийству выбрав место, орудие убийства, если беременность и роды для женщины не были первыми и т.д., то убийство новорожденного нельзя квалифицировать по ст. 112 УК [6. с. 89-90, 7. с. 189, 8. с. 94-94]. Такое понимание данной статьи уголовного кодекса нам кажется не совсем точным. Общеизвестно, что женщина во время родов может находиться в особенном психофизическом состоянии, вследствие чего у нее снижается возможность осознавания и руководства своими поступками. Если мать в таком состоянии совершит убийство новорожденного, то естественно ее деяние следует квалифицировать по ст. 112 УК. Как известно в основном причиной таких убийств, является страх и стыд женщины за внебрачную беременность перед родителями или родственниками, тяжелые социальные условия, отказ от женщины и ребенка со стороны родителей матери или отца ребенка и тому подобное. Эти факторы во время беременности оказывают стрессовое влияние на психику женщины, ребенок в таком случае становится обузой, главным источником проблем и неприятностей, которые могут ждать женщину в случае его рождения. Постоянный страх, безысходность, неспособность найти выход, когда женщина остается одна никому не нужной и отвергнутой, ведут к притуплению эмоционального контакта, материнского инстинкта и концентрации психотравмирующих переживаний на ребенке. В такой ситуации единственным выходом для женщины становится избавление от ребенка, часто в его радикальной форме – убийстве [9. с. 140-144]. Именно эти причины являются основными мотивирующими факторами совершения преступления со стороны матери. Поэтому, довольно часто мать может заранее планировать убийство ребенка, тщательно готовится к нему и это никоим образом не может оказать влияние на квалификацию преступления. В таком случае преступление следует квалифицировать по статье 112 УК Грузии. Если ребенок для женщины является желанным, и она с радостью ожидает его рождения, то практически исключено его убийство со стороны матери. Смерь ребенка в таком случае, может быть чистой случайностью или следствием глубокого психического расстройства, вызывающего невменяемость. Что касается тех случаев, когда мать в состоянии полной вменяемости

Page 162: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 162 [email protected]

убивает новорожденного ребенка во время, или сразу же после родов из-за того, что ей не хочется заботится о нем, считает его обузой и т.д., в таких случаях действия матери следует квалифицировать как умышленное убийство при отягчающих обстоятельствах.

3. Заключение В заключении следует отметить, что мы попытались обратить

внимание на специальные составы уменьшенной вменяемости и высказать наше мнение по проблемным вопросам квалификации данных преступлении. В статье дана рекомендация о необходимости внесения поправки в ст. 111 УК Грузии, поскольку нынешняя редакция не позволяет правильно квалифицировать убийства в состоянии аффекта и не отражает его истинную природу. В случае убийства матерью новорожденного ребенка деяние матери следует квалифицировать по ст. 112 во всех случаях, когда мать в период беременности и во время родов находилась в особом психофизическом состоянии, в уменьшенной вменяемости, которое было спровоцировано стрессовыми, или другими негативными факторами. При этом не имеет никакого значение убийство было заранее запланировано, приготовлено или нет. В отличии от 111 статьи УК, статья 112 имеет стадию приготовления. Оба этих преступления являются привилегированными составами убийства, где степень вины значительно ниже, чем в основном (простом) составе убийства, что в конечном счете ведет к уменьшенной вменяемости. Низкая степень вины, а не общественной опасности является основным критерием для признания этих преступлений обстоятельствами, вызывающими уменьшенную вменяемость.

Список литературы: 1. Уголовный кодекс Грузии, Тб., 1999. 2. Шавгулидзе Т.Г. Аффект и уголовная ответственность. Тб.,

1973. 3. Уголовное право. Особенная часть. Книга 1. Под ред. Г.

Мамулашвили, Тб., 2016 (на грузинском языке). 4. Джишкариани Б. Уголовное право. Особенная часть.

Преступления против личности, Тб., 2016. (на грузинском языке). 5. Гамкрелидзе О. и др. Комментарий судебной практики по

уголовным делам. Преступления против личности. Тб., 2002 (на грузинском языке).

6. Уголовное право. Особенная часть. Книга 1. Под ред. Г. Мамулашвили, Н. Тодуа, Тб., 2019 (на грузинском языке).

7. Габисония И., Габелия Дж., Дарсания Т. Особенная часть уголовного права. Преступления против жизни и здоровья. Тб., 2018 (на грузинском языке).

8. Цулая З. Уголовное право. Особенная часть. Преступления против личности, Тб., 2000. (на грузинском языке).

Page 163: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 163 [email protected]

9. Антонян Ю. М. Отрицание цивилизации. Каннибализм, инцест, детоубийство, тоталитаризм. М., 2003.

13. Особенности продуктивных показателей овец

Бейбит Турганбекович Кулатаев кандидат сельскохозяйственных наук, доцент кафедры «Технология производства продукции животноводства». Казахский национальный

аграрный университет (Алматы, Казахстан) Багила Шахимардановна Джетписбаева

кандидат сельскохозяйственных наук, ассоциированный профессор кафедры «Технология продуктов питания». Алматинский

технологический университет (Алматы, Казахстан) Назым Кылышбековна Абильмажинова

магистр, старший преподаватель кафедры «Технология продуктов питания» Алматинский технологический университет

(Алматы, Казахстан) Улжан Ауезхановна Нуралиева

кандидат сельскохозяйственных наук, ассоциированный профессор кафедры «Пчеловодства, птицеводства и рыбного хозяйства».

Казахский национальный аграрный университет (Алматы, Казахстан) Айнур Ибраевна Матибаева

кандидат технических наук, ассоциированный профессор кафедры «Технология продуктов питания». Алматинский технологический

университет (Алматы, Казахстан) Мөлдір Бақдаулетқызы Тыныштықбай

Студент 4 курса специальности «Технология мяса и рыбных продуктов». Алматинский технологический университет

(Алматы, Казахстан)

Овцеводство традиционно занимало ключевую позицию в животноводстве Казахстана, которое за последние 10-15 лет претерпело существенные изменения [1]. Основные районированные породы овец в Республике главным образом были ориентированы на производство шерсти, на чем, в основном, и базировалась экономика отрасли [2]. В настоящее время сложившаяся рыночная стоимость 1 кг шерсти и баранины выражается соотношением 1:5 шерсть оказалась невостребованной и обесцененной продукцией на рынке, так как стоимость не окупает затраченных на нее средств. Для выхода из сложившейся ситуации в ближайшие годы, хозяйства будут вынуждены проводить эксперимент к скрещиванию тонкорунных маток с баранами грубошерстных мясо-сальных пород с целью повышения мясной продуктивности. Такая тенденция в недалеком будущем может привести к потере генофонда тонкорунного овцеводства, которое

Page 164: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 164 [email protected]

создавалось на протяжении многих лет [3]. Во всем мире, в частности в Австралии, овцеводы, столкнувшись с уменьшением спроса на шерсть, все больше внимания уделяли производству мяса. Одним из путей выхода отрасли из кризисной ситуации и сохранения тонкорунного овцеводства на юго- востоке Казахстана является использование генетического потенциала овец казахской тонкорунной породы, отличающихся скороспелостью. При хорошем кормлении и содержании казахские тонкорунные овцы по мясной продуктивности и качеству не уступают курдючным мясо-сальным овцам [4]. Продуктивные качества овец формируются на основе наследственности под влиянием окружающей среды в процессе роста и индивидуального развития — онтогенеза. При этом организм животного претерпевает глубокие изменения, выражающиеся в повышении живой массы, качественном усложнении структуры и функций. Также меняются направления и интенсивность обмена веществ, морфологический и химический состав тканей. Знание и умелое использование соотношения процессов роста и развития имеет важное научное и практическое значение. При выращивании животных на мясо наблюдается увеличение живой массы при откорме, это происходят в основном за счёт отложения жира при минимальном увеличении массы мышечной ткани — наиболее желательного компонента мясной продукции.

Интенсивное выращивание и откорм являются широко распространенным методом, применяемым для повышения скороспелости и мясной продуктивности молодняка любого вида сельскохозяйственных животных. Поэтому состояние развития агропромышленного комплекса в условиях любой страны определяет возможности и перспективы создания прочной продовольственной базы для последовательного и всестороннего развития всякого производства.

Экспериментальная часть научной работы выполнена в племенном хозяйстве «Р-Курты» Жамбылского района Алматинской области.

1 2 3 Рисунок 1 – Опытные и контрольные группы ягнят

1 - опытная группа - ягнята казахской тонкорунной породы овец

Page 165: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 165 [email protected]

2 - контрольная группы - ягнята казахской тонкорунной и австралийского мериноса

3 – группа - помеси казахской тонкорунной и рамбулье

Исследования проводились в одинаковых условиях содержания и кормления, в соответствии с зоотехническими нормами.

Организация интенсивного выращивания способствовала проявлению генетического потенциала мясной продуктивности молодняка овец независимо от пола и физиологического состояния и обеспечивала достижение живой массы баранчиками к 12-ти месячному возрасту 49,8±0,70 кг при среднесуточном приросте за период выращивания 127±1,95 г, баранчикам 2, 3, 4, 8, 10, 12-месячным - 45,1±0,61 и 114±1,72 г., ярочками - 38,8±0,65 и 97±1,76 г. [7].

Определение живой массы считается наиболее доступным и объективным методом изучения особенностей роста овец. Её величина при рождении животного характеризует не только уровень эмбрионального развития ягнят, но и свидетельствует о потенциальных возможностях их роста в постнатальный период онтогенеза. Полученные данные и их анализ свидетельствуют о межгрупповых различиях по живой массе уже у новорождённых ягнят по всем периодам (табл. 1). Вследствие полового диморфизма преимущество по величине изучаемого показателя во всех случаях оставалось на стороне баранчиков. Достаточно отметить, что их превосходство по живой массе над ярочками по 1-й группе составляло 0,1 кг (2,7%, Р>0,05), 2-й группы - 0,1 кг (2,8%, Р>0,05), 3-й группы - 0,1-0,2 кг (3,0-6,1%, Р>0,05). Установлены и межпородные различия по живой массе молодняка при рождении. Баранчики 1-й группы превосходили сверстников 2-й группы по величине живой массы на 0,1 кг (2,7%, Р>0,05), а аналогов 3-й группы — на 0,3-0,4 кг (8,6-11,8%, Р<0,05). Баранчики 3 группы уступали сверстникам 2-й группы на 0,2-0,3 кг (5,7-8,8%, Р<0,05). Аналогичная закономерность отмечалась и по ярочкам. В более поздние возрастные периоды вследствие разной динамики повышения интенсивности роста у молодняка разного генотипа, пола и физиологического состояния наблюдалось увеличение межгрупповых различий по живой массе. Так, по 1 группе преимущество баранчиков 2, 4, 6, 8-месячных над ярочками по живой массе в 2-х месячном возрасте составляло 1,8 кг (13,7%, Р<0,05), 2-й группы - 1,6 кг (12,8%, Р<0,05), 3-й группы - 1,6 кг (13,0%, Р<0,05).

В то же время ярки 2, 4, 6, 8-месячные уступали баранчикам по величине изучаемого показателя соответственно на 0,6 (4,0%, Р>0,05), 0,9 (6,4%, Р>0,05) и 0,5 кг (3,6%, Р>0,05). Различия по живой массе между молодняком I и II групп всех пород обусловлены кастрацией животных II группы, которая явилась для них сильнодействующим стресс-фактором. В течение 10-12 суток после кастрации они меньше

Page 166: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 166 [email protected]

передвигались и плохо поедали корм, что отрицательно сказалось на интенсивности их роста в этот период.

Анализ показателей живой массы молодняка в 4-х месячном возрасте свидетельствует о более существенном проявлении полового диморфизма: баранчики всех пород превосходили ярочек того же генотипа.

Таблица 1. Динамика живой массы баранчиков, кг.

Возраст, мес.

Группа I II III

Показатель M±m Cv% M±m Cv% M±m Cv%

Опытной группы казахской тонкорунной породы овец Новорожденные 3,8±0,04 4,32 3,8±0,02 2,41 3,7±0,03 4,11

2 15,5±0,14 3,77 14,9±0,10 3,02 13,1±0,12 3,88 4 26,8±0,24 3,73 24,7±0,23 4,14 21,3±0,17 3,21 6 35,3±0,48 5,14 32,3±0,35 4,45 27,6±0,27 3,71 8 41,5±0,54 4,83 37,9±0,42 4,57 32,4±0,35 4,01

10 46,2±0,62 4,36 42,1±0,51 4,54 36,0±0,60 5,53 12 49,8±0,70 4,65 45,1±0,61 5,07 38,8±0,65 5,57

Контрольной группы казахской тонкорунной породы овец Новорожденные 3,7±0,04 4,48 3,7±0,03 3,18 3,6±0,02 3,09

2 5,0±0,10 2,70 14,1±0,08 2,62 12,5±0,09 3,04 4 25,1±0,15 2,47 23,2±0,17 3,32 20,0±0,23 4,77 6 34,9±0,20 2,16 31,2±0,21 2,80 26,9±0,25 3,54 8 40,8±0,27 2,51 36,7±0,29 3,25 31,9±0,32 3,72

10 44,6±0,29 2,12 40,0±0,33 3,09 35,3±0,35 3,33 12 48,8±0,33 2,26 44,8±0,32 2,66 37,4±0,40 3,52

Анализируя межпородные различия по живой массе, следует

отметить доминирующее положение молодняка 1-й группы, который превосходил сверстников 2-й группы в этом возрасте на 1,3-1,7 кг (6,5-6,8%, Р<0,05), а аналогов 3-й группы - на 2,1-2,7 кг (10,9-12,3%, Р<0,05). В свою очередь молодняк 2-й группы превзошёл сверстников 3-й группы по величине изучаемого показателя на 0,7-1,2 кг. (2,9-6,2%, Р>0,05). Следовательно, у молодняка помесей отмечено повышенное проявление полового диморфизма. В то же время по живой массе он заметно уступал сверстникам других генотипов. Молодняк 1-й группы превосходил сверстников 3-й группы по величине изучаемого показателя в 8-месячном возрасте на 2,4-2,8 кг. (6,1-9,4%, Р<0,01), в 12-месячном – на 4,7-5,0 кг. (10,4-14,8%, Р<0,001), а преимущество молодняка 2-й группы составляло соответственно 1,7-2,3 (3,8-7,2%, Р<0,01) и 3,6-4,6 кг. (10,7-11,4%, Р<0,01).

На наш взгляд, установленная динамика изменения интенсивности роста молодняка 2-й группы и 3-й группы обусловлена существенным снижением среднесуточного прироста живой массы в предыдущий период выращивания (с 8 до 10 мес.). Это связано с

Page 167: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 167 [email protected]

переходом с пастбищного содержания на стойловое в осенний дождливый период, что сказалось на энергии роста молодняка. В межпородных различиях по среднесуточному приросту живой массы лидирующее положение занимал молодняк 1-й группы. Молодняк 3-й группы во всех случаях отставал от сверстников 1-й группы и 2-й группы по интенсивности роста. Преимущество молодняка 1-группы и 2-группынад аналогами 3-й группы по среднесуточному приросту живой массы за период выращивания от рождения до 12 месяцев составило: по баранчикам – 10-11 (8,6-9,5%, Р<0,05), валушкам - 12 (11,8%, Р<0,05), ярочкам - 9-12 г. (10,6-14,1%, Р<0,05). По основным селекционируемым показателями по данной экспериментальной породе показало, ягнята отличались более крупным форматом телосложения, ярочки характеризовались компактностью и округлым туловищем. В целом молодняк всех подопытных групп отличался пропорциональным телосложением и хорошо выраженными мясными форма.

Мясо молодняка всех групп характеризовалось оптимальным соотношением основных питательных веществ и обладало высокой биологической ценностью. Белковый качественный показатель в 4 месяце составлял 3,14-3,32, в 8 месяцев - 4,01-4,75, в 12 месяцев - 4,57- 5,04. С возрастом уровень холестерина в мышечной ткани снизился у баранчиков в 2,8 раза, баранчиков 2, 4, 6, 8 месяца - в 2,7 раза, ярочек - в 2,6 раза, а уровень триглицеридов увеличивался в 2,6-2,7 раза, у баранчиков увеличилось в 4,3, ярки 2, 4, 6, 8, 10 месяца - в 5,5, ярочек - в 7,4 раза, ЛПВП, соответственно, - в 3,5, 4,5 и 5,0 раз. Полученное при убое мясо молодняка подопытных групп во все возрастные периоды по содержанию солей тяжелых металлов, пестицидов и других вредных веществ отвечало требованиям экологической безопасности (санитарным нормам или законам РК). Способность трансформировать протеин корма в белок тела с возрастом снижалась, а энергии - повышалась. При этом баранчики превосходили по коэффициенту биоконверсии протеина валушков и ярочек в 4 месяца - на 0,57%- 0,73%, в 8 месяцев - на 0,18% - 0,97%, в 12 месяцев - на 0,28% -0,90%, но уступали по величине коэффициента биоконверсии энергии в 4 месяцев на 0,45 % - 0,17%, в 8 месяцев - на 0,3-0,46%, в 12 месяцев - на 0,55-0,81%. У новорожденных ягнят лучше развиты кости периферического отдела скелета, а с возрастом интенсивнее растут кости осевого отдела при этом с возрастом проявилась закономерность изменения относительной массы позвоночника и грудной кости в сторону уменьшения, а ребер и крестцовой кости в сторону увеличения.

В периферическом отделе мышцы грудной конечности отличались более высокой скоростью роста, в сравнении с мышцами тазовой конечности.

Разработка рецептов комбикормов – концентратов с разным соотношением распадаемого протеина и полноценное кормление

Page 168: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 168 [email protected]

сельскохозяйственных животных, в том числе и овец, тесно связано с производством комбикормов. До настоящего времени действует система нормирования протеинового питания жвачных животных, в основе, которой лежит сырой и переваримый протеин, в соответствии с которым предлагается, что переваримый протеин полностью усваивается животным организмом. Однако, как установлено в исследованиях такое положение справедливо только в отношении моногастричных животных. В связи с этим, определение уровня распадаемой формы протеина в кормах, поиск оптимального уровня распадаемого протеина в рационах и на этой основе, установление протеиновой нормы кормления овец является весьма перспективным. В этом вопросе решающую роль играют комбикорма – концентраты, которые могут способствовать регулированию уровня распадаемого протеина в рационе. Поэтому, исходя из уровня распадаемого протеина кормов входящих в состав зимнего рациона баранчиков, нами были разработаны и испытаны рецепты комбикормов – концентратов, применительно к сено-силосо-концентратому типу кормления (таблица 2).

Таблица 2. Рецепты комбикормов – концентратов для баранчиков (% от массы)

Компонент Рецепт

№ 1 № 2 Отруби пшеничные 25,0 25,0 Дерть кукурузная 44,0 56,5 Соевый шрот 25,0 12,5 Мелясса (раствор) 5,0 5,0 Премикс 1,0 1,0

Итого: 100 100 В 1 кг комбикорма содержится:

Кормовых единиц 1,15 1,14 Обменная энергия мДж 11,0 11,5 Сухое вещество, г 862,5 835,0 Сырой протеин, г 198,9 154,3 В т.ч. распадаемый, г 116,6 84,8 Не распадаемый, г 82,3 69,5 Переваримыйпротеин, г 160,7 118,2 Сырой жир, г 37,9 38,7 Сырая клетчатка, г 56,5 52,5 БЭВ, г 535,7 430 В т.ч. крахмал, г 281,5 335 Сахар 112,7 110,8 Кальций, г 3,55 3,27 Фосфор, г 6,34 6,16 Магний, г 2,55 2,29 Сера, г 2,16 2,99 Железо, мг 243 254

Page 169: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 169 [email protected]

Компонент Рецепт

№ 1 № 2 Медь, мг 8,49 6,76 Марганец, мг 41,44 37,3 Кобальт, мг од 0,09 Йод, мг 0,63 0,58

Как видно из данных таблицы 2, основной состав и питательность

комбикормов обоих рецептов был почти одинаковым, разница заключалась в соотношении отдельных компонентов, способствующих созданию различного уровня распадаемого протеина в рационе; в рецепте № 1 – содержалось 58,6%, № 2 - 54,9% распадаемого протеина. Снижение уровня распадаемости протеина в рационе контрольной группы от 75,5% до 64,0 и 58,2% в опытных группах, путем добавки комбикорма – концентрата, достоверно повысило все показатели продуктивности. Лучшие показатели продуктивности среди опытных групп имели животные II опытной группы, получавшие комбикорма № 2. Использование комбикормов, составленных из компонентов с низкой естественной распадаемостью протеинов в рубце способствовало более полному усвоению питательных веществ корма. В результате 90 дневного научно-хозяйственного опыта, у животных второй опытной группы, в сравнении с контрольной; - приросты баранчиков увеличились – на 24,0-29,5% - настриг мытой шерсти с 1 головы повысился на 190-250 г. - расход кормов на 1 кг прироста снизился на 1,12 корм. ед. Использование рациона II опытной группы, в сравнении с контрольной, улучшило процессы пищеварения и обмена веществ: - повысилась переваримость протеина – на 2,5-3,8%; - отложение азота в организме – на 3,2-3,3 г; - процент отложенного в теле фосфора от нормы на 11,3-25,8. На основании полученных экспериментальных данных, даны научно-обоснованные рекомендации о наиболее рациональном использовании протеина кормов в кормлении племенных баранчиков.

Экономический анализ результатов исследования свидетельствует, что при интенсивном выращивании молодняка овец казахской тонкорунной породы на мясо наибольший эффект дает выращивание баранчиков.

Таким образом, анализ динамики показателей, характеризующих весовой рост, позволяет сделать вывод об определённых различиях, обусловленных генотипом животных, полом и физиологическим состоянием.

При этом преимущество во всех случаях было на стороне баранчиков, ярочки характеризовались минимальными показателями.

Page 170: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 170 [email protected]

Вместе с тем полученные данные свидетельствуют о достаточно высоком уровне продуктивности молодняка всех генотипов.

Список использованной литературы: 1. Кулатаев Б.Т. Продуктивные и воспроизводительные качества

овец казахской тонкорунной породы. Материалы Международной Научно-практической конференции по проблемам ветеринарии и животноводства посвященной 100-летию профессора М.А. Ермекова, 2006.

2. Мизaнбeковa С.К. Формирование системы казахстанского кластера в aгpомышлeнном секторе PК. Материалы мeждунapодной нaучно-пpоизводствeнной конфepeнции. г. Aлмaты, 30 июня-1июля 2005 г., с. 163-166, с. 330. Книгa 2.

3. Сабдeнов К.С., Бeксeйтов Т.К., Aбдуллaeв М., Ислaмов E.И., Кулaтaeв Б.Т. Овцеводство, Павлодар - 2010.

4. Lachari M.N. and Z. Tasawar, Genetic potentials of Loshi sheep of Multan, Pakistan. Scientific Journal of Animal Science, 2: 2013, 253-264.

5. Andy Bray. Journal Central Progeny Test Results, New Zealand, 2010, 11: 3-5.

14. Мясная продуктивность бычков казахской белоголовой породы после нагула в условиях пастбищ

Юго-Востока Казахстана

Кыргызбай Нургазыевич Бегембеков доктор с/х наук, профессор, Казахский национальный аграрный

университет (г. Алматы, Казахстан) Гулзат Габиткызы Габит

кандидат с/х наук, ассоциированный профессор, Казахский национальный аграрный университет (г. Алматы, Казахстан)

Кайрлы Гусмангалиевич Есенгалиев доктор с/х наук, профессор, Западно-Казахстанский аграрно-

технический университет имени Жангир хана (г. Уральск, Казахстан) Таншолпан Сайлаукызы Елу,

Гулдария Нурбергенкызы Амире магистранты, Казахский национальный аграрный университет

(г. Алматы, Казахстан)

Сложившийся в мире дефицит племенного скота и высокие цены на него крайне неблагоприятно сказываются и на развитие мясного скотоводства в Республике Казахстан (РК), что, в конечном счете, косвенно приводит к проблемам в мясном производстве и увеличению импорта говядины.

Page 171: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 171 [email protected]

Положение, в котором оказалось в настоящее время мясное скотоводство страны, можно без преувеличения назвать критическим. По мнению авторитетных специалистов, специализированной отрасли мясного скотоводства в Казахстане просто нет. Ее не было ни в советское время, ни в настоящее время. Традиционно в стране не было разделения между молочной и мясной отраслями животноводства, производство говядины рассматривалось как производство побочного продукта молочного скотоводства. Мировая практика свидетельствует о том, что для производства мяса надо использовать специализированный мясной скот [1].

Технология ведения мясной отрасли коренным образом отличается от организации молочной, где инвестиции возвращаются на несколько лет раньше. Поэтому сегодня не так много желающих вложить свои деньги в мясную отрасль. А производство качественной, особенно молодой, говядины – проблема стратегическая, и ее надо решать на всех уровнях: республиканском, региональном, местном. При этом не мешает позаимствовать и опыт зарубежных стран [2].

Дальнейшее ускоренное развитие отрасли мясного скотоводства в ближайшие годы является одним из перспективных стратегических направлений по увеличению производства высококачественной говядины и отвечает поставленным задачам в свете требований «Государственной программы развития агропромышленного комплекса до 2021 года». На основе анализа и сопоставления потенциала внешних рынков и внутренних возможностей производства, основным долгосрочным приоритетом развития агропромышленного комплекса определено мясное животноводство.

В этой программе указано, что для достижения поставленной цели повышения конкурентоспособности казахстанской мясной продукции для обеспечения импортозамещения на внутреннем рынке, необходимо решение задач по повышению качества отечественной мясной продукции, а также по поддержанию уровня рентабельности реализации, обеспечивающего инвестиции для расширенного производства мясной продукции. Механизм реализации мероприятий Программы по регулированию рынка мяса предполагает разработку прогнозного баланса спроса и предложения по говядине в целях оптимального планирования структуры производства и потребления. [3].

Реализация отраслевой программы позволит достичь создания более 600 тысяч новых рабочих мест, введения в оборот дополнительных 50 млн. га пастбищ, увеличения производства говядины и баранины с 600 тыс. тонн до 1,6 млн. тонн и вхождения в число 5 стран-лидеров по экспорту мяса крупного рогатого скота (КРС).

По данным учета Министерства сельского хозяйства РК на 01.01.2019 года в стране количество всего крупного рогатого скота составило 7 137 928 голов, из них поголовье скота мясного

Page 172: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 172 [email protected]

направления составило 2 341 684 голов или 32,8%. Из всего поголовье скота мясного направления маточное поголовье составило 1 178 854 голов или 50,3% [4].

Как видно из данных таблицы 1, племенные животные мясного направления было – 511 738 голов или 21,9% от всего поголовья мясного скота или 66,2 % от всего племенного поголовья крупного рогатого скота.

Таблица 1 – Численность КРС в РК.

Группа животных Общее количество

Всего В т.ч. коров гол. % гол. %

КРС в 2019 г. 7 137 928 100 3 569 242 50,0 КРС в 2018 г. 6 764 212 94,8 3 362 435 49,7

Племенной скот 772 615 11,4 342 041 44,3 В т.ч. мясной скот 511 738 66,2 225 212 44,0

казахская белоголовая 300 524 58,74 125 815 41,9 ангус 76 688 15,00 33 269 43,4 аулиекольская 51 933 10,15 24 535 47,2 герефордская 47 057 9,19 22 611 48,1 санта-гертруда 22 115 4,32 11 890 53,8 калмыцкая 9 031 1,76 4 818 53,3 шароле 1 978 0,39 983 49,7 обрак 1 146 0,22 668 58,2 лимузин 654 0,12 282 43,1 галловейская 612 0,11 341 55,7

Если удельный вес маточного поголовья всего крупного рогатого

скота республики составляет 50%, то этот показатель в племенном скотоводстве составляет 44,3%, то есть значительно ниже, что также снижает экономическую эффективность отрасли.

Из числа племенных животных мясного направления 300 524 голов или 58,7% (из них маточное поголовье 125 815 голов или 44%) животных относится к казахской белоголовой породе. Затем, по численности следующие места занимают породы ангус и аулиекольская. А количество племенных животных герефордской породы по республике составляет всего лишь 47 057 голов (из них маточное поголовье 22 611 голов или 48,1%) или 9,2% от числа всех племенных животных мясного направления. Племенные животные остальных пород, разводимых в республике, составляют всего 7%.

Из этих данных можно увидеть несомненную актуальность увеличения численности и совершенствования продуктивных и племенных качеств казахской белоголовой породы скота в республике.

Нами изучена мясная продуктивность бычков казахской белоголовой породы современной популяции после нагула в условиях типичных летних пастбищ Юго-Востока Казахстана, основные результаты которого приводится в настоящем сообщений.

Page 173: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 173 [email protected]

Изучение показателей мясной продуктивности подопытных бычков проводили по общепринятым методикам.

Основные требования при визуальном осмотре к мясным формам были следующие. Мясной скот должен иметь хорошо развитую мускулатуру плеча и предплечья, костистое и крепкое запястье, отчетливо выраженный подгрудок без ожирения.

В связи с изменением требований к качеству говядины изменились и требования к мясным формам (контурам туловища) животного. Животные специализированного мясного типа должны отвечать определенным требованиям, а именно, должны обладать рослостью, длинным и крупным туловищем, иметь широкий и высокий крестец, хорошо развитую мускулатуру плеча, предплечья, таза и бедра [5-8].

При рассмотрении контуров туловища сверху должны быть видны выступающие мышцы в области лопатки. За лопатками могут быть впадины, что характеризует отсутствие жировых отложений. Подвздошные кости выступают с боков, что создает условия для развития мускулатуры таза и бедра. В области последнего ребра может быть впадина [9-11].

Как видно из данных таблицы 2, бычки за время нагула на летнем пастбище прибавили в живой массе от 55 до 84 кг и в среднем 69,4 кг, что соответствует 43% их живой массы в 15 месяцев.

Это является достаточно высоким показателем как результат 3-х месячного нагула на летнем пастбище в условиях Юго-Востока Казахстана.

При этом среднесуточный привес составил от 611 до 933 граммов и в среднем 770,4 граммов, что практически на уровне показателя откорма концентрированными кормами таких же бычков на стойле в отдельных откормплощадках.

Такой результат может стать еще одним основанием более интенсивного использования возможностей пастбищ Казахстана для производства высококачественного мяса сельскохозяйственных животных. Известно, что использование пастбищных угодий Казахстана в настоящее время – очень неудовлетворительное. Сегодня в республике из всей площади пастбищ используется порядка 81 млн. га. Используется пастбища недостаточно эффективно, так за период с 1990 года по настоящее время площадь пастбищ сократилась на три четверти [12, 13].

Таблица 2. Результаты нагула бычков казахской белоголовой породы в условиях пастбищ Юго-Востока Казахстана

Признак Показатель

Ед.изм. Limit ±mх σ Сv, %

Живая масса в 15 месяцев

кг 383-400 390,6±65,22 145,9 37,3

Page 174: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 174 [email protected]

Признак Показатель

Ед.изм. Limit ±mх σ Сv, %

Живая масса в 18 месяцев

кг 438-484 460,0±77,22 172,8 37,5

Привес с 15 до 18 месяцев кг 55-84 69,4±11,78 26,3 38,0 Среднесуточный привес г 611-933 770,4±61,36 137,2 17,8

Результаты контрольного убоя путем случайной выборки 5 голов

животных из числа этих же бычков в 18 месяцев (таблица 3) показывает, что к этому возрасту они достигли достаточно высоких показателей мясной продуктивности.

Так, масса туши отдельных животных колебалась от 234 до 262 кг, то есть отличалась всего лишь до 12%, составляя в среднем 55,9% предубойной живой массы.

Таблица 3. Мясная продуктивность бычков казахской белоголовой породы после нагула в условиях пастбищ Юго-Востока Казахстана

Признак Показатель

Ед. изм. Limit ±mх σ Сv, %

Предубойная масса кг 423-464 442,6±74,22 166,0 37,5 Туша кг 234-262 247,6±41,23 92,2 37,2

% 55,3-56,5 55,9±8,61 19,3 34,4 Внутренний жир кг 11,5-16,1 14,5±1,84 4,1 28,3

% 2,5-3,9 3,3±0,37 0,83 25,3 Убойная масса кг 249,2-274,5 262,2±43,61 97,5 37,2 Убойный выход % 58,9-59,6 59,2±9,17 20,5 34,6 Калорийность мяса кДж 11605 11981,0±2026,80 4532 37,8

При этом масса внутреннего жира у отдельных животных

колебалась от 11,5 до 16,1 кг, составляя всего лишь до 2,5-3,9% от их предубойной живой массы.

Вышеизложенные указывает, что бычки казахской белоголовой породы во время нагула в условиях пастбищ Юго-Востока Казахстана увеличивает, в основном, мышечную ткань.

Это и желаемый результат, так как в настоящее время больше ценится не особо жирное мясо крупного рогатого скота. Нельзя забывать и о рекламе мраморного мяса, чтобы обеспечить рынок его сбыта. При этом очень важно довести до потребителей информацию о том, что изучаемое нами мясо – это высокоценное мясо от животных, обладающее повышенными вкусовыми и диетическими качествами, в результате использования животными благоприятных особенностей нагула в условиях летних пастбищ Юго-Востока Казахстана.

Список литературы: 1. Бегембеков К.Н., Тореханов А.А., Насырханова Б.К., Нургазы

А.К. Современные аспекты стандартизации качества убойного скота и

Page 175: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 175 [email protected]

говядины // Учебное пособие. 2-е изд., перераб. и доп. – Алматы: «Айтұмар», 2017. - 240 с.

2. Тореханов А.А., Бегембеков К.Н., Нургазы А.К. Современная система племенного дела в скотоводстве. – Алматы: Издательство «Эверо», 2015. - 292 с.

3. «Государственной программы развития агропромышленного комплекса до 2021 года». http://mgov.kz/.

4. Статистические данные Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан на 01.01.2018 и 01.01.2018 гг. http://mgov.kz/.

5. Тореханов А.А., Карымсаков Т.Н., Бегембеков К.Н., Баккожаев А.А. Современные аспекты племенной работы в скотоводстве. – Астана: Издательство «Агротехуниверситет», 2012. - 203 с.

6. Kuat Nurgazy, Kyrgyzbai Begembekov, Gulzat Gabitand and Zhanat Iskakova. Kazakh White Breed Bulls Assessment by Quality of Progeny and Bulls Test in Own Productivity. International Journal of Advanced Biotechnology and Research (IJBR). ISSN 0976-2612, Online ISSN 2278–599X. Vol-8, Issue-2, 2017, pp720-727. http://www.bipublication.com.

7. Нургазы К.Ш., Бегембеков К.Н., Нуралиева У.А., Танжарык Ж. Результаты скрещивания коров казахской белоголовой породы с герефордскими быками. Известия НАН РК. Серия аграрных наук. № 2 (38) март-апрель 2017 г. – С. 152-158.

8. Бегембеков К.Н., Нургазы К.Ш., Габит Г., Танжарык Ж. Результаты оценки быков по качеству потомства и испытания бычков по собственной продуктивности. «Высшая школа Казахстана». Международное научно-педагогическое издание. Алматы, 2017, № 3, С. 241-245.

9. Бегембеков Қ.Н., Нұрғазы Қ.Ш., Таңжарык Ж. Қазақтың ақбас тұқымының 18 айлық бұқашықтарының ет өнімділігінің көрсеткіштері. Ізденіс Поиск. Гуманитарлық ғылымдар сериясы: ISSN-1560-1722. Жаратылыстану және техника ғылымдарының сериясы: ISSN-1560-1730. Алматы, 2017, № 3 (1), С. 291-295.

10. Нургазы К.Ш., Бегембеков К.Н., Кайруллаев К., Нургазы Б.О. Особенности воспроизводительных качеств и жизнеспособность скота мясных пород разных генотипов в условиях Южного Прибалхашья. Сб. статей научно-информационного центра «Знание» по материалам ХХVІІІ международной научно-практической конференции: «Развитие науки в ХХІ веке». 2 часть. г. Харьков, 2017. – С. 50-57.

11. Нургазы К.Ш., Бегембеков К.Н., Самбетбаев А.А., Нургазы Б., Габит Г. Эффективность разведения крупного рогатого скота мясных пород на Юго-Востоке Казахстана (рекомендация). Алматы: «Рrint plus». 2018. - 79 с.

12. Бегімбеков Қ.Н., Есжанов Н.Б., Асанов Б.Ұ., Әбдіғали Ж.Ж., Тлеубаев Д.С. Использование природных кормовых ресурсов Казахстана. Современные тенденции развития овцеводства // Сборник материалов международной научно-практической конференции,

Page 176: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 176 [email protected]

посвященной ІІ съезду овцеводов Казахстана. – Алматы, 2019. – С. 86-95.

13. Бегембеков К.Н., Нургазы К.Ш., Омбаев А.М., Нургазы Б.О., Нусупов А.М., Минахметова З.Р. Экономическая эффективность выращивания бычков разных пород и их помесей разного поколения. Матер. междунар. научно-практич. конфер. «Техническое и кадровое обеспечение инновационных технологий в сельском хозяйстве». Республика Беларусь, г. Минск, Октябрь 2019 г. VІІ том. С. 115-119.

15. Вегетативные дисфункции у детей школьного возраста

Гульнара Талиповна Ташенова

Доктор медицинских наук, заведующая кафедрой клинических специальностей, Казахский национальный университет

им. аль-Фараби (г. Алматы, Казахстан) Аида Жаксыбаевна Ахенбекова

Кандидат медицинских наук, доцент кафедры клинических специальностей, Казахский национальный университет

им. аль-Фараби (г. Алматы, Казахстан) Риза Зулкарнаевна Боранбаева

Доктор медицинских наук, директор. Научный центр педиатрии и детской хирургии

(г. Алматы, Казахстан) Гульнара Калденовна Абдилова

Кандидат медицинских наук, заместитель директора по клинике. Научный центр педиатрии и детской хирургии

(г. Алматы, Казахстан) Резюме: Выявлена широкая распространенность синдрома вегетативной дисфункции у детей школьного возраста, дана клиническая характеристики его проявлений с выделением наиболее значимых симптомов. Цель работы явилось изучение частоты функциональных расстройств нервной системы (НС) в различных возрастных группах и в зависимости от половых различий у школьников общеобразовательных школ города Алматы. Оценку дисфункции НС поводили при помощи анкет у 1827 школьников (966 девочек – 52,87%, 861 мальчиков – 47,12%) в возрасте от 7 до 17 лет, учащихся общеобразовательных школ города Алматы. В результате выявлены множественные функциональные нарушения НС среди подростков.

Ключевые слова: вегетативные расстройства, школьники, пол, возраст. Актуальность. В последние годы, несмотря на некоторую

стабилизацию демографических показателей, выявляется отчетливая тенденция ухудшения здоровья детей и подростков, обучающихся в образовательных учреждениях [1, 2]. По данным различных авторов [3,

Page 177: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 177 [email protected]

4] насчитывается лишь 14–23 % практически здоровых школьников, примерно 50 % имеют функциональные отклонения, остальные — хронические заболевания. Ведущей причиной является, по мнению авторов, низкая двигательная активность и высокие учебные нагрузки. По данным Министерства здравоохранения РК, у 53,8 % казахстанских школьников выявлены различные патологии здоровья. По результатам осмотра у каждого седьмого школьника обнаружены заболевания органов пищеварения и костно-мышечной системы, у каждого девятого — заболевания нервной системы, у каждого десятого — заболевания органов дыхания и эндокринной системы [5]. Вместе с тем в представленных исследованиях недостаточно представлены данные динамического выявления наиболее значимой «школьной» патологии на различных этапах (классах) обучения. Кроме того, основная часть исследований по данной тематике касается в основном не общеобразовательных школ, а школ нового типа (лицеи, гимназии, частные школы). Все вышесказанное обуславливает особую актуальность изучения, оценки здоровья школьников учащихся общеобразовательных школ в связи с влиянием факторов образовательной среды и образа жизни.

Цель исследования: Оценка состояния здоровья учащихся общеобразовательных школ г. Алматы, методом анкетирования.

Материал и методы: Нами были разработана скрининг–анкета на выявление патологии нервной системы. Проанкетировано 1824 школьника 1-11 классов в возрасте от 6 до 17 лет в общеобразовательных школах г. Алматы. При этом у учеников 1-4 классов анкетирование проводилось среди родителей, в 5-11 классах на вопросы анкеты отвечали сами обучающиеся. Школьники обучались по стандартным программам, требования учителей к ним были примерно одинаковы. Создана база данных в программах MS Access и MS Excel c определением величин основных параметров соматометрии. При этом определялась средняя величина показателя (М), его ошибка (m), среднее квадратическое отклонение (δ). Статистическая обработка баз данных проведена в программе SPSS. Расчет коэффициента корреляции осуществлялся при помощи статистического пакета Eviews 8.0. Нами также проведена проверка гипотезы на основе данных о выборочной доле (относительной величине). Результаты и обсуждение: Дисбаланс вегетативной нервной системы проявлялся в виде головных болей у 44,5% школьников: 52,9% девочек и 47,2% мальчиков. Как видно из рисунков 1 и 2 существенное отличие в количестве жалоб на головные боли, у девочек по сравнению с мальчиками, явно заметно начиная с шестых классов (p≤.0,01) (p≤.0,05). В седьмых и восьмых классах разница в количестве жалоб по полу достигает 20-ти процентов, а в девятых классах - 25 процентов.

Page 178: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 178 [email protected]

Жалобы на сонливость отмечались в 53,8% случаев. Так же, как и жалобы на головные боли, девочки чаще сетуют на сонливость, нежели мальчики (рис. 3,4). Начиная с четвертых классов представленные результаты на сонливость, являются значимыми на одно (p≤.0,01) и пятипроцентном уровне (p≤.0,05).

В девятом классе различие в жалобах по полу достигает 37,5

процентов. При этом в девятом классе различие в жалобах достигает 37,5 процентов. Мы можем сделать вывод, что в девятых–десятых классах в связи с повышающейся нагрузкой по фундаментальным предметам, усвояемость материала со стороны девочек проходит дольше, нежели среди мальчиков. Также на рисунках 3 и 4 заметно, что начиная с первых классов и заканчивая одиннадцатыми классами жалобы на сонливость увеличились в 2,2 раза у девочек и в 2,0 раза у мальчиков. Мы также привели расчеты по коэффициентам корреляции симптомов вегетативной дисфункции среди девочек и мальчиков (см. таблицу 1 и 2).

Page 179: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 179 [email protected]

Между показателями «Сонливость» и «Головные боли» теснота связи получилась высокой (0,84) при уровне значимости в один процент, то есть эти два симптома тесно коррелируют друг с другом. При этом коэффициент корреляции между переменными «Сонливость» и «Слабость» у девочек получился равным 0,92 – это значение значимо на однопроцентном уровне (p≤.0,01). Как видно из таблицы 1, теснота связи весьма высокая.

Таблица 1 – Значения коэффициентов корреляции по симптомам вегетативной дисфункции среди девочек

Ковариационный анализ Коэффициент корреляции

t-статистика

Вероятность Головные

боли Слабость Сонливость

Нарушение сна

Потливость

Головные боли 1.000000 ----- -----

Слабость 0.887004 1.000000 5.762747 ----- 0.0003 -----

Сонливость 0.837122 0.923608 1.000000 4.591020 7.228117 ----- 0.0013 0.0000 -----

Нарушение сна 0.939186 0.927571 0.959549 1.000000 8.204640 7.447467 10.22464 ----- 0.0000 0.0000 0.0000 -----

Потливость 0.635733 0.785574 0.898679 0.838907 1.000000 2.470756 3.808737 6.146823 4.623988 ----- 0.0355 0.0042 0.0002 0.0012 -----

Page 180: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 180 [email protected]

Таблица 2 – Значения коэффициентов корреляции по симптомам вегетативной дисфункции среди мальчиков

Ковариационный анализ Коэффициент корреляции

t-статистика

Вероятность Головные

боли Слабость Сонливость

Нарушение сна

Потливость

Головные боли 1.000000 ----- -----

Слабость 0.693087 1.000000 2.884439 ----- 0.0180 -----

Сонливость 0.602005 0.774417 1.000000 2.261780 3.672102 ----- 0.0500 0.0051 -----

Нарушение сна 0.387117 0.671753 0.734579 1.000000 1.259558 2.720475 3.247840 ----- 0.2395 0.0236 0.0100 -----

Потливость 0.044357 0.507542 0.340585 0.668301 1.000000 0.133202 1.767150 1.086727 2.695159 ----- 0.8970 0.1110 0.3054 0.0246 -----

Жалобы на утомляемость и слабость встречались у 56,8% детей.

На рисунке 5 отчетливо прослеживается рост жалоб на слабость среди девочек, при этом со стороны мальчиков такого же роста жалоб не наблюдается и, наоборот, просматривается колебание количества жалоб в одном диапазоне (30–60%). У девочек рост жалоб в десятом классе увеличился в 2,3 раза по сравнению с первым классом, когда у мальчиков за тот же промежуток времени всего на 1,3 раза. Вариация количества жалоб у мальчиков существенно не отличалась, начиная с первого заканчивая одиннадцатым классом, что наглядно видно по рисунку 6. У девочек же, как обычно, жалобы к одиннадцатому классу на слабость увеличились в два раза, при этом максимальное значение достигло в десятом классе в 2,26 раз.

Page 181: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 181 [email protected]

Самым отличительным из всех неврологических симптомов являются жалобы на нарушение сна, которое регистрировалось у 32% школьников. Начиная с первого класса и у мальчиков, и у девочек количество жалоб возросло в 3,3-х и 4,5-х раз соответственно (табл. 3).

Таблица 3 – Проверка гипотез о равенстве процентного отношения количества жалоб на нарушение сна у мальчиков и девочек по классам, %

Классы Девочки (N=966)

ср. знач. (д.и.) Мальчики (N=861)

ср. знач. (д.и.) Мальчики / Девочки

Первый класс 13,1 (9,2–17,1) 18,4 (13,2–23,7) t = –0.84, p≤.100 Второй класс 13,4** (9,4–17,5) 23,1** (16,5–29,7) t = –1.72, p≤.021 Третий класс 20,7 (14,5–27,0) 20,0 (14,3–25,7) t = 0.13, p≤.224 Четвертый класс 31,1*** (21,7–40,6) 17,4*** (12,4–22,4) t = 2.29, p≤.006 Пятый класс 36,6* (25,5–47,6) 28,6* (20,4–36,7) t = 1.20, p≤.058 Шестой класс 37,9 (26,5–49,4) 34,2 (24,4–44,0) t = 0.59, p≤.139 Седьмой класс 48,9*** (34,1–63,7) 27,3*** (19,5–35,1) t = 3.08, p≤.001 Восьмой класс 52,4** (36,6–68,3) 38,4** (27,4–49,3) t = 1.83, p≤.017 Девятый класс 53,9*** (37,7–70,2) 29,3*** (21,0–37,7) t = 3.07, p≤.001 Десятый класс 58,5*** (40,9–76,2) 23,1*** (16,5–29,7) t = 2.84, p≤.001 Одиннадцатый класс 59,5 (41,5–77,4) 60,9(43,5–78,2) t = –0.11, p≤.228 Примечание: * ,** , *** - значимо при 0,1; 0,05;0,01 Понятно, что коррелировать показатели «Нарушение сна» и «Сонливость» должны весьма тесно, что и подтверждается расчетами таблиц 1 и 2. Если среди девочек рост жалоб на нарушение сна стабильно возрастал класс от класса, то в одиннадцатом классе этот рост в процентном отношении количества жалоб среди мальчиков вырос по сравнению с десятым классом в 2,6-х раза, хотя до этого

Page 182: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 182 [email protected]

резких колебаний не наблюдалось. Думается, что вероятность, что это связано с предстоящим единым национальным тестированием (ЕНТ) высока, даже без никаких дополнительных расчетов.

Переменная «Нарушение сна» также коррелирует со всеми остальными неврологическими симптомами, (см. таблицу 2). Впервые жалобы на рассматриваемый симптом со стороны мальчиков не на много, но превысили количество жалоб у девочек в одиннадцатом классе: 60,9 процента по сравнению с 59,5 процентами у девочек. Одна звезда соответствует уровню значимости 10 процентов (р>0,10). Головокружения, неустойчивость при перемене положения тела отмечался у учащихся в 16,4% случаев, что довольно много. Из рисунков 7 и 8 видно, рост их числа с 4 –го и по 11 классы (с 10,3% и максимально в 11 классе – 41,7%). Начиная с седьмого класса процентное значение жалоб среди девочек растет, а среди мальчиков наоборот падает, приближаясь примерно к одинаковым значениям в одиннадцатом классе, что и подтверждает выдвигаемая нами гипотеза о равенстве количества полученных жалоб среди обоих полов. Вероятность возникновения у школьников исследуемых симптомов объясняется в большинстве случаев наступлением пубертатного возраста (у девочек - с 11 – 12 лет, а у мальчиков – с 13 – 14 лет), а также увеличением учебных нагрузок у школьников средних и старших классов, особенно у 10 (31,3%) – 11 классов (41,7%) в связи с предстоящей сдачей ЕНТ, дети испытывают колоссальную умственную и физическую нагрузку.

Заключение. В целом анализ состояния здоровья детей свидетельствует, что уже на начальных этапах образовательного процесса имеются множественные функциональные нарушения со стороны органов и систем. При этом первое место занимают

Page 183: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 183 [email protected]

отклонения со стороны нервной системы (56,8%). Полученные данные показали, что у подростков обоих полов имеется проявления вегетативной неустойчивости.

Дисбаланс вегетативной нервной системы проявлялся в виде головных болей у 44,5% детей, достоверно чаще у девочек по сравнению с мальчиками, явно заметно начиная с шестых классов (p≤.0,01 и p≤.0,05). В седьмых и восьмых классах разница в количестве жалоб по полу достигает 20-ти процентов, а в девятых классах – 25 процентов.

Сонливость отмечалась в 53,8% случаев, с достоверной значимостью на одно и пятипроцентном уровне у девочек начиная с 4-х классов и достигая различий по полу в 37,5 % в 9-ом классе.

Жалобы на утомляемость и слабость встречались у 56,8% детей. Отчетливо прослеживается увеличение утомляемости и слабости у учеников обоего пола с первого класса, достигая в 10-му классу увеличения в 2,3 раза у девочек и в 1,3 раза у мальчиков.

Самым отличительным из всех неврологических симптомов являются жалобы на нарушение сна, которое регистрировалось у 32% школьников, коррелирует со всеми остальными неврологическими симптомами. Самое большее количество жалоб на обмороки было получено в десятом классе от девочек – 22% (t = 4.13, p<.001).

На наш взгляд, пристального внимания заслуживает сочетание цефалгий с утомляемостью и нарушениями сна, что существенно влияет на качество усвоения учебного материала, успеваемость и межличностные отношения школьников. Подростки относятся к группе риска по развитию психосоматической патологии в будущем и поэтому нуждаются в диспансерном наблюдении и проведении профилактических мероприятий.

Список литературы: 1. Макарова Л.П., Буйнов Л.Г., Плахов Н.Н. Гигиенические основы

формирования культуры здорового образа жизни школьников // Гигиена и санитария, 2017; 96(5), с. 463-466.

2. Физическое развитие детей и подростков Российской Федерации: Сб. мат-лов (выпуск VІ) / Под ред. акад. РАН и РАМН А.А. Баранова, член-корр. РАМН В.Р. Кучмы. – М.: Издательство «ПедиатрЪ», 2013. – 192 с.

3. Кучма В.Р. Научные основы обеспечения санитарно-эпидемиологического благополучия детей и подростков в современных условиях / В.Р. Кучма // Актуальные проблемы здоровья детей и подростков и пути их решения. Материалы 3-го Всероссийского конгресса с международ. участием по школьной и университетской медицине / Под ред. член.-корр. РАМН, проф. В.Р. Кучмы. - М.: Издатель: Научный центр здоровья детей РАМН, 2012. – С. 28-35.

Page 184: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 184 [email protected]

4. Макарова Л.П., Соловьёв А.В., Сыромятникова Л.И. Актуальные проблемы формирования здоровья школьников // Молодой ученый. — 2013. — № 12. — С. 494-496.

5. Турдалиева Б.С., Аимбетова Г.Е., Абдукаюмова У.А. и др. Здоровье детей и подростков Республики Казахстан: проблемы и пути решения. — 2012. — С. 54.

16. Процесс колорирования тканей в современном текстильном производстве

Борижан Полатович Торебаев

Старший преподаватель. Южно-Казахстанский государственный университет им. М. Ауэзова (г. Шымкент, Казахстан)

Саломат Саидазизовна Саидмуратова Старший преподаватель. Ташкентский институт текстильной и легкой

промышленности (г. Ташкент, Узбекистан) Эльмира Талгатовна Лайшева

Старший преподаватель. Ташкентский институт текстильной и легкой промышленности (г. Ташкент, Узбекистан)

Зульфия Фахриддиновна Валиева Старший преподаватель. Ташкентский институт текстильной и легкой

промышленности (г. Ташкент, Узбекистан)

Важный элемент сложного и многообразного технологического процесса отделочного производства текстильной промышленности – колорирование тканей – является предметом заботы не дизайнеров текстиля, а специалистов химической технологии волокнистых материалов. Но деятельность специалиста-колориста должна сочетаться с творческим подходом к оригиналу, представленному дизайнером. При колорировании тканей процесс творческого искания цветовых решений, как и любой процесс в других областях науки и искусства, должен захватывать, а иногда и подчинять себе колориста. Естественно, эта работа базируется не только на творческое вдохновение, но имеют и свои принципы организации, технику и методику, так как в практической работе специалиста по колористике тканей на фабрике помимо этого, предусматривается еще ряд производственных требований. В руках химика-колориста оказывается цветовая интерпретация не только авторского решения, но и других цветовых вариантов колорита (иногда различные колористики могут достигать до десяти), которые имеют такие показатели, как чистота цветов, белизна фона, четкость травления и точность графической переработки. От того, как он сумеет подобрать красители, тона и их оттенки, зависит успех всей партии тканей. Задача химика-колориста – четкое представление принципов построения цветовой структуры.

Page 185: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 185 [email protected]

Следует напомнить, что базовым инструментом колористики служит цветовой круг. Это позволяет в процессе создании вариантов творчески развить идеи автора-дизайнера [1, с. 73].

Формирование окраски на текстильном материале является одной из главных задач отделки. Колорирование может осуществляться путем крашения или печатания. В результате крашения материал приобретает ровную однотоновую окраску, а в результате печатания – узорчатую расцветку. Конечная цель колорирования – получение окраски с заданной колористической характеристикой (интенсивность окраски, цвет, оттенок) и устойчивой в условиях эксплуатации.

Для современных тканей наиболее характерны колористические решения, построенные по принципу доминирующего цвета (в таких случаях говорят о цветовой тональности текстильного орнамента). При взгляде на ткани, оформленные по принципу доминирующего цвета, в глаза сразу бросается их цветовой тон, хотя в действительности доминирующий цвет даже по занимаемой площади не всегда преобладает. Но он динамичен. Это объясняется тем, что в нем заложено тяготение к распространению, растеканию, он стремиться подчинить своему влиянию как можно большую плоскость [2, с. 280].

Доминантное колористическое решение имеют несколько типов. В цветовой структуре может выделяться один ведущий цвет, поддерживаемый второстепенными контрастными, часто дополнительными. Малонасыщенными, гармоничными по отношению к нему тонами, акцентирующими его. Ведущий цвет – он всегда остромодный, а также яркий и активный, выделяющийся на фоне одного или группы второстепенных цветов, которые создают цветовое сопровождение. Для усилений звучания доминирующий цвет можно помещать в окружение ахроматических тонов или на белый, или на черный фон, не имеющие в своем составе краски примесей других цветов.

Большинство цветовой композиции, построенных по принципу разреженных структур с преобладанием фона над орнаментальными мотивами, практически основываются на количественной доминанте. Независимо от цветов, которые входят в орнамент, они имеют свою тональность, определяемую цветом фона. Это, например, букетики цветов по локальным тонам: синим, голубым, сиреневым, бледно-желтым и серым, которые широко распространены в хлопчатобумажном ассортименте. Такой принцип в дизайне ткани используются очень часто. Технологии производства тканей узбекского хан-атласа имеют свои особенности: такие химические процессы, как отварка и крашение, проводятся до ткачества. В связи этим, процессы химической технологии текстильных нитей должны проводиться в условиях, обеспечивающих сохранность физико-химических свойств нитей и

Page 186: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 186 [email protected]

достижение высокой прочности окрасок. Поэтому важные значение приобретают научно-исследовательские работы, которые направленные на совершенствование процессов отварки крашения текстильных шелковых нитей основы и утка для ткани хан-атлас [3, с. 88].

В результате многолетних систематических исследований проблема прочного крашения тканей хан-атлас решена; новые технологии прошли производственную проверку. В целях произведения цветов хан-атласа рекомендованы способы интенсификации процесса крашения с использованием различных ТВВ [3, с. 95].

Работа с цветом – это не только виртуозная техника окрашивания нитей, тканей и печати, но также работа с технологическими параметрами получения ткани, которые позволяют, регулируя натяжения основы и утка при ткачестве, влиять на степень выступления утка на поверхность ткани и тем самым влиять на конечный цвет и придавать тканям различные цветовые эффекты. Также особую роль приобретает цвет в создании текстильного орнамента, который доминирует в рисунке и утверждает главную колористическую тему. Конкретная и предельная ясность орнамента главной колористической темы – это требование не только дизайна, оно также вызвано технологическими условиями. Поэтому дизайнер должен уделять большое внимание вопросу качества и количества цвета. При решении композиции необходимо организовать плоскости цвета так, чтобы в композиции присутствовал ведущий цвет, а количество остальных цветов равномерно уменьшалось относительно друг друга. Это и даст возможность выявления цвета в процессе колорирования тканей.

Литература: 1. Ершов А.П., Хархаров А.А. Цвет и его применение в

текстильной промышленности. Л.: Издательство Ленинградского университета, 1974.

2. Торебаев Б.П. Цвет в дизайне текстиля. Учебное пособие, – Алматы: ТОО «Эверо», 2013.

3. М.Х. Мирзахмедова, Х. Алимова, М.З. Абдукаримова Пробле-мы технологии прочного крашения тканей хан-атлас и пути их решения. Материалы научно-практической конференции «Перспективы узбекской текстильной культуры: традиции и инновации». Ташкент, 2014.

Page 187: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 187 [email protected]

SECTION I / СЕКЦИЯ I

ECONOMIC AND MANAGEMENT SCIENCES / ЭКОНОМИЧЕСКИЕ И УПРАВЛЕНЧЕСКИЕ НАУКИ

1.1. Consequences of Kazakhstan's Accession to the WTO

Akmaral E. Sarsenova Candidate of Economic Sciences, Associate Professor,

Head of Department "Finance and Accounting". Taraz Innovation and Humanities University

(Taraz, Kazakhstan) Diana S. Nauryzbayeva

Senior Lecturer. Taraz Innovation and Humanities University (Taraz, Kazakhstan)

Today, the WTO plays a crucial role in the regulation of world trade, as

well as in the formation of trade policies of member countries and in the settlement of trade disputes between them. The world trade organization is becoming the main instrument for the implementation of the ideas of globalization and liberalization of world trade and related economic operations, and therefore the Republic of Kazakhstan has entered the path of market reforms and integration into the world economic relations, cannot stay away from the processes of globalization and accession to this organization. The geopolitical location of the Republic of Kazakhstan at the crossroads of Asia and Europe, as well as the existing potential of the Republic in international economic relations will further strengthen its place in the system of modern international relations as a Central regional power playing a key role in the region of Central Asia.

Currently, there are about 300 international trade and economic organizations with a wide and narrow membership in the world. However, the main role in the formation of world trade flows and the establishment of rules for international business is played by a relatively small circle of trade and economic organizations, among which the most important is the World Trade Organization (WTO).

The WTO plays a decisive role in the regulation of world trade in goods, services, intellectual property, as well as in the formation of trade policies of member countries and in the settlement of trade disputes between them [1, p. 89].

Consider the impact of the WTO on the economy of the country on the example of the Kyrgyz Republic.

Among the post-Soviet countries, the Kyrgyz Republic became the first WTO member. Some experts believe that Kyrgyzstan has failed to reap tangible economic benefits from WTO accession and that it was only a political step. The advantages that Kyrgyzstan derives from its membership

Page 188: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 188 [email protected]

in the WTO consist mainly in the fact that the previously chosen course for the formation of a competitive market economy has been consolidated. Visible immediate and immediate benefits the country has not received. The negative consequences, according to analysts, turned out to be much greater, and the experience of Kyrgyzstan's participation in the WTO is generally regarded by other CIS members as negative for the following reasons: due to too rapid accession to the WTO, the conditions for accession are not sufficiently worked out – the country has assumed too high obligations at the level of a developed country, which Kyrgyzstan is not; the country has made serious concessions. Kyrgyzstan joined almost all sectoral initiatives and non-binding WTO agreements, which sharply limited the ability to protect the national market; the opening of the domestic market led to an increase in the share of imported raw materials in production due to the inability to compete with cheaper and higher-quality foreign goods; there was a sharp deterioration in relations with traditional trading partners that are not members of the WTO, Kyrgyzstan's neighbors introduced customs restrictions to protect their producers; WTO membership hinders the Republic's active participation in the integration process in the post-Soviet space; the expected growth of foreign direct investment in the economy has not occurred. Nevertheless, experts recognize that Kyrgyzstan will still be able to feel the benefits of joining the WTO-after joining a number of traditional economic partners in the CIS [2, p. 74].

Another example of accession to the WTO is the Russian Federation, which became a member on August 22, 2012.

The positive aspects of Russia's accession to the WTO are: improvement of the country's image as an equal participant in world trade; reduction of barriers to the international trade market, free access to existing international dispute resolution schemes in the field of trade, the WTO has a dispute resolution Commission; more opportunities for Russian investors to participate in the economies of the WTO member countries; increased competition in the financial sector, the result may be a reduction in credit rates for the population, as well as small and medium-sized businesses; modernization of the domestic economy in accordance with the requirements of the modern stage of development of trade and economic relations, many Russian manufacturers to enter the world market will be forced to pay special attention to the quality of their products in order to ensure its high competitiveness; reduction of import duties on a number of goods: medicines, products, clothing, IT products, etc.; reduction of export duties; transparency of trade legislation of WTO members, to build trade and economic relations, of course, is always easier with a clear understanding of the position of the parties, the absence of pitfalls; support of trade and economic interests of the country in the process of adopting new legislation in the field of international trade.

Negative aspects of Russia's accession to the WTO can be: the threat of rising unemployment if the Russian enterprises are not competitive with

Page 189: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 189 [email protected]

foreign producers, especially may escalate the situation in single-industry towns with a single enterprise; the reduction of import duties can cause a number of products will become unprofitable to produce in Russia, the greatest risk for the agricultural sector; the reduction of import duties may have a negative impact on the domestic automotive industry – the influx of used imported cars is a direct threat to Russian automakers. Example: customs duty for the import of used cars until recently amounted to more than 40 thousand euros. After Russia's accession to the WTO, it will fall by more than 4 times; reduction of export duties, from this process the country's budget will be at a loss, which can lead to an increase in public debt.

Experts call various dates in which the first serious results from Russia's accession to the world trade organization should appear. On average, the adaptation of the domestic economy, according to experts, will last 6-7 years [3, p. 8].

At the moment, the Republic of Kazakhstan is actively working after joining the WTO.

The process of joining this organization has been conducted since 1996.

Accession to the WTO for Kazakhstan was positive for a number of reasons such as: competitive pressure from foreign producers after Kazakhstan's accession to the WTO revived the domestic competitive environment and forced domestic producers to restructure, update and diversify production, reduce prices and improve product quality, more fully take into account the demand of buyers; prospects the investment environment in the accession of Kazakhstan to the WTO are positive: influx of foreign investment in the country's economy due to such factors as the overall improvement of the image of the country, the openness of Kazakhstan's economy, improved the legislative base, increased the transparency of investment procedures, easier access to the domestic market of foreign financial institutions, started to develop the stock market; the liberalization of the internal market due to the accession to the WTO led to its development; in addition to the fact that Kazakhstan will be integrated into the world economy, in its relations with all WTO members, he received full normal and preferential treatment, which is important, especially for those cases where this mode cannot be obtained on a bilateral basis.

The WTO regime dealing with trade disputes, especially in anti-dumping proceedings applied to Kazakhstan's exports, has become of great importance for Kazakhstan. WTO membership has allowed trade and political disputes to be resolved within the framework of strict procedures on a more equitable basis.

Accession to the WTO strengthened the position of Kazakhstan on the world stage, gave the country the opportunity to be involved in world economic Affairs, contributed to the solution of international economic problems and is in line with the modern civilizational development of mankind, has access to achievements in political, economic and other

Page 190: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 190 [email protected]

important spheres of activity. An important point is the integration of Kazakhstan into the world economy and gaining a voice in the creation of the principles of trade of the XXI century.

In addition, given the geopolitical location at the junction of Asia and Europe, economic and military-political interests, as well as the existing potential of the Republic, it can be assumed that the activation of Kazakhstan in international economic relations has further strengthened its place in the system of modern international relations as a middle regional power playing a key role in the region of Central Asia.

The negative consequences of Kazakhstan's accession to the WTO are the following points.

The current structure of Kazakhstan's export flows is dominated by oil, ferrous and non-ferrous metals and other raw materials. At the moment, Kazakhstan mainly serves the raw material needs of more successful economies, in exchange for products of deep processing and high value-added industries.

Problems are expected in the manufacturing sector. The main one is the low competitiveness of most of its industries and enterprises.

With the current commodity nomenclature of exports, it will be very difficult for Kazakhstan to realize the possible economic benefits of joining the WTO. The implementation of this step without carrying out comprehensive structural reforms to shift economic development from the strategy of raw materials export expansion to economic development strategies based on industries with high added value and deep processing, threatens to establish Kazakhstan as a resource-based economy, which is in constant dependence on conjuncture of world commodity markets.

WTO obligations create certain restrictions in the process of state stimulation of the development of domestic production and local business, including the methods by which it is currently carried out. So, many agricultural programs financed from the budget, programs of support of small business will lose the state subsidy.

Kazakhstan's accession to the WTO has created a threat to agriculture and food security. Due to the accelerated accession, Kazakhstan has become necessary to implement a strengthened policy of supporting agriculture, the level of development of which remains low, despite the annual state subsidies.

Negative consequences for the environment of Kazakhstan, which may be caused by trade liberalization in the WTO, are: depletion of natural resources; overexploitation of local biological species; growth of technological pollution and accumulation of large amounts of industrial waste; restructuring of the economy in favor of resource-producing industries [4].

The process of Kazakhstan's accession to the WTO is necessary. For a more successful development of the country in the WTO, it is necessary to take effective measures to accelerate the modernization and diversification

Page 191: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 191 [email protected]

of the economy of the Republic, increase its competitiveness, the development of manufacturing industry, which will be an important factor in the successful integration of our country into the world community.

The process of accession of Kazakhstan to the WTO was a necessary step. For a more successful development of the country in the WTO, it is necessary to take effective measures to accelerate the modernization and diversification of the economy of the Republic, increase its competitiveness, the development of manufacturing industry, which will be an important factor in the successful integration of our country into the world community.

The world trade organization, becomes the main instrument of realization of ideas of globalization and liberalization of world trade and the economic operations connected with it, and therefore the Republic of Kazakhstan having entered a way of market transformations and integration into world economic relations, cannot remain aside from processes of globalization and the accession to this organization.

List of references: 1. The global economy and international business: The Textbook /

under the editorship of V.V. Polyakov, R.K. Menina. - M., 2012. - P. 89. 2. Lebedeva M. World politics. - Moscow: Aspect-Press, 2015. - P. 74. 3. Alshanov R. K. Protective measures of Kazakhstan at accession to

the WTO // Al-Pari. 2012. No. 4-5. – P. 8. 4. Kazakhstan and the World Trade Organization. - Access mode //

www.wto.kz (accessed 15.10.2019).

1.2. Efficiency of Attraction and Use of Investments in the Republic of Kazakhstan

Zhanimgyl Z. Baimukasheva

Candidate of Economic Sciences, Associate Professor of «Economics and Management». Baishev University

(Aktobe, Kazakhstan) Maira G. Kaiyrgaliyeva

Candidate of Economic Sciences, Associate Professor of «Economics and Management» Baishev University

(Aktobe, Kazakhstan) Nurgul Т. Seitkaliyeva

Senior Lecturer of the Department «Economics and Management». Baishev University (Aktobe, Kazakhstan)

At present, when the state achieves relative stability of macroeconomic

indicators, an important task is the implementation of measures aimed at economic growth. The concept of economic growth, as a rule, involves the inflow of a large amount of attracted foreign capital into the country. The

Page 192: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 192 [email protected]

message of President Nursultan Nazarbayev to the people of Kazakhstan clearly outlined the complexity of the transition period and the image of the Republic in the XXI century. In order to become a Leopard in Central Asia in the future, it is necessary to increase the economic strength to ensure the welfare and security of the population. In this regard, one of the sources of implementation of the seven strategic priorities is to achieve a high level of efficiency in the use of foreign investments imported into the country. Of course, during this period, Kazakhstan's international relations primarily cover our close neighbors – Russia, Uzbekistan, Kyrgyzstan and other CIS countries. But economic relations with large transnational capital are increasing with both Western and Eastern countries, China, and the Muslim world. This requires geopolitical, geo-economic, geographical conditions of our Republic. The inflow of foreign investments into Kazakhstan is carried out mainly through the creation of a joint subsidiary, privatization of state-owned enterprises with foreign capital, transfer of large industrial facilities to the management of foreign firms and investments in the banking sector. Investments are accompanied by deepening imbalances in the industrial sector, mainly concentrated in the oil and gas industry and metallurgy. The rich subsoil has attracted risky foreign investors who, first of all, seek to stay ahead of their industry competitors.

According to the annual report of the National Bank of the Republic of Kazakhstan for 2017, in 2017, the inflow of resources to the state is provided, in addition to current operations, by attracting foreign capital in the form of foreign direct investment (FDI) and debt funds attracted on the international capital market. At that time, the volume of financing raised so far reached a high level for direct investment operations. To a large extent, these conclusions were determined by the flows of the world oil market.

Gross inflow of foreign direct investment (FDI) to Kazakhstan in 2017 compared to the same period in 2016 increased by 6.7% and amounted to $ 22.5 billion. USA.

Analysis of the amount of FDI by investor countries is presented in table 1, according to which, the bulk of FDI (in all FDI for the period from 1993 to 2017) came from developed countries such as the Netherlands (25%), USA (14.7 per cent), UK (6.8 percent), France (5,8%), China (4.5 percent). In addition, the largest investor countries in the economy of Kazakhstan are Switzerland (3.7%), Russia (3.7%) and Canada (3.2%), as well as a significant contribution of investment capital from offshore zones are also significant Virgin Islands (4.6%). The shares of other countries are insignificant and do not exceed 3%. The total number of countries investing in the economy of Kazakhstan amounted to more than 125 countries.

During the period under review, investment inflows from the above-mentioned countries did not show any slight deviations. However, in 2017, it can be noted that the volume of investments from a number of countries, except China and Switzerland, decreased compared to last year. For example, the country of the Netherlands, which is the top three largest

Page 193: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 193 [email protected]

investors - 0.8 billion US dollars, compared to last year. USA. Also, the volume of investments from the US and the UK amounted to $ 0.3 billion.no dollars came in. This is most likely due to the peculiarities of the implementation of investment plans of investor companies.

Table 1. FDI attracted by investor countries, billion us dollars USD

Country 2016 % 2017 % 2018 % 2016-2018

%

Total all countries 19,0 100 21,0 100 22,5 100 171,2 100 Netherlands 5,8 30,6 8,2 38,9 7,4 32,9 43,1 25 USA 1,7 9,2 1,0 4,9 1,3 5,9 25,3 14,7 Britain 1,0 5,3 0,8 3,9 0,5 2,4 11,6 6,8 France 1,5 8,1 1,6 7,4 1,0 4,6 10,1 5,8 Virgin Islands 0,6 2,9 0,7 3,4 0,4 1,9 7,8 4,6 China 1,0 5,4 1,2 5,5 2,0 9,0 7,79 4,5 Russian Federation 0,9 4,8 0,9 4,6 0,4 1,7 6,4 3,7 Switzerland 0,4 2,5 0,4 2,1 1,9 8,6 6,4 3,7 Canada 0,4 2,1 0,6 2,6 0,7 3,3 5,5 3,2

The main share of foreign investments attracted to Kazakhstan in 2017

in the context of investment sectors was: industry (31.9%, gross profit), Wholesale and retail trade (22.8%), professional, scientific and technical services (15.8%) and financial, insurance activities (10.3%).

The main share of attracted foreign investors in the metallurgical industry falls on the processing of non-ferrous metallurgy and ferrous metallurgy. And FDI in the production of fabricated metal products is very low, with only us $ 46.5 million over the past five years. USA. FDI attracted to ferrous and non-ferrous metals showed a floating trend every year. Thus, in 2010, FDI in non-ferrous metallurgy amounted to us $ 1,278. 5 million. USA. annual, which was 2.2 times higher than last year. And if next year FDI decreased by 37%, in 2017-by 12%. The contribution of FDI to the steel industry in 2010 was us $ 475.4 million. USA. made. This is 33% less than in the previous period. The next two years showed positive growth dynamics, growth by 14% and 50% respectively.

Thanks to the reforms in 2017, the indicators in the mining and metallurgical industry increased. In addition, investment in manufacturing increased by $ 2.6 billion. exports to the Customs Union increased by 15% (33% growth). FDI attracted to metallurgy increased by 12% and to ferrous metallurgy doubled. The country has issued $ 170 billion since 1993.doll. investments in the manufacturing industry amounted to $ 17 billion. USA. Basically, the development of the metallurgical industry in the country allows to stimulate the potential of related sectors of the economy (engineering, chemical industry, etc.), to increase and diversify foreign trade n order to improve the efficiency of attracting and using foreign capital, the coherence of national interests and interests of foreign investors, improvement of the organizational, economic and legal mechanism for creating an overall

Page 194: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 194 [email protected]

enabling environment for investment and preferential treatment for the development of priority sectors of the economy. Changes and additions to the actual mechanism should be made in connection with the increase in the economic condition and its elasticity. An important role is played by the simplification of bureaucratic procedures that hinder the process of attracting and using foreign investments and increasing guarantees for the protection of the rights of foreign investors.

One of the main forms of attracting foreign capital to the economy of Kazakhstan is external loans.

When signing loan agreements, as well as in the implementation of the envisaged investment projects, there may be a number of difficulties associated with the closure of defaults, i.e. external debt.

The reasons for default are the absence or inconsistency of the mechanism of movement of investment projects financed by foreign credit chains at all stages: the signing of the contract, the decision on the project at the regional, organizational or government level, the development of the loan and the repayment of debt on it. The lack of experience of enterprises and organizations in global business leads to the conclusion of useless and discriminatory contracts for the borrower. Their implementation may harm the interests of specific enterprises and organizations, regions of the Republic as a whole.

The main disadvantage of the mechanism for selecting priority investment projects is the lack of clear selection criteria and simple guidelines. Most projects are not fully proven in terms of economic efficiency, currency returns, internal durability. Many social projects are detrimental to economic benefits. Currently, repayments on borrowed loans are being repaid. The third part of the amounts formed from outstanding payments on foreign loans falls on insolvent economic entities.

To prevent possible defaults, it is necessary to take a set of financial, administrative and legal measures. First of all, in order for monitoring and planning to have a sound basis, a system of basic statistical indicators describing the flow of external resources in all sectors and in all forms of the national economy should be developed and implemented.

It is necessary to make changes and additions to the existing practice, such as the conclusion of useless contracts, excessive use of stocks, closed distribution of loans, which caused the acquisition of obsolete equipment and technology.

An important part of external debt monitoring and management is the selection of foreign loans on a competitive basis, taking into account the importance of obtaining a loan for the implementation of clearly selected and prepared specific projects that have passed a comprehensive assessment. Most loans and credits (90 percent) should be attracted to Finance specific projects: development of deposits, development of small enterprises, education and health systems, improvement of the demographic situation, etc. This direction will ensure the contribution of funds to profitable projects

Page 195: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 195 [email protected]

that contribute to the development of the economy of the Republic, will increase its real possibilities for repayment of borrowed resources.

Summing up, during the years of independence in the country from foreign investors for exploration-59 billion, of which 23 billion dollars, over the past 3 years, the share of the United States. For the development of minerals-51 billion, processing - 17 billion US dollars. the volume of investments in metallurgy for the last 3 years amounted to 5.1 billion US dollars. In construction, information and communications - 3 billion, transport - 1 billion. Despite the fact that the most important sector of the country's economy is the mining industry, our direction today is to reduce the volume of exports of raw materials and increase the volume of exports of finished products. Therefore, at present, agriculture, education, construction, information, transport require investment. And to address these issues, the government should develop a strategy for the development of these industries and implement major projects. In General, we are confident that the development of agriculture, health, education, transport infrastructure, construction industry, improving the safety and quality of products of the construction industry will have a decisive impact on the growth of the social potential of the population and raise the country's economy to high levels of growth.

References: 1. Omarova S.K. Financing and crediting of investments. Almaty:

Taugul-PRINT, 2017. - 236 p. 2. Igonina L.L. Investments: Studies. manual / L.L. Igonina; Under the

editorship of V.A. Slepov. - Moscow: lawyer, 2017. - 480 p. 3. Kaderova N. N. Financing and crediting of investments. Almaty,

2016 - 570 p. 4. Innovative composition of economic growth // Financial resources. –

2018. - No. 3. - 15-19 p. 5. Step to the trends of increasing the efficiency of management of

economic growth of the world economy. Vestnik Turan. – 2019. - № 2 (44). - 15-20 p.

Page 196: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 196 [email protected]

1.3. Features of Development of Agricultural Production of the Republic of Kazakhstan

Aliya B. Agzamova

Candidate of Economic Sciences, Associate Professor. Baishev University (Aktobe, Kazakhstan)

Adiettola K. Shukurov Candidate of Economic Sciences, Associate Professor.

Baishev University (Aktobe, Kazakhstan) Dana В. Kubanova

Master of Management, Senior Lecturer. Baishev University (Aktobe, Kazakhstan)

The volume of agricultural production in 2015-2020 increased by an

average of 10.7%, in crop production-by 13%, in animal husbandry - by 7%. The positive dynamics of agricultural production is based on the implementation of the agri-food program "Auyl" with crop yields, increase in livestock and livestock productivity. Within the framework of this program, 6.5 billion us dollars have been allocated from the national budget for 2015-2020. from the local budget-367.2 million tenge. tenge is mastered. Due to these funds, the cost of phytosanitary epizootic well-being, quality control of seeds, elite seeds, breeding products, fertilizers, herbicides, irrigation water supply has been reduced.

Since 2011, the implementation of the concept of sustainable development of the agro-industrial complex, which continues to support agricultural production. Since the beginning of the year, agricultural producers of the region have been allocated 2.7 billion us dollars from the national budget. tenge, from the regional budget 7 million tenge. tenge allocated.

Rice 1. Dynamics of gross agricultural output

In crop production in 2012 compared to 2018 more produced 273,4

thousand tons of grain, 20,5 thousand tons of a potato and 85.1 thousand tons of vegetables, 37.7 thousand tons of melons 15 thousand tons of

Page 197: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 197 [email protected]

oilseeds. All this is the result of the transition of land processing to conditions, as well as the reconstruction of the domestic grain processing school.

In animal husbandry compared to 2017 produced milk - 66,9 thousand tons, meat - 20,3 thousand tons, wool - 2,0 thousand tons, eggs - 2,5 million tons. more were produced in pieces.

The improvement of the gene pool of animals due to the increase in the number of breeding farms and centers of artificial insemination of animals contributes to the sustainable growth of indicators. In the region there are 204 points of artificial insemination and 59 breeding farms. The livestock of all types of cattle, except pigs grows. For 5 years increased the number of cattle in 63.5% at the beginning of 2018, amounted to 293 thousand heads, sheep and goats - by 71.4 % (1979 thousand heads), horses - 38% (73,5 thousand heads), camels – by 34% (4.3 thousand heads), birds - 29% (1375,2 thousand heads).

The dynamics of production of livestock products and the growth of livestock remained in the current year.

Table 1. Dynamics of prices for agricultural products 2017 2018 Agricultural product 0,0 4,3 Crop production 0,9 6,9 Grain 1,1 7,2 Potato 0,2 10,0 Produce -0,2 5,9 Livestock product -1,2 1,0 Cattle and poultry 1,3 4,9 Milk -4,9 -1,6 Egg -8,7 -14,0

One of the conditions inherent in a market economy is the inflationary

phenomenon. In this regard, in the first quarter of 2017, prices for agricultural products increased by 4.3%. In June this year, compared to December 2018, prices for crop production increased by 6.9%, livestock products - by 1%. The increase in prices for cereals was 7.2% due to an increase in prices for wheat - 7.6%, corn - 5.8%, barley - 5.1%, rice - 4.8%, oats - 2,6%, buckwheat - 1.8%, millet - 1.8%.

Of the fruits and vegetables, the largest price increase was recorded for cucumbers - by 31.2%, tomatoes – by 25.2%, cabbage – by 8.3%, beets – by 5.1%, carrots - by 1.1%. The price increase for potatoes was 10%, berries - 1.3%, sunflower seeds - 1.2%.

From livestock products in June this year compared to December 2011, livestock meat rose by 4.9%, poultry meat – by 2.5%. Prices for eggs fell by 14%, milk - by 1.6%.

The index of prices of realization of agricultural production characterizes change of the prices of agricultural production on the various channels made by domestic agricultural producers. The competition is held

Page 198: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 198 [email protected]

as part of the selection of agricultural enterprises of all forms of ownership. The cost of sales includes the costs of transportation, supply, shipment of products excluding value added tax.

Industrial interests include Tuz deposits in Sarysu district (reserves - 10 million us dollars). tons.) By cleaning the salt with water, an additional salt can be extracted that meets the requirements that do not require iodine enrichment.

In its orientation, the region is industrial and agricultural. The economic development of the region is characterized by a stable and steady growth trend.

In the context of the formation of market relations, the main key to solving the problems of food security of the country is the development of the agricultural food sector of the economy.

One of the main directions of agriculture is agricultural products, which occupies an important place in the development of the manufacturing industry in the agricultural sectors. For many years in the agricultural sector there was a deep crisis, as in the production of insufficient use of effective management mechanisms. One of the ways out of it, of course, was a comprehensive and systemic economic reform in this area.

In recent years, there have been trends in the agriculture of the Republic. First, the diversity of the economy has become sustainable. In all regions there was an optimum ratio between farms and the enterprises of cooperative type, production cooperatives, joint-stock companies.

Secondly, agricultural services, processing and sales of products are gradually being formed in rural areas, mainly working with farmers on mutually beneficial economic terms.

Thirdly, the legislative and legal framework creates favorable conditions for the successful conduct of economic activities in rural areas. Free access of people to land holdings, markets for the sale of products will allow farmers and business leaders interested in the work, to increase and successfully increase agricultural production.

The role of agricultural industries can be seen in increasing the total product of national income. At the same time, the agricultural sector unites two large farms. These farms include:

agriculture farming.

Agriculture – is one of the most directions of agriculture, which conducts all the services (production, delivering, transportation) of agricultural productive volume. At the same time, agriculture, which is one of the branches of agriculture, is the main industry on irrigated lands, and in rain-fed and desert areas-an additional industry. The main products of agriculture-cereals, corn, sugar beets, vegetables, potatoes, fruits, grapes, melons technical.

Animal husbandry is one of the most important branches of agriculture engaged in the production of food products aimed at the population. The

Page 199: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 199 [email protected]

main directions of animal husbandry are the production of meat, milk, wool, eggs, Astrakhan resins and other products.

At present, favorable development conditions for food can be described as the growth of production in the household sector, turning into a small-scale economy. This will improve the self-esteem of the population in most regions of the country.

Simultaneous mass fragmentation of agricultural enterprises caused significant damage to traditional technological processes in agriculture.

The main problem of agricultural producers is to find a market for their products. They don't need to be told what to do when to fertilize the land. They need information about where they need and payment terms of potential buyers. The main problem for many agricultural producers is that their source dies, that is, does not know where they send the grown products after they have been grown. That's the main task of the Department of food and agriculture-to increase the confidence of agricultural producers in the work, to facilitate their entry into promising markets for products.

The index of physical volume (IFO) of agricultural products (services) according to operational data in 2018 amounted to 88.3%. The decrease is due to a decrease in crop production by 22.7% compared to 2017.

The volume index formed in comparison with 2017 was largely influenced by the decrease in grain harvest, which is 17.5% of the share of agricultural products (services).

Unfavorable weather conditions in 2017 also had a negative impact on the volume of potato harvest (a decrease compared to 2018 by 7.3%), fruit (6.2%, respectively), tobacco (61.6%), which also contributed to the formation of the index of the physical volume of production in the industry.

In the livestock sector, there is a positive trend of growth in production, as the volume of meat production, accounting for one third of the products (services) of agriculture, increased by 3%. Also, among the positive factors compared to the level of 2017, it is possible to note an increase in the production of chicken eggs of cow's milk.

One of the measures regulating the agro-industrial complex is administrative impact. These are mainly product quality, product standardization, environmental safety, creation of market infrastructure for sustainable effective exchange of products.

The head of state noted that in the Address to the people of Kazakhstan "Kazakhstan's way-2050: common goal, common interests, common future" special attention is paid to the development of the agricultural sector. In this regard, the tasks set for this sphere in the road dispute are very important. We intend to expand the possibilities for their optimal implementation. The increase in the welfare of the population is due to a large number of food products.

References: 1. Program «Agribusiness-2020».

Page 200: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 200 [email protected]

2. Borisenko E.N. Food security in Kazakhstan: problems and prospects. - A.: Economics, 2007. - 375 p.

3. Economic and national security / Ed. by Doctor of Economics, Professor Goncharenko. - M.: LLC "Publishing House "Economy", 2008. - 243 p.

4. Ksenofontov M.Yu. On alternative approaches to the development of the concept of food security. Proceedings of the international conference "Food Security of Russia". - Moscow: High School, 2002. P. 187-190.

5. Amanbaev A.B. Security of Kazakhstan. Food security. - A.: MGF "Knowledge", 2015. - 388 P.

1.4. Creation of Competitive Advantages of the Milling and Cereal Industry

Gulnara Dzholdasbaeva

Doctor of Economics, Professor. Almaty Technological University (Almaty. Kazakhstan) Perizat Beisekova

PhD student. Almaty Technological University (Almaty, Kazakhstan)

Kazakhstan has entered a new period of development - the stage of

economic growth. In economic policy, new guidelines have emerged related to the gradual departure from the "raw material" model of development and the creation of a competitive and diversified industry. Economic growth achieved through extensive use of natural resources is not always sustainable. Therefore, the development of industries and industries that provide an increment of added value is of great importance.

Among these industries is the flour and cereal industry, which allows more rational use of the rich natural potential of the country, developing on its basis production with higher added value and, thus, ensuring the sustainability of economic growth. Can give impetus to the development of technologically related industries, which will improve the structure of the industry, in addition, the industry can contribute to the expansion of export opportunities and strengthen the competitiveness of the national economy. At the same time, the important economic importance of this industry lies in the fact that its functioning largely depends on the economic security of the country, for which the necessary condition is a constant increase in the production of competitive domestic products.

Since 2015, Kazakhstan is a member of the world trade organization (WTO), becoming the 162nd full member of this organization. At the same time, a transition period was established for certain industries until 2020. It is possible to provide state support to agriculture in the amount of 8.5% of the gross value of agricultural products. In addition, a transitional period was

Page 201: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 201 [email protected]

adopted until January 1, 2018 on the application of benefits in the form of reducing the amount of VAT payable to the budget by 70% for legal entities producing agricultural products and livestock and poultry products, as well for processors of agricultural products.

Kazakhstan accession to the WTO and the measures taken within this framework allowed the country to obtain favorable conditions for access to world markets for goods and services, support for the elimination od discrimination in trade through access to a dispute resolution mechanism, as well as an additional impetus for the inflow of foreign investment. For ordinary consumers, access to a wider range of choice of goods and services is opened due to the arrival of new suppliers and increased competition among domestic producers.

A feature of the development of the flour and grain industry at the initial stage of market transformations was the emergence of a large number of new enterprises, which could contribute to the formation of a competitive environment in the industry. However, they were dominated by low-power enterprises, equipped with low-capital equipment. As a result, the production process regime was poorly observed, there was no proper laboratory control over incoming raw material flows and the quality of final products, there were not enough qualified specialists. All this has led to the production of products that do not meet generally recognized quality standards in both domestic and foreign markets. Such trends in the development of the flour and cereal industry do not correspond to the long-term objectives of ensuring the stability of the national economy, do not contribute to the implementation of its basic competitive advantages, expansion of export opportunities, activation of trade relations with Kazakhstan's participation in the WTO.

In recent years, there has been the formation of integrated associations, the basis for the functioning of which is the completed technological cycle of production of grain processing products. The efficiency of such enterprises fully depends on the material, financial, information support, which predetermined the inclusion of banks, dealerships, marketing centers and other departments in a single organizational structure. The new form of management opens up opportunities for the implementation of competitive advantages of the milling and cereal industry. At the same time, the complexity of management characteristic of such hierarchical structures, the lack of motivational incentives, the predominance of economic interests of individual units negatively affected the production of competitive products, the saturation of the market with high-grade, diverse food products, exacerbated the problem of domestic enterprises entering the foreign market.

Integration processes in the industry do not show their potential primarily because of the imperfection of the mechanism governing the internal production and economic relations of integrating enterprises. The lack of measures of state support for the sectors-processors of agricultural products also affects. The state is faced with the task of creating a favorable

Page 202: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 202 [email protected]

business climate that promotes the effective use of competitive advantages of the industry.

Its economic value is determined, first of all, by the ability to fully meet the needs of the baking, pasta and confectionery, alcohol industries, as well as partially feed, since by-products can be both pure and combined feed for livestock industries. [1, page 754]

Security in the products of grain processing is one of the most important tasks of the state structural policy and is reflected in the regulatory legislation and targeted complex programs. The solution of these tasks is aimed at ensuring physical and economic accessibility for a wide segment of the population of these food products in the necessary quantity and assortment. [2, page 148]

In most cases, the grain delivered to the mill after passing the laboratory control did not meet the normative indicators, as a result of which there were disagreements about the inconsistency of quality and price. In order to resolve disputes by agreement of the two parties, the basic parameters of the grain delivered are clearly stipulated in the contracts, and in case of detection of wormwood smell, the plant has the right to accept a batch of grain of a lower class, which accordingly reduced the price. The supplier, in turn, has the right to challenge the data of laboratory studies by re-analysis of the quality of grain.

The combine carries out processing of tolling grain that is also one of directions of possible loading of production capacities, thus compensation by the customer of expenses on grinding is carried out by assignment by combine of grain in the amount of 30% from all volume handed over for processing. In this case, the economic efficiency of the enterprise depends on the level of price market conditions.

Constant search for suppliers of raw materials, low level of discipline of performance of contractual obligations, especially on parameters of quality of grain from country and farms, and also shortage of working capital for purchases lead to integration of activity of processors and rural commodity producers on the basis of long-term contractual relations.

In the future, with the development and diversification of production, flour-milling enterprises were integrated into agro-industrial Finance corporations. Among the large enterprises of this form can be attributed: JSC "Seymar" (Kapchagai bakery), LLP "Concern Tsesna-Astyk" (Akmola mill), JSC "Corporation Altyn Dirmen" (LLP "Almaty flour mill"), LLP "Inter Trade" (Atbasar mill), LLP "AK Biday" and others. the Latter have defined the role of coordinator of financial and cash flows formed in the process of effective activity of production structures. At the same time, each integrated enterprise in the common system is legally independent, which provides for separate statistical and financial reporting.

Integration processes are usually characteristic of industries involved in the whole reproduction cycle, where the production of each industry is a component in the production structure of the other.

Page 203: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 203 [email protected]

In the milling and cereal industry, this can be expressed by the following scheme: "production of grain crops - > harvesting -" storage - > processing - > food production —> sale of final products."

To date, the flour-milling industry is represented by a large number of small-capacity mills, the production of flour, which is aimed at providing domestic regional needs, as well as large plants with a developed production infrastructure

The effectiveness of the development processing complex is determined primarily by the ability of the involved industries to the population's needs in food grain crops.

Market capacity is an important quantitative indicator that clearly reflects the potential needs for products and resources. There are differences in the level of saturation of regional markets with this product. Thus, high rates are observed in Kostanay, North Kazakhstan, East Kazakhstan, Karaganda, Akmola regions and in Nursultan. [3, page 127]

These regions are characterized by the formation of surplus production of flour products due to the large concentration of processing enterprises in them. Natural and climatic conditions are a determining factor in the location and development of processing industries of agricultural crops, which can affect the efficiency of the supply of basic raw materials. This explains the negative situation typical for Atyrau, Zhambyl, Mangistau, Kyzylorda regions. With the favorable influence of climatic zones on the conditions of growing crops, we can observe an increase in the production of flour products.

The solution to the problem of shortage of cereals is carried out at the expense of imports to the domestic market. In this regard, the formation of effective incentives for the growth of production capacity for the production of cereals is important for the strategic development and strengthening of the competitive potential of the processing sector. The development of specific measures requires an integrated approach involving agricultural enterprises as the main suppliers for processing industries.

Innovative economic development is a new approach in the regional development of Kazakhstan. The main objectives are to create conditions for the maximum use of Kazakhstan's competitive advantages in the development of the non-resource sector of the economy on the basis of the involvement of private business structures in the industry.

Kostanay region has a high potential for further development of the milling industry, the introduction of technology for deeper processing of grain, the region is among the three leaders in the production of grain crops in Kazakhstan, is the largest exporter of cereals, flour and pasta.

In the region there are about a hundred mill enterprises, from small to large, the presence of an extensive railway infrastructure has become the basis for the implementation of a pilot project in the field of the formation of a milling cluster with the provision of state support. [4, p. 175] Horizontal integration of competitive enterprises producing the same type of goods, that is, combining them into a cluster, will raise the question of state support.

Page 204: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 204 [email protected]

WTO legislation does not allow direct support of private businesses, groups of companies can be supported. In the European Union and South-East Asia, governments Finance groups of companies, and in modern conditions, the necessary tools for cluster support in the country are being developed. Kazakhstan and Turkey are the dominant countries in the world flour trade. Thus, Turkey exports to more than 160 countries and about 70% of flour exports are supplied to Iraq, Sudan and Syria, Angola, Benin and Somalia. Kazakhstan exports to 5 countries, and the main importing countries of Kazakh flour are Afghanistan, Uzbekistan and Tajikistan.

In the future, it is planned to create a technological center for the flour milling industry of Kostanay region on the basis of the digital hub "Parasat". Remoteness from world markets and lack of direct access to seaports determine solutions to logistics problems for Kazakhstan's grain and flour exports. The problem is also connected with the lack of maintenance of equipment and machines of the milling industry, the presence of technological limitations to improve productivity.

The high costs associated with skilled maintenance of foreign equipment are probably one of the main technological constraints for cost reduction (product diversification). The question of product quality remains relevant: the region has a weak innovation infrastructure and culture, and flour mills of Kostanay region do not meet the high requirements of standardization and certification applied to agri-food products in the markets of Europe, America, etc.

In this regard, the discrepancy in food quality standards determines the lack of opportunities for the sale of products outside Kazakhstan. It should be noted and the lack of experience in the development of processed products or the production of new types of flour, which limits the access of companies to the domestic market. [5, c. 53]

Kostanay region occupies a leading place in the production of flour, sunflower oil, dairy products and confectionery. Due to industrialization, the enterprises of the region produce competitive products and develop new markets. A number of large projects worth 22 billion tenge in the field of agriculture are planned to be implemented in the region. These are various programs to support rural producers, production of new equipment and processing of products.

The manufacturing industry determines the overall state of the region's economy and provides the largest share in the structure of industrial production. In the last 4 years, the share of the manufacturing sector exceeds 50, in 2018, the share of processing was 52%, an increase of almost 2 times compared to 2010.

The development of the region is associated with the implementation of investment projects in basic industries, So, for 4 months of 2019, 67 billion tenge of investments were attracted to the economy of the region, 40

Page 205: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 205 [email protected]

projects worth 2.2 trillion were continued. tenge, with the creation of more than 6 thousand jobs, including 20 projects with foreign participation.

The industrial zone of Kostanay serves as a platform for the implementation of a number of investment projects, in the territory of which there is already an administrative and household complex, engineering networks are summed up, the construction of road and railway access roads is completed. 13 projects with a total investment of 300 billion tenge are under development. Investors in the Industrial zone are offered two options: a land plot with the presence of engineering infrastructure or a ready-made site with production facilities. The largest project of the Industrial zone is the project on deep processing of agricultural crops initiated by "Bio Grain" LLP together with the Chinese partner.

To increase competition in the market, it is necessary to combine the capabilities of individual enterprises in the milling cluster, based on the expansion of horizontal, vertical, and regional ties. Enterprises that have joined forces have competitive advantages, such as flexible strategy, high-tech production, developed information and telecommunications infrastructure, operational management decision-making and innovative management technologies.

References: 1. Altukhov A., Semin A. Increasing Interstate Integration in the Agro-

Industrial Complex of the EAEU Countries // European Research Studies Journal. - 2018. - Vol. 21, № 2. - pp. 753-771.

2. Иволга И.Г. Государственная поддержка как инструмент адаптации российского АПК к условиям ВТО // Фундаментальные исследования. – 2015. – № 9 (часть 1) – С. 147-151.

3. Мизанбекова С.К., Нурманбекова Г.К. Стратегический вектор развития мукомольно-крупяной промышленности // Вестник Карагандинского университета. Серия Экономика - 2019. - № 1. – C. 121-129.

4. Алимкулова Э.С. Кластерное развитие АПК как фактор обеспечения продовольственной безопасности // Ж. Проблемы агрорынка – 2018 - № 3 – С. 173 - 179.

5. Sabirova R.K., Kurmasheva S.O. Problems of the regional development of the agrarian sector of the national economy // Of the national of sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of agricultural sciences. – 2018. Volume 1, Number 43 – pp. 52 -55.

Page 206: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 206 [email protected]

1.5. Analysis of Small and Medium-Sized Businesses at the Present Stage of Economic Development of the Kostanay Region

Alma Mustafina

PhD in Economics, Head of the Department of Economics and Management, Kostanay Sociotechnical University named after Academician Zulkharnay Aldamzhar (Kostanay, Kazakhstan)

Daria Zaitseva Master of Science Student. Kostanay Sociotechnical University named

after Academician Zulkharnay Aldamzhar (Kostanay, Kazakhstan) The priority area of economic development in Kostanay region is the development of small and medium-sized businesses (hereinafter referred to as SMEs). The share of operating small and medium-sized enterprises a (hereinafter referred to as SMEs) in the total volume registered in 2015 amounted to 87.0%, in 2016 - 79.8%, in 2017 - 73.9% , in 2018 - 79.8 % (Table 1 ) [1] . The dynamics of the indicator for the analyzed period is unstable.

Table 1. The main indicators of the dynamics of SMEs in the Kostanay region

Indicators Units means

2015 year

2016 year

2017 year

2018 year

Growth rate 2018/2017,

% Number of registered SMEs

units 69 259 66 694 65 237 64 011 98.1

Number of actors SMEs

units 60 252 53 206 48 237 51 093 105.9

The share of active in the total number of registered SMEs

% 87.0 79.8 73.9 79.8

Number of employed in SMEs

units 159 665 151 172 154 362 158 082 * 107 *

Production output by SMEs

million tenge

482 159 573 086 764 732 584 928 * 110.7 *

The share of small and medium-sized businesses in gross regional product

% 21.8 17.5 25.1

25.1

Note: * - for 9 months of 2018.

According to the results of 2017, the share of SMEs in gross regional

product amounted to 25.1%, which is 7.6 percentage points more than in 2016. As of January 1, 2019, the number of registered SME entities amounted to 64011 units, which is 1,9% less than in the corresponding period of 2018. Reasons for reducing the number of registered SMEs:

- by reducing the number of both registered and existing individual entrepreneurs;

Page 207: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 207 [email protected]

- a number of individual entrepreneurs temporarily suspended their activities due to fluctuations in the exchange rate and the difficult economic situation that has developed in recent years: exchange rate, interest rate;

- lack of sufficient workload, low level of demand for services and products.

As of February 1, 2019, there are 51,914 operating SMEs in the region, which is 107.7% of the same period in 2018, of which:

- 7 393 - legal entities of small business; - 149 - legal entities of medium business; - 38,665 - individual entrepreneurs; - 5707 - peasant farms. As of October 1, 2018, the number of people employed in SMEs is

158,082 people, which is 7% higher than the same period last year, including 52,091 people employed by legal entities of small business, 24,351 people from legal entities of medium-sized enterprises, in individual entrepreneurship - 71 075 people, in peasant farms - 10 565 people.

In January-September 2018, the output of small and medium-sized businesses increased by 17.4% compared to the same period in 2017 and amounted to 584 928 million tenge (IFO 110.7%), including products issued by legal entities of small business in the amount of 324 655 million tenge, legal entities of medium-sized enterprises - 149 001 million tenge, individual entrepreneurs - 46 393 million tenge, peasant farms - 64 879 million tenge (Table 2).

Table 2. Indicators of SMEs of the Kostanay region for 9 months of 2018

Entrepreneurship Form

Amount The number of employees in SMEs, people

Production output by SMEs, mln.

tenge Legal Entities of Small Business

7 393 52 091 324 655

Legal entities of medium business

149 24 351 149 001

Individual entrepreneurs

38 665 71 075 46 393

Peasant farms 5 707 10 565 64 879 Total 51 914 158 082 584 928

In the Kostanay region, there is a high proportion of women leaders

of medium and small businesses: 46.6 % (30.4 thousand) in the Republic of Kazakhstan. The second place is occupied by the Karaganda region - 46.3 % (46.6 thousand), closes the top three leaders of East Kazakhstan region - 45.5 % (50.6 thousand).

According to experts, to the RK number of subjects of the end of January 2019 SP with women leaders reached 581 to 200 (of which 485 200 - acting). This indicator increased their share of the total from 47

Page 208: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 208 [email protected]

to 47.2 percent. The number of registered small and medium-sized enterprises headed by women at the beginning of 2018 was 648,100, or 42.1 percent of the total number of registered SMEs [2].

In pursuance of the order of the President of the Republic of Kazakhstan N. Nazarbayev on January 31, 2017 in the framework of the Message to the people of Kazakhstan “Third Modernization of Kazakhstan: Global Competitiveness”, by the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan together with JSC Institute economic research” since 2017, a rating of regions and cities has been carried out on the ease of doing business [3].

According Techniques for the regions and cities rankings on the ease of doing business, approved by the Minister of National Economy Kazakhstan № 149 of 11 on April 2018 the year (hereinafter - the Methodology), evaluation was carried out on two levels: on the regional - comparison of 14 regions and cities of Astana , Almaty and Shymkent , and district - 160 districts and 37 cities of regional significance (including administrative centers of regions).

The rating results are formed on the basis of 50% of statistical data and 50% of survey data. According to the Methodology, 13 statistical indicators are provided for 14 regions and cities of Astana, Almaty and Shymkent and 4 statistical indicators for 160 regions and 37 cities of regional significance (including administrative centers of regions).

There are also 5 factors assessed by the method of sociological survey: regulatory climate, infrastructure, accessibility of state support for business , human capital, transparency of decisions .

Survey data was formed in 2018 as the aggregate result of the responses of entrepreneurs in 40 cities (Astana, Almaty and Shymkent, 14 regional centers, 23 cities of regional significance) and in 160 districts.

A total of 9,524 entrepreneurs were interviewed, from 488 to 623 respondents in each region (depending on the number of operating SMEs).

In accordance with the final results of the rating for the year 201 7, the Kyzylorda region was recognized as the best region for doing business, the top three also include Atyrau region and the city of Astana.

Kostanay region takes the 9th place in the rating, received high results in the following statistical indicators:

- growth index of the volume of tax deductions from SMEs to the base year 2015;

- the growth rate of foreign investment in fixed assets of non-primary sector enterprises, in the reporting period, in comparison with the previous year, in percent;

- the growth rate of production by SMEs in real expression for the reporting period compared to the previous year, in percent.

In accordance with the final results of the rating of 2017, the Terektinsky district of the West Kazakhstan region was recognized as

Page 209: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 209 [email protected]

the best area for doing business among 197 settlements. In the Kostanay region, the best in the ranking were: Fedorovsky district (14 ranking places) and Kostanay district (18 ranking places).

In order to support and develop small and medium-sized enterprises, the Unified Business Support and Development Program “Business Road Map 2020” [4] is being implemented.

In order to implement the Program’s area of the national budget in 2015 - 201 8 years allocated 9, 7 billion tenge to subsidize. 560 project, partial guarantee granted by 272 loans issued 69 grants, summed up the missing production infrastructure 13 Objects Enterprise. 8364 services were provided for 7055 private business entities (Table 3).

In the framework of the “CST 2020”, the fourth direction “Non-financial measures to support entrepreneurship” is being implemented. In 2015-2017, 3205 were trained under the Business Advisor component, 85 - in Business Relations, 7 - abroad, 6 Senior Entrepreneurs, 6 Senior Entrepreneurs, and 143 entrepreneurs were Young Entrepreneur Schools. 219 people were trained under the project using the principles of mentoring.

Table 3. Number of projects that received financial support under the “Business Roadmap 2020” Program by Tools

Support Tools 2015 year 2016 year 2017 year 2018 year Subsidies in all areas 116 134 203 107 Guarantee 64 47 83 78 Grants 27 16 12 14 Industrial infrastructure development 3 3 4 3

In 2018, 185 projects were approved in the amount of loans of 2,378.6

million tenge, including: to subsidize the interest rate of 107 applications for the amount of the loan 1,77036.0 million tenge, to guarantee loans 78 applications for the amount of loans 2,347.1 million tenge.

3.3 billion tenge were allocated for the implementation of the Business Roadmap 2020 program, including 2.6 billion tenge from the republican budget, 706.3 million tenge co-financing of the regional budget, and 3.3 billion tenge disbursed or 100% of the annual plan.

The functioning of small and medium-sized enterprises of the Kostanay region shows that in recent years there has been a marked increase in business activity. The results of the analysis of the development of small and medium-sized enterprises allow us to conclude that it performs a number of important socio-economic functions, allowing you to effectively solve many tasks of a production, scientific and economic nature fills those market niches that large business cannot cover, performs those works that are ineffective for large economic structures.

An assessment of the measures taken by the state to support the development of entrepreneurship indicates that an active impact on business through targeted goals and the wide use of economic mechanisms allows us

Page 210: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 210 [email protected]

to focus on the fundamental issues of socio-economic development and create a system of state regulation adequate to a market economy. The positive side is the fact that measures of state support for the development of entrepreneurship in Kazakhstan are both financial and non-financial in nature and are systematized in the framework of the developed programs.

However, there are a number of systemic problems, for which it is necessary to directs effective measures to regulate and control. To clarify them, we will conduct SWOT - analysis of the factors of functioning of SMEs. This is one of the methods (tools) of analysis that allows you to generate and substantiate ideas and plans for changes in SMEs. It was first put into practice in 1963 and is actively used in management in the national economy. SWOT analysis is classified as a “strategic” tool that allows you to understand possible planned solutions and justify them. The essence of the method is that when using SWOT analysis, significant factors and phenomena are divided into four categories: Strengths; Weaknesses; Opportunities; Threats. When conducting a SWOT analysis, the goal of the study is determined on the basis of the tasks set, namely: to develop a portfolio of strategic ways to improve SMEs of the Kostanay region. The object of analysis is the relationship between the subjects of the production market and the sale of products of small and medium-sized entrepreneurs. The formation of factors ranked by the degree of their influence on the phenomenon under study, which are significant for the effective functioning of relations between business entities in the market for the production and sale of SME products in the future, from the point of view of the goal in the SWOT analysis, has been performed. The ranked and ordered significant factors affecting the development of SMEs in the Kostanay region are placed in the SWOT matrix in accordance with their classification as strengths, weaknesses, opportunities and threats, as follows (Table 4).

Table 4. SWOT - analysis of the state of development of SMEs: Strengths (S)

1. Measures of state support in the framework of state and regional programs (one business support and development of the program "Business Road Map 2020" Development Program of productive employment and mass business in the years 2017-2021, programs Partial and regional funding of small and medium-sized businesses "Қos Koldau», microcredit is, small and medium enterprises with the participation of the National Chamber of "Entrepreneurs Atameken", business support map Kostanay region. 2. The location of the region, namely the region borders on the Russian Federation. 3. There are points of growth of the regional economy in the form of implementation of

Weaknesses (W) 1. The high dependence of the development of the regional economy on the global market conditions. 2. Decrease in lending by second-tier banks, as well as an increase in the weighted average interest rate on loans.

Page 211: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 211 [email protected]

investment projects, the creation of an industrial zone in Kostanay. 4. The presence of city-forming and system-forming enterprises.

Features (O) 1. The presence of a self-employed population, which can be considered as potential entrepreneurs. 2. Determining the specialization of regions for the targeted provision of the necessary support. 3. Placement of subsidiary and service enterprises to create small and medium enterprises based on outsourcing.

Threats (T) 1. Adverse changes in the macroeconomic environment. 2. Inadequate financing of measures to support entrepreneurship.

The main problems of the development of SMEs of the Kostanay

region: 1. Difficulties with lending to SMEs in connection with the lack of own

working capital, collateral, high interest rates. 2. The shortage of qualified personnel. 3. The underdevelopment of electronic commerce. In the field of domestic trade and the last years there are significant

structural changes, like reducing the makeshift markets, consolidation of retail chains, as well as the provision of retail products of local producers.

So, in 2017, the wholesale trade turnover in the region amounted to 531.8 billion tenge and compared to 2015 increased by 26.13% (in 2015 - 421.6 billion tenge, in 2016 - 500.2 billion tenge;).

In 2017, the total volume of retail trade turnover amounted to 317.1 billion tenge and compared to 2015 increased by 35.3% (in 2015 - 234.4 billion tenge, in 2016 - 275.3 billion tenge;). IFO retailers accounted for 106.4%.

The volume of services provided by catering enterprises also has a steady growth trend and for the analyzed period (2015-2017) increased from 6.2 billion tenge to 8.7 billion tenge, or 40.3%. A network of specialized stores, hypermarkets, and shopping centers is developing, which allows us to provide a wider range of goods and services, including catering, household and financial services, as well as guarantee the quality of goods and services.

As part of the work to create a developed trade infrastructure in the region, measures are being taken to equip trade objects with modern trade and technological equipment, which can ensure high-quality customer service using modern forms and methods of trade, and networks of large shopping complexes both specialized and universal are being developed.

The main problems of trade development in the Kostanay region: 1. The lack of a developed transport-logical system.

Page 212: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 212 [email protected]

2. The lack of an established sales market, which prevents small producers on their own (without intermediaries) to realize manufactured products both in the domestic market of the region and beyond.

3. The underdevelopment of the short-term storage system. Thus, the following trends in the development of SMEs are observed: 1. Establishment of mutually beneficial relations with large and medium

enterprises on the principles of franchising and outsourcing. 2. Creation of a bank of information on demand and offers on the

market, competitors, suppliers of raw materials, sales opportunities for finished products and participation in tenders.

3. Development of a market infrastructure that ensures the efficient functioning of small enterprises.

As a result, work continues on improving the infrastructure at the points of sale, increasing the awareness of local consumers about local products and goods, organizing fairs for local producers, publishing information on regional markets, increasing the number of areas of modern retail formats and their share in the total retail turnover, and work will continue to popularize the action "Made in Kazakhstan".

Literature: 1. Socio-economic development of the Kostanay region. January-

December 2018. Brief Statistical Bulletin. http://kostanay.stat.gov.kz/. 2. https://news.mail.ru/economics/. 3. Information on the rating of e regions and cities for ease of doing

business for 2017. www.akorda.kz. 4. Program "Business Roadmap 2020": approved. Decree of the

Government of the Republic of Kazakhstan. http://business.gov.kz/.

1.6. History of the Development of Marketing in Kazakhstan

Akmaral Kazykeshova PhD, Associate Professor D. Serikbayev East Kazakhstan

State Technical University (Ust’-Kamenogorsk, Kazakhstan) Yeldar Mubarakov

Students of D. Serikbayev East Kazakhstan State Technical University (Ust’-Kamenogorsk, Kazakhstan)

Aygerym Yertaykyzy Students of D. Serikbayev East Kazakhstan State Technical University

(Ust’-Kamenogorsk, Kazakhstan) Nazira Aitkazina

Students of D. Serikbayev East Kazakhstan State Technical University (Ust’-Kamenogorsk, Kazakhstan)

Takhmina Merimbayeva Students of D. Serikbayev East Kazakhstan State Technical University

Page 213: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 213 [email protected]

(Ust’-Kamenogorsk, Kazakhstan)

In Kazakhstan, marketing as a practical activity appeared in the mid-90s of the XX century. The first specialists and marketing departments, having no previous experience, independently mastered and studied marketing technologies. Currently, many companies understand that without marketing specialists the company cannot have a promising future. Therefore, marketing issues are given more and more attention and there is an understanding of the importance and necessity of this science. In Kazakhstan, marketing has not yet received proper development, but now every company understands the true essence of marketing and strives to create marketing departments. Previously, the creation of the marketing Department was rather a tribute to fashion. So, for example, the first Bank that created the marketing Department was Temirbank (November 1995), then Kredsotsbank (1996), later ATP. In General, the formation of marketing in Kazakhstan can be divided into three stages. Features and dynamics of marketing application in the economy of Kazakhstan and the course of use by economic entities of the principles of environmental factors, the nature of the impact is largely determined in the transition period.

The interruption of planning and policy communication in Kazakhstan has caused difficulties in the transition period and causes serious problems with economic actors. Features of the transition period contribute to the process of formation and development of domestic marketing, determined the specifics of its formation in various sectors of the economy. As world practice shows, marketing can be used in certain conditions, i.e. in a "buyers’ market", competition and market relations in this article. In the United States, there are whole schools that adhere to different approaches to the conditions of marketing development. For example, the American marketing school, proposed by Professor T. Levitt of Harvard University, believes that marketing does not cease to operate even in the absence of competition in the market. According to the school of marketing under the leadership of Professor of Economics at the University of Kentucky Skinner, marketing occurs only in the conditions of "market buyers" and developed competitors.

The most important factor in the development of marketing is the creation of conditions for the market conditions to be above the demand to determine and dispose of the buyer [1].

Analysis of the state of the market of consumer goods and services shows that some of them are forming the conditions of the "buyer's market".

Favorable conditions for marketing consist in perfect competition, the principles of which are realized only in the conditions of developed competitive relations. Monopoly significantly reduces market opportunities for marketing. In Kazakhstan, there is an established monopolized industry, due to the need for territorial division of labor, based on the use of the results of concentration and specialization in the transition to the market. Subsequently, the state measures taken to create a competitive environment

Page 214: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 214 [email protected]

include the development and support of entrepreneurship, retraining and diversification (diversification) of enterprises, the creation of small and medium-sized enterprises. But the markets created in Kazakhstan for many industrial and consumer goods are anipolistic.

The prerequisites for the development of marketing were the democratization of the economic management system, attracting foreign investment, active development of the service sector and other newly created market changes. Nevertheless, Kazakhstan still has real market relations, providing for free action of entrepreneurs in the market, the possibility of obtaining loans, the stock market, leasing commodity exchanges, market infrastructure. In addition, there are certain problems in Kazakhstan that hinder the development of marketing. One of the urgent problems of modern Kazakh business is the correct organization of marketing at the enterprise. Most Kazakh companies are focused on sales and most of them do not have an understanding between managers and marketers: the head is focused on achieving short-term sales results, the marketing function of the second degree and may report to the Director of sales.

The market of research agencies in Kazakhstan can be called competitive and Mature. There are about 170 companies registered in Kazakhstan that have announced the conduct of market research. But according to our data, no more than 50 companies actually work in this sector. Of these, about 20 companies can be called truly professional.

The improvement of the research market in Kazakhstan is influenced not only by the number of agencies, but also by the quality of professional life in this sector:

1) 10 companies work for 5 years or more and work according to international standards (BRIEF, TNS, GFC-Kazakhstan, ACNielsen, CESSI, BISAM, COMCON-2 Eurasia, coin, Sange, Key Points).

2) of them - 3 international players (TNS, IFC, Nielsen). 3) in Kazakhstan has its own professional Association of KABIROV and

the Code of professional ethics. 4) a number of companies specialize in research in certain sectors:

media, pharmaceuticals, telecommunications, retail. 5) several panel studies are conducted in Kazakhstan: a)

measurement of media audiences, B) consumption panel, C) panels for retail audit.

At the same time, the research market is quite narrow and its volume in monetary terms according to various estimates in 2010 amounted to 10 to 15 million us dollars.

In 2009-2010 the growth rate of the research market was quite high and annually amounted to at least 15-20%

In 2009, the market volume will be reduced to the level of 2007 or below-by 15-30%.

Page 215: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 215 [email protected]

The three main issues that have arisen in Kazakhstan for foreign firms conducting market research are:

1. non-access of consumers to privacy during marketing research. 2. ethical issues: objectivity of the research, absence of distortion of

the obtained data, presentation of all data, objective explanation of the obtained results, confidentiality, public danger of promotion of substandard and dangerous goods, etc.

3. globalization of marketing, requiring market research in different countries and the development of proposals taking into account trends in the world market.

An important problem is the lack of marketing specialists. The "non-marketing" situation is still relevant: the position of the marketer is the hottest, employers cannot get a quality offer to their requests. Despite the fact that many universities are training marketing specialists, personnel shortage is an actual problem for many companies operating in the Kazakhstan market.

The first stage can be attributed to the period from 1990 — when there was only the concept of marketing, it lasted until 1996, at this stage there were a number of organizations engaged in the provision of marketing services. The first company providing marketing research services, social and Marketing research Agency with 3 employees, was established in 1991. Due to the fact that marketing at that time was not developed in the market of Kazakhstan, the company had no customers. Therefore, they were mainly engaged in sociological research and published in various publications. It was not in the list of services provided by direct marketing, strategy development. However, it is necessary to take into account the economic situation in the country, when the first entrepreneurs worked only for a large profit and did not consider the market as a consumer market. For them it was more important to buy cheaper and sell more expensive. Perhaps that is why there was no need to provide a wider range. This continued until 1993, when the number of staff ― BRIEFǁ was 10 people. Then began to appear customers. And then began work directly related to marketing. In the future, there were companies offering direct marketing services.

The second stage of formation of marketing can be attributed to 1996 to 2000. There are experts on marketing, but mainly theorists. The lack of practice could be seen in the examples of marketing departments in companies. Advertising campaigns are the same type and do not bring the expected results. Subsequent years have made changes in the development of the emergence of practitioners from foreign countries. Experts conducted a large number of seminars on the practical application of marketing, which allowed domestic companies to form marketing departments and use marketing tools. The economic growth in the country in 1998 allowed to Orient the specialists of the investor countries and to hold a number of additional seminars, which allowed to lay the Foundation for the third stage of marketing development in Kazakhstan.

Page 216: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 216 [email protected]

The beginning of the third stage of marketing in Kazakhstan begins in 2000. The changes that have occurred this year in the concept of marketing can be compared with the period of 79-ies of the USA, when the consumer comes to the fore, not production. Gradually, this situation is changing and the needs and needs of consumers come to the fore. This is due to high competition and changes in the goals of the companies themselves. Earlier it was possible to notice the companies seeking to receive the maximum profit in the minimum terms. At the moment, many companies have restructured and are working on the potential, that is, seek to stay in the market and win the largest possible market share. It is realized that in the long term you can get more income than in the short term. This changed the concept of marketing, which remains to this day. With further development, Kazakhstan will enter international markets, which is likely to lead to the next stage of marketing development. Widespread globalization and the desire to enter foreign markets of most domestic companies leads to the evolution of the concept of marketing, as well as marketing in General. One of the reasons for entering foreign markets is stagnation in domestic markets. Government regulation in one's own country can also encourage companies to look for opportunities for growth in other countries, as well as reducing trade barriers. In order to unite the efforts of professional marketers and specialists working in the field of marketing and formation of marketing culture in Kazakhstan, a public Association "Kazakhstan Marketing Association" was established in 2000.In recent years, more and more marketing specialists are required, the requirements for marketers are growing. According to a study conducted in 2002 by experts of the "Kazakhstan marketing Association", more than half of the enterprises have marketing departments and marketing specialists in their structure. In 36.3% of companies there is a separate marketing service, a third of companies (28.6%) have specialists with marketing training. More than 20% of the enterprises had divided the responsibilities of marketing and other services. Almost 11% of firms use other forms of marketing in their enterprise: most of the separate departments and marketing services employ up to 5 people. Now there are significant changes: most companies not only have a marketing Department in their structure, but also business leaders come to understand how important marketing becomes in an increasingly competitive environment. Marketing is beginning to be approached as a strategic direction in business development, which means that the status of the marketer and the level of tasks solved by him increase. In modern conditions of aggravation of competition to identify the prospects of business development are intensively conducted market research. While in the first half of the 1990s professional marketing research in Kazakhstan was conducted only by Western companies, most often - by transnational companies, and local research firms were trusted, as a rule, only field work, now the situation has changed radically. Economic growth has caused a significant increase in the needs of local businesses in marketing research.

Page 217: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 217 [email protected]

According to some estimates, the turnover of market research over the past 5 years has increased by 5-6 times. Kazakhstan has formed its own industry of marketing research. Kazakh companies have mastered almost the entire range of modern research methods and technologies.

We conducted a survey at our University which was attended by 70 first-year students. According to the survey results, 47% of students are familiar with the profession of marketing, 36% of students would like to study this specialty, 12% refused to survey. To sum up, most do not know the profession of marketing, it means that the specialty of this kind is less known than other economic specialties such as accounting, Finance, Economics. The whole paradox is that the marketer is engaged in the promotion of goods on the market, but the specialty itself remains in the outsiders. Although in market conditions, no organization, regardless of whether state or not state cannot exist without marketing. Marketing is the basis of the whole economic process and the economy cannot exist without marketing. It is necessary to develop this profession in Kazakhstan and in our University. Our proposals for the development of this profession in our University are first of all very good agitation work, and secondly, meetings with successful marketers or businessmen of our country, and thirdly, to provide comprehensive assistance in the implementation of new ideas and new initiatives of our students. Make the right choice in your profession, because it is not only your future , but also the future of our country. We have already made our choice.

References: 1. https://baribar.kz/student/23078/razvitie-marketinga-v-

kazakhstane/. 2. https://mydocx.ru/10-6480.html. 3. Есимжанова С.Р. Маркетинг в Казахстане: теория, методоло-

гия, практика. Алматы: Аян Эдем, 2017.

1.7. Expert Social and Economic Aktobe Region

Kuralay Balginova Candidate of Economic Sciences, Dean of High School of

Business and Law, Baishev University (Aktobe, Kazakhstan) Aliya Shakharova

Candidate of Economic Sciences, Acting Professor of the Department of «State Audit», L.N. Gumilyov Eurasian National University

(Nur-Sultan, Kazakhstan) Sagira Kalmagambetova

Master of Economics, Senior Lecturer of the Department of «Economics and Management», Baishev University (Aktobe, Kazakhstan)

Page 218: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 218 [email protected]

Akmaral Utepbergen Master of Philology, Senior Lecturer of the Department of «Foreign

Languages and Literature», Baishev University (Aktobe, Kazakhstan)

At present time, the level of socio-economic development of the country is determined by the level of development of its regions - all the successes of development and the whole set of problems are adequately reflected in the regions. The economy of the Republic of Kazakhstan also has a great role of regions in ensuring the implementation of national development programs, sustainable growth of the country's socio-economic development and, as a result, the country's competitiveness in the world market.

One of the major regions of the Republic of Kazakhstan is the Aktobe region. The socio-economic development of the Aktobe region is currently being carried out in accordance with the Aktobe region Development Program for 2016-2020.

The region is one of the donors of the national budget, however, the share of the region's gross regional product in the GDP of the Republic of Kazakhstan ranges from 4.2% to 5.0%, according to the Committee on Statistics of the Ministry of National Economy. As we can see, the volume of GRP increased by 0.8 trillion tenge during the analyzed period, but in GDP the share of GRP of the region decreased by 0.4% .

Gross product produced in the region amounted to 2.67 trillion tenge in 2018 or, if compared to five years ago, in 2014 it amounted to 1.93 trillion tenge, that is, in five years this figure increased by more than a third (table 1).

Table 1. The dynamics of the gross regional product of Aktobe region, million tenge

Indicator 2014 2015 2016 2017 2018 2018 in

% to 2014

Total 1926239,6 1769175,2 2071115,8 2263421,2 2 667 044,2 138,4 Industry 1243377,0 1014433,0 1291055,0 1597086,0 1 855 228 149,2 Agriculture 157258,0 165244,3 183965,3 200631,3 234336,4 149,0 Construction 206837,0 124708,0 137049,0 157313,0 179 518 86,8 Transportation 227605,9 243538,5 280535,0 295900,7 340 210,4 149,5 Other services 91161,7 221251,4 178511,5 12490,2 57752,4 63,3 Note: Compiled by the website of the www.stat.gov.kz

Analysis of the structure of gross regional product for 2018 shows that

the largest share is occupied by industrial production - 1855228.0 million tenge (69%), transportation - 340310.4 million tenge (12.8%), agricultural products - 234336.4 million tenge (8.8%), construction - 179518.0 million tenge (6.7%), other services - 57752.4 million tenge (2.2%).

Our analysis has shown that the growth of industrial products has been achieved through the economic activities of mining and quarrying (their share

Page 219: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 219 [email protected]

in the volume of industrial output over the years fluctuates in the 72.1% in 2014 to 60.7% in 2018).

Mining production is still very high, although this has been declining over the past five years. It can be noted that during the study period the share of manufacturing in total volume doubled from 20.8% to 32.2% (table 2).

Table 2. Share of industries in Aktobe region in industrial output for 2014-2018, %

Name of industries The proportion of industries

2014 2015 2016 2017 2018 Mining and quarrying 72,1 64,9 63,7 59,7 60,7 Manufacturing 20,8 26,1 28,5 33,3 32,2 Electricity, gas supply, steam and air conditioning

6,1 8,2 7,1 6,2 6,4

Water supply; sewerage system, control over the collection and distribution of waste

1,0 0,9 0,7 0,8 0,7

Note: Compiled by the website of the www.stat.gov.kz

Analysis of the data of the Statistics Committee of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan shows that the largest share of the steel industry in the manufacturing industry, it should be noted that the share of the steel industry is growing annually (from 31% in 2014 to 57% in 2017), while the share of chemical products (from 11% to 9%) (table 3) has decreased slightly.

The growth in manufacturing output is also associated with the growth of manufacturing industries such as the food industry by 24.3%, light industry by more than 4 times, and the chemical industry by 1.8 times in five years. However, as noted above, the structure of the manufacturing industry is growing only in the steel industry, the share of other industries tends to decline.

One of the factors contributing to the development of the regions is investment attractiveness. Favorable economic, labor, financial, manufacturing and other factors, which in turn influence the uneven distribution of investments in the regions, also contribute to the growth of investment attractiveness.

The volume of investments in the region's fixed capital for 2014-2018 varied between 349.9 million. tenge in 2015 and 526.2 million tenge in 2014, in 2018 the volume of fixed investment amounted to 516.1 million tenge or 98.1% compared to 2014 (Figure 1).

Page 220: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 220 [email protected]

Figure 1. Investment in the main capital of Aktobe region, million tenge

Note - source: Statistics Committee of the Ministry of National Economy

Table 3. Manufacturing dynamics in Aktobe region

Indicator 2014 2015 2016 2017 2018 2018 in % to

2014 Manufacturing industry total, million tenge

258 758 264 391 367 511 531 508 606 534 more than 2,3 times

Including: - food production 35 617 39 942 47 916 54 387 49 828 140 - beverage production

9 439 8 831 7 787 8 645 6116 65

- light industry 659 567 738 1 250 2800

more than 4,2 times

- production of chemical products

29 974 28 291 40 469 48 844 55 573 more than 1,8 times

- manufacture of other non-metallic mineral products

26 350 22 174 22 282 23 839 33 792 128

- steel industry 80 268 106 536 170 514 295 989 346 349

more than 4,3 times

- production of finished metal products, except for machinery and equipment

7 859 6 863 6 754 6 017 6 820 80

- other 100 592 51 187 71 051 92 537 105 255 104,6 Note: Compiled by the website of the www.stat.gov.kz

Investments in fixed capital are directed to the following industries. The

largest amount of investment during the analyzed period is directed to the mining industry, their share in the volume of investments varies from 53.6% in 2016 to 71.2% in 2017. The share of investment directed to the manufacturing industry ranges from 13.8% in 2017, to 28.4 in 2016. In other sectors of the economy in different years was directed from 5.3% to 17.9% of investments. The results of the analysis show that, despite the decline in the share of mining in the region's GRP, it remains attractive for investment.

526249

349912374019,7

438049

516168

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

2014 2015 2016 2017 2018

Page 221: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 221 [email protected]

In terms of the administrative territories of the region, the leading position in terms of inflow of investments is occupied by the regional center, as well as Mugaljar, Baiganin, Shalkar, Khromtau districts. The decline in investment flows is observed in the Aytekebi and Uil districts.

The current issue of the development of the region's economic policy is its social development. The Republic of Kazakhstan has declared itself a socially oriented state, so the state pays great attention to solving urgent social issues. This is primarily due to the fact that, for all its advantages, the market economy cannot guarantee the realization of the right to work for all workers, the high level of well-being, cannot fully protect the socially vulnerable population. All these problems necessitate government intervention in the distribution of the region's income through the implementation of social policies.

The most important indicator of the effectiveness and success of the implementation of the social policy of the region is the level and quality of life of the population living in it. In this regard, let's consider the indicators of population dynamics during the analyzed period.

The population of the region as of January 1, 2019 is 869.6 thousand people who live in 12 districts, 8 cities, two townships and 372 settlements.

As can be seen from Figure 5, in 2014-2018 the population of Aktobe region increased by 46.9 thousand people. At the same time, the population density of the region remains one of the lowest in the country and is 2.9 people or 14th place in the country (Figure 2). Figure 2. Dynamics of the number of Aktobe region for 2014-2018, thousands of people

Note - source: Statistics Committee of the Ministry of National Economy

As can be seen from Figure 3, the region has seen a steady increase

in the urban population. Compared to 2014 at the beginning of 2019, the share of residents in the cities of the region increased from 62% to 71%, including the largest population growth observed in the regional center.

As of January 1, 2019, the largest number of residents lived in the regional center - 488.0 thousand people or 56.1% of all residents of the area. The most populated areas are The Mugaljar, Shalkar, Khromtau and Alga districts, with a population of 196.9 thousand people or 22.7% of the area's

808,9

822,7

834,8

845,7

857,7

869,6

760

780

800

820

840

860

880

2013 г. 2014 г. 2015 г. 2016 г. 2017 г. 2018 Г.

Page 222: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 222 [email protected]

residents. The least populated are Kargala, Khobda, Irgiz and Uil districts, whose population together is 69.4 thousand people (which is 2.0 thousand people more than the population of the largest Mugaljar district) or 8.0% residents of the area.

Figure 3. Urban-rural ration in Aktobe region

Analysis of the distribution of the population by region shows uneven distribution of its territory

The number of people employed in the economy in the region for 2018 amounted to 417.6 thousand people (compared to 2014 this figure increased by 7.6 thousand people), the number of unemployed was 21.1 thousand people or 4.8%, which does not exceed the national average. It should be noted that both the number of unemployed and the unemployment rate in the region were stable during the period analyzed. The dynamics of the structure of employed in the economy shows that during the study period there has been an increase in the share of employees (from 322.3 thousand people in 2014 to 356.4 thousand people in 2018) and a significant decrease in the self-employed population from 87.8 thousand to 61.2 thousand people. On a percentage basis, the share of employees increased by 10.5 per cent and the share of self-employed fell by a third to 17.1 per cent of the employed in the economy (table 4).

Table 4. The dynamics of the human resources of Aktobe region for 2014-2018

Year

Labor resources

Economically inactive

population

Economically active population Out of them

Total Unemployed

Employed Out of them

Hired by someone

Self-employed

2014 174,8 431,0 20,9 410,1 322,3 87,8 2015 169,3 426,6 21,8 404,8 332,6 72,2 2016 182,6 429,2 20,7 408,5 329,7 78,8 2017 182,6 429,5 20,6 408,9 339,9 69,0 2018 178.1 438,7 21,1 417,6 356,4 61,2

0

200

400

600

800

1000

2014 2015 2016 2017 2018

510,6 521,2 531,8 545,3 614,5

311,9 313,6 313,9 312,4255,1

Page 223: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 223 [email protected]

Note: compiled according to the Statistics Committee of the Ministry of National Economy

In 2018, the economically inactive population of the region amounted

to 178.1 thousand people or 17.9% of the population of the region. The rate of economically inactive population tends to grow - the minimum value of the indicator falls in 2014, and in the next two years the indicator remains stable at 182.6 thousand people, compared to 2014, the number of the economically inactive population increased by 15.5 people or 1%.

Considering that during the analyzed period there was an increase in the population of the region, it is impossible to consider a negative trend the increase in the number of economically inactive population.

In the region, as in the whole country, life expectancy at birth is increasing. In 2014 it was 71.9 years, in 2015 - 72.3 years, in 2016 - 72.8 and in 2017 - 73.5 years, in 2018 - 73.5 years.

Comparative analysis of the socio-economic development of the region's inhabitants living in rural and urban areas suggests that rural areas are mostly lagging in socio-economic development due to higher mortality rates and disease rates. Thus, while in 2014-2016 the mortality rates per 1,000 people among the rural population were at the level of the regional average, in 2017-2018 the mortality rate per 1000 people was higher among the rural population compared to the regional average Indicators.

Stable growth shows the value of the living wage. The rate of growth of the indicator can be traced for the entire analyzed period: for example, in 2014 the figure of this indicator was 17125 tenge, in 2015 - 18010 tenge, in 2016 – 20231 tenge and in 2017 - 22071 tenge, in 2018 - 25247 tenge. In 2017, in terms of districts, the subsistence level ranged from 20545 tenge in the Temir district to 23969 tenge in the Martuk district

The difference in the subsistence level in the districts of the region is due to the difference in the cost of the consumer basket, which includes a minimum set of food products, non-food items and services that a person needs to provide his livelihoods. At the same time, the proportion of the population with incomes below the subsistence level varies between 1.7 and 2.0%.

One indicator of the region's high level of social development is the proportion of enrollment in education, including secondary, technical, professional or university education. For the period 2014-2018, 67.4% of the population aged 6-24 years of age were enrolled in education, compared with 74% in 2018, largely due to several education reforms (table 6).

Table 6 shows that there has been an increase in enrollment in pre-school, school and university education, while there is a downward trend in the number of students enrolled in colleges. This situation has developed due to the fact of having completed secondary education, many young people obtain further education abroad, the increase in the number of students in universities is due to the influx of students from countries near

Page 224: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 224 [email protected]

and far abroad. Considering that the country will reach about 3 million people of working age by 2020, then became a problem of creating new jobs and getting a professional education.

Table 6. Dynamics of education coverage of the population of the region aged 6-24 years 2014 2015 2016 2017 2018 The number of children in preschool organizations, thousand people

42,7 44,0 46,4 48,5 48,5

School enrollment, thousand people 121,8 126,4 131,7 136,8 142,3 Number of college students, thousand people

33,0 29,3 27,7 27,5 27,1

Students in higher education, thousand people

20,8 20,3 21,0 21,8 24,5

Total 175,6 176,0 180,4 186,1 242,4 Note: compiled according to the Statistics Committee of the Ministry of National Economy

Thus, summing up the analysis of some indicators of socio-economic

development of Aktobe region, we note that the region has a positive dynamic of the gross regional product, but in the structure of the country's GDP its share remains small. The bulk of industrial production is produced in areas where hydrocarbon and mineral resources are extracted. Accordingly, investments are directed to resource-producing areas such as Mugaljar, Khromtau, Baiganin, and Temir districts.

Social development in the region is characterized by a positive trend. However, there is a differentiation in quality of life indicators by area, in areas where industry is developed, higher standards of living can be noticed.

The unemployment rate in the region is not higher than the national average and is stable throughout the study period. The consumer price index was higher than the nominal and real incomes index of the population in some periods, but in general during the study period the level of income of the population exceeds the level of inflation. There is a tendency to reduce the number of students in secondary-special education institutions.

Research and development employment remain extremely low in the area, therefore, to stimulate research and development, it is proposed to carry out modernization measures that involve using the regional capacity in the scientific and innovation and the advanced achievements of other countries.

References: 1. www//stat.gov.kz. 2. Aktobe region in 2017. Statistical Yearbook. Department of statistics

of Aktobe region. Aktobe. 2018 – 186 p. 3. http://aktobe.gov.kz/en.

Page 225: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 225 [email protected]

4. The development program of the territory of the Aktobe region for 2016-2020. http://aktobe.gov.kz/?q=en/otchet_akima_oblasti.

1.8. Tourism Development in Aktobe

Akmaral Zh. Zhakypova PhD in Geography, Senior Lecturer, Department of Management and

Economics, Baishev University (Aktobe, Kazakhstan) Miroslava Zh. Omirzakova

Master of Geography, lecturer at the Department of Geography and Tourism, Aktobe Regional State University named after K. Zhubanov

(Aktobe, Kazakhstan) Botagoz Kh. Krambaeva

Director of Zere Tour LLP (Aktobe, Kazakhstan)

Aktobe region is a transit and large industrial region of the Republic of Kazakhstan. It occupies the second largest area in the Republic and is located in Western Kazakhstan on the territory of which there is a transport corridor Western Europe-Western China. The region is an industrially developed region of Kazakhstan. However, the development of tourism at the moment is an urgent issue for the region.

At the present stage of intensive development of domestic tourism, it is necessary to support it at the state level. In this regard, the region has developed and approved the Program of development of the territory of Aktobe region for 2016-2020, which identifies the main activities for the development of tourism such as:

- increasing the availability of tourism facilities and the development of tourism infrastructure (reconstruction of roads, bringing communications to tourist facilities, etc.);

- construction and reconstruction of tourist facilities (reconstruction, improvement, creation of ethno-villages and guest houses, etc.);

- creation of specially protected natural areas; - development of event tourism (holding annual events within the online

calendar of cultural, sports, entertainment and other events in the Republic of Kazakhstan);

- training and system of professional development (training, retraining of specialists in the field of hotel, restaurant and excursion services);

- information support of tourism industry (creation of tourist information center, development of tourist brand and slogan, Internet portal, mobile application, tourist map, videos, promotional videos, guide, Souvenirs, SMM-marketing);

- promotion of the tourist brand in the domestic and foreign markets (rental of image videos on international TV channels, airline magazines, etc.).

Page 226: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 226 [email protected]

Within the framework of the program of development of the territory of Aktobe region for 2016-2020, the action plan until 2020 was approved [1].

Districts of Aktobe region have their own potential in the development of domestic tourism. The region is divided into 12 districts of regional subordination. Many areas have their own cultural and natural sites that contribute to the development of domestic tourism. Proof of this is the various attractions, unique monuments of architecture, history and nature, religious sites that are of interest to tourists. For example, the birthplace of the batyrs - a monument of the Golden Horde necropolis Abat-baitak, mausoleum Kobylandy Batyr in Khobda district, Khan molasy great Khan Abilkayyr, commander, ruler and politician of the XIII century in Aitekebi district, Mugolzhary – the birthplace of ancient volcanoes, agate and Jasper valleys in Mugalzhar district, Aidarlyasha – geological section of international importance, the standard of carbon and Perm in Khromtau district.

The Irgiz-Turgay state nature reserve, established in 2007, functions. the Natural and scientific justification for the creation of the reserve provides for the organization of ecological trails, tourist routes and guest houses, the creation of a Museum of nature. Turgay state nature reserve (Zoological) - transferred to the Irgiz-Turgay state natural reserve and the issues of creating the infrastructure of the Turgay reserve should be solved in conjunction with the reserve. The reserve has developed birdwatching - watching pink flamingos, etc. species of birds, watching wild animals.

Observing types of sights, cultural and natural objects it is possible to define possible types of specialization of tourism in different areas (tab. 1).

Table 1. Hypothetical specialization of tourism by region

District name Natural and historical objects of tourism Tourism

specialization Alga district Yeset Batyr Kokiuly memorial complex, salt

lakes and mud baths not far from the area Cognitive, healthful

Aitekebi district Memorial complex «Khan molasy» Cognitive, pilgrimage

Bayganin district Chalk mountain «Akbota-Sankibay», chalk mountain «Aktolagay», natural monument «Uytas»

Cognitive, pilgrimage

Irgiz district Meteor crater «Zhamanshin», Irgiz-Turgay reserve

Cognitive, birdwatching

Kargalinsky district

The Kargaly reservoir, wolf waterfall, mausoleum Kyzyltam, «The silent village», Cansaran bronze age, stone lake

Year-round resort tourism, pilgrimage

Martuk district Zhusa pond, aspen and birch forests in the vicinity of the village of Shevchenko

Fishing tourism, birdwatching

Mugalzhar district

The mausoleum ofKotybar Batyr reserve «Orcas», petroglyphs of «Toleubulak – s», mount two brothers

Cognitive, pilgrimage

Temir district - - Uil district Trade rows of Kokzhar fair on the great Silk

road, Sands «Barkhan», pine forest Cognitive, healthful

Page 227: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 227 [email protected]

District name Natural and historical objects of tourism Tourism

specialization Khobda district Memorial Kobylandy, memorial Abat – baytak

Mausoleum of Isatai Taimanov Cognitive, pilgrimage

Khromtau district

Geomorphological section «Aidarlyasha» Cognitive

Shalkar district The Mausoleum of Eset Daribay Pilgrimage

Popular types of tourism in Aktobe region are cognitive and pilgrimage. Also, in the region there is a resource potential for the development of fishing, health, resort tourism, as well as birdwatching.

Tourism potential of natural and cultural-historical resources of Aktobe region has features that affect the development of the territorial organization of tourism. Objects of cultural and historical heritage that have survived to our time reflect the identity of the Aktobe region. The influence of cultural and historical objects on the territorial organization of tourism is almost minimal.

Cultural and historical sites in the region are regularly used for the organization of thematic excursions.

Tourist potential of Aktobe region can be calculated by the method of P. S. Shirinkin [3].

��� = �∑ �� × ���� + ker +��� + ��� + �� + ��� ���

Here, ∑DK – the amount of interest K(p ) - a variety of transport ways; Ker – variety of places of arrival; CLR – placements; CMP – food places; CP – festivals and tourism events municipal, regional, state level; KDR – the existence of centers of leisure and entertainment; ���– time that you can reach the municipality from the regional center;

Table 2. Assessment of tourism development potential in Aktobe region (in points) District name ∑DK K (p) Ker CLR CMP CP KDR ��� К� Aktobe city 79 3 4 32 30 17 18 - 8216 Alga district 6 2 2 0 2 1 2 1 54 Aitekebi district

3 2 2 1 3 1 1 6 4,3

Bayganin district

3 2 2 0 7 1 5 5 10,2

Irgiz district 3 1 1 2 6 1 1 6 6 Kargalinsky district

5 2 2 1 2 1 1 2 22,5

Martuk district 3 2 2 2 7 1 1 2 22,5 Mugalzhar district

6 2 2 9 11 1 2 2 81

Temir district 2 2 2 1 2 1 6 4 7 Uil district 6 1 1 1 2 2 7 5 16,8 Khobda district

10 1 1 3 3 2 4 1,5 93,3

Khromtau district

2 1 2 1 2 1 1 1 16

Page 228: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 228 [email protected]

District name ∑DK K (p) Ker CLR CMP CP KDR ��� К� Shalkar district

2 1 2 1 1 1 1 7 2

According to the results of the study, the area with high potential is

Khobdinsky-93.3 points, relatively increased potential for tourism development has Mugalzhar and Alginsky district (81-54 points).

The average result was shown by Kargalinsky and Martuk district (22.5 points). Other districts showed a low result (2-16, 8 points).

The current stage of development of the territorial organization of tourism is associated with the creation in 2015 of the state institution "Department of tourism and external relations of Aktobe region". According to the resolution the tasks of the state institution are:

- implementation of the main directions of the state policy on the development of tourism activities and international cooperation of Aktobe region;

- strengthening and development of interregional, integration mutually beneficial relations of the region with the regions of the Republic, the countries of the Commonwealth of Independent States and far abroad, activation of cross-border cooperation, promotion of effective use of export-import potential of the region, expansion of markets and geography of exports of products of producers of the region;

- assistance in the organization of official receptions, meetings of foreign delegations with the leadership of the region;

- ensuring the rights of citizens to rest, freedom of movement in the field of tourism activities;

- creation of conditions for activities aimed at the upbringing, education and health of tourists;

- development of the tourism industry, providing the needs of citizens when traveling; creation of new jobs, increase in income of the state and citizens of the Republic of Kazakhstan through the development of the tourism industry;

- development of international tourist contacts [2]. Thus, the elements of the territorial organization of tourism in Aktobe

region are recreational areas with a variety of points for recreation, objects of natural and cultural heritage, as well as the center of the region - the city of Aktobe. It is a major tourist center of the region.

The territorial development of tourist functions in Aktobe region takes place in accordance with the processes of direct influence of the state and the market.

Bibliographic list: 1. О создании государственного учреждения «Управление

туризма и внешних связей Актюбинской области». - URL: http://adilet.zan.kz/rus/docs/V15C0004628. (дата обращения: 15.09.2018).

Page 229: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 229 [email protected]

2. Программа развития территории Актюбинской области – 2016–2020 годы. - URL: http://aktobe.gov.kz/ru. (дата обращения: 17.09.2018).

3. Ширинкин П.С. Оценка потенциала культурного туризма в Пермском крае: проблемы и решения // Научный журнал Вестник ассоциации вузов туризма и сервиса. - 2015. - № 3. – С. 21–30.

1.9. Местное самоуправление в Турции и его значение для Казахстана

Сергей Людвигович Мидельский

профессор, академик, Президент Региональной Академии Менеджмента

(г. Павлодар, Казахстан)

Резюме Статья содержит краткий обзор последних изменений в

законодательстве Казахстана о местном самоуправлении. Для сравнения рассмотрены административное устройство и структура местного самоуправления Турции. Освещена типовая структура, цели и задачи муниципалитетов, деятельность сельских и поселковых старост. Проанализированы механизмы взаимоотношения центральной (правительственной) администрации и муниципалитетов, в том числе право административной опеки и меры по недопущению сепаратизма.

Ключевые слова: Казахстан, Турция, Конституция, закон, местное самоуправление, центральная администрация, муниципалитет, староста, административная опека, сепаратизм

Abstract The article provides a brief overview of recent changes in the legislation of

Kazakhstan on local self-government. For comparison, the administrative structure and structure of local government of the Republic of Turkey are considered. The typical structure, goals and objectives of municipalities, the activities of rural and township headmen are explained. The mechanisms of the relationship between the central (government) administration and municipalities are analyzed, including the right to administrative guardianship and measures to prevent separatism.

Keywords: Kazakhstan, Turkey, Constitution, law, local self-government, central administration, municipality, headman, administrative guardianship, separatism.

Введение Местное самоуправление является непременным атрибутом

любого современного демократического общества. Зарубежный муниципализм знает громадное количество разнообразных моделей и типов организации местного самоуправления. Различия в построении систем местного самоуправления зависят от многих факторов: политического режима, доминирующей в стране идеи организации власти и управления на местах, государственного устройства и

Page 230: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 230 [email protected]

административно-территориального деления государства, национальных традиций и т.д. [1].

Местное самоуправление в Казахстане Несмотря на богатое культурное наследие «степной демократии»

[2, 3] в современном Казахстане процесс восстановления и совершенствования местного самоуправления развивается крайне медленно. Ни развитые в XVII-начале XX вв. традиции местного самоуправления [4, 5], ни демократическое наследие «Алаш-Орды» [6, 7] так и не стали фактом общественного сознания или предметом широкой профессиональной дискуссии.

Различные социологические исследования, в том числе и проводимые социологической группой Региональной Академии Менеджмента под научным руководством проф. О.Е. Комарова [8, 9] показывают примерно схожие результаты: значительное большинство (около двух третей) опрошенных граждан считает, что деятельность местных представительных органов нужно совершенствовать в сторону большей демократизации и развития реального местного самоуправления, и лишь четвертая часть (около 25%) респондентов отмечает необходимость противоположной тенденции – необходимость большей централизации и строгого подчинения нижестоящих органов вышестоящим. При этом в реальности абсолютно доминирует и постоянно воспроизводится жесткая административно-бюрократическая патерналистская модель советского типа (только без присущего развитому СССР набора действенных социальных гарантий и преференций).

До сих пор происходит смешение понятий «местное государственное управление» и «местное самоуправление», которые фактически воспринимаются как синонимы. Это нашло свое отражение даже в названии Закона РК от 23 января 2001 года, который после многочисленных изменений стал называться «О местном государственном управлении и самоуправлении в Республике Казахстан». Между тем, принципиальное различие этих двух понятий и скрывающихся за ними явлений давно отражено исследователями, в том числе и казахстанскими [10, 11].

Последние изменения в законодательстве Казахстана В настоящее время Казахстан продолжает продвигаться по пути

создания эффективной системы местного самоуправления. Одной из ключевых задач стало расширение финансовой и

экономической самостоятельности нижнего уровня управления в решении вопросов местного значения. В частности, акимам аулов (сел), поселков, городов районного значения предоставлено право формирования собственных источников финансовых поступлений. Это доходы от оказания платных услуг, добровольные и целевые сборы, взносы благотворительных фондов и спонсоров, сборы за торговлю в специально установленных местах, штрафы за нарушение правил

Page 231: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 231 [email protected]

благоустройства, за повреждение объектов инфраструктуры и зеленых насаждений, за торговлю в неустановленных местах и т.д. Кроме того, им передана часть районной коммунальной собственности (клубы, библиотеки, детские сады и др.) с целью их эффективного использования, удовлетворения запросов и нужд местного населения, а также получения дополнительных доходов. В июне 2017 года был принят Закон «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам развития местного самоуправления». Им предусмотрено внедрение самостоятельного бюджета, образование института коммунальной собственности объектов местного самоуправления, а также расширение полномочий органов местного самоуправления в бюджетном процессе и управлении коммунальной собственностью.

Бюджет местного самоуправления на уровне города районного значения, села, поселка, сельского округа с 2018 года был определен как четвертый уровень государственного бюджета в административных территориальных единицах с численностью населения свыше двух тысяч человек. С 2020 года такой бюджет будет внедрен повсеместно. Он формируется за счет ряда налоговых поступлений (индивидуальный подоходный налог с доходов, не облагаемых у источников выплаты; налог на имущество физических лиц; налог на транспорт с физических и юридических лиц; земельный налог с физических и юридических лиц на земли населенных пунктов; плата за размещение наружной рекламы в полосе отвода автомобильных дорог, проходящих через территории этих населенных пунктов. Также предусмотрены неналоговые поступления. Это доходы от имущественного найма (аренды) государственного имущества; добровольные сборы с физических и юридических лиц; штрафы, взимаемые за административные правонарушения; трансферты из районного бюджета.

Бюджет местного самоуправления подлежит утверждению районным маслихатом по итогам обсуждения, которое проводится на собрании местного сообщества, а его исполнение возлагается на аппарат акима села. Таким образом, предусмотрены механизмы, позволяющие планировать расходы бюджета с учетом интересов местного сообщества. Прежде всего, речь идет о решении насущных проблем жителей того или иного населенного пункта в сфере дошкольного воспитания и обучения, о благоустройстве и озеленении населенных пунктов, о строительстве, ремонте и содержании автодорог, об организации водоснабжения и т.д. [12, 13, 14]. Нужно ли местное самоуправление в Азии: дискуссии продолжаются

Тем не менее, темпы проводимых реформ продолжают оставаться недостаточными, в том числе, за счет упорного сопротивления государственного административного аппарата.

Page 232: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 232 [email protected]

Сторонники сохранения высокоцентрализованной администра-тивной системы часто отвечают своим критикам, что сама идея местного самоуправления – это исключительно западноевропейская концепция, тесно связанная с историей именно этих государств (а также стран западноевропейской культуры – США, Канады, Австралии, Новой Зеландии и некоторых других). Поэтому пример такого большей частью азиатского государства, как Турция, с преимущественно тюркским населением, исповедующим главным образом ислам, является особенно показательным. Несмотря на все исторические, экономические и культурные различия, Турция и Казахстан имеют немало общих черт. Административное устройство Турецкой Республики и органы местного самоуправления

Как и Республика Казахстан, Турецкая Республика, согласно Конституции – унитарное государство [15].

В административно-территориальном отношении Турция разделена на 81 область (тур. il — «область» или «провинция»)

Государственное управление иля осуществляется губернатором — вали (тур. vali), которого назначает правительство. Резиденция губернатора называется вилайет (тур. vilayet), отсюда и прежний термин, обозначавший иль.

Каждая область подразделяется на районы - илче (тур. ilçe). В настоящее время 81 иль Турции делится на 957 илче. Административный центр иля расположен в его центральном районе — меркез илче (тур. merkez ilçe). Главой центрального района является назначаемый вице-губернатор, прочие районы возглавляются каймакамами (тур. kaymakam – «наместник»).

В состав района может входить как городская территория, так и сельская местность, в зависимости от этого илче делятся на городские и сельские.

В каждом районе есть административный центр (тур. ilçe merkezi, илче меркези — «районный центр»), где находится резиденция соответствующего районного каймакама, ответственного перед вали (губернатором) ила.

Каждый районный центр является муниципалитетом (тур. belediye, беледие), возглавляемым избираемым главой (тур. belediye başkanı, беледие башканы — «глава муниципалитета»). Муниципалитетами являются не только районные центры, но и другие городские поселения с населением от 2 до 20 тысяч человек. Такие поселения, в том числе и районные центры, называются белде (тур. belde — «городской округ», «городское поселение»). В административном плане белде подчиняются каймакаму того района, в границах которого они находятся.

Нижней единицей административного деления района является село или деревня (тур. köy, кёй), во главе которой находится

Page 233: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 233 [email protected]

избираемый сельский староста (тур. köy muhtarı кёй мухтары), отвечающий за определённые административные вопросы (регистрация жителей и т. п.). Населённые пункты городского типа делятся на кварталы (тур. mahalle, махалле), здесь аналогичная должность называется «староста квартала» (тур. mahalle muhtarı, махалле мухтары).

Бывает, что белде становится крупнее районного центра того района, в границах которого он находится; бывает, что районный центр становится крупнее того центрального района, которому он подчиняется. Наконец, в больших агломерациях (типа Стамбула или Измира) вводится дополнительный уровень административного деления — избираемый глава, которому подчиняются другие мэры и муниципалитеты [16, 17].

Структура местного самоуправления в Турции В результате реформы местного самоуправления 2013 года

муниципальное устройство Турции приобрело четырёхуровневую структуру: 1. Метропольные муниципалитеты (тур. Büyükşehir belediyeleri, Бюйюкшехир беледийелери — «Муниципалитеты великих городов») — муниципалитеты, существующие в границах 30-ти городов, которые являются административными центрами провинций (илей) с населением свыше 750 000 человек. Метропольные муниципалитеты существуют в Анкаре, Стамбуле, Измире, Анталье, Бурсе, Конье, Манисе, Мерсине, Эрзуруме и других крупнейших городах Турции. Во главе этих муниципальных образований стоят избираемые горожанами градоначальники (тур. Büyükşehir Belediye Başkanı, Бюйюкшехир беледийе башканы). 2. Провинциальные муниципалитеты — муниципалитеты, существующие в границах административных центров провинций (илей) с населением менее 750 000 человек. 3. Районные муниципалитеты — муниципалитеты, существующие в границах районов (в том числе - районов в больших городах). 4. Городские муниципалитеты — муниципалитеты, существующие в границах городов и городских поселений (тур. belde). Муниципалитеты Во главе каждого муниципалитета (тур. belediye, беледийе) стоит избираемый жителями глава или мэр — беледийе башканы (тур. belediye başkanı) [16, 17].

Муниципалитеты оказывают на местном и коммунальном уровне услуги, связанные с городской инфраструктурой, географическими и городскими информационными системами, охраной и сохранением окружающей среды, уборкой мусора и удалением твердых отходов, работой муниципальной полиции, противопожарной службы, служб спасения и скорой медицинской помощи, организацией дорожного движения, оказанием похоронных услуг, посадкой лесонасаждений,

Page 234: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 234 [email protected]

созданием парков и зон отдыха, жилищным строительством, развитием культуры и искусства, туризмом и его пропагандой, молодежью и спортом, оказанием социальных услуг и помощи, брачными услугами, профессиональной подготовкой, развитием экономики и торговли. Муниципалитеты могут создавать дошкольные детские заведения и все виды медицинских учреждений. Каждый муниципалитет имеет в своем составе три основных органа:

1) муниципальный совет, 2) муниципальный исполнительный комитет, 3) аппарат мэра. Муниципальный совет, уполномоченный принимать решения,

состоит из членов, избираемых на пятилетний срок. Число членов совета зависит от численности населения муниципалитета. К числу главных функций муниципального совета относятся утверждение стратегического плана, инвестиционной программы и программы работы, оценка работы муниципалитета и установление критериев оценки эффективности работы его, а также утверждение планов развития муниципалитета. Муниципальный совет проводит свои заседания ежемесячно. Муниципальный исполнительный комитет является как директивным, так и консультативным органом муниципалитета. В его состав входят мэр, руководители муниципальных служб и члены, избираемые муниципальным советом из своего состава. Члены комитета избираются сроком на один год. Мэр является главой муниципальной администрации и ее законным представителем. Он избирается на эту должность на пятилетний срок. Являясь высшим должностным лицом муниципалитета, мэр руководит его деятельностью и защищает его права и интересы. Мэр председательствует в муниципальном совете и муниципальном исполнительном комитете [18]. Низовой уровень самоуправления: села и городские кварталы

Села (деревни, поселки, отдельные городские кварталы) являются самыми мелкими ячейками местного управления с числом жителей менее 2 000 человек. Все они имеют три основных органа:

1) старосту - мухтара (тур. muhtar), 2) исполнительный комитет, 3) сельский (поселковый, квартальный) совет. Административной главой села и его законным представителем

является староста. Избираясь сельским советом сроком на пять лет, он выполняет свои функции вместе с исполнительным комитетом.

Исполнительный комитет является органом, утверждающим необходимые на селе работы, организующим их проведения и осуществляющим надзор за ними. Работой исполнительного комитета

Page 235: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 235 [email protected]

руководит староста. Одни члены комитета избираются сельским советом на пятилетний срок, а другие входят в его состав в силу своего положения, как, например, директор местной школы и глава местной религиозной общины - имам. Исполнительный комитет еженедельно проводит свои совещания, на которых он утверждает программу работы, контролирует расходование средств старостой, утверждает бюджет и выступает посредником в спорах между сельскими жителями.

Сельский совет, в состав которого входят все жители села, представляет собой пример прямого самоуправления. Сельский совет не только избирает старосту и членов исполнительного комитета, но и имеет право принимать административные решения относительно улучшения жизни в селе [18].

Административная опека центральной администрации Органы местного самоуправления, их должностные лица и

депутаты не являются бесконтрольными. Как и все прочие юридические и физические лица, они несут ответственность за соблюдение Конституции и всех норм действующего законодательства.

Кроме того, в соответствии со статьей 127 турецкой Конституции, «Центральная администрация имеет полномочие административной опеки над местными органами власти на основе принципов и порядка, установленных законом, и с целью обеспечения функционирования местных служб в соответствии с принципом централизованного управления, обеспечения единообразного коммунального обслуживания, защиты общественных интересов и решения местных нужд соответствующим способом».

На практике вмешательство центральной администрации в деятельность органов местного самоуправления происходит, как правило, в трех случаях:

1. Нарушение должностными лицами и органами местного самоуправления положений действующего законодательства.

Любой гражданин может подать в суд на местные власти, если он полагает, что ими нарушен закон, и при наличии весомых доказательств вполне может выиграть дело. Естественно, такие факты не могут оставаться без внимания со стороны правительственной администрации.

2. Низкое качество государственных услуг, предоставляемых местными властями.

Проблема также решается в судебном порядке на основании результатов профильных проверок или обращений граждан. Если факты подтверждаются – это служит основанием для организационных выводов.

3. Экономическая неэффективность деятельности местных властей. В нормальных условиях естественным правилом жизни любого населенного пункта или региона является самоокупаемость. Если

Page 236: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 236 [email protected]

расходы муниципалитета хронически превышают его доходы, то есть территория постоянно является дотационной – это сигнал тревоги для правительства и основание для принятия комплексных (в том числе административных мер). Во всех остальных случаях муниципалитеты абсолютно свободны в своей деятельности, подчиняясь лишь Конституции, действующему законодательству и воле своих избирателей.

Меры по недопущению сепаратизма Еще один аргумент сторонников сохранения централизованной

административной вертикали состоит в предотвращении с её помощью опасности проявлений национального, регионального и иного сепаратизма.

В Турецкой Республике данный вопрос решен на конституционном уровне.

Статья 2 Конституции прямо определяет, что «Турецкая Республика - демократическое, светское и социальное государство, основанное на нормах права; опирающееся на концепцию общественного спокойствия, национальной солидарности и справедливости; уважающее права человека…».

Статья 3 Конституции устанавливает, что «Турецкое государство, его территория и нация - единое неделимое целое. Официальный язык – турецкий…». И далее следует статья 4: «Положение статьи 1 Конституции, устанавливающей форму государства как Республику, положения статьи 2 о характеристиках Республики и положения статьи 3 не могут быть исправлены, и при этом не могут вноситься предложения об их изменении» [15]. Как и Казахстан, Турция – многонациональное и многоконфес-сиональное государство. Кроме собственно турок, его населяют греки, ассирийцы, евреи, армяне, крымские татары, народы Кавказа (черкесы, адыги, абазины, абхазы, ногайцы, карачаевцы, балкарцы, кумыки и другие дагестанские народы, ингуши, осетины, чеченцы), арабы, албанцы, грузины, азербайджанцы, узбеки, татары и представители множества других народов, в том числе славянских (болгары, украинцы, русские) [16]. Но наиболее крупным национальным меньшинством являются курды. Их около 17 млн. (примерно 20% населения страны), причем в юго-восточных регионах страны они составляют большинство населения. И действительно, некоторые мэры городов, населенных по преимуществу курдами, порой явочным порядком пытаются создать на своей территории элементы курдской национально-культурной автономии, для чего принимают решения, ставящие курдское население в привилегированное положение. Если это происходит – немедленно вступают в действие положения законодательства о защите конституционных принципов,

Page 237: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 237 [email protected]

предусматривающие уголовное наказание в виде нескольких лет лишения свободы и последующего запрета занимать выборные должности. На основании статьи 127 Конституции Турецкой Республики «Процедуры, связанные с протестом в отношении избранных местных органов власти или их статуса, а также непризнанием их полномочий, определяются в судебном порядке. Однако в качестве временной меры, вплоть до принятия окончательного решения, министр внутренних дел может отстранить от исполнения обязанностей те органы местной администрации или ее членов, против которых было начато расследование или судебное разбирательство, связанное с правонарушениями при исполнении их обязанностей» [15].

Таким образом, даже малейшие поползновения к сепаратизму пресекаются быстро и жестко. При этом необходимость и целесообразность полновластного местного самоуправления (в том числе – в пограничных регионах, населенных преимущественно курдами) никем даже не ставится под сомнение. Заключение

Успешный многолетний опыт функционирования системы местного самоуправления в Турецкой Республике показывает, что самоуправление не является частью исключительно западноевропей-ской социально-политической практики. Азиатская по преимуществу страна с длительными традициями авторитарного правления, бывшая частью милитаризированной империи, многонациональная и многоконфессиональная, но с доминирующим тюркским населением, в основном исповедующим ислам, отлично восприняла этот механизм подлинного народовластия.

Система административной опеки со стороны центральной администрации позволяет в установленных законом случаях корректировать деятельность муниципалитетов, а совершенное конституционное законодательство и развитая правоприменительная практика служит надежной защитой от попыток сепаратизма.

Использованная литература:

1. Фененко Ю.В. Муниципальные системы зарубежных стран: правовые вопросы социальной безопасности / Ю.В. Фененко. - М.: МГИМО-Университет, 2004. - 401 с.

2. Жумадилова А. Сущность и природа местного самоуправления в Республике Казахстан // Правовая реформа в Казахстане. № 3, 2003.

3. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трёх тысячелетий. СПб., 1992.

4. Мидельский С.Л. Становление местного самоуправления в Казахстане и мировой опыт. Павлодар: Павлодарский региональный центр переподготовки и повышения квалификации государственных служащих акимата Павлодарской области, 2007.

Page 238: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 238 [email protected]

5. Мидельский С.Л. Краткая история местного самоуправления в Казахстане: традиции и тенденции // "Innovation Management and Technology in the Era of Globalization": materials of the international scientific-practical conference. In three volumes. Volume I - Bogmallo Beach Resort, Павлодар: Региональная Академия Менеджмента, 2014.

6. Жизнь и смерть лидера Алаш Орды / [Электронный ресурс]: http://www.elimai.kz/zhizn-i-smert-lidera-alash-ordy.html

7. Аманжолова Д. Партия Алаш. Истоки национальной демократии / [Электронный ресурс]: http://www.elimai.kz/istoki-nacionalnoj-demokratii.html

8. Комаров О.Е. Социологический анализ роли местных представительных органов в жизни общества (на материалах Павлодарской области) // Вестник Евразийской академии административных наук. – Москва: НП «ЕААН», 2014. № 4.

9. Комаров О.Е. Роль представительных органов в жизни общества (опыт социологического исследования в Павлодарской области) // «Инновационный менеджмент и технологии в эпоху глобализации»: материалы международной научно-практической конференции. "Innovation Management and Technology in the Era of Globalization": materials of the international scientific-practical conference. In three volumes. Volume I - Bogmallo Beach Resort, Павлодар: Региональная Академия Менеджмента, 2014.

10. Комаров О.Е. Местное самоуправление: вопросы теории и методологии. Учебное пособие. - Павлодар, 2007 г.

11. Комаров О.Е. Местное самоуправление как институт развития гражданского общества в Республике Казахстан: социологический анализ: автореф. … канд. социол. наук: 22.00.04. – Алматы, 2010. – 28 с. 12. Мидельский С.Л. Четверть века казахстанской независимости и местное самоуправление / "Innovation Management and Technology in the Era of Globalization": materials of the III International scientific-practical conference. – Sharjah, UAE: Regional Academy of Management, 2016. – 645 p.

13. Кемел М., Бакирбекова А.М. Основные направления развития местного самоуправления в Казахстане / "The Europe and the Turkic World: Science, Engineering and Technology": materials of the II international scientific-practical conference. In two volumes. Volume II – Izmir, Turkey: Regional Academy of Management, 2017. – 248 p.

14. Мидельский С.Л. Местное самоуправление в Казахстане: новый этап / «Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market»: materials of the international scientific-practical conference. In two volumes. Volume I – Bangkok, Thailand: Regional Academy of Management, 2016. – 391 p.

15. Конституция Турецкой Республики от 7 ноября 1982 г. / Конституции государств Европы. Издательство НОРМА, 2001 г.

Page 239: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 239 [email protected]

16. Турция // Большая российская энциклопедия: [в 35 т.] / гл. ред. Ю.С. Осипов. — М.: Большая российская энциклопедия, 2004—2017.

17. Административные единицы государств, приведённые в словаре // Словарь географических названий зарубежных стран / Отв. ред. А.М. Комков. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Недра, 1986.

18. Доклад ООН по правам человека: Турция. OHCHR – UN Office of the High Commissioner for Human Rights. HRI/CORE/TUR/2007. 22 February 2007.

1.10. Модели светских государств по отношению к религии

Баян Рустембековна Кульбекова Кандидат педагогических наук, и.о. доцента кафедры арабского и

английского языков, Египетского университета исламской культуры «Нур–Мубарак» (г. Алматы, Казахстан)

Инкар Мурзабековна Нурмолдина PhD докторант кафедры религиоведения Египетского университета

исламской культуры «Нур–Мубарак» (г. Алматы, Казахстан)

С распадом Советского Союза в 1991 году лидеры новых независимых стран, таких как Казахстан, столкнулись с многочисленными проблемами при создании новых государств. Проблемы включали выбор модели политического и экономического управления. Также были более фундаментальные вопросы, такие как формы государственности, которую приняли эти государства, а также отношения между религией и государством. Повсюду было отречение от атеизма советской эпохи. Следует отметить, что лидеры во всех шести государствах с мусульманским большинством – Азербайджане, Казахстане, Кыргызстане, Таджикистане, Туркменистане и Узбекистане - предпочли сохранить светский характер государства. Фактически, эти государства с мусульманским большинством были менее склонны к религиозному влиянию на государственные институты, чем государства с христианским большинством, такие как Армения и Грузия. Но установление того, что государство должно быть светским, отнюдь не сверхъестественно: сам термин «секуляризм» открыт для интерпретации. При использовании этого термина авторы данного исследования рассматривают секуляризм государства и его институтов, а не отличие уровня религиозности или светскости в обществе. Но даже в этом случае секуляризм можно интерпретировать как означающий очень разные государственные подходы к религии.

В то время как в западном мире установилось секулярное управление, часто возникают недоразумения в результате широко расходящихся определений секуляризма. Поэтому полезно концептуально рассмотреть формы, которые могут принять отношения

Page 240: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 240 [email protected]

государства с религией. Хотя существует бесчисленное множество вариантов, все они действуют вдоль континуума, где с одной стороны объединяются государство и религия; и с другой стороны, где государство активно подавляет все формы религии. В этом континууме можно выделить пять моделей идеального типа:

- модель «Слияния», - модель «Доминирующей религии», - модель «Нейтралитета государства», - «Скептическая / изолирующая» модель, - «Враждебная» модель [1, с. 12]. Важно, что при обсуждении секуляризма обычно упоминаются

западные идеальные типы, подобно французским и американским моделям, у большинства, если не у всех этих моделей есть прародители, как на Востоке, так и на Западе.

Модель «слияния» предполагает слияние политических и духовных сфер - часто в лице лидера, обладающего как мирской, так и религиозной властью. В этой системе государство стремится навязать населению одну конкретную религию. Другие религии, как правило, запрещены, активно обескураживаются и подвергаются репрессиям, их сторонники изгоняются или принуждаются к отречению. Излишне говорить, что государственная религия пронизывает закон и образование, которые явно основаны на религиозных принципах. Эта система может либо подчинять политическую власть религиозным институтам, либо наоборот. Сегодня государства, применяющие модель «Слияния», встречаются редко: кроме Ватикана, в котором на самом деле нет мирян, Саудовская Аравия является наиболее близким примером, который приходит на ум, поскольку государство официально допускает только одну религию, а все остальные запрещены.

Модель «доминирующей религии» похожа на модель «слияния» в том, что она возвышает одну религиозную доктрину как государственную религию. Но оно отличается терпимостью, а иногда и обеспечивает уровень автономии для религиозных меньшинств. Другими словами, хотя оно и отдает предпочтение одной религиозной доктрине, оно обеспечивает некоторый уровень индивидуальной религиозной свободы, которой в первой модели нет. Европейские монархии девятнадцатого века являются хорошими примерами модели доминирующей религии; хотя они медленно продвигались к государственному нейтралитету, пережитки государственной религии сохранились до наших дней. Таким образом, Англиканская церковь остается официальной церковью, возглавляемой британским монархом; большинству скандинавских стран еще предстоит полностью отделить государство от лютеранской церкви. За пределами Европы система религиозных конфессий Османской империи также подходит для этой модели. В то время как империя основывалась на суннитском исламе, а султан был также халифом, объединяя мирскую

Page 241: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 241 [email protected]

и духовную силу, Османская империя предоставляла относительно широкую автономию своим немусульманским подданным. Им было разрешено решать споры внутри религиозной общины самостоятельно; но, конечно, любой спор между мусульманином и не-мусульманином будет решаться в соответствии с законами шариата. Следует отметить, что, как и в современном Иране, еретическим группам не были предоставлены привилегии системы религиозных конфессий. Например, община алевитов была подчинена суннитской доктрине. Тем не менее, важно, что даже система религиозных конфессий едва ли сводила личную религиозную свободу, поскольку люди оставались заложниками своих конкретных религиозных общин и лидеров.

Третья модель, занимающая среднюю точку континуума, представляет собой модель «государственного нейтралитета», которая сегодня для большинства западных наблюдателей является синонимом «секуляризма». Наиболее заметный пример появился в американской Конституции. Эта модель возникла из-за межрелигиозных конфликтов между религиозными конфессиями в Англии и американских колониях. Основной целью этой модели является обеспечение религиозной свободы личности; из этого следует, что государство должно соблюдать нейтралитет между различными религиозными догмами. Таким образом, он стремится отделить государство от религии; иными словами, пытается отвести религию в частную сферу. Это ни в коем случае не делает государство антирелигиозным; напротив, оно возникло из самой цели защиты свободы всех различных общин отправлять религиозные обряды без вмешательства государства. Сегодня большинство европейских государств, в частности, Германия, стремятся к этой модели, включая монархии, которые могут сохранять, в основном для церемониальных целей, формальные связи с тем, что когда-то было привилегированной государственной церковью. Но эта модель не только западная. В частности, Монгольская империя жестоко навязывала свободу вероисповедания за сотни лет до Вестфалии и позволяла сосуществовать христианам, мусульманам и буддистам, в том числе и на тех территориях, которые она контролировала. Государство не привилегировало никакой религиозной доктрины [2, с. 16]. Сегодня ряд азиатских демократий, таких как Сингапур и Япония, также приняли нейтралитет в религиозных вопросах.

Четвертая категория - «Скептическая / Изолирующая» модель. Эта модель, впервые разработанная в послереволюционной Франции, идет дальше, чем модель нейтралитета, которая пытается изолировать государство - и часто общество - от религиозных влияний - скептически относиться к религии. Эта модель известна под французским термином «laïcité» (лаицизм), который редко переводится на английский и поэтому часто путается с «секуляризмом» в американском стиле. Тем не менее, у нее иная история и другие цели. Она не вытекает

Page 242: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 242 [email protected]

исключительно из попытки урегулировать конфликт между религиозными конфессиями и обеспечить свободу личности. Хотя его корни лежат в Нантском эдикте 1598 года, который стремился положить конец религиозным войнам второй половины шестнадцатого века, с тех пор он больше внимания уделял разногласиям в преимущественно католическом обществе по поводу роли религии в государстве. Другими словами, была разработана политика, которая защищает государство - и, как следствие, человека - от институциональной религии. Он стремился не защищать право на религиозную свободу, но право на религиозное угнетение оправдывал. В тех случаях, когда модель государственной нейтральности устраивает общество, в котором широко распространены публичные проявления религиозности, скептическая/изолирующая модель идеализирует общество, в котором религия является строго личной, осуществляемой в частном порядке и минимизируемой в общественной сфере. За пределами Франции эта модель видна среди бывших французских колоний, но была также принята в других странах. Южная Корея, например, приняла элементы модели в процессе модернизации после второй мировой войны, чтобы регулировать религию. В то время как в 1980-х годах были усилены положения, гарантирующие свободу вероисповедания, государство продолжает участвовать в религиозных делах, чтобы «поощрять гармонию между различными религиями, чтобы они могли оказывать равномерное влияние на общество» [3, сс. 560-61].

Ярким примером скептической / изоляционной модели является Турция после 1923 года. Она приняла доктрину лаицизма, основанную на французской концепции, направленную на то, чтобы управлять и контролировать роль доминирующей религии в обществе, суннитского ислама, и минимизировать ее влияние на политику [4, с. 17]. Но особенно после 1950 года Турция постепенно объединила скептицизм организованной религии и попытки изолировать государство с целью продвижения доминирующей религии. Таким образом, Государственное управление по делам религий занимается исключительно суннитским исламом и на практике способствует пониманию этой религии под доктриной Ханафи-матуриди. Тем не менее, хотя это действительно доктрина, которую исповедует большинство населения, крупные меньшинства этого не делают, такие как миллионы курдов-шафиитов, неортодоксальных алевитов и азербайджанских шиитов. Начиная с военного переворота 1980 года, в турецких школах проводились обязательные занятия по религии, которые охватывали исключительно суннитский ислам. Со времени прихода к власти партии «Справедливость и развитие» в 2002 году, Турция быстро перешла от модели скептицизма / изоляции к модели доминирующей религии [5, с. 45].

Пятой и последней категорией является модель «Враждебная». Формируя другой конец континуума, он активно и часто решительно

Page 243: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 243 [email protected]

препятствует как частным, так и публичным проявлениям религии. Эта модель ассоциируется с государствами, контролируемыми атеистическими идеологиями, особенно с социалистическими и коммунистическими государствами двадцатого века. В то время как в модели скептицизма / изоляции присутствует доля скептицизма к организованной религии, сама по себе она не является антирелигиозной. Ни Франция, ни Турция не разрушали церкви и не пытались ограничить осуществление религиозных обрядов. Государства со скептической / изоляционной моделью секуляризма разделяют с социализмом страх перед угрозой для государства со стороны организованной религии; но социалистические атеистические общества рассматривают религию как таковую, несовместимую с современностью и прогрессом, как архаичную систему убеждений, несовместимую с их собственной, которую необходимо отбросить. Коммунистические государства являются основными примерами «враждебной» модели, но другие, такие как нацистская Германия, могут быть добавлены к списку - многие историки верят, что в амбициях нацистской Германии в случае победы было искоренение Христианства [6, сс. 235-262].

Фактически, коммунистическая идеология, сама имея религиозные коннотации, видела в религии прямую угрозу своей интеллектуальной гегемонии. При этом нужно задаться вопросом, не приводит ли конец континуума к его началу, превращая его в круг: если коммунизм понимается как религия, а не просто политическая идеология, государство вряд ли вообще было атеистом, но стремилось заменить ранее существовавшие религии и обеспечить единоличную власть коммунизма. Такое понимание вернуло бы нас к модели слияния, когда Коммунистическая партия объединила мирскую власть и духовную власть, основанную на марксизме-ленинизме.

Пять категорий, которые обсуждались выше, являются идеальными моделями. Таким образом, в реальном мире лишь немногие государства попадаются прямо и аккуратно в одну из этих категорий. Действительно, многие государства будут проявлять характеристики более чем одной модели. В то время как некоторые исторические труды могут предполагать, что мир неумолимо движется в направлении государственной нейтральности по отношению к религии вместе с развитием либеральной демократии, на самом деле сегодня существует активная борьба между моделями доминирующей религии, государственным нейтралитетом и скептической / изоляционной моделью. Первая и последняя модели встречаются все реже, но во всем мире государства движутся вдоль континуума между этими тремя моделями, часто заимствуя элементы нескольких. Игнорируя эту сложность, западные наблюдатели часто используют термин «секуляризм» взаимозаменяемо для политики правительства, которая принципиально различается. В частности, когда западные

Page 244: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 244 [email protected]

правительства и организации оценивают практику других государств и разрабатывают внешнюю политику в этой области, различия между этими моделями, как правило, затуманиваются. Таким образом, американские правительственные учреждения и многие организации, выступающие за свободу религии, склонны считать, что единственным законным проявлением секуляризма является модель нейтралитета государства, ориентированная на обеспечение свободы вероисповедания. Но из-за исторических связей и собственного частного опыта многие не западные страны фактически приняли религиозную политику, которая имеет гораздо больше общего с моделью скептицизма / изоляции, в то же время, порой сохраняя аспекты модели доминирующей религии. Это особенно верно в мусульманском мире.

Условия, которые породили светские идеи среди политических лидеров, имели больше общего с французским, чем с американским опытом. Стремление регулировать отношения между различными исламскими общинами, безусловно, существует, особенно в таких обществах, как Азербайджан, которые разделены между суннитскими и шиитскими общинами. Но это затмевается целью, как и в католической Франции, защитить государство от религиозных сил, считающихся крупными, монолитными и явно политическими по своему характеру. Таким образом, движущей силой светского управления является осознанная необходимость предотвращения влияния религиозных догм на государство и общество. Поэтому неудивительно, что «светские» государства в мусульманском мире основаны на французском и турецком опыте регулирования религии. Поскольку в этих государствах демократические традиции менее развиты, чем во Франции, их политика часто носит ограничительный характер, чем у французов, и даже носит репрессивный характер. Точно так же лидеры большинства мусульманских постсоветских обществ - пяти государств Центральной Азии и Азербайджана - отказались от советской атеистической модели независимости, но быстро стремились к модели, вдохновленной французскими и турецкими примерами. Многочисленные государства в мусульманском мире в прошлом столетии стремились развивать более или менее гражданскую идентичность и поддерживать светские формы правления. Хотя их опыт уникален, они также поучительны. Турция, Иран и Пакистан боролись с этими понятиями в течение большей части двадцатого века. Все эти состояния являются очень многонациональными, что делает перспективу этнического национализма разобщающей перспективы. В результате все стремились построить инклюзивные концепции нации, основанные на более широкой идее гражданства. Но они разработали расходящиеся подходы. Турция и Иран, будучи пост-имперскими государствами, не должны сомневаться в том, что язык и культура большинства населения останутся доминирующими, в то время как не

Page 245: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 245 [email protected]

тюрки и не персы могут присоединиться к нему. Постколониальный Пакистан избрал более гражданский путь, придав статус национального языка урду, а не пенджабскому, который является языком большинства. Несмотря на неудачи Турции и Ирана, ясно, что их модель, основанная на доминирующей культуре и языке, оказалась более успешной в формировании национальной лояльности, чем в Пакистане. В религиозной сфере все светские государства в мусульманском мире должны были противостоять мощному росту политических и радикальных проявлений ислама с 1960-х годов. В течение двух десятилетий политический ислам стал доминирующей идеологией в турецкой политике. На этом фоне светское управление в исламском мире постепенно сокращается [1, с. 15].

В настоящее время, кроме ряда государств Западной Африки, светское управление представлено в основном постсоветскими государствами Центральной Азии и Азербайджаном. Это подводит нас к опыту Казахстана и историческому фону, на котором основывается его модель светского управления.

Список литературы: 1. Svante E., Cornell S., Frederick Starr and Julian Tucker. Religion

and the Secular State in Kazakhstan. Central Asia-Caucasus Institute and Silk Road Studies Program, 2017.

2. Джек Уэзерфорд. Чингисхан и Поиски Бога: как величайший завоеватель в мире дал нам свободу вероисповедания, Нью-Йорк: Викинг, 2016.

3. Матиас Кениг. «Религия и национальное государство в Южной Корее: случай изменения толкований» современности в глобальном контексте. Социальный компас, 2000. сс. 560-61.

4. Ниязи Беркес, «Развитие секуляризма в Турции», Монреаль: издательство McGill-Queen's University Press, 1964 г. 5. Эрик С. Эдельман, Сванте Э. Корнелл, Аарон Лобел, Халил Каравел, Блейз Мишталь, Турция: трансформация: истоки и эволюция авторитаризма и исламизации в рамках ПСР, Вашингтон: Центр двухпартийной политики, 2015. (http://bipartisanpolicy.орг/WP-содержание / добавления / 2015/11/БКК-Турция-Transformed.pdf)

6. Джордж Л. Мосс, Нацистская культура: интеллектуальная, культурная и социальная жизнь в Третьем рейхе, Мэдисон: Университет Висконсин Пресс, 2003, 235-262.

Page 246: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 246 [email protected]

1.11. Казахстанский опыт поддержки малого и среднего бизнеса (исследование удовлетворенности предпринимателей

деятельностью Фонда «Даму»)

Олег Евгеньевич Комаров кандидат социологических наук, профессор

кафедры социально-гуманитарных дисциплин, Павлодарский государственный педагогический университет

(г. Павлодар, Казахстан)

В Республике Казахстан присутствуют различные формы поддержки, кредитования и развития малого и среднего бизнеса. Одной из таких форм является деятельность АО «Фонд развития предпринимательства «Даму» (далее – Фонд «Даму) образованного согласно постановления Правительства Республики Казахстан от 26.04.1997 г. № 665 «О создании фонда развития малого предпринимательства».

До 2001 г. Фонд выполнял функции агента по учету и контролю использования средств государственного бюджета по Программе мер по поддержке отечественных товаропроизводителей, а также по кредитным линиям Европейского банка реконструкции и развития и Азиатского банка развития.

С 2002 г. Фонд начал кредитование малого бизнеса напрямую из собственных средств. Фондом «Даму» были реализованы «Программа кредитования субъектов малого предпринимательства из средств республиканского бюджета» и «Программа развития малых городов на 2004-2006 гг.».

В мае 2005 г. Правительством Республики Казахстан была принята «Программа ускоренных мер по развитию малого и среднего предпринимательства в РК на 2005-2007 гг.». В соответствии с данной программой, в течение 2005-2007 гг. Фонд осуществлял поддержку малого предпринимательства посредством реализации программ проектного финансирования и лизинга, программы развития системы микрокредитования в Казахстане, программы гарантирования кредитов субъектов МП, получаемых в банках второго уровня.

С конца 2007 г. Фонд осуществляет функции оператора по обусловленному размещению средств Стабилизационной программы Правительства Республики Казахстан.

С 2010 г. Фонд «Даму» является финансовым агентом субсидирования ставок вознаграждения по кредитам предпринимателей и гарантирования кредитов предпринимателей перед банками, а также выполняет функции оператора программ по обучению и консультированию в рамках государственной программы «Дорожная карта бизнеса 2020» (далее – программа «ДКБ 2020»).

Page 247: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 247 [email protected]

C 2015 г. Фонд «Даму» является финансовым агентом, осуществляющим реализацию и мониторинг финансовой поддержки (субсидирование ставок вознаграждения по кредитам предпринимателей, гарантирование кредитов предпринимателей перед банками) в рамках Единой программы поддержки и развития бизнеса «Дорожная карта бизнеса - 2020».

В 2012-2014 гг. созданы 18 Центров обслуживания предпринимателей во всех областных центрах и городах Астана, Алматы, Семей, Туркестан, а также 14 мобильных Центров поддержки предпринимательства.

Филиалы Фонда «Даму» работают во всех регионах Казахстана, имеют значительный опыт работы с местными предпринимателями, общественными организациями и местными исполнительными органами власти.

Миссией Фонда «Даму» является активная роль в устойчивом развитии микро, малого и среднего предпринимательства (ММСП) в Казахстане, посредством реализации комплексных и эффективных инструментов поддержки.

Задачи Фонда «Даму»: 1. Расширение кредитования микро-бизнеса, разработка и

реализация инструментов поддержки МФО и кредитных товариществ; 2. Увеличение доли охвата действующих ММСП финансовыми

программами Фонда; 3. Повышение экономической эффективности поддерживаемых

предприятий ММСП; 4. Привлечение дополнительных источников финансирования; 5. Достижение запланированного уровня финансовых

результатов деятельности; 6. Автоматизация бизнес-процессов; 7. Повышение уровня корпоративного управления [1]. Под научным руководством автора было проведено исследование

[2] с целью анализа оценки доверия и удовлетворенности субъектов микро, малого и среднего предпринимательства деятельностью Фонда «Даму».

Задачи исследования: 1) Проведение опроса целевой группы согласно утвержденным

критериям; 2) Расчет объективных показателей критериев доверия и

удовлетворенности. 3) Подготовка отчета с рекомендациями по повышению качества

предоставляемых услуг и продуктов. Объект исследования – казахстанские предприниматели, в т.ч.: 1. Начинающие предприниматели. 2. Начинающие молодые предприниматели. 3. Действующие предприниматели.

Page 248: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 248 [email protected]

4. Женщины-предприниматели. Предмет исследования – доверие и удовлетворенность субъектов

микро, малого и среднего предпринимательства программами, реализуемыми Фондом «Даму», в т.ч: государственная программа поддержки и развития бизнеса "Дорожная карта бизнеса-2020", в части субсидирования и в части инструмента гарантирования кредитов; государственная программа развития продуктивной занятости и массового предпринимательства на 2017-2021 годы "Еңбек"; программа «Даму-оптима».

Для достижения цели и задач исследования применялся количественный метод сбора данных - индивидуальное стандартизированное интервью в форме личного или телефонного опроса.

В исследовании приняли участие 620 предпринимателей - представителей малого и среднего бизнеса, работающие во всех регионах Республики Казахстан. Среди опрошенных предпринимателей по организационно-правовой форме представлены: индивидуальные предприниматели (ИП) – 62,9%; товарищества с ограниченной ответственностью (ТОО) - 34,8% и крестьянские хозяйства (КХ) – 2,3%.

Подавляющее большинство предпринимателей, принявших участие в опросе, являются владельцами своего бизнеса (74,2%), остальную долю опрошенных составили руководители/управляющие (23,4%) и эксперты или специалисты (2,4%).

Опросом были охвачены различные социальные группы предпринимателей в разрезе гендера, возраста, уровня образования, типа поселения, представители разных сфер бизнеса. Таким образом, результаты, представленные в настоящем отчёте, отражают мнения и оценки различных представителей микро, малого и среднего бизнеса Казахстана.

Большинство опрошенных предпринимателей имеют высшее образование (72,2%), при этом 15,3% имеют степень магистра и 56,9% имеют квалификацию специалиста или степень бакалавра. 18,1% бизнесменов имеет средне-специальное (профессиональное и техническое) образование и лишь 9,7% - среднее образование. Направления полученного образования у большинства предпринимателей: бизнес, управление и право – 28,6%; инженерные, обрабатывающие и строительные отрасли – 14%; естественные науки, математика и статистика – 11% и педагогические науки – 10,6%.

Деятельность опрошенных предпринимателей, охватывает различные отрасли бизнеса. Основными отраслями деятельности предпринимателей является: торговля – 19,4%; обрабатывающая промышленность – 17,6%; транспорт и связь – 16,6%; предоставление персональных услуг – 8,2%; сельское и лесное хозяйство – 7,6%; здравоохранение – 6,6%; образование – 6,3% и общественное питание

Page 249: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 249 [email protected]

– 3,4%, а также ремонт автомобилей, бытовых изделий и предметов личного пользования – 3,4%.

Наиболее востребованы у предпринимателей: государственная программа поддержки и развития бизнеса "Дорожная карта бизнеса-2020", в части субсидирования – 34,2%; государственная программа поддержки и развития бизнеса "Дорожная карта бизнеса-2020", в части инструмента гарантирования кредитов – 30,3%, а также государственная программа развития продуктивной занятости и массового предпринимательства на 2017 – 2021 годы "Еңбек" – 28,5%. Среди опрошенных предпринимателей наименьшее число приняло участие в 2018 году в программе «Даму-оптима» - 7%.

Абсолютное большинство предпринимателей разделяют мнение, что «Программы для действующих предпринимателей оказывают реальную поддержку малому и среднему бизнесу Казахстана» - 92,8%.

Большинство опрошенных - 84,7% считают, что «Программы для начинающих предпринимателей способствуют становлению малого и среднего бизнеса».

Большинство предпринимателей – 79,1%, согласны с тем, что программа гарантирования «Даму-Оптима» предоставляет предпринимателям доступ к финансированию/гарантированию.

Почти две трети (62,1%) респондентов согласились с мнением, что программы Фонда «Даму» нацелены помочь бизнесу, но население не знает, каким видом бизнеса заняться.

Около половины (49,2%) предпринимателей согласилось с утверждением, что казахстанские предприниматели имеют высокий уровень осведомленности о программах Фонда «Даму».

Предприниматели предпочитают получать информацию о фонде «Даму» (респонденты могли выбрать несколько вариантов ответа): в офисах Фонда «Даму» - 45%; в интернет источниках – 41,6%; на сайте Фонда «Даму» - 29%; Call-центром Фонда «Даму» - 23,4% и по телевидению – 12,9%.

Результаты опроса демонстрируют высокий уровень удовлетворенности предпринимателей всеми программами, реализуемыми Фондом «Даму» - 91,3%. Однако наиболее высокие оценки со стороны предпринимателей получили государственная программа развития продуктивной занятости и массового предпринимательства на 2017-2021 годы "Еңбек" (93,8%) и государственная программа поддержки и развития бизнеса "Дорожная карта бизнеса-2020", в части инструмента гарантирования кредитов (91,5%).

Предприниматели отметили основные факторы (респонденты могли выбрать несколько вариантов ответа), которыми обусловлен высокий уровень удовлетворенности по программе Фонда «Даму»: программа предоставила возможность расширить бизнес – 49,6%; высокий уровень клиентского сервиса – 41,3%; увеличение доходности

Page 250: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 250 [email protected]

бизнеса – 36,5%; способствует увеличению штата работников – 22%; быстрое оформление документов – 15,1%; оперативная выдача денежных средств – 8,6%; доступность информации для развития бизнеса – 8,4%.

В качестве причин, которые могут вызвать низкий уровень удовлетворенности полученными программами Фонда «Даму», предприниматели отметили (респонденты могли выбрать несколько вариантов ответа): большие сроки рассмотрения банком кредитной заявки – 48,7%; необходимость сбора большого пакета документов – 42,3%; задержку субсидий – 19,7%.

Высокий уровень удовлетворенности предпринимателей обусловлен положительными результатами участия в программах «Даму» (респонденты могли выбрать несколько вариантов ответа): получен кредит на развитие бизнеса – 70,8%; увеличилась доходность бизнеса – 49,7%; увеличение количества рабочих мест в моем бизнесе – 32,9%; повышен уровень ведения бизнеса – 30,2%; освоены основы предпринимательской деятельности – 13,2%; изучены инновационные модели и подходы к ведению бизнеса – 8,9%.

Уровень доверия предпринимателей к Фонду «Даму» составляет - 97,5% (сумма высокого уровня доверия - 76,6% и среднего уровня доверия - 20,8%).

Выявлен высокий уровень удовлетворенности предпринимателей клиентским сервисом Фонда «Даму» - 98,1% (сумма высоких - 77,1% и средних 21% оценок).

Подавляющее большинство предпринимателей высоко оценили такие параметры обслуживания, как ясность, понятность консультации – 95,2%; время предоставления консультации – 95%; а также высокую компетентность сотрудников, предоставляющих консультации – 94,4%.

Для дальнейшего развития клиентского сервиса перспективно: - совершенствование кадровой политики, в частности отбор,

переподготовка и обучение новых работников; повышение квалификации и создание перспектив карьеры опытных работников, совершенствование системы мотивации и стимулирования труда.

- использование апробированных технологий: минимизация усилий клиентов; расширение каналов связи; поощрение обратной связи; оценка степени удовлетворенности клиентов; предоставление клиентам полезной информации и доступа к уникальным информационным ресурсам; инвестирование в человеческий капитал; полная открытость к клиентам и доступность руководителей.

Эффективная деятельность и активная роль Фонда «Даму» в устойчивом развитии предпринимательства в Казахстане способствует сохранению действующих и созданию новых, стабильных рабочих мест в различных сферах предпринимательства, а также содействует обеспечению устойчивого и сбалансированного роста регионального микро-, малого и среднего предпринимательства.

Page 251: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 251 [email protected]

Список использованных источников: 1. https://damu.kz/o-fonde/o-nas/osnovnye-etapy-razvitiya-fonda.php/

[Электронный ресурс]. 2. Комаров О.Е. Методика и техника социологических

исследований: Учебное пособие. - Павлодар: ПГПИ, 2016. – 180 с.

1.12. Значение международного налогового планирования для совершенствования внешнеэкономических связей

государств-членов ВТО

Наталья Александровна Лисова кандидат экономических наук. доцент.

Карагандинский государственный университет им. Е.А. Букетова (г. Караганда, Казахстан)

Лэйлэ Сыздыковна Комекбаева кандидат экономических наук. профессор.

Карагандинский государственный университет им. Е.А. Букетова (г. Караганда, Казахстан)

Ерболсын Турсынович Акбаев кандидат экономических наук. доцент.

Карагандинский государственный университет им. Е.А. Букетова (г. Караганда, Казахстан)

Мировая экономика - сложная, изменчивая система, находящаяся

в постоянном движении. Особенно крупные изменения произошли за последнюю четверть ХХ века. Нового уровня достиг процесс интеграции, интернационализации, глобализации производительных сил. Транснациональные корпорации и транснациональные банки превратились в основной структурообразующий элемент мирового хозяйства. Происходит усиление взаимозависимости и взаимодействия стран мира. Развитие и совершенствование внешнеэкономической сферы идет быстрее развития национальных хозяйств.

Нарастающими темпами развивается движение ссудного капитала для финансирования не только внешнеэкономической деятельности, но и внутреннего экономического роста стран.

Все это сказывается на формировании парадигмы нового мирового экономического порядка – достаточно четко выраженных многосторонних принятых условий, основанных на взаимоприемлемых нормах, определяющих государственные и негосударственные рамки поведения в какой-либо сфере международной деятельности.[1] Мировой экономический порядок включает в себя международно-координирующие структуры:

- международную валютную систему; - общемировую торговую систему;

Page 252: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 252 [email protected]

- международные принципы налогообложения. Главными звеньями механизмов, указанных выше сфер

выступают МВФ и ВТО. Говоря о международных принципах налогообложения следует обратить внимание на проблемы управления этим процессом, и таким его важнейшим элементом как налоговое планирование.

Под налоговым планированием многие исследователи, как отечественные, так и зарубежные, понимают деятельность, направленную на уменьшение налоговых платежей. Хотя налоговое планирование появилось намного позже самих налогов, оно имеет большую и интересную историю.

Если во времена, когда отмечался значительный экономический рост, правительства стран и налоговые органы в основном занимались выявлением и ликвидацией наиболее «агрессивных» налоговых схем, которые можно было бы определить как «мошенничество», то в настоящее время, в период выхода из мирового финансового кризиса, борьба с уклонениями от уплаты налогов выходит на международный уровень.

Принципы международного налогового планирования строятся на трех основаниях:

- перемещение «центра прибыли» из стран с высокой налоговой нагрузкой в страны с льготным налогообложением (или вообще с отсутствием таковой – офшоры);

- использование льгот, предусмотренных договорами об избежании двойного налогообложения между странами;

- использование льгот, предусмотренных конкретными странами в отношении конкретных операций. [2] Многие вопросы международного налогового планирования связаны с необходимостью трансграничного перемещения товаров, услуг, капиталов и доходов. В связи с этим актуальна задача по поиску оптимального маршрута перемещения финансовых и производственных ресурсов. Кроме того, необходимо найти и оптимальную корпоративную схему, которая способна такую операцию обеспечить. То есть необходима комплексная оценка всей зарубежной бизнес-системы, которая воплощала бы в себе анализ цепочки налогов, условий налоговых соглашений, правового статуса корпоративных структур. Как правило, операции такого рода осуществляются промежуточными и сервисными компаниями в зонах налоговых льгот. Они предназначены для обслуживания финансовых и внешнеторговых операций материнской фирмы. Такие компании в большинстве являются оффшорными и предназначены исключительно для обеспечения деятельности материнской фирмы.

Какие же факторы будут влиять в ближайшее время на основные схемы международного налогового планирования?

Page 253: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 253 [email protected]

Основным, конечно же, является мировой финансовый кризис и последствия выхода из него различных стран мира, что вызывает необходимость у правительств этих стран искать дополнительные источники финансирования бюджетов, конкурируя между собой за ресурсы рынков капиталов.

Второй проблемой, которой на протяжении последних лет занимались правительства стран мира является борьба с оттоком капиталов, в частности, путем мер, защищающих местную банковскую систему, а также повышением предельных размеров гарантий по вкладам граждан и корпораций.

Таким образом, во многих странах Европы любой предприниматель, корпорация или частное лицо, имеющее вклады в банке могут быть спокойны за свои деньги. Абсолютная защищенность, независимо от величины вклада, гарантирована вкладчикам банками Дании, Германии, Ирландии, Словакии, Словении, Венгрии и Австрии.

Многие государства, для наполнения бюджетов необходимыми деньгами используя методы снижения налогов, в настоящее время предъявляют более жесткие требования в отношении стран, которые прибегают к демпингу на межгосударственном «налоговом рынке», а также и в отношении собственных налогоплательщиков, юридических лиц, которые для снижения налогового бремени используют офшоры.

Существуют две основные формы таких юридических лиц: оффшорная компания (корпорация) и траст. Трасты, как правило, используются довольно состоятельными гражданами экономически развитых стран, находящимися в преклонном возрасте и заботящимися о безналоговой передаче своих активов последующему поколению. Оффшорные же компании (корпорации), наоборот, используются в активном бизнесе, т.к. основной задачей оффшорной компании является максимальное снижение налогообложения и защита активов владельца (пользователя) от возможных мер конфискации со стороны властей страны его проживания. Вследствие сравнительно большой величины стоимости открытия и управления зарубежной оффшорной компании ее приобретение имеет смысл только при довольно большой величине активов владельца или оборотного капитала его бизнеса.

Оффшорные страны занимаются так называемым налоговым демпингом, устанавливая нулевые или символические ставки налогов, "переманивая" финансовые ресурсы из других государств. Международные организации считают это разрушением налоговой базы этих государств, поощрением уклонения и ухода от налогов. Бремя налогообложения переносится на менее мобильные объекты налогообложения (потребление, труд, недвижимость). Таким образом, происходит искажение структуры экономических стимулов не-оффшорных экономик, часто налогообложение менее мобильных факторов является в основном фискально направленным, не несущим в себе регулирующей функции и причиняющим вред экономике страны.

Page 254: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 254 [email protected]

С этой точки зрения оффшорные зоны - своего рода "иждивенцы" мировой экономики, пользующиеся общественным богатством, создаваемым другими государствами

С точки зрения самих государств, предоставляющих налоговые льготы, ситуация видится иначе. Каждая страна имеет свои уникальные особенности - одна богата природными ресурсами, другая - рабочей силой и научным потенциалом, третья - плодородной землей. В большинстве же оффшорных зонах подчас единственным "национальным ресурсом" является возможность привлечения международных инвесторов с помощью устанавливаемых правительством привилегий: низкие налоговые ставки; создание для них благоприятного инвестиционного климата в целом, включая инфраструктуру; коммуникации; персонал; простоту регистрации; сохранение тайны и др. Перемещение финансового бизнеса в оффшорные зоны столь же закономерный процесс, как и перемещение производства, например, бытовой электроники из США и Европы - в Китай и Малайзию. Следовательно, здесь речь идет о конфликте интересов двух разных групп государств, а не о "нечестной" конкуренции.

Следует также помнить, что в "налоговых гаванях" капиталы только "базируются", а реально вкладываются и функционируют в тех же промышленно развитых западных странах. Туда же переводятся и доходы с этих капиталов.

Как могут государства «надавить» на страны, которые принято относить к налоговым оазисам?

Через формирование различных «черных списков». Так, например, лидеры «большой двадцатки» по итогам саммита 2 апреля 2009г. Разделили все страны по критерию «внедрения в свою налоговую систему стандартов ОЭСР» на три списка: белый, серый и черный.

Главную роль в противодействии нечестной налоговой конкуренции играет Организация экономического сотрудничества и развития (ОЭСР).

В 1998 г. вышел доклад "Недобросовестная налоговая конкуренция" (Harmful Tax Competition: An Emerging Global Issue), где были сформулированы как критерии для определения того, какую налоговую практику государства можно считать "недобросовестной", так и указаны методы противодействия ей. В нем в качестве вредоносных рассматривались не только безналоговые юрисдикции, но и некоторые преференциальные налоговые режимы стран мира, в том числе и стран - членов ОЭСР Практически сразу же возник раскол в рядах самой ОЭСР, так как Люксембург и Швейцария отказались признать основные положения этого доклада. Эти государства, признавая существование такой проблемы, сочли доклад поверхностным и искусственно сфокусированным на проблемах

Page 255: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 255 [email protected]

налоговой конкуренции именно в области финансового капитала. Этот факт, в общем-то, закономерен, поскольку эти государства (в числе прочих) известны как предоставляющие те самые "вредоносные преференциальные налоговые режимы", отмеченные в докладе. [5]

Условия признания страны вредоносным налоговым "убежищем" со времени выхода данного доклада подверглись определенному пересмотру (в сторону смягчения) и на сегодняшний день включают следующие условия:

1) нулевые или номинальные ставки налогообложения; 2) строгая секретность и отсутствие эффективного обмена

информацией (с налоговыми и иными органами других государств); 3) недостаточная прозрачность в действиях государственных

органов по применению законов и установленных правил; 4) отсутствие требования действительности транзакций. [5]

Если же говорить о методах борьбы с вредоносной практикой, следует отметить, что сама ОЭСР не имеет никаких полномочий на применение санкций. Это остается компетенцией государств-участников, а ОЭСР лишь предоставляет им свои рекомендации. Эти рекомендации разделяются на три основных вида.

1. Рекомендации по формированию внутреннего законодательства.

2. Рекомендации по поводу международных налоговых договоров - включение в соглашения об избежании двойного налогообложения стран - участниц ОЭСР, положений по обмену сведениями и взаимодействию налоговых органов, а также положений, исключающих использование договора оффшорными компаниями; отказ от заключения договоров со странами, уличенными во вредоносной нечестной налоговой конкуренции, и др.

3. Рекомендации относительно развития международного сотрудничества.

Примечательно, что оффшорные зоны в целом проявили готовность к переговорам в этой сфере. Еще до выхода доклада в 2000 г. шесть стран (Бермудские острова, Каймановы острова, Кипр, Мальта, Маврикий и Республика Сан-Марино) заявили о согласии с условиями ОЭСР и готовности скорректировать нужным образом свое законодательство. Поэтому они не были включены даже в технический список налоговых гаваней, хотя формально таковыми были. В целом же это был практически полный список существующих оффшорных зон, включавший 35 стран и территорий. Сегодня большая часть стран, включенных в технический список, уже подала требуемые заявления. Еще три страны (Тонга, Барбадос, Мальдивские острова) были исключены из списка самой ОЭСР после более детального рассмотрения их законодательства о налогах и сборах.

Остальные зоны - Андорра, Вануату, Либерия, Лихтенштейн, Монако, Маршалловы острова, Науру - вошли в опубликованный 18

Page 256: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 256 [email protected]

апреля 2002 г. технический список стран – налоговых гаваней, отказавшихся от сотрудничества. На сегодняшний день из этого списка исключены все страны. Последними из него вышли Андорра, Лихтенштейн и Монако в мае 2009 г.

Проблемами борьбы с нечестной налоговой конкуренцией активно занимается и Европейский союз. Так, Комиссией ЕС в 1997 г. был выпущен доклад о вредоносной налоговой конкуренции в ЕС, а в июле 2001 г. она начала расследование 11 корпоративных налоговых схем в восьми государствах ЕС для выяснения их соответствия договору Европейского союза. Так, например, расследованию были подвергнуты два налоговых режима Гибралтара - компании типа Exempt и Qualifying.

Кроме вредоносной нечестной налоговой конкуренции между государствами-участниками, ЕС борется и с "внешними врагами» - не столько с оффшорными зонами, сколько с США. В 1998 г. ЕС подал жалобу во Всемирную торговую организацию (ВТО) на режим "Корпорация по продажам за рубеж", введенный США для поощрения экспорта - в частичном освобождении от налогообложения прибыли, полученной от продаж на экспорт, а это, по мнению ЕС, противоречит правилам ВТО. ВТО поддержала ЕС, и в 2000 г. США пришлось внести изменения в свое внутреннее законодательство. США были и остаются одним из лидеров антиофшорной борьбы. Поэтому, возвращаясь к проблемам налогообложения оффшорных зон, следует отметить , что законодательство о контролируемых иностранных компаниях многих стран довольно жесткое и лишает смысла учреждение оффшорной компании. Законодательства других стран направлены на физических лиц, владеющих оффшорными компаниями, но более гибко подходят к компаниям (особенно - к крупным транснациональным компаниям). В связи с тем, что во многих странах уклонение от уплаты налогов сегодня считается уголовным преступлением, а также в связи с улучшением обмена информацией между налоговыми органами, рисковать, не заявляя о наличии финансовых интересов за границей, становится все менее целесообразным

Таким образом, хотя в настоящий момент и существуют упоминавшиеся разногласия между ОЭСР, ЕС и США, целесообразно констатировать, что рассмотренные выше антиофшорные меры американских властей находятся в соответствии с рекомендациями, предоставленными ОЭСР, и носят глобальный характер. На сегодняшний день послекризисное восстановление экономики во многих странах мира связано и с изменениями налогового законодательства. Многие государства последовательно улучшают свою налоговую политику, вводят льготное налогообложение. Вместе с тем наблюдается ужесточение налогового администрирования практически во всех не-оффшорных зонах.

Page 257: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 257 [email protected]

Кроме того, борьба за ресурсы налогоплательщиков многих государств смещается в конкурентную борьбу на банковском рынке, при активной поддержке местных Центральных банков, путем гарантирования сохранности депозитов частных вкладчиков и корпораций.

Вопросы международного налогового планирования нельзя рассматривать без анализа изменений в налоговой политике Казахстана. Новации последнего Налогового кодекса РК позволили снизить налоговую нагрузку как с юридических, так и физических лиц. В нем нашли свое отражение многие вопросы, связанные с особенностями международного налогообложения: введение консолидированной отчетности для холдингов (при определении корпоративного подоходного налога их финансовые результаты нужно суммировать), при этом доход, зарегистрированный в офшоре «дочке» казахстанской компании признается как прибыль материнской компании и облагается налогообложению в Казахстане

С учетом вышеизложенного можно сделать следующие выводы и рекомендации:

1. Дальнейшее совершенствование системы налогового планирования и контроля в рамках государства должно осуществляться с соблюдением баланса прав налогоплательщиков и полномочий налоговых органов, выражающихся в применении мер принуждения, необходимых для обеспечения государством своих функций.

2. Необходимо внести изменения в международное законодательство, которые позволили бы налоговым органам и налогоплательщикам однозначно разделять понятия налогового планирования и уклонения от уплаты налогов.

3. Создание цивилизованной налоговой системы, элементом которой является налоговое планирование, и налоговая оптимизация, невозможно без изменении я сложившегося отношения в обществе к уклонению от уплаты налогов, без законодательного пресечения распространения через СМИ, Интернет, издательства и другие источники материалов, пропагандирующих схемы уклонения от уплаты налогов и либеральное отношение к такого рода деятельности.

Использованная литература: 1. Бобоев М.Р., Мамбеталиев Н.Т., Тютюрюков Н.Н. Налоговые

системы зарубежных стран: Сотрудничество Независимых Государств: Учебное пособие. – М.: Гелиос АРВ, 2009. - с. 324.

2. Выступление С.М. Игнатьева на ХХ съезде Ассоциации российских банкиров 3 апреля 20010г. (http://www.cbr.ru/search).

3. Э. Савуляк. Налоговая политика в России и в зарубежных юрисдикциях // Аналитический банковский журнал, 2009. - № 7, С. 69.

Page 258: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 258 [email protected]

4. Стровский Л.Е., Казанцев С.К, Неткачев А.Б. и др. Внешнеэкономическая деятельность предприятия / Под ред. проф. Л.Е. Стровского. 4-е изд., перераб и доп. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2007, с. 476-502.

5. Тэор Т.Р. Мировая экономика. СПб.: Питер, 2012, с. 56-58.

1.13. Жаһандану үрдісіндегі өндірістің өсуі

Дина Ибрагимовна Разакова Экономика ғылымдарының кандидаты, Туран Университеті

(Алматы қ., Қазақстан) Жанар Достановна Байбусинова

Қазақ инновациялық гуманитарлық – заң университетінің «Экономика» мамандығының докторанты

(Семей қ., Қазақстан) Манчук Еренхан

Қазақ инновациялық гуманитарлық – заң университетінің «Экономика» мамандығының докторанты

(Семей қ., Қазақстан)

Жаһандану – ол әлемнің бір бөлігінде болып жатқан оқиғалар мен құбылыстардың әлемнің басқа бөліктерінде тұратын адамдарға әсер етуі, яғни елдер арасындағы экономикалық, саяси және әлеуметтік қатынастарды дамуы, басқа ұлттардың салт-дәстүрлерін мойындауы, әлемдік деңгейдегі нарықтың өсуі және де әлемнің бір нарыққа айналуы. Демек жаһандануды әлемнің кішіреюі мен тарылуы деп айтуғада болады. Мысал ретінде басқа мемлекетке бармай сол мемлекеттін тауарын тұтына білуі, өз еліндегі тауарларды басқа елдерге жарнама жасай алуы. Біз жаһанданған әлемде өмір сүріп жатырмыз, яғни жаһандану экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени өміріміздің барлық салаларында көрініс табуда.

Жаһандану – бұл «нарықтардың, мемлекеттер мен технологиялардың үздіксіз жалғасып отыратын, тұрақты интеграциялануы. Ол дербес тұлғаларға, корпорациялар мен мемлекеттерге барынша аз шығындармен бүкіл дүние жүзінде шоғырланған серіктестермен терең байланысты жылдамдақ орнатуға жағдай жасайды» [1].

Жаһандану - тауарлар мен қызметтер ағынын жеделдетуде, капитал ағымын ұлғайтуда және қаржылық ырықтандыру арқылы экономикалық өсуіне ықпал етуде. Экономикалық өсуімен көптеген адамдар жаңа және пайдалы бизнес мүмкіндіктерін құру арқылы кедейшілікті төмендетуде, салықты арттыру арқылы ол кедейшілікпен күресу үшін әзірленген бағдарламаларды қаржыландыруда [2].

Page 259: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 259 [email protected]

Жаһандану үрдісінің негізгі көрсеткіші ретінде технология мен интернеттін жылдам дамуы деп айтуға болады. Себебі интернеттін дамуы, бүкіләлемдігі ақпарат алмасуына мүмкіндік туғызуда.

Дүниежүзі сауда ұйымының (ДСҰ) негіз қағидаттары мен қағидаларында саудада неғұрлым қолайлы режим ұсыну және шетелдік тауарлар мен қызметтерге өзара ұлттық режим ұсыну; сауданы негізінен тарифтік әдістермен реттеу; сандық және өзге де шектеулерді қолданудан бас тарту; сауда саясатының транспаренттілігі; сауда дауларын консультациялар мен келіссөздер арқылы шешу және т.б. болып табылады. [3]. ДСҰ іске қосқан режим сауданың жандануына үлкен әсерін тигізді. Себебі көпұлттық компаниялар, жаһандану мен еркін сауда нәтижесінде дамушы немесе аз дамыған елдердегі арзан жұмыс күшін қолдана отырып осы елдегі ресурстарды да пайдалануда. Демек дамыған елдер көпұлттық компаниялар арқылы өз табыс көздерін арттыру мақсатында дамушы және аз дамыған елдерді пайдалануда. Осылайша дамыған елдер жаһандану үрдісімен бірге кедейшіліктінде артуына ең басты себептерінің бірі болуда.

Жаһанданудың нәтижесінде пайда болған жаңа саяси жүйеде маңызды рөл атқаратын саяси субъектілер трансұлттық корпорациялардың немесе трансұлттық корпорацияларға қатысы бар тақырыпты қабылдау тұрғысынан пайдалы болуда. Өйткені трансұлттық корпорациялардың санының, мөлшерінің және монополияның өсуі осы үрдістерден кейін кедейлікке әсер етуімен қатар халықаралық қатынастарда белсенді рөл атқаруда және де актер ретінде ерекшеленуде [4].

Жаһандану үрдісінде, тікелей шетелдік инвестициялар мен технологияларды тарта алатын, олардың экспорты мен өндіріс деңгейін арттыратын елдердегі еңбек ресурстары мен еңбек ақысының өсуі арқылы табыс теңсіздігін шешу мүмкіндігіне ие болуда, алайда керісінше өңдірісі пен жұмыс күшімен қамту деңгейінің төмендеуіне байланысты жалақыныңда төмендеген елдерде табыс теңсіздігі мен кедейлік мәселелеріне тап болуда. Дамыған және дамушы елдер арасындағы табыс теңсіздігі, көптеген адамдарды кедейшілікке әкеп соқтыруда. Көпұлттық компаниялар жергілікті нарықпен бәсекелесуі арқылы жалақынын төмендетті және де еңбек ресурстарынын технологиялармен алмастырылуына байланысты аз дамыған елдердегі әлеуметтік әл-ауқат айтарлықтай төмендеді.

Технологиялық жетістіктер, интернеттің, ұялы байланыстардың дамуы нәтижесінде еңбек ресурстарын технологиялармен алмастырылуымен қатар білікті мамандарға сұраныстың артуына байланысты, бәсеке қабілеттін артуы білікті және біліксіз жұмыс күші арасында жалақы айырмашылығы айтарлықтай тереңдете түсті. Бұл кедейшіліктін басты себептері деп айтуға да болады. Негізінде жаһандану кедей әлемнің негізін құрайтын бай мен кедей елдер арасындағы алшақтықты ашты. Демек жаһандану үрдіс айтқанымыздай

Page 260: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 260 [email protected]

технологияның дамуына байланысты көптеген мүмкіндіктермен қатар дамыған және дамушы елдердегі экономикалық тепе-теңдікті жойылуына, жұмыссыздық пен кедейшілдік сияқты мәселерді алып келді.

Жаһандану үрдісіндегі өндірістің өсуі әлемдік сауда-саттықтың кеңеюіне әкеліп соқтырса да, ел ішінде де, елдер арасында да табыс теңсіздігі бар екенін жоққа шығара алмайды. Себебі кедейлер табыс табу мүмкіндіктері болмауына байланысты табыстан жеткілікті пайдалана алмауда. Сондықтан жаһандану- бір мемлекеттін сондай-ақ мемлекеттер арасындағы кірістердің айырмашылығын ұлғайтуда. Әлемде жаһандану көптеген мүмкіндіктер тудыруда деген тұжырымда, алайда бұл үрдес мүмкіндіктер мен байлықты ғана емес, сонымен қатар жұмыссыздық пен кедейліктің де жаһандануын білдіруде. Жаһандану үрдісі дамыған елдерді одан сайын дамытуда, ал басқа елдерді кедейлетуде. Бүгінде кедейшілікпен өмір сүретін адамдардын саны бұрынғысынша төмен. 1990 жылы шамамен 10 адамнан 4-і кедейлік шегінде, яғни күніне 1,90 доллардан аз ақшамен өмір сүруге мәжбүр болған. Ал 2013 жылы бұл көрсеткіш 10-дан 1-ге дейін төмендеді, алайда осыған қарамастан, әлемде 767 миллионнан астам адам күніне 1,90 доллардан аз ақшамен өмір сүруде [5]. Жаһандану үрдісімен бірге жан басына шаққандағы халықтың ақшалай табысы жылдан жылға өсуде, бірақ сонымен қатар табысты бөлу теңсіздігіде арта түсуде. Бұлда кедейлікке әсерін тигізуде.

Ең төмен дамушы және дамушы елдердегі кедейшілік мәселелерді шешуді БҰҰ, Дүниежүзілік банкасы, Халықаралық валюталық қор (ХВҚ), Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) және сол сияқты ірі халықаралық ұйымдар мен қайырылымдық қорлар қолға алуда.

Дүниежүзілік банкасы халықаралық валюта қорымен бірге кедейшілікке қарсы бір-бірін толықтыратын үш кезеңден тұратын стратегия құрастырды. Бірінші кезеңде; кедей адамдар үшін жұмыспен қамту, кредит, жол, электр, өз өнімдерін сататын нарықтар, ауыз су және денсаулық сияқты салаларда жаңа мүмкіндіктерді құру. Екіншісі; кедейлердің саяси процестерге және жергілікті шешімдер қабылдау тетіктеріне қатысуын күшейту, бұл тұрғыдан патриархалдық социалистік түсінік, этностық және әлеуметтік мәртебеге байланысты туындайтын әлеуметтік және институционалдық кедергілерді жою және мемлекеттік басқару, құқықтық және әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің тиімділігін арттыру және оны есепке алу. Үшінші және соңғы кезеңде; экономикалық дағдарыстар, табиғи апаттар, денсаулыққа қатысты проблемалар, мүгедектік және жеке зорлық-зомбылыққа ұшырау сияқты жағымсыз оқиғалардан кедейлердің қауіпсіздігін арттыру сияқты кезеңдерді көрсетуде [6].

Page 261: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 261 [email protected]

Жаһандану процессі әлем елдерінің интеграциясының нәтижесінде жүреді. Сонымен, экономикалық жаһандану экономикалық интеграция, яғни халықаралық сауда, тауарлар, қызметтер экспорты және импорты нәтижесінде жүреді.

Бірінші кезекте, бұл тараулардың елдер мен экономика секторлары арасындағы қозғалысы. Сауда-саттықты өрістету экономиканың дамуы мен өсуі үшін стратегиялық тұрғыда қажет.

Жаһандану жолындағы екінші қадам капиталдардың еркін қозғалысы. Мысалы соңғы 20-жылдарда дамушы елдерге тікелей шетелдік инвестициялардың ағыны жүздеген есе өсті.

Үшіншіден, адамдардың кедергісіз қозғалысы. Бүгінде әлемде елеулі көші-қон өзгерістері жүріп жатыр, Батыс елдерінде, әсіресе Еуропалық Одаққа, АҚШ-қа, Канадаға мигранттар ағыны күшейді.

Төртіншіден, жаһандану факторларының бірі халықаралық валюта рыноктарындағы валюталық операциялардың серпінді дамуы болып табылады. Әлемдік валюта жүйесі үш революцияны: реттеудің алынып тасталуын, интернационалдануды және инновацияны бір мезгілде бастан кешті.

Экономикалық проблемалары бар елдер қарыз алу үшін Дүниежүзілік банкасы халықаралық валюта қорына жүгінеді. Дүниежүзілік банка дамушы және аз дамыған елдерге қарызға кредит бере отырып дамыған елдерге жаңа нарықтық мүмкіндік туғызуда, ал қарыз алушы елдер несие ала отырып сол елге тәуелді болуда.

Сонымен қатар, қазіргі таңдағы мемлекеттік меншікті жекешелендіру реформасы аясында көптеген шетел компаниялардың сұранысы артуда және де өңдіруне жол ашуда. Шетел компаниялар өңдірілген тауарларды нарықта коммерциялық бағамен сатылымға шығарғандаықтан жергілікті халықтың тауарлар мен қызметтерге қол жеткізу қиындауда. Осылайша халық күннен күнге кедейленуде, кедейлік арттуда.

Негізінде жаһандану үрдісі кедейшілдікпен тығыз байланысты, кедейлікті арттыруда деген тұжырымға тоқталуға болады. Алайда әлемдегі кедейшілдіктің артуына мемлекеттегі табыс теңсіздігі, табыстың бөлінудегі әділетсіздік, парақорлық, жұмыссыздық, инфляция, экономикалық дағдарыс және де табиғи апаттар сияқты жаһандану үрдісінен басқа көптеген себептерде бар.

Заманауи жағдайдағы Қазақстан өркендеуінің экономикалық негіздері халықтың қоғамдық белсенділігін көтеру мен өмір сүру сапасын арттыру болып табылады. Қазіргі экономикалық өсу жоғарғы тәуекелге бару арқылы жалпы ғылыми ортаның, ақпараттық инфрақұрылымның даму-деңгейіне, ғылыми зерттеудің қаржылық көлемінің мөлшеріне, олардың нәтижелерін коммерциялық жүзеге асырудың белгісіздігіне тәуелді басқару тәжірибесіндегі үздіксіз инновациялық үрдістерге көшуге жетелейді. Сондықтан да ғылыми-техникалық жетілдіруді мемлекеттік

Page 262: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 262 [email protected]

ынталандыру айқын қажеттілікке айналып отыр. Бұл өмір сапасына бағытталған «тұтыну қоғамынан» интеллектуалды қоғамға өтуді білдіреді.

Инновациялық экономиканы құрудың экономиканы әртараптандыруға бағытталған индустриалды-инновациялық жоспарды, стратегияны жүзеге асырумен тікелей байланыстылығы, Қазақстанның жетекші дамыған елдер сияқты жетістіктерге жету үшін адамдар әлеуетін, табиғи ресурстарды пайдалану тиімділігін түпкілікті көтеру қажеттілігі тұр. «Әлемде жаңа тәртіптің орнауы» нәтижесінде ұлттық ұдайы өнідруші тетіктерінің шоғырлануы мен олардың бір кеңістікке жұмылдырылуы негізінде қазіргі әлемдік шаруашылық құрылыстың бүкіл сипаты түбірімен өзгеріске ұшырап, маңызды алғышарттар пайда болады. Негізінде, әлемдік өндірісті қайта ұйымдастыруға деген көлемді қозғалыстар шаруашылық өкілеттіліктерді қайта бөліске салуда, басымдықтарды қайта қарауға, әлемдік шаруашылық байланыстар мен өзара әрекеттестіктердің кәдуілгі көріністерін өзгертуге қабілетті прерогативтерді құрастыруға алып келуі мүмкін. Басқаша айтқанда, жаһандану барысында әлемдік кеңістікті бір аймаққа біріктіретін әлемдік байланыстардың жаңа түрі пайда болады. Жаһандану осындай әрекеттері арқылы «халықаралық құқықтық және мәдени-ақпараттық өрісті, өзіндік бір аймақаралық ақпараттық алмасу инфрақұрылымын құруды қарастырады. Жаһандану әлемдік қауымдастыққа жаңа қасиет береді, ал осы үдерістің пайымына бару біздер үшін әлем туралы ұғымның алмасу кезеңінде дұрыс бағдар алуға мүмкіндік береді»

Қазақстан экономикасында бәсекеге қабілеттілік ең алдымен, жұртшылықты оған тәрбиелеуден басталу қажеттігінің маңыздылығымен, өткен онжылдықтар тарихынан сабақ алып отырмыз. Бұл үрдіс тікелей жеке адамның құндылықтарына тікелей байланысты болып табылады. Жеке адамның әлеуетінің көтерілу-деңгейінен мемлекет-деңгейі айқындалады. Ендеше экономиканың «А» тобындағы менеджерлер тобының халықпен біте қайнаса жасайтын жұмысы баршылық. Мән беруден мағына пайда болатыны тәрізді, бәсекелік мазмұны қоғамдағы әрбір адамның жұмысқа қабілетті әлеутін дер кезінде пайдалана алудан басталады. Сонда ғана әлемдік жаһандану аясында ел әлеуеті жоғары дәрежеге көтеріледі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Рикки У. Гриффин, Майкл У. Пастей: Халықаралық бизнес, 2012. – 42 б.

2. R. Yanar ve A. Şahbaz: Gelişmekte olan ülkelerde küreselleşmenin yoksulluk ve gelir eşitsizliği üzerindeki etkileri, // EOÜ IIBF dergisi 2013. – 59 б.

3. http://mfa.gov.kz/kz/geneva/content-view/world-trade-organization) сайтының мәліметтері.

Page 263: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 263 [email protected]

4. O. Taner: Dünyada ve Türkiye’de küreselleşme ve yoksulluk süreci // YOK tez, 2004. - 75 б.

5. http://www.vsemirnyjbank.org/ru/understanding-poverty сайтының мәліметтері.

6. Y. Canı: Poverty, local and global ınequalıtıes // www.esosder.org Electronic Journal of Social Sciences, 2017. - 1111-1126 б.

1.14. Сущность экономического анализа финансовой отчетности

Айгуль Малибековна Атчабарова

Кандидат экономических наук, доцент. Алматинская академия экономики и статистики

(г. Алматы, Казахстан)

Информация, содержащаяся в финансовой отчетности, представляет собой отражение аспектов текущего финансового положения организации, а также предшествующей деятельности. При этом можно выделить некоторое количество потенциальных пользователей финансовой информации. Такие как руководство компании, которое является одним из основных пользователей финансовой отчетности. Так же государственные регулирующие органы, бизнес партнеры, кредиторы, акционеры и много других потенциальных пользователей.

Согласно с концептуальными основами финансовой отчетности Международных стандартов финансовой отчетности (International Financial Reporting Standards) установлены основные принципы составления финансовой отечности и качественные характеристики.

Таким образом, качество информации, содержащейся в финансовой отчетности организации должно отвечать требованиям одинаковой ценности и приемлемости для широкого круга заинтересованных сторон. Максимизация ее полезности позволит пользователю финансовой отчетности принимать экономические решения.

Согласно статье 15 Закона Республики Казахстан «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» финансовая отчетность представляет собой информацию о финансовом положении. Так же о результатах деятельности и изменениях в финансовом положении индивидуального предпринимателя или организации [1, c. 5].

Финансовая отчетность включает в себя: 1) Бухгалтерский баланс (согласно МСФО (IAS) 1 «Представление

финансовой отчетности» (далее – МСФО 1) Отчет о финансовом положении по состоянию на дату окончания периода).

Page 264: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 264 [email protected]

Бухгалтерский баланс отражает финансовое положение организации на дату отчета (он составляется по состоянию на определенную дату). Информация группируется в общую классификацию активов, обязательств и капитала. Статьи в бухгалтерском балансе представлены в классификации активов и обязательств в порядке их ликвидности, поэтому наиболее ликвидные статьи указываются первыми. Бухгалтерский баланс ключевая форма отчетности, поэтому она включена во все выпуски финансовой отчетности, в том числе и в промежуточные.

2) Отчет о прибылях и убытках (согласно МСФО 1 Отчет о прибыли или убытке и прочем совокупном доходе за период).

Отчет о прибылях и убытках раскрывает финансовые показатели организации за весь отчетный период. Он начинается с выручки, а затем вычитаются все расходы, понесенные в течение периода, чтобы получить чистую прибыль или убыток. Показатель прибыли на акцию также может быть добавлен, если финансовая отчетность компании публикуется на различных финансовых платформах.

3) Отчет о движении денежных средств. В отчете о движении денежных потоков отражены притоки и

оттоки денежных средств организации в течение отчетного периода. Денежные потоки разбиты на три классификации: операционная деятельность, инвестиционная деятельность и финансовая деятельность. Составление отчета о движении денежных средств регулируется МСФО (IAS) 7 «Отчет о движении денежных средств».

4) Отчет об изменениях в капитале. В отчет об изменениях в капитале отражены все изменения

капитала за отчетный период. Эти изменения включают выпуск или покупку акций, дивиденды и прибыли или убытки.

5) Пояснительную записку. Пояснительная записка является, как часть финансовой

отчетности не имеет определенной формы и является дополнением к финансовой отчетности. Организация должна представлять пояснения в упорядоченном виде, насколько это практически осуществимо. По каждой статье, представленной в финансовой отчетности, организация должна давать перекрестную ссылку на любую связанную с ней информацию, раскрытую в примечаниях [2, c. 20].

Путем использования элементов бухгалтерского учета анализ финансовой отчетности для определения финансового положения, в том числе включает в себя проверку финансовой отчетности организации.

Внутренний анализ проводится сотрудниками, руководителями, государственными органами или другими лицами, имеющими доступ к внутренним учетным записям организации. Напротив, внешний анализ проводится посторонними, имеющими доступ к опубликованным финансовым отчетам. К таким сторонним лицам могут относиться

Page 265: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 265 [email protected]

кредиторы, инвесторы, кредитные агентства, государственные органы или широкая общественность.

Можно провести краткосрочный или долгосрочный анализ. В то время как краткосрочный анализ рассматривает способность фирмы погашать краткосрочные долги или ликвидность. Долгосрочный анализ рассматривает способность фирмы оплачивать долгосрочные долги или платежеспособность.

Финансовая отчетность организации является базовым документом для проведения анализа деятельности той или иной организации. По данным финансового анализа можно получить информацию не только о финансовом состоянии организации, но также о перспективах его дальнейшего развития. По финансовой отчётности организации можно:

- предположить, каким образом организация будет развиваться; - выявить сильные и слабые стороны; - определить стратегию дальнейшего развития. Одной из ключевых целей финансового анализа деятельности

организации можно назвать получение ключевой информации. Она связана с особенностью состояния активов и обязательств организации, и состава её прибылей и убытков, изменений в структуре и динамике баланса.

Для принятия решения пользователям финансовой отчетности, необходимо оценить, насколько способно та или иная организация генерировать денежные потоки.

Данное обстоятельство является первостепенным при определении возможности организации добиваться успеха в рамках непрерывной деятельности.

Анализируя финансовое положение, производительность и движение денежных средств организации, пользователи могут оценить способность организации генерировать средства.

Финансовое положение организации изменяется в зависимости от средств, которыми оно располагает. Показатели соотношения краткосрочных и долгосрочных активов и пассивов, а также от способности перестраивать деятельность применительно к конъюнктуре рынка. Информация о финансовом положении, прежде всего отражается в балансе [3, c. 96].

Рентабельность организации используется для оценки потенциальных поступлений средств в будущем. Оценка текущего положения дел в организации может быть основана на текущем и предшествующем финансовом положении. Информация о результатах деятельности содержится в отчете о прибылях и убытках.

По финансовому анализу деятельности организации можно определить текущее перспективное состояние компании на рынке. Финансовое состояние деятельности организации зависит от совокупных результатов его коммерческой, операционной и

Page 266: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 266 [email protected]

инвестиционной деятельности. Положительным результатом финансового анализа можно считать позитивную динамику финансовых показателей. Отрицательным результатом финансового анализа считается динамика на снижение показателей эффективности деятельности организации.

Существует ряд отличительных особенностей финансового анализа отчетности организации:

1. Финансовый анализ должен проводиться в комплекте и характеризовать финансово-экономическую деятельность наиболее полно с учетом всех факторов.

2. Результаты финансового анализа всегда запаздывает во времени. Анализ актуален на дату его проведения. Деятельность компании является очень динамичной. Соответственно, результаты финансового анализа могут носить рекомендательный характер по принятию стратегических решений.

3. Финансовый анализ позволяет определить причины изменения различных показателей и сделать соответствующие выводы.

4. Финансовый анализ позволяет выявить и измерить причинно-следственные связи между различными показателями. Финансовой анализ выявляет «проблемные» места в деятельности организации и позволяет предпринять ряд действий для того, чтобы деятельность организации стала более успешной.

Совокупность методов финансового состояния организации можно подразделить на аналитические и математические методы. Более подробно методы анализа финансовой отчётности будут представлены на рисунке 1.

Рисунок 1 - Методы финансового анализа

• сравнительный анализ;

• факторный анализ;

• экспертный анализ

Аналитические методы финансового анализа

• горизонтальный и вертикальный

анализ;

• трендовый анализ;

• анализ финансовых

коэффициентов

Математические методы финансового анализа

Page 267: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 267 [email protected]

Наиболее типичные виды финансового анализа — это горизонтальный и вертикальный анализ. Горизонтальный финансовый анализ информативен тем, что он показывает сравнение показателей финансовой отчётности текущего периода с аналогичными показателями за предыдущий период. Построение горизонтального анализа позволяет пользователям финансовой отчётности определить абсолютные изменения финансовых показателей в денежном отношении, и процентах. Вертикальный анализ и является структурным анализом. Благодаря ему можно оценить удельный вес отдельных статей баланса. То есть благодаря структурному анализу можно получить информацию о состоянии структуры активов и пассивов организации на отчетную дату. [4, c. 51].

Трендовый анализ позволяет определить тренд, то есть основную динамику показателя по периодам. Через изменение существующих позиций отчётности с помощью трендов можно определить предполагаемое значение показателей в будущем и сделать соответствующий прогноз [5, c. 34].

Трендовый анализ представляет собой анализ тенденций и динамики показателей. Например, по трендовому анализу чистой прибыли можно определить, насколько успешно организация функционирует в течение ряда лет и есть ли для него вероятность потенциального банкротства.

Анализ финансового состояния компании может быть осуществлён с учётом различной степени информативности. Это может быть экспресс-анализ финансовой отчётности, который даст общее представление о динамике показателей. И это может быть углубленный анализ финансовой отчётности, который включает факторный анализ и определяет, что повлияло на динамику того или иного показателя. Экспресс-анализ в общем виде включает [6, c. 40]:

- анализ ликвидности; - анализ деловой активности организации; - анализ финансовой устойчивости; - анализ доходности и рентабельности организации; - анализ вероятности банкротства.

Список литературы:

1. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» от 28 февраля 2007 года N 234. 2. Международный стандарт финансовой отчетности (IAS) 1 «Представление финансовой отчетности», перевод Министерства финансов Республики Казахстан от 2015 г. 3. Мазурова И.И., Белозерова Н.П., Леонова Т.М., Подшивалова М.М. Анализ эффективности деятельности предприятия, 2010.— Москва: Фолиант, 2009. — 218 с.

Page 268: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 268 [email protected]

4. Титаева А.В. Особенности анализа финансовой отчетности // А: Фолиант, 2015. – 388 с. 5. Алексеева А.И. Экономический анализ по хозяйственной деятельности предприятия: учеб. пособие / А.И. Алексеева, Ю.В. Васильев. – M.: Финансы и статистика. 2009. – 529 с. 6. Практический анализ деятельности: учеб. пособие / Под ред. В.И. Бариленко. – М.: Омега-Л, 2009. – 414 с.

1.15. Орталық Азия елдері арасындағы экономикалық интеграцияның негізгі мәселелері

Ахмет Демеевич Демеев

география ғылымдарының кандидаты, «Қазақстан тарихы» кафедрасының доцент. Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік

технологиялар және инжиниринг университеті (Ақтау қ., Қазақстан) Сарсенгали Сагизбаевич Бекешов

тарих ғылымдарының кандидаты, «Қазақстан тарихы» кафедрасының доцент. Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік

технологиялар және инжиниринг университеті (Ақтау қ., Қазақстан)

Қазақстан мен Орталық Азия елдері үшін экономикалық интеграцияның келесі маңызды сипаттарын атап өткен жөн.

1. Геосаяси мүдделердің өзара тәуелділігі. Әскери және стратегиялық, көліктік және коммуникациялық бағытта аса маңызды болып табылатын бұл аймақ материктің нағыз жүрегінде, күштердің барлық континенталдық орталықтарымен көршілес орналасқан. Географиялық орналасудың мұндай жағдайы, әлемнің жетекші елдерінің және аймақтық мемлекеттердің Орталық Азияның әрбір жеке еліне, сондай-ақ тұтас өңірге «назарын» аударады. Осы аймақтағы сыртқы ойыншылар мүдделерінің күресі Орталық Азия республикаларының егемендігі мен тәуелсіздігіне қауіп төндіретін әлеуетті тұрақсыздандыру факторы болып табылады. Бұл қауіпке қарсы тұру Орталық Азияның барлық елдері үшін ортақ іс саналады.

Сонымен қатар, күш-жігерді біріктіру қажеттігі трансшекаралық сипаттағы ортақ жаңа қауіптердің - халықаралық лаңкестік, діни экстремизм, есірткі саудасы, заңсыз қару-жарақ саудасы, халықаралық қылмыстың және т.б. туындауымен байланысты болып, оларға қарсы күрес үйлестірілген саясатты талап етеді. Қазір Орталық Азияның барлық елдері үшін өңірдің оңтүстік шекарасына қауіп төндіретін Ауғанстандағы, Ирактағы және Сириядағы жағдайлар айрықша алаңдаушылық туғызып отыр.

Сонымен бірге, Орталық Азияның барлық мемлекеттері өз елдерінде және өз көршілерінде ішкі тұрақтылықтың сақталуына қызығушылық танытады.

Page 269: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 269 [email protected]

2. Экономикалардың ресурстық өзара тәуелділігі. Ол Оңтүстік Қазақстанның, Өзбекстанның және Түрікменстанның Қырғызстан мен Тәжікстанның су-энергетикалық ресурстарын қажет ететіндігін, ал олар өз кезегінде - Өзбекстанда, Түрікменстанда және Қазақстанда өндірілетін газ бен мұнай өнімдерін тұтынатындығымен айқындалады. Ел өңірлерінің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығы өнімдерін, ең алдымен бидай және көкөніс өнімдерін жеткізу ортақ мүдде саналады.

Сонымен қатар, халықаралық нарыққа қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін елдердің бір-біріне үлкен коммуникациялық тәуелділігі байқалады.

Осы мақсатты талапқа сай жүзеге асыру бағытында жылсайын сәйкес келісімдер қабылданады. Мәселен, Қырғызстанға Қазақстан мен Өзбекстаннан көмір, мазут және газ жеткізу кепілділігі қарастырылады. Ал Қырғызстан вегетация кезеңінде аталған елдер шаруашылығын су ресурстарымен қамтамасыз етуді міндетіне алады. Алайда, Өзбекстан мен Қазақстан өз міндеттемелерін толық орындамағандықтан Қырғызстанның жылу электр станциялары көрсетілген параметрлерге жете алмады және ол Нарын каскады ГЭС-теріне қосымша салмақ салуға, Тоқтағұл су қоймасынан су алу көлемін ұлғайтуға алып келді, яғни өзара су және энергоресурстар жеткізу механизмі жұмыс жасамады. Егер осындай тәжірибе жалғасатын болса Тоқтағұл су қоймасы деңгейі «өлі көлемге» дейін өте төмендейді.

Сонымен қатар, Астана мен Ташкент арасында Өзбекстанның Сырдариядан вегетация кезеңінде суды келісілген лимиттерден артық алуына және өзенінің ластану проблемасына байланысты қайшылықтар туындады. Қазақстанның оңтүстік өңірлерін сумен қамтамасыз ету, біздің еліміз үшін мемлекетаралық қарым-қатынастардың шиеленісуіне себеп болуы мүмкін басты проблемалардың бірі болып табылады.

Сонымен Орталық Азия интеграциясына негіз болып табылатын су ресурстарының тарауы ала-құла болып - аймақ суға бай (Тәжікстан, Қырғызстан) және оған тәуелді (Өзбекстан, Түрікменстан, Қазақстан) аумақтарға бөлінеді. Қырғызстан - Сырдария, ал Тәжікстан - Амудария өзені бассейнін бақылайды. Сырдария - Орталық Азияда ең ұзын және сулылығы бойынша екінші орындағы өзен. Ұзындығы 3019 шақырым, бассейні аумағы - 219 мың шаршы шақырым. Сырдария ағынының негізгі бөлігі (75,2%-ы) Қырғызстан аумағында, 15,2%-ы Өзбекстан аумағында, 6,9%-ы Қазақстанда және 2,7%-ы Тәжікстанда қалыптасады. Аймақтың екінші су артериясы - Амударияның ұзындығы 2540 шақырым, бассейні аумағы - 309 мың шаршы шақырым. Сырдария сияқты Амудария да төменгі ағысында егістерді суландыру көп су жұмсайды. Амудария ағынының негізгі бөлігі (74%-ы) Тәжікстан аумағында, 13,9%-ы Ауғаныстан мен Иран аумағында, 8,5%-ы Өзбекстан аумағында қалыптасады [1].

Page 270: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 270 [email protected]

Орталық Азия елдерінде энергоресурстар жалпы көлемінің жартысына жуығын, негізгі қоры Түрікменстан мен Өзбекстанда орналасқан табиғи газ береді. Бастапқы энергия көздері құрылымында екінші орынды мұнай иеленіп, оны өндіру көлемінің 80%-ы Қазақстан үлесінде. Қырғызстан мен Тәжікстан энергетикалық балансында гидроэнергияның үлесі өте жоғары (сәйкесінше 82 және 96%). Алайда аймақтың жиынтық отын-энергетикалық құрылымы балансында гидроэнергияның үлесі (2%-ға жуық) шамалы болып отыр (Сурет 1).

Сурет 1. Орталық Азия елдерінде бастапқы отын-энергетикалық ресурстарды өндіру құрылымы, % № Елдер Газ Мұнай Көмір Су Барлығы 1 Қазақстан 16 50 33 1 100 2 Қырғызстан 2 5 11 82 100 3 Тәжікстан 2 1 1 96 100 4 Түрікменстан 83 17 0 0 100 5 Өзбекстан 84 13 2 1 100

Өңір бойынша 48 33 17 2 100 Кесте материалдары: http://arma.mephi.ru/sites/arma.mephi.ru/files/

65_analiz_konkurentnyh_sistem/andrey_v._kruglyako негізінде дайындалды

Кесте мәліметтерінен көрінгендей, су ресурстарының объективті тапшылығы және су пайдаланудағы бәсекелестік соңғы жылдары ерекше маңызды бола бастады. Су проблемаларын көпжақты форматта шешу жөніндегі мақсатқа лайық күш-жігерлер жергілікті қақтығыстарды ушықтыруға жол бермегенімен, су мәселесі бағытындағы негізгі халықаралық қайшылықтарды еңсере алмады.

Халықаралық ұйымдар мен сарапшылардың бағалауы бойынша, аймақ елдері арасында су және энергетикалық қатынастарды реттеуде кездесетін және қайшылықтарға негіз болып отырған келесі проблемаларды атап өткен жөн:

- басқарудың аймақтық құрылымдары шешімдерінің ұсынымдық сипаты және олардың орындалуы туралы қандай болса да жауапкершіліктің болмауы;

- өңірлік және ұлттық деңгейде су және энергетика шаруашылығы басқармасы құрылымдары арасында іс-қимыл бірлігінің болмауы;

- өзендердің жоғарғы және төменгі ағыстарында орналасқан елдер мүдделері арасындағы қайшылықтар;

- су-энергетикалық ресурстарды бірігіп басқаруда уәкілеттілік берілген нақты мемлекетаралық құрылымдардың болмауы;

- қақтығысқан тараптар арасындағы даулы мәселелерді шешуге нақты әсер ететін қандай да болса мүддесіз тараптардың болмауы.

Орталық Азия елдерінде келісілген энергетикалық саясаттың қажеттілігін анықтайтын келесі объективті факторларды айтқанымыз жөн:

Page 271: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 271 [email protected]

- елдердің экономикалық және саяси интеграциялануын жеделдетуде энергетикалық кешенінің ерекше рөлі;

- географиялық орналасуының өзіндік ерекшелігі; - егемендік алумен байланысты өндірістің мамандануының

амалсыз өзгеруі; - ұлттық энергетикалық кешендер және басқа да экономикалық

салалар өнімдерінің әлемдік, сондай-ақ аймақтық нарықтарға және ТМД нарығына шығуының өзіндік жағдайлары;

- әр елдегі институционалдық өзгерістер; - аймақта трансшекаралық табиғи ресурстардың болуы және

оларды пайдаланудың сәйкес ережелері. Су-энергетикалық ресурстарын тиімді пайдалану тетігін жетілдіру

мақсатында Орталық Азия экономикалық қоғамдастығы (ОAЭҚ) аясында Халықаралық гидроэнергетикалық консорциум құру көзделген.

Аграрлық салада да келіспеушіліктер байқалады, атап айтқанда 1990 жылдардың орталарында ресми Ташкент «астықпен өзін-өзі қамтамасыз ету» проблемасын шешуге ұмтылды. Алайда Өзбекстанның климат жағдайлары дәнді дақылдар өсіру тұрғысынан Қазақстанға қарағанда қолайсыз саналады. Сондықтан аталған салада Ташкент тарапынан алынған шаралар күтілген нәтижені бермеді.

Орталық Азия мемлекеттеріне ауыл шаруашылығын дамытуда өте үйлестірілген амалдарды қолдану, соның ішінде осы салада аймақтық еңбек бөлінісінің қалыптасуын және сәйкес өндіріспен мамандануды түпкілікті шешкен жөн.

Сонымен қатар, Орталық Азия елдері тамақ өнеркәсібінде өңдеу секторын дамыту үшін қолайлы мүмкіндіктерді пайдаланбай келеді, сондай-ақ Халықаралық азық-түлік консорциумын құру жобасын жүзеге асыру жөнінде шаралар қабылдамай отыр.

Орталық Азия мемлекеттерінің көлік әлеуетін тиімді пайдаланумен байланысты, аймақтың көлік саласында да проблемалар кездеседі. Бұл бағытта икемді саясат жетіспейді. Ал темір жол желісіне қатысты (негізінен - тарифтік шарттар) Қазақстан Республикасы жүргізіп отырған саясат өңір елдерінің сауда-экономикалық байланыстарын кеңейтуге ықпал ете алмай отыр. Нәтижесінде, Өзбекстан көлік компаниялары өз жүктерін жеткізуде балама нұсқаларды табуға тырысып келеді және кейбір дәрежеде тиісті мәселелерді шешуге қол жеткізді. Осыған орай, соңғы жылдары Ташкенттің Бірыңғай көлік кеңістігін қалыптастыру жөнінде қызығушылығы айтарлықтай төмендеді. Көптеген шешілмеген мәселелердің болуы және оларды шешу бағытында келісілген іс-әрекеттердің болмауы экономиканың осы саласында интеграциялық үрдістердің дамуын шектеп отыр. Атап айтқанда, аталған салада аймақ мемлекеттері жалпы саясатының қалыптасуына және олардың көлік әлеуетін тиімді дамытуға ықпал ететін Халықаралық көлік консорциумын құру жөніндегі жоба әлі күнге толық жүзеге аспай келеді.

Page 272: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 272 [email protected]

Жоғарыда көрсетілген үрдістер Орталық Азия елдерінде интеграциялық ынтымақтастықты дамытуда елеулі проблемалардың кездесіп отырғандығын білдіреді.

Аймақ елдері ынтымақтастығын нығайтуды шектейтін факторлардан және бірі - олардың экономикалық даму қарқынының, соның ішінде нарықтық қайта құрудың түрлілігінде. Аталған мемлекеттер арасында экономикалық дамудың ең орнықты қарқыны Қазақстанда байқалады. Ол өткен жылдардың қорытындылары бойынша және ағымдағы кезеңде ЖІӨ-нің өсу қарқыны, сондай-ақ өнеркәсіптік өндіріс көлемі бойынша ТМД елдерінің арасында көшбасшылардың бірі болып келеді.

Осылайша, халықаралық деңгейде қабылданған шешімдерді іске асыру тетігінің болмауы, аймақта интеграциялық үдерістердің баяулауының басты себебі болып табылады [2].

3. Даму міндеттерінің жалпылығы. Ол Орталық Азия елдері дамуының жалпы транзиттік сипатымен, тұрақты саяси режим құру қажеттігімен, бәсекеге қабілетті экономикамен, өскен ғылыми-техникалық әлеуетпен және соның негізінде, әлеуметтік және экологиялық ырыс-берекемен анықталады.

Алайда, барлық дерлік сарапшылар Орталық Азия елдері үшін интеграциялық негіз болып - көптеген ғасырлар бойы осында тұратын түрлі халықтардың бұзуға болмайтын тарихи қауымдастығы, олардың мәдениеті, тілі, діні, дәстүрі, отбасылық байланыстары екендігін айтуда.

Атап өткеніміздей, қазіргі жаһандану, халықаралық терроризм және діни экстремизм жағдайында - Орталық Азия стратегиялық және геосаяси бағытта әлемнің тек ірі державалары ғана емес, сонымен қатар аймақтық мемлекеттер өкілдерінің де қызығушылық эпицентріне айналып отыр. Бүгінгі таңда Орталық Азия мемлекеттері халықаралық қатынастардың тең құқылы субъекті саналады. Олар ашық, демократиялық қоғам құруда.

Сондықтан саяси, экономикалық, рухани өлшемде, жақын болашақта Орталық Азия қандай болуы тиіс және осы өңір елдерінің халықаралық ынтымақтастығының алдағы мерзімдегі мәні қандай - делінген әлемдік және аймақтық саясат сұрағы туындайды.

Сонымен қатар, біріншіден, Орталық Азия елдерінің геосаяси мүдделері - достық пен бауырластықта, мыңдаған жылдар бойы бір-бірімен қарым-қатынаста, бір-біріне көмектесіп, қоғамдық-саяси өмірдің барлық салаларында ынтымақтастықта өмір сүруі сәйкес келеді.

Екіншіден, Орталық Азия елдері мүдделерінің - саяси, экономикалық, рухани жалпы ортақ негізі бар; олар аймақта қазіргі қауіп-қатерлерге қарсы өздерінің ұлттық қауіпсіздігін бірге анықтайтын саяси тәртіп және тұрақтылық орнатуды қалайды.

Үшіншіден, саясаткерлер мен ғалымдар Орталық Азия мемлекеттері арасындағы шекаралас аудандар сферасында кездесетін - кедендік, энергетикалық, ауыл шаруашылығы, тұрмыстық және т.б.

Page 273: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 273 [email protected]

шата сулар мен қиындықтарды саяси және халық дипломатиясымен шешуге болатынына сенімді.

Төртіншіден, Орталық Азия мемлекеттеріне тән тағы да бір жағдай, оларда өзгерістер мен жаңғырту процестері бір уақытта болып өтеді және олардың сипаты да бірдей болады. Тек осы саяси процестерді іске асыру қарқынында бірнеше айырмашылықтар кездеседі.

Аймақта экономикалық қарым-қатынастың одан ары дамуы келесі негізгі бағыттарда іске асырылуы мүмкін:

1. өңірдің бай табиғи ресурстарын пайдалануда, энергетика сферасында және су пайдалануда, көлік желілерін пайдалану саласында;

2. газ және мұнай құбырларын құру сферасында; 3. өндірістік кооперация саласында және халықаралық еңбек

бөлінісі негізінде бірлескен кәсіпорындар желісін дамытуда; 4. қазіргі кезде Орталық Азияның барлық елдері мүдделі

саналатын экологиялық проблемаларды шешуде. Аймақтағы интеграциялық үдерістерді тереңдету мақсатына жету

үшін, біздің ойымызша, экономикалық ынтымақтастықтың ең басым бағыттарына баса көңіл бөлген жөн. Ғылыми әдебиеттерден пайдалана отырып, біздің зерттеулеріміз нәтижесінде осындай бағыттардың төртеуін бөліп көрсетуге болады.

Біріншіден, су және энергетикалық ресурстарды бірігіп тиімді пайдалану. Ынтымақтастықтың бұл бағытының басымдығы орталық азия мемлекеттерін - Амударья және Сырдария өзендерінің жалпы бассейндері, бірыңғай экологиялық жүйе, Газли-Бұхара-Ташкент-Шымкент-Алматы жалпы газ құбыры желісі байланыстыратындығы арқылы түсіндіруге болады.

Қазіргі кезде аймақтың су шаруашылығы саласында келесі проблемалардың қалыптасып қалғаны байқалады:

- су ресурстарының жалпы тапшылығы; - біріңғай құқықтық базаның болмауы; - көрші елдер мүдделерінің жиі еленбеуі; - трансшекаралық өзендерде су бөлу қағидаларының бұзылуы; - компенсациялық жеткізулердің орындалмауы. Осы проблемалардың барлығын Орталық Азия мемлекеттерінде

тек жеткілікті саяси ерік болған күнде шешу мүмкін. Барлық сұрақтар сындарлы келіссөздер барысында шешілуі тиіс. Бастысы - суды саяси және экономикалық қысым құралына айналдырмау керек. Суға жалпы құндылық мәртебесін беру қажет. Су Орталық Азия үшін бөлуші емес, біріктіруші қызметін атқарғаны жөн. Аймақ мемлекеттерінің осы бағыттағы ынтымақтастығы келесі жалпы принциптер: егемендікті құрметтеу, тең әріптестік, ұлттық мүдделерді есепке алу және өзара міндеттемелерді адал орындау негізінде іске асырылуы тиіс.

Page 274: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 274 [email protected]

Осы мәселелерді шешу барысында аймақ елдерінің күш-жігерлері бағытталуы тиіс келесі басты міндеттерді бөліп көрсетуге болады:

- аймақта су ресурстарын тиімді пайдаланудың жаңа стратегиясын әзірлеу;

- шектес мемлекеттер аумағында орналасқан мемлекетаралық су нысандарын пайдалану қағидаларын айқындау.

Өңірдің су-энергетикалық ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалану мақсатында бірлескен Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан стратегиясын әзірлеу қажет.

Орталық Азия елдерінде жалпы су-энергетикалық саясатты жүзеге асыруда жаңадан құрылған Мемлекетаралық су-энергетикалық консорциумына үлкен үміт артуға болады.

Орталық Азия елдерінің экономикалық интеграциясын дамытудағы екінші басым бағыт сауда-экономикалық қарым-қатынасты жандандыру болып табылады.

Қазіргі кезде аймақ елдері арасында өзара сауданы тиімді ұйымдастыруда көптеген кедергілер кездеседі. Нәтижесінде мемлекеттер экономикасына тікелей зиян келтіретін заңсыз, жасырын (контрабанда) әрекеттер орын алады.

Орталық Азия елдері арасындағы сауда айналымының динамикасын талдау, екіжақты сауда көлемі кейбір жылдары біраз жанданғанымен, 2000 жылдар басында төмендеу үрдісі байқалды. Атап айтқанда, 2000 жылы 1995 жылмен салыстырғанда Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы тауар айналымы екі есеге жуық (422-ден 212 млн. АҚШ долларына дейін) қысқарды. Ал Қырғызстан мен Қазақстан арасындағы тауар айналымы 2000 жылы 1996 жылмен салыстырғанда екі еседен көбірек, яғни 202-ден 90 млн. АҚШ долларына дейін төмендеді.

Бұл жағдай біздің мемлекеттерде сататын ештеңе жоқ дегенді білдірмейді. Керісінше, көптеген позициялар бойынша біздің экономикамыз бір-бірін толықтыра алады. Орталық Азия елдері арасындағы сауда айналымының азаюы осы салада шешілмеген мәселелердің бар екендігін көрсетеді. Бұл проблемалар мүдделі тараптар ережелер мен заңдарды дұрыс орындаған кезде шешілуі даусыз.

Сауда-экономикалық қарым-қатынастар сферасындағы проблемаларды шешуде келесі механизмдерді ұсыну мүмкін:

- еркін сауда режимі тиімді жұмыс істеу үшін қажетті көлемде кедендік және салық заңнамаларын үйлестіру;

- кедендік ережелер мен рәсімдерді үйлестіру; - Орталық Азия елдерінен тауарлар импортына шектеулерді

біржақты болдырмау. Алайда Қазақстан туысқан көрші мемлекеттер: Өзбекстан,

Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстанмен ынтымақтастықтың барынша нығаюының әрқашан да жақтаушысы болып келеді. Осыған

Page 275: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 275 [email protected]

орай, Қазақстан мен Орталық Азия елдері арасындағы екіжақты қарым-қатынастар соңғы жылдары қарқынды және тең құқылы әріптестік рухында дамып келе жатыр. Мәселен, 2013 жылдың тек жарты жылында Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан арасындағы тауар айналымы 25%-ға артып, 1,6 млрд. АҚШ долларын құрады. 2014 жылы Қазақстан мен Түрікменстан арасындағы тауар айналымы 38%-ға артты [3]. Ал 2013 жылы Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы тауар айналымы 1 млрд. АҚШ долларынан астам болды [4]. Қазақстан Тәжікстанның тек Ресейден кейінгі екінші сауда әріптесі болып табылады және екі ел арасындағы сауда-саттық көлемін 1 млрд АҚШ долларынан асыру міндеті қойылып отыр [5].

Орталық Азия елдерінің экономикалық қарым-қатынасындағы үшінші басым бағыт көлік және коммуникация саласындағы ынтымақтастық саналады. Өйткені қазіргі кезде көптеген кедендік алымдар, сақтандыру жарналары, өзге де төлемдер мемлекет аймақтары арқылы ауыр көлік транзитіне қолайсыз қымбат болып табылады.

Сондықтан көлік және коммуникациялар саласындағы бірінші маңызды мәселе - мемлекет аймақтары аумағы арқылы тасымалданатын жүктер мен жолаушылар транзиті үшін қолайлы құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық бағытта қолайлы жағдайлар жасау саналады. Осы проблеманың шешімін табу белгілі бір дәрежеде аймақтағы экономикалық интеграцияның тиімділігін арттырады.

Аталған мәселені талапқа сай шешу үшін Орталық Азия елдері міндетті:

- көлік саласындағы құқықтық-нормативтік базаны сәйкестендіру; - көліктің барлық түрлеріне бірыңғай тарифтік саясат жүргізу және

үйлестіру; - жүктер мен жолаушыларды тасымалдау тарифтерін барынша

сәйкесткендіру. Егер экономикалық интеграцияның саналған үш бағытының

барлығы бойынша белгілі бір нәтижеге қол жетсе, ынтымақтастықтың өте жоғары - инвестициялық деңгейіне шығуға болады. Яғни, Орталық Азия елдері экономикалық интеграциясын дамытудың төртінші басым бағыты өндірістік кооперацияны және тікелей шаруашылық байланыстарын нығайту болуы тиіс.

Орталық Азиядағы интеграцияның осы бағытын іске асыру үшін мынадай тетіктері ұсынуға болады:

- экономикалық қызметті реттейтін ұлттық заңнамаларды сәйкестендіру;

- өңір елдері үшін қызығушылық тудыратын, тиімділігі өте жоғары өндіріске қолдау көрсету;

- ғылыми-техникалық және өндірістік кооперациялардың шаруашылық субъектілері деңгейінде дамуы және т.б.

Page 276: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 276 [email protected]

Жалпы, Орталық Азиядағы экономикалық интеграцияны тереңдету мәселелері: Еркін сауда аймағы - Кедендік одақ - Төлем және валюта одағы - тауарлардың, қызметтер мен капиталдың жалпы нарығы әрекетінің жолымен біртіндеп шешілуі мүмкін.

Сонымен қатар, аймақтағы экономикалық интеграцияны тереңдету ұлттық заңнамалар мен нормативтік актілердің сәйкестенуіне, кеден заңнамасын және өзге де іс-шараларды үйлестіруді қамтамасыз етуге ықпал ететін болады.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Боришполец К.П. Водно-энергетические проблемы Централь-

ной Азии и сравнительные возможности ЕврАзЭС и ШОС в деле их решения. Журнал Вестник МГИМО Университета. Выпуск № 2 / 2011.

2. Рахматуллина Г.И. Интеграционные процессы в Центральной Азии. Возможности формирования общего рынка. Журнал Центральная Азия и Кавказ. Выпуск № 6 (42) / 2005.

3. Веб-сайт: www.bnews.kz. 4. www.inform.kz. 5. http://regnum.ru/news/polit/1822118.html.

1.16. Повышение уровня финансовой грамотности населения в Республике Казахстан и международный опыт

Анаргуль Абаевна Абаева

Кандидат экономических наук, доцент кафедры «Финансы и учет». Атырауский государственный университет имени Х. Досмухамедова

(г. Атырау, Казахстан)

Финансовая грамотность – это знания и навыки, которые помогают принимать разумные и взвешенные решения в отношении финансов. Для того чтобы считаться финансово грамотным, необходимо разбираться в основных финансовых понятиях, ориентироваться в услугах финансовых институтов и использовать их с осознанием преимуществ, недостатков и рисков, правильно оценивать ситуацию на рынке и управлять финансами (вести бюджет, планировать затраты, накапливать сбережения и избегать долгов).

Финансовая грамотность необходима, прежде всего чтобы в непредвиденных обстоятельствах обезопасить себя, свою семью и повысить качество жизни. Это важно так же для государства и финансовых институтов потому, что несут за собой ряд последствий, например, когда люди не принимают разумные решения в отношении финансов, то увеличиваются задолженности по потребительским и ипотечным кредитам, появляется большое количество мошенников, растёт уровень преступности, экономическая стабильность падает, а

Page 277: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 277 [email protected]

люди вкладывают деньги в ненадёжные банки или используют сомнительные инструменты для повышения дохода и с результатами приходится разбираться государству, то есть выплачивать компенсации и успокаивать социальные волнения в обществе.

И поэтому тема финансовой грамотности населения актуальна в Казахстане. Республике Казахстан пришлось столкнуться с проблемой переориентации мышления граждан со стандартов плановой экономики на рыночные. В опыте Республики Казахстан наиболее примечательным является широта охвата, общедоступность, централизованность и главным инвестором повышения финансовой грамотности населения в стране выступает Национальный банк.

Реализованные проекты Национального Банка по повышению финансовой грамотности населения в период с 2016 по 2018 годы:

- В ведущих ВУЗах республики проводились лекции по финансовой грамотности с привлечением опытных лекторов-практиков;

- «Fingramota.kz» - восстановлен и функционирует обновленный сайт Fingramota.kz, на котором размещаются материалы по финансовой грамотности, финансовые новости и видеоматериалы;

- Проведения специальных круглых столов для средств массовой информации, представителей общественных организаций и государственных органов;

- Создание учебного центра Национального Банка на базе которого планируется обучение лекторов, тренеров, проведение семинаров и тренингов по основам финансовой грамотности;

- «Тенгемания Next» - создана совместно с международной некоммерческой организацией «ОФ Enactus», объединяющей активных студентов, академических и деловых лидеров;

- «Школа финансов» - проект нацелен на повышение финансовой грамотности детей младшего и среднего школьного возраста и формирование базовых навыков финансовой культуры. Методическая поддержка осуществляется CHILD & YOUTH FINANCE INTERNATIONAL;

- Приложения в газетах «Улан» и «Дружные ребята», в журнале «Ойла» - выпускаются в республиканских газетах «Улан» и «Дружные ребята» приложения для детей младшего школьного возраста;

- Разработка и издание буклетов (памяток) по финансовым услугам;

- Мобильное приложение «НБК Online» - «НБК Online» является современным мессенджером наподобие таких известных сервисов, как Whatsapp, Viber или Telegram. С помощью данного приложения пользователь может напрямую обратиться в Национальный Банк с вопросами, проблемами и предложениями. [1. стр. 9]

Важным вопросом является, как эти мероприятия программы повлияли на оценку уровня финансовой грамотности населения Казахстана? Оценить уровень финансовой грамотности в Казахстане

Page 278: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 278 [email protected]

сложно, потому что качественных свежих исследований внутри страны нет. На мировом уровне такими исследованиями занимается Организация экономического сотрудничества и развития (Organisation for Economic Cooperation and Development, OECD). Согласно её последнему исследованию в 2016 году, в котором участвовало 51,5 тысяч взрослых (от 18 до 79 лет) из 30 стран мира, лишь 51-54% респондентов достигли минимального показателя финансовой грамотности.

Рейтинговое агентство Standard&Poors, которое занимается аналитикой финансовых рынков, исследовало финансовую грамотность в 2014 году. В исследовании участвовала выборка из 150 тысяч человек из 148 стран. По данным этого исследования показатель финансовой грамотности Казахстана - 40%. Такая же доля населения, обладающего базовыми навыками обращения с деньгами в Замбии, Украине, Танзании, Бахрейне и опережает своих партнеров по ЕАЭС - Россию и Беларусь. Доля финансово грамотного населения в этих странах составляет 38%. Среди стран Центральной Азии Казахстан уступил Туркменистану, в котором 41% финансово грамотного населения. Финансово образованные в Узбекистане составляет 21%, в Кыргызстане - 19%, в Таджикистане - 17%. Лидерские позиции в 71% финансово грамотного населения заняли Швеция, Норвегия, Дания. [2]

Таблица 1. Финансовая грамотность населения в различных странах

№ Страна

Доля финансово грамотного населения

№ Страна

Доля финансово грамотного населения

1 Швеция, Норвегия, Дания

71,00% 25 Италия, Тайвань, Бенин

37,00%

2 Израиль, Канада 68,00%

26 Малайзия, Азербайджан

36,00%

3 Великобритания

67,00%

27 Шри Ланка, Малави, Бразилия, Болгария, Габон, Доминиканская республика, Кот-д'Ивуар, Коста-Рика, Кипр

35,00%

4 Нидерланды, Германия

66,00% 28 Уганда

34,00%

5 Австралия

64,00%

29 Мавритания, Мали, Южная Корея, Ямайка, Буркина Фасо, Белиз, Алжир

33,00%

6 Финляндия

63,00%

30 Мексика, Пуэрто-Рико, Индонезия, Гана, Эфиопия, Демократическая

32,00%

Page 279: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 279 [email protected]

№ Страна

Доля финансово грамотного населения

№ Страна

Доля финансово грамотного населения

Республика Конго, Колумбия

7 Новая Зеландия 61,00%

31 Саудовская Аравия, Нигер, Конго

31,00%

8 Сингапур 59,00%

32 Грузия, Гвинея, Эквадор

30,00%

9 Чехия 58,00% 33 Китай, Перу, Аргентина 28,00% 10 США, Швейцария

57,00% 34 Ирак, Намибия,

Панама, Молдавия, Таиланд

27,00%

11 Ирландия, Бельгия 55,00%

35 Гватемала, Чад, Нигерия, Пакистан, Португалия, Руанда

26,00%

12 Венгрия, Бутан, Эстония

54,00% 36 Венесуэла, Сектор

Газа, Филиппины 25,00%

13 Люксембург, Австрия 53,00%

37 Боливия, Бурунди, Индия, Иордания, Турция, Вьетнам

24,00%

14 Мьянма, Ботсвана, Франция

52,00% 38 Гондурас

23,00%

15 Испания 49,00% 39 Румыния 22,00% 16 Словакия, Латвия,

Черногория 48,00% 40 Сальвадор, Македония,

Сьерра- Леоне, Судан, Узбекистан

21,00%

17 Уругвай, Тунис, Греция

45,00% 41 Иран, Косово,

Никарагуа 20,00%

18 Словения, Мальта, Ливан, Кувейт, Хорватия

44,00% 42 Бангладеш, Киргизия

19,00%

19 Япония, Гонконг 43,00%

43 Армения, Камбоджа, Гаити, Непал

18,00%

20 ЮАР, Польша 42,00% 44 Таджикистан 17,00% 21 Зимбабве,

Туркменистан, Монголия, Чили

41,00% 45 Ангола, Сомали

15,00%

22 Замбия, Украина, Танзания, Бахрейн, Казахстан

40,00% 46 Афганистан, Албания

14,00%

23 Маврикий, Литва 39,00% 47 Йемен 13,00% 24 Россия, Белоруссия,

Камерун, Кения, Мадагаскар, Сербия, Того и ОАЭ

38,00%

*Источник: Данные: S&P, World bank

Не случайно верхние строчки рейтинга занимают Норвегия, Дания и Швеция, Канада, Великобритания, Германия, Нидерланды,

Page 280: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 280 [email protected]

Австралия. Ведь большинство этих стран известны своими долгосрочными национальными программами в области финансового образования и защиты прав потребителей финансовых услуг, которые практикуют их уже более 20 лет.

Кроме того, данное исследование проводилось по четырем вопросам: один направлен на понимание рисков, второй - на инфляцию, и еще два вопроса о процентах, простых и сложных. Таким образом, конечно, это не самый основательный срез финансовой грамотности населения. Но, исходя из него, основные проблемы в Республике Казахстан, как и у всех стран, сопряжены с пониманием финансовых рисков. Наиболее актуальными, являются вопросы финансовой безопасности, рисков и защиты прав потребителей и в ближайшее время Казахстан планирует сосредоточить свои усилия именно на их решении. Что свидетельствует, об утверждении Советом Министров и Национальным банком, план совместных действий по повышению финансовой грамотности населения на 2019–2024 годы.

В соответствии с новым планом, приоритетными, остаются персональные финансы, базовые финансовые знания, налоговая грамотность, страхование. Планируется усовершенствование цифровых финансовых технологий по защите прав потребителей финансовых услуг. В мероприятия плана входит поддержание и развитие Единого интернет-портала финансовой грамотности населения, проведение Недели финансовой грамотности детей и молодежи и республиканской олимпиады по данной тематике среди учащихся учреждений образования. Будут проходить и обучающие семинары для учителей, образовательные занятия для работников организаций, исследования по определению уровня финансовой грамотности населения. Будет осуществляться оценка качественных показателей, так называемых индикаторов, которые содержательно характеризуют состояние и изменение финансовой грамотности населения. Оценку предполагается проводить по целевым группам, полу, возрасту, региону, доходам, образованию. Сбор необходимой информации – путем проведения исследований в форме республиканских опросов населения каждые два года: в 2020, 2022 и 2024 годах. Общую координацию будет осуществлять межведомственный координационный совет, а текущий мониторинг – Национальный банк. [3] Таким образом, обучение финансовой грамотности целесообразно начинать в раннем возрасте, нужно прививать чувство ответственности и долга во всех сферах жизни, в том числе, и финансовой. Так же развивать у граждан навыков финансового планирования и формирования накоплений, сократить завышенные ожидания государственной финансовой поддержки, повысить доверие потребителей финансовых продуктов и услуг к финансовому сектору и общей экономической активности населения. Следовательно, какой бы

Page 281: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 281 [email protected]

ни была конкретная цель, выигрышем от финансовой грамотности будет повышение уровня жизни и уверенность в будущем, стабильность и процветание экономики и общества в целом.

Список литературы: 1. Журнал «Национальный банк», Программы по повышению

финансовой грамотности населения, 2018 г., стр. 9. 2. Источник: Данные: S&P, World bank. 3. Крыжевич Илья, газета «Рэспубліка, 25 мая 2019 г.

1.17. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың әлеуметтік-экономикалық негіздері

Райлы Маратовна Жолумбаева

экономика ғылымдарының магистрі, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау Мемлекеттік университеті "Менеджмент" кафедрасының

аға оқытушысы (Атырау қ., Қазақстан) Кулян Нурбаевна Нурсултанова

Экономика ғылымдарының кандидаты, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау Мемлекеттік университеті "Менеджмент" кафедрасының

аға оқытушысы (Атырау қ., Қазақстан) Айнұр Көңілқошқызы Ермекбаева

менеджмент ғылымдарының магистрі, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау Мемлекеттік университеті "Менеджмент" кафедрасының

аға оқытушысы (Атырау қ., Қазақстан)

Қазіргі әлемнің жетекші елдерінің тәжірибесі кез-келген ұлттық экономикада жоғары дамыған және тиімді шағын бизнес секторына деген қажеттілікті айқын дәлелдейді. Демек, Қазақстанның экономикалық өрлеуіне экономиканың осы дамуға сәйкес келетін секторынсыз қол жеткізу мүмкін емес, өйткені дәл осы элемент экономикалық және әлеуметтік дамуды ілгерлетеді.

Экономикалық дамудың қазіргі заманғы теорияларында экономикалық дамудың кәсіпкерлік моделі деп аталатын соңғы емес, оның мәні жаңа шағын кәсіпорындардың экономиканың жағдайын жақсарту үшін үлкен әлеуетке ие екендігі болып табылады. Осы теорияға сәйкес мемлекет ынталандырудың тиімді және икемді тәсілдерін табуы керек.

Қазақстан экономикасының стратегиялық міндеттері - отандық жоғары технологиялық өндірісті дамыту, бәсекеге қабілетті өнімді алуға және республиканың өндірістік, ғылыми-техникалық әлеуетін сақтау және дамыту арқылы ұлттық экономикалық қауіпсіздік мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған жаңа ақпараттық технологияларды құру және дамыту [1, с. 252 ].

Page 282: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 282 [email protected]

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің дамуы мемлекеттік реттеудің маңызды бағыттарының бірі болып жарияланды. Оның экономика мәселелерін шешуде үлкен үміттері бар: кәсіпкерлік пен сауданы дамыту, шағын меншік иелерінің класын құру, жаңа жұмыс орындары, кәсіпкерлік белсенділіктің өсуіне байланысты салық базасын кеңейту арқылы бюджетке төлемдер түсіру.

Осы уақытқа дейін Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдау салықтық жеңілдіктер мен мемлекеттік қаржылардан жеңілдікпен қаржыландыруға бағытталған, бұл қысқа мерзімді нәтиже берді, бірақ жүйелі түрде жүргізілмеді. Бұл шағын бизнесті дамытудың перспективалары мен міндеттері ұзақ мерзімді перспективадағы мемлекеттік экономикалық дамудың мақсаттары мен басымдықтарының жалпы жүйесімен байланыспай-ақ, өзінің проблемалары аясында ғана қарастырылатындығына байланысты болды.

Негізгі мақсаты елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып табылатын индустриалды-инновациялық даму стратегиясын қабылдау мен іске асыруды ескере отырып, шағын және орта бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік саясатын қайта қарау және мемлекет пен кәсіпкерліктің жаңа қатынастар идеологиясын қалыптастыру қажет. Шағын бизнес өзінің икемділігін, қозғалғыштығын, нарықтық объективтілігін инновациялық экономикада өз орнын іздеуді жеделдету үшін қолдануы керек болған кезде, бүгінде жағдай жақындап келеді. Мемлекет, өз кезегінде, бизнес-ортаның бастамаларын іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасап, өзінің бәсекеге қабілеттілігі және елдің ғылыми-технологиялық әлеуетін жоғарылататын шағын бизнеске көмек көрсетуі керек.

Шағын бизнес экономикалық қатынастарда ерекше орын алады, оларға инновациялық және инновациялық тәсілдер мен шешімдер енгізіледі. Сонымен қатар, бұл орта таптың қалыптасуы мен нығаюына ықпал етеді. Шағын бизнес пен мемлекеттік органдардың өзара байланыстары мен бағыттары бар. Шағын бизнестің жеке тұлғаның, әсіресе жас ұрпақтың бірқатар жағымды белгілері мен құндылықтық бағыттарының қалыптасуына әсері бар екендігі күмәнсіз. Осылайша, шағын бизнес тек экономикалық функцияларды ғана атқармайды, ол қоғамның барлық салаларымен тығыз байланысты. Оның дамуы мен даму тенденцияларын білу, оның қоғамның басқа құрылымдық элементтерімен байланысы мен тәуелділігін анықтау, Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамды қалыптастырудың негізгі мәселелері мен жолдарын анық және нақты көруге мүмкіндік береді.

Шағын кәсіпкерліктің экономикалық қызметтің шешуші факторы ретіндегі рөлі оның көптеген дамыған елдердің экономикасындағы маңызды орнымен расталады: өндірілген ЖІӨ көлеміндегі шағын және орта кәсіпкерліктің үлесі 50%-дан асады. Барлық кәсіпорындардың негізгі үлесі шағын кәсіпкерлік саласына қатысты, яғни әр кәсіпкер өзі

Page 283: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 283 [email protected]

үшін жұмыс істеуге және ешкімге тәуелсіз жеке бизнесі болуға мүдделі. Мысалы, АҚШ-та барлық тіркелген кәсіпорындардың 97%-ы 20-дан кем қызметкері бар шағын фирмалар. Олар елдің жалпы ішкі өнімінің 50%-дан астамын, көтерме және бөлшек сауданың 64%-ын, қызмет көрсету саласының 57% құрайды. Сонымен қатар, Америка Құрама Штаттарында жаңа технологиялардың 90%-ы шағын фирмалар, сонымен қатар тәуелсіз өнертапқыштармен жасалады.

Дамыған елдерде шағын кәсіпкерліктің үлесі жалпы ішкі өнімнің (ЖҰӨ) 60-70% құрайды. АҚШ, Жапония, Германия, Франция, Ұлыбритания сияқты қуатты дамыған елдерде шағын кәсіпорындардың жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың жалпы санындағы үлесі өте үлкен - 99,3-99,7%, орта және 89,5%, тек шағын кәсіпорындар.

Өндірілетін өнімнің жартысына жуығы осы кәсіпорындарда өндіріледі және олар жаңа жұмыс орындарының 75-80% қамтамасыз етеді.

Шағын бизнестің мемлекет экономикасындағы рөлі келесі тармақтармен анықталады:

Біріншіден, жоғарыда айтылғандай, шағын бизнес нарықтық жағдайда қажетті ұтқырлықты қамтамасыз етеді, терең мамандандыру мен кооперацияны құрайды, онсыз оның жоғары тиімділігі ақылға сыймайды. Екіншіден, ол тұтынушылық салада қалыптасқан нарықтық тауашаларды тез толтыруға ғана емес, сонымен қатар тез арада өтеуге де қабілетті. Үшіншіден, бәсекелестік ахуал туғызады. Төртінші (және бұл ең бастысы болуы мүмкін), ол нарықтық экономика мүмкін болмай, қоршаған орта мен кәсіпкерлік рухты қалыптастырады [2, с. 61].

Шағын кәсіпкерліктің экономикасы келесі сипаттамаларға байланысты өсіп келе жатқан бос жұмыс күшін алуға қабілетті:

1. Ол тез аз жұмыс істейтін жаңа жұмыс орындарын құруға қабілетті: бір жұмыс орнындағы капитал құны ірі өндірістерге қарағанда едәуір төмен.

2. Мұнда капиталдың төменгі техникалық құрылымы, яғни пайдаланылған өндіріс құралдарының бірлігіне ірі кәсіпорындарға қарағанда тірі жұмыс күшінің бірлігі көп.

3. Шағын кәсіпорынды қалыптастырудың ұйымдастырушылық процесін жеңілдететін күрделі басқару құрылымдары жоқ.

4. Бұл белсенді адамдар үшін тартымды, өйткені ол бастамашылдық, шығармашылық белсенділікті көрсетуге айтарлықтай мүмкіндіктер береді.

5. Мұнда жұмыс пен жалдаудың икемді шарттары кеңінен таралған (толық емес немесе апта сайын, ауысымдық жұмыс кестесі, толық емес жұмыс уақыты және т.б.).

6. Шағын кәсіпорын өндірістік процестің немесе қызмет көрсетудің тек бір бөлігін ғана орындау принциптерін қолдана алады, бұл өзіндік құнын төмендетеді және өнімді тұтынушыға жылжытуды жеделдетеді [3, с. 28].

Page 284: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 284 [email protected]

Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келе, мен шағын кәсіпкерліктің нарықтық құрылымға және нарықтық қатынастардың кеңеюіне әсер ететіндігіне, ең алдымен нарықтық субъектілер санының өзгеруі, біліктілігін көтеру және халықтың неғұрлым кең топтары кәсіпкерлік және бизнес жүйесіне қосылу дәрежесіне әкімшіліктің әсер ететіндігіне назар аударғым келеді.

Шағын кәсіпорындардың маңыздылығы сол, олар өмір сүру үшін қатты бәсекелестікке түсіп, үнемі нарықтық жағдайларға бейімделуге мәжбүр болады, өйткені қызметті жалғастыруы және пайда табуы үшін басқалардан жақсы болуы керек.

Мемлекеттің шағын кәсіпкерлікке қатынасында екі негізгі функцияны бөліп көрсетуге болады: реттеу және қолдау. Біріншісі - шағын кәсіпкерліктің құқықтық ортасын қалыптастыру, ұйымдастырушылық және әкімшілік мәселелерді шешу және тиісті міндеттердің орындалуын бақылау. Қолдау функциясы - шағын кәсіпорындарға материалдық, ақшалай, ақпараттық ресурстар, мемлекеттік тапсырыстар, қызметтер көрсету және т.б. Шағын бизнес тек «төменнен» бастама бойынша өмір сүреді. Мемлекеттің міндеті - шағын кәсіпкерлікке баулу емес, оның қалыптасуы мен дамуы үшін қолайлы экономикалық жағдай жасау.

Дамыған елдерде шағын кәсіпорындарға қатысты мемлекеттік саясат олардың қысқартылған модель немесе ірі компанияны дамытудағы аралық саты емес, нақты ерекшеліктері мен даму заңдылықтары бар арнайы модель болып табылатындығынан туындайды. Демек, шағын бизнес ерекше көзқарасты талап етеді және оны қолдаудың арнайы шараларын әзірлеуді, оның ерекшеліктері мен құрылымдық әлсіз жақтарын ескере отырып әзірлеуді талап етеді. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау елдің мүмкіндіктеріне, сондай-ақ перспективалық және ағымдағы мемлекеттік міндеттерге байланысты жүзеге асырылады: жаңа жұмыс орындарын құру немесе экономикалық жағынан артта қалған аудандарды дамыту, ғылымды қажет ететін өндірістерді немесе сыртқы экономикалық мүдделерді арттыру және т.б. [4, с. 98].

Белсенді мемлекеттік қолдау жаңа шағын кәсіпорындардың пайда болуын ынталандырады. Көптеген мемлекеттер тіпті шағын кәсіпкерліктің қызметін ынталандырудың жеткілікті тиімді және икемді әдістерін қолдануды көздейтін экономикалық дамудың кәсіпкерлік моделін ұстанады. Кәсіпорынның даму сатысы мен жағдайына байланысты көзқарасты саралау керек.

Әдебиеттер тізімі: 1. Мамыров Н.К. Экономика Казахстана на пороге XXI века. -

Алматы: Экономика, 2006. – 342 с. 2. Блюменфельд В. Большие проблемы малого бизнеса //

Экономика и жизнь, 2007, с. 57-68.

Page 285: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 285 [email protected]

3. Лысаковская Е.В. Проблемы и перспективы государственной поддержки малого и среднего бизнеса / Право и образование, № 5, 2006.

4. Гамарник Г.Н. Управление экономикой Казахстана: методологии, подходы, пути реализации. - Алматы, 2002. - 265 с.

1.18. Особенности современного этапа развития регионов

Бахыт Молдасалиевна Беккулиева Кандидат технических наук, доцент кафедры «Маркетинг и логистика».

Университет Туран (г. Алматы, Казахстан) Райгүл Жеңісқызы Дүйскенова

Докторант специальности «Экономика» Казахского гуманитарно-юридического инновационного университета (г. Семей, Казахстан)

Асем Зейтеновна Нурпейсова Докторант специальности «Экономика» Казахского гуманитарно-

юридического инновационного университета (г. Семей, Казахстан)

Интенсивное развитие информационных технологий, процессы международной интеграции и, как следствие, формирование сетевой рыночной экономики обусловливают качественное изменение структуры мирового хозяйства. В данных условиях значительно актуализируется проблема формирования информационного обеспечения экономики региона, как наиболее значимого его развития.

С переходом ряда ведущих экономик к пятому технологическому укладу и началом формирования компонентов шестого, критически возрастает роль информации как фактора производства. В связи с этим, конкурентоспособность региональной экономики сегодня во многом определяется уровнем ее информатизации. Драйверами роста экономики региона, определяющими ее отраслевую структуру, являются высокотехнологичные отрасли, такие как разработка программного обеспечения, научно-исследовательская деятельность, а также в целом все наукоемкие производства, формирующие базис нового технологического уклада региональной экономики.

Особенности современного этапа развития регионов, обусловленные, с одной стороны, переходом экономики к инновационной модели и изменением внутренних бизнес-процессов, с другой, – влиянием факторов глобализации в условиях открытости национальной экономики, вызывают необходимость преобразования системы локальных рынков для обеспечения устойчивости региональной экономической системы. Ориентация региональной экономики на технологические инновации приводит к трансформации параметров спроса и предложения на рынках конечной продукции и ресурсов вследствие изменения потребностей субъектов

Page 286: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 286 [email protected]

хозяйствования. При этом пространственный характер размещения экономики, технологическая многоукладность и неравномерность инновационного развития в сегментах экономики региона обусловливают неоднородную структуру и динамический характер потребностей, вызывая необходимость одновременного обеспечения процессов формирования локальных рынков инновационной продукции и устойчивого функционирования рынков традиционной конечной продукции и ресурсов.

В экономической литературе инновационное развитие региональной экономической системы (РЭС) трактуют как процесс преобразования экономики за счет внедрения и распространения передовых достижений в области науки и техники, формирующий синергетические эффекты развития от сочетания различных факторов производства. В результате инновационного развития экономический рост РЭС приобретает новое качество и обеспечивается комплексной интенсификацией внутренних бизнес-процессов [1].

Поскольку, развитие РЭС, как процесс преобразований, представляется необратимым, направленным, закономерным изменением состава ее элементов и внутренних связей, отношений с внешней средой, механизма функционирования, типа и темпов экономического роста, выявления специфики преобразований позволит определить условия и требования устойчивого перехода РЭС к инновационной модели развития [2].

Анализ индекса глобальной конкурентоспособности Казахстана и ведущих стран мира позволил установить, что ключевыми проблемами национальной экономики РК, препятствующими достижению высокого уровня конкурентоспособности и свидетельствующими о недостаточно эффективном инновационном развитии, являются:

- низкий уровень инновационной деятельности и внедрения инновационных разработок в экономику и скорости диффузии инноваций на региональных рынках, преобладание рынков традиционных технологий;

- слабый уровень технологического развития экономики, как за счет недостаточного количества собственных разработок, так и недостаточного трансфера зарубежных технологий;

- недостаточно эффективное развитие товарных рынков, несмотря на их значительный текущий объем, положительные темпы роста и высокий потенциал развития;

- невысокая конкурентоспособность продукции региональных производителей, слабый контроль рынка;

- невысокие инвестиции бизнеса в человеческий капитал; - крайне медленное повышение качества среды обитания и

качества жизни населения в результате слабой активности процессов сохранения природных ресурсов и постепенного восстановление их возобновляемой части.

Page 287: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 287 [email protected]

-невысокий уровень квалификации работников, низкая трудовая этика на предприятиях и в организациях, низкий уровень заработной платы.

По мнению отечественных экспертов, большая часть проблем инновационного развития сконцентрирована на уровне регионов и обусловлена особенностью современного развития экономики – технологической многоукладностью, неоднородностью темпов модернизации и инновационного развития, неравномерностью отраслевого развития и высокой дифференциацией социально-экономического развития муниципальных образований [3].

Основными следствиями пространственного характера размещения экономики, технологической многоукладности и неравномерности инновационного развития являются:

Во-первых, существование в экономике региона сегментов различных технологических уровней (традиционные технологии, модернизации, инновационного развития), соответствующих разным типам экономического роста и моделям развития:

- сегмент традиционных технологий отличается наиболее слабой интенсивностью процессов модернизации и преобладанием обычных технологических разработок, отражающих средний уровень производства;

- сегмент модернизации характеризуется активными процессами технологической модернизации и расширения экономики, отличается от предыдущего применением технологий, обладающих новизной и технико-экономическими преимуществами по сравнению с традиционными технологиями-аналогами;

- сегмент инновационного развития – активным внедрением инновационных технологий, отличающихся новизной и уникальностью, не имеющих технологий-аналогов.

Во-вторых, трансформация параметров спроса и предложения на рынках конечной продукции и ресурсов вследствие переориентации потребностей субъектов хозяйствования на ресурсо-эффективные технологии и инновации в сегментах региональной экономики. В условиях модернизации характер изменений, как правило, связан с количественным перераспределением потребностей между традиционными и ресурсо-эффективными технологиями, не оказывающих существенного влияния на структуру экономики региона. В условиях инновационного развития характер изменений связан с переориентацией потребностей экономических агентов на рынки инновационных ресурсов (технологии, кадры, образование), качественно изменяющих структуры спроса и предложения, оказывающих существенное влияние на изменение структуры экономики регионов. При этом неоднородная структура и динамический характер потребностей вызывают необходимость одновременного обеспечения процессов формирования локальных рынков

Page 288: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 288 [email protected]

инновационной продукции и устойчивого функционирования рынков традиционной конечной продукции и ресурсов.

В-третьих, наличие временного лага между периодами возникновения и удовлетворения инновационных потребностей в сегментах экономики вследствие технологических особенностей воспроизводства конечной продукции и ресурсов. Так, например, период подготовки профессиональных кадров «нового качества» для инновационных потребностей экономики регионов варьируется от 1-2 лет для уровня начального профессионального образования, до 4-6 – для высшего профессионального образования [4].

Таким образом, переход РЭС к инновационному развитию сопровождается изменениями в структурных элементах и их взаимосвязях, несогласованность которых приводит к потере устойчивости экономического развития не только отдельных регионов, но и государства в целом.

Вместе с тем в условиях открытости национальной экономики локальные рынки регионов приобретают новые свойства и качества, позволяющие сократить разрыв взаимосвязей в параметрах спроса и предложения, возникающих в результате наличия временного лага между периодами возникновения и удовлетворения инновационных потребностей в ресурсах нового качества вследствие технологических особенностей их воспроизводства. Решение данной проблемы позволит обеспечить устойчивость региональной экономической системы при переходе к инновационной модели развития экономики региона. Базовый перечень сильных и слабых сторон в развитии локальных рынков региона показано в таблице 1.

Таблица 1 - Базовый перечень сильных и слабых сторон в развитии локальных рынков региона

Сильные стороны Слабые стороны - высокая обеспеченность трудовыми ресурсами, обладающими необходимым уровнем квалификации и компетенции; ― обеспеченность собственными финансовыми ресурсами, либо возможность получения заемных средств; ― высокий уровень доверия и хорошая репутация у покупателей; ― лидирующие рыночные позиции у местных производителей; ― высокий уровень развития инфраструктуры: логистической, торговой, информационной; - возможность наращивания объемов производства потребительской продукции местными производителями;

- отсутствие явно выраженных конкурентных преимуществ как в отличительных свойствах продукции, так и в затратах на ее изготовление; ― невозможность противостоять конкурентному давлению; ― недостаток управленческих знаний и необходимого уровня квалификации; ― устаревшее оборудование, используемое при производстве продукции местными товаропроизводи-телями; ― высокий уровень производственных затрат, в том числе энергозатрат; ― перебои с поставками продукции; ― низкие темпы обновления товарного ассортимента;

Page 289: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 289 [email protected]

Сильные стороны Слабые стороны ― наличие современных технологий производства; ― возможность получения экономии от роста объемов производства; ― бесперебойная поставка ресурсов для обеспечения необходимых объемов выпуска потребительской продукции; ― защищенность локального рынка от усиления конкурентного давления; ― наличие инновационных способностей и возможностей для их реализации у местных производителей; ― высокий уровень конкурентоспособности продукции местных производителей на территории локального рынка; ― высокий уровень внутреннего спроса.

― слабое представление о потребностях рынка; ― отставание в области исследований и разработок от конкурентов; ― ухудшающиеся конкурентные позиции местных производителей; ― неспособность финансировать необходимые изменения в стратегии.

Примечание: [5] литература

Поэтому в условиях перехода экономики региона к инновационной модели развития с учетом системного характера и мультиаспектной роли локальных рынков в обеспечении условий устойчивости экономики и формировании потенциала инновационного развития региона, мы считаем необходимым изменить базовую посылку управления процессами формирования и функционирования локальных рынков.

В настоящее время, несмотря на процессы глобализации и унификации мирового экономического ландшафта, все больше актуализируется роль регионального фактора. Субъекты экономики, так или иначе, функционируют в пределах территории областей, республик, краев и других административных образований, серьезно отличающихся друг от друга по культурным, экологическим, климатическим, хозяйственным и прочим характеристикам. Это обуславливает необходимость региональных проблем и функционирования в качестве самостоятельной отрасли знания региональной экономики.

В инновационной экономике ключевым фактором производства становятся знания и творческий потенциал. Логично предположить, что такой экономический уклад крайне требователен к системе институтов региона, ответственных за производство, трансфер и использование информации.

В связи с этим, представляется целесообразным подробнее рассмотреть информационную инфраструктуру как основу и важнейшую компоненту инновационной экономики региона с точки зрения институционального подхода.

Page 290: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 290 [email protected]

Мы полагаем, что в контексте формирования элементов инновационной экономики, информационное обеспечение выступает ключевым фактором, определяющим потенциал развития наукоемкой экономики региона. В условиях глобализации, активно формирующегося единого мирового информационного пространства, переориентации ведущих экономик на модель инновационного типа как наиболее перспективную, методологические вопросы формирования и оценки информационной инфраструктуры становятся определяющими для региональной экономики в контексте перспективы развития и повышения конкурентоспособности региона на мировом рынке.

Еще одним важным аспектом являются механизмы экономических отношений субъектов информационной инфраструктуры региона. Эти механизмы определяются специфическими свойствами информации, поэтому порой не подчиняются общепринятым нормам отношений хозяйствующих субъектов.

Субъектами информационной инфраструктуры являются лица, участвующие в процессах создания, трансфера и использования информации. Также в число субъектов входят организации, государственные органы, общественные организации, граждане. Достаточно широкий субъектный состав информационной инфраструктуры региона является причиной вышеперечисленных ее особенностей, и, прежде всего, свойством обеспечения взаимодействия и коммуникации между абсолютно всеми участниками хозяйственных отношений. В связи с этим, уместно ввести классификацию всех субъектов информационной инфраструктуры.

Список литературы: 1. Белобородова М.А. Инновационность как фактор

формирования устойчивого экономического роста и развития // Современные наукоемкие технологии. 2007. № 12. С. 99–102.

2. Ерохина Е.А. Стадии развития открытой экономики и циклы Н.Д. Кондратьева: монография. Томск: Водолей. - 2001.

3. Белякова Г.Я., Батукова Л.Р. К вопросу о модернизации социально-экономических систем: теоретические основы и роль государства // Проблемы современной экономики. 2010. № 4.

4. The Global Competitiveness Report 2011–2012 // World Economic Forum. Geneva, 2012. 381 р. [Электронный ресурс]. URL: http://www3.weforum.org/docs/WEF_GenderGap_Report_2012.pdf

5. Филимоненко И.В. Управление локальными рынками в условиях перехода экономики региона к инновационной модели развития. Диссертация, 2014 г.

Page 291: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 291 [email protected]

1.19. Реализация ключевых задач в контексте проекта бюджета Казахстана

Гульжан Бегендыковна Утибаева

кандидат экономических наук, асс. профессор кафедры "Финансы" АО "Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина"

(г. Нур-Султан, Казахстан)

Проект республиканского бюджета на 2019-2021 годы направлен на реализацию ключевых задач, поставленных перед страной на среднесрочный период. В первую очередь, это обеспечение стабильных экономических условий. За основу планирования был принят базовый макроэкономический сценарий, который предполагает поступательный рост ВВП, снижение среднегодового коридора инфляции до 3-5% в 2022 году [1].

Во вторую очередь — это повышение качества администрирования доходов бюджета. Основным показателем реализации данной задачи является объем ненефтяных поступлений. На 2020 год он запланирован в размере 7 трлн 489 млрд тенге, с ростом к плану текущего года на 1 трлн тенге. При этом еще 403 млрд тенге поступлений КПН от малого и среднего бизнеса переданы в базу местных бюджетов.

В-третьих — это фискальная децентрализация и повышение самостоятельности регионов.

Усиление налогового потенциала регионов осуществляется одновременно с пересмотром объемов трансфертов общего характера и передачей в базу местных бюджетов ряда расходов, ранее финансировавшихся целевыми трансфертами.

В целом в базу местных исполнительных органов переданы расходы в объеме 2,6 трлн. тенге, в том числе в 2020 году - 729 млрд. тенге.

Четвертым направлением является рационализация бюджетных расходов, под которой понимается: оптимизация имиджевых расходов; сокращение числа государственных заданий с переводом их на конкурентные механизмы государственных закупок и оптимизацией расходов; переориентация неэффективных расходов на приоритетные направления; оптимизация текущих расходов бюджета, по которым было допущено завышение стоимости при подаче бюджетных заявок администраторами.

Теперь проанализируем объемы сформированных основных параметров проекта республиканского бюджета.

Так, поступления на 2020 год составят 11,2 трлн. тенге с ростом к плану текущего года на 639 млрд. тенге. Доля ненефтяных поступлений неуклонно растет с 61,4% в текущем году и до 71,2% в 2022 году. Дефицит бюджета планируется с поэтапным снижением до 1% к ВВП в

Page 292: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 292 [email protected]

2020 году. Расходы в 2020 году планируются в объеме 12,7 трлн. тенге с ростом к текущему году на 809 млрд. тенге. При этом надо подчеркнуть, что темпы роста расходов не превышают показатели роста ВВП.

Кроме того, на 2020 год запланированы расходы социальной сферы в объеме 5 трлн. 692 млрд. тенге или с ростом на 303 млрд. тенге, а на ежегодную индексацию и увеличение получателей пенсий и пособий дополнительно предусмотрено 304 млрд. тенге.

С 2020 года также запланированы мероприятия по повышению статуса педагогов с расходами 1,2 трлн. тенге на три года, из которых 749 млрд. тенге передаются в базу местных бюджетов. Кроме того, с 2020 года будет осуществлен полный переход на обязательное социальное медицинское страхование. В связи с чем расходы по данному направлению увеличены на 217 млрд. тенге. В целом, в структуре расходов расходы социального сектора занимают 44,7%, к 2022 году данный показатель вырастет до 47,6%. На поддержку развития реального сектора экономики на 2020 год предусмотрено 2 трлн. 039 млрд. тенге.

К слову, в рамках данных средств продолжится реализация программ «Нұрлы Жол», «Нұрлы Жер», развития агропромышленного комплекса, государственной программы индустриально-инновационного развития, а также будет обеспечена реализация задач по развитию дорог местного значения, сельского водоснабжения, газификации и обеспечения жильем молодежи и многодетных малообеспеченных семей.

Необходимо еще раз подчеркнуть, что главным принципом формирования проекта республиканского бюджета является последовательная реализация курса и задач, поставленных перед страной на среднесрочный период в рамках Стратегического плана развития Казахстана до 2025 года.

К основным задачам в контексте проекта бюджета следует отнести обеспечение макроэкономической стабильности и сбалансированности бюджета.

Базовый сценарий предполагает постепенное увеличение темпов роста мировой экономики в 2019 – 2023 годах с сохранением ее устойчивости.

Данный вариант развития предполагает продолжение улучшающейся экономической ситуации в развитых странах (США, Еврозона) с сохранением умеренных темпов роста. При этом экономики стран с формирующимся рынком и развивающиеся страны будут постепенно расти за счет менее волатильной ситуации на внешних биржевых рынках и полной адаптации экономической политики к новым реалиям глобального развития.

В 2019 – 2023 годах мировая цена на нефть сложится на уровне 55 долларов США за баррель. Среднегодовой рост ВВП составит 4,1%.

Page 293: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 293 [email protected]

В свете восстановления внутреннего спроса и низкого инфляционного фона неторгуемый сегмент экономики будет расти опережающими темпами на 4,3%, при этом торгуемый сектор возрастет на 3,8% [2].

Устойчивые параметры экономического роста будут оказывать влияние на поступательное увеличение доходов. В 2019 году доходы ожидаются в объеме 6 986,4 млрд. тенге с увеличением до 7 360,2 и 7 998,3 млрд. тенге в 2020 и 2021 годах соответственно.

Дефицит бюджета на 2020 год запланирован на уроне 2,1% от ВВП со снижением до 1% в 2022 году.

Проектом бюджета не предусмотрено привлечение целевого трансферта из Национального фонда.

Продолжая реализацию новых социальных инициатив и развитие регионов, гарантированный трансферт в 2020-2021 годах увеличен на 1,1 трлн. тенге. С 2022 года он будет поэтапно снижаться до 2 трлн. тенге.

В законопроекте он предусмотрен в сумме 2,7 трлн. тенге в 2020-2021 года и 2,6 трлн. тенге в 2022 году.

Объем ненефтяных поступлений на 2020 год запланирован в размере 7,5 трлн. тенге, с ростом к плану текущего года на 1 трлн. тенге или на 15%.

В текущем году по сравнению с 2018 годом, он увеличен на 1,2 трлн. тенге.

Увеличение объема ненефтяных поступлений свидетельствует об укреплении устойчивости налоговых поступлений. Как было отмечено, рост доходов бюджета в основном будет обеспечиваться увеличением налоговых поступлений, которые занимают 98,1 % в доходах государственного бюджета. По прогнозам, темп роста налоговых поступлений к предыдущему году составит в 2019 году 12,8 %, в 2020 – 2021 годах 6,6 %. Росту поступлений корпоративного подоходного налога (за исключением поступлений от нефтяного сектора) будет способствовать дальнейшее развитие ненефтяного сектора и прогнозируемое в связи с этим увеличение ВДС ненефтяного сектора. Увеличение поступлений индивидуального подоходного налога и социального налога будет обеспечиваться повышением фонда оплаты труда в отраслях на фоне роста экономики в целом. Рост объемов производства товаров и услуг, увеличение объемов импорта будут способствовать увеличению поступлений налога на добавленную стоимость.

С ростом объемов экспорта и импорта прогнозируется рост налогов на международную торговлю и внешние операции. В целом в проекте республиканского бюджета доходы (без учета трансфертов) в трехлетнем периоде составят: - в 2020 году - 8,0 трлн. тенге или 10,7% к ВВП; - в 2021 году - 8,6 трлн. тенге или 10,6% к ВВП;

- в 2022 году - 9,4 трлн. тенге или 10,6% к ВВП [3].

Page 294: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 294 [email protected]

Доходы республиканского бюджета по прогнозу, как видно, будут ежегодно возрастать. Темп их роста в 2021 году составит 107,5 % и в 2022 году - 109,3%.

В заключение надо отметить, что снижение дефицита республиканского бюджета , рост доходов от ненефтяного сектора и ограниченное использование средств Национального фонда позволит поэтапно снизить ненефтяной дефицит в 2020 году до 7,0% к ВВП и до 5,1% к ВВП в 2022 году.

Список литературы: 1. Доклад первого вице-министра финансов РК на пленарном

заседании Мажилиса Парламента РК по проекту закона «О республиканском бюджете на 2020 - 2022 годы». (г. Нур-Султан, 12 сентября 2019 года).

2. Прогноз социально-экономического развития на 2020-2024 годы. Одобрен Правительством Республики Казахстан 27 августа 2019 года.

3. Доклад первого вице-министра финансов Шолпанкулова Б.Ш. по проекту республиканского бюджета на 2020-2022 годы в Мажилисе Парламента, 12 сентября 2019 года.

1.20. Қарағанды облысы тұрғындарының табыстарының деңгейін бағалау

Бегендык Саутович Утибаев

С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, "Есеп және аудит" кафедрасының доценті, экономика ғылымдарының

кандидаты (Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан)

Халықтың табысы белгілі бір мерзім ішінде үй шаруашылықтары алатын немесе шығарған ақшалай және нақты қорлар жиынтығы болып табылады. Табыс қызметкерлер мен жұмысшылардың еңбекақысы мен басқа да қайнар көздерден құралады. Тұрғындардың өмір сүру деңгейін бағалаудағы олардың рөлі халықтың тұтыну деңгейі мен құрылымы табыстың мөлшеріне тікелей байланысты болғанымен анықталады.

Халықтың ақшалай табыстары жұмысшылардың еңбек ақысын, кәсіпкердің табысын, зейнетақыны, стипендияны, түрлі жеңілдіктерді, меншікті мүліктік кірістерге пайыз түрін, дивидендтерді, жалдау төлемін, бағалы қағаздарды сатудан, жылжымайтын мүліктен, ауыл шаруашылығы өнімдерін, мал басы үшін төлем түрінде барлық түсімдерді, түрлі өнімдер мен басқа да тауарларды, тараптарға көрсетілетін әр түрлі қызметтерден түсетін табыс және т.б. қамтиды [1].

Халықтың ақшалай табысын қалыптастыру мен реттеудің дәйекті және ақылға қонымды саясаты экономиканың макроэкономикалық

Page 295: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 295 [email protected]

пропорцияларын қалыптастыру тұрғысынан қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз ету, оның ішінде халықтың төлемге қабілетті сұранысының көлемі, жоғары тиімді жұмысқа оң ықылас, тұтастай экономиканың дамуына әсер етуімаңызды. Сол себептен Қарағанды облысы өңірлері бойынша халықтың ақшалай табыстарын талдау қажеттігі туындайды.

1-кестеде Қарағанды облысы өңірлері бойынша халықтың номиналды ақшалай кірістерін бағалау туралы деректер келтірілген [2].

1-кесте. Бір қызметкердің орташа айлық атаулы табыстары, теңге

Көрсеткіш 2013 2014 2015 2016 2017 2016

жылға, %

Қарағанды облысы 99 339 107 821 113 905 125 705 134 309 106,8 Қарағандық.ә. 103 371 112 234 116 877 127 042 135 003 106,3 Балқашқ.ә. 93 378 103 146 107 796 125 692 143 155 113,9 Жезқазғанқ.ә. 107 650 115 077 128 720 146 241 155 529 106,4 Қаражалқ.ә. 96 466 106 487 113 053 127 609 139 452 109,3 Приозер қ.ә 76 522 73 022 80 470 88 249 92 249 104,5 Саран қ.ә. 69 889 78 324 82 996 91 987 98 269 106,8 Сәтбаевқ.ә. 155 927 161 124 168 247 195 483 202 149 103,4 Теміртауқ.ә. 95 412 107 102 115 131 118 743 127 670 107,5 Шахтинск қ.ә. 70 710 76 944 79 375 91 576 97 873 106,9 Аудандар:

Абай ауданы 76 088 83 463 91 161 106 978 113 014 105,6 Ақтоғай ауданы 82 316 87 568 103 975 117 092 120 248 102,7 Бұқаржырау ауданы 83 026 93 242 90 595 99 952 104 845 104,9 Жаңаарқа ауданы 85 130 93 032 99 602 105 572 113 436 107,4 Қарқаралы ауданы 65 699 76 825 77 689 89 779 98 067 109,2 Нұра ауданы 93 687 103 522 111 625 128 310 138 633 108,0 Осакаров ауданы 66 124 70 732 90 197 105 341 116 629 110,7 Ұлытау ауданы 57 621 63 214 69 639 89 661 87 214 97,3 Шет ауданы 79 128 90 140 92 738 102 714 120 773 117,6 Ескерту - Қарағанды облысы статистика агенттігінің деректері негізінде құрастырылған

Кесте мәліметтерінен 2017 жылды 2016 жылмен салыстырғанда

бір қызметкердің орташа айлық атаулы табыстары облыс бойынша 6,8%-ға өскен, жалпы алғанда халықтың табысы жыл сайын өскен, яғни жұмыс берушілер жыл сайын қызметкерлердің жалақы деңгейін көтеріп отырған. Тек қана Ұлытау ауданында 2017 жылы еңбек ақы 89661 теңгеден 87214 теңгеге немесе 2,7%-ға төмендеген.

Қарағанды облысы халқының орташа жан басына шаққандағы табыстарын 2-кестеден көруге болады.

Page 296: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 296 [email protected]

2-кесте. Қарағанды облысы халқының орташа жан басына шаққандағы табыстары

Жы

лд

ар

Орташа жан басына шаққандағы ақшалай табыс, теңгемен

Барл

ығы

соның ішінде

Еңб

ек

қызм

еті

нен

түс

кен

таб

ыст

ар

соның ішінде Әлеуметтік трансферттер

Менш

ікте

н тү

скен

таб

ыс

Туы

стары

нан

мате

риал

ды

қ кө

мек,

ал

им

ентт

ер, ж

әне ө

зге

де т

абы

стар

жал

дам

ал

ы ж

ұмы

стан

түск

ен

таб

ыс

Өз

беті

нш

е ж

ұмы

спен

қа

мты

луд

ан ж

әне

кәсі

пкерл

ік

қызм

етт

ен т

үске

н т

абы

с

Зейнета

қы

Жәрд

ем

ақы

АӘ

К ж

әне

тұрғы

н ү

йк

өмегі

Шәкі

рта

қы

2013 525579 412787 383685 29102 58149 17953 60 2168 2795 31667 2014 556802 427190 398153 29037 71029 19860 133 2516 2615 33459 2015 577094 442922 417345 25577 82936 21916 149 2264 3568 20533 2016 624400 460893 435905 24988 100413 24887 190 2389 4287 28776 2017 674212 497286 461286 36315 114174 24799 166 2069 2049 28112

2-кесте мәліметтерінен облыс халқының бір айлық орташа табысы

2017 жылы 56184 теңгені құрағанын, яғни 2016 жылға қарағанда 7,9 пайызға өскенін көруге болады, оның ішінде: еңбек қызметінен түскен табыстары - 41440 теңгені, әлеуметтік трансферттер - 11767 теңгені, туыстарынан, таныстарынан материалдық көмек, алименттер – 2343 теңгені, меншіктен түскен табыстар және өзге де ақшалай түсімдері – 171 теңгені құрады.

2017 жылды 2016 жылмен салыстырсақ орташа жан басына шаққандағы ақшалай табыс 49812 теңгеге немесе 7,9 %, еңбек қызметінен түскен табыстар – 36393 теңгеге немесе 7,9 % , жалдамалы жұмыстан түскен табыс 25381 теңгеге немесе 5,8%, өз бетінше жұмыспен қамтылудан және кәсіпкерлік қызметтен түскен табыс – 11387 теңгеге немесе 45,3%, зейнетақы – 13761 теңгеге немесе 13,7% өскен, ал керісінше жәрдемақы 88 теңгеге немесе 0,35% , АӘК және тұрғын үй көмегі – 24 теңгеге немесе 12,6%, шәкіртақы-320 теңгеге немесе 13,4%, меншіктен түскен табыс – 2238 теңгеге немесе 52,2%, -туыстарынан материалдық көмек, алименттер, және өзге де табыстар-664 теңгеге немесе 2,3% төмендеген. Облыста ақшалай табыстардың негізгі көзін еңбек қызметінен түскен табыстар, өз бетінше жұмыспен қамтылудан, кәсіпкерлік қызметтен түскен табыстар және әлеуметтік трансферттер түрінде алған табыстардан- зейнетақы құрайды.

Облыс халқының орташа жан басына шаққандағы табыстарының құрылымын 3-кестеде келтірілген [3].

Page 297: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 297 [email protected]

3-кесте. Қарағанды облысы халқының орташа жан басына шаққандағы табыстарының құрылымы

Орташа жан басына шаққандағы ақшалай табыс, пайызбен

Барл

ығы

соның ішінде

Еңб

ек

қызм

еті

нен

түс

кен

таб

ыст

ар

оның ішінде Әлеуметтік

трансферттер

Менш

ікте

нт

үске

н т

абы

с

Туы

стары

нан

мате

риал

ды

қ кө

мек,

ал

им

ентт

ер, ж

әне ө

зге

де т

абы

стар

Жал

дам

алы

жұм

ыст

ан

түск

ен т

абы

с

Өз

беті

нш

е ж

ұмы

спен

қа

мты

луд

ан

жәнекә

сіпк

ерл

ік

қызм

етт

ен т

үске

н т

абы

с

Зейнета

қы

Жәрд

ем

ақы

АӘ

К ж

әне

тұрғы

н ү

й

көм

егі

Шәкі

рта

қы

2013 100 78,5 73,0 5,5 11,1 3,4 - 0,4 0,5 6,1 2014 100 76,7 71,5 5,2 12,8 3,6 0 0,5 0,5 5,9 2015 100 76,8 72,3 4,5 14,4 3,8 0 0,4 0,6 3,5 2016 100 73,8 69,8 4,0 16,1 4,0 0 0,4 0,7 4,6 2017 100 73,8 68,4 5,4 16,9 3,7 0,1 0,3 0,3 4,2

Облыс халқының ақшалай табыстарының құрылымында едәуір

үлес еңбек қызметінен түскен табыстар – 73,8%-ды, ал әлеуметтік трансферттердің құрылымында ең жоғары үлес салмақты зейнетақы – 16,9%-ды құрайды. 2017 жылы жәрдемақы – 3,7%, шәкіртақы – 0,3%, атаулы әлеуметтік көмек және тұрғын үйлік көмек 0,1% құраған, яғни өткен жылмен салыстырғанда ақшалай табыс құрылымында олардың үлесі кеміген.

Қарағанды облысы халқының орташа жан басына шаққандағы табыстарының құрылымы 1-суретте бейнеленген.

1-сурет. Қарағанды облысы халқының орташа жан басына шаққандағы

табыстарының құрылымы

Page 298: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 298 [email protected]

1-суреттен көріп отырғанымыздай халықтың ақшалай табыстары құрылымында 2013-2017 жылдар аралығында еңбек қызметінен түскен табыстар мен жалдамалы жұмыстан түскен табыстары жоғары, ал жеке меншіктен түскен табыстың үлесі 0,3 пайыздық тармаққа төмендеп, 0,4% құраған, туысқандардың материалдық көмегі, алименттер және өзге де табыс көздері түріндегі табыстар үлесі де 0,4 пайызға төмендеген.

Сонымен, табыстың құрылымы мен қалыптасу мәселесін ескере отырып, еңбек және еңбектен тыс кірістерді ерекше атау қажет. Соңғы уақытқа дейін экономикадағы басқарудың әмбебап әдістері тұрғысынан үкіметтегі және коммерциялық кәсіпорындарда еңбекпен табылған табыстарға сілтеме жасау дәстүрге айналды.

Халықтың басым көпшілігі үшін негізгі табыс көзі ұзақ уақыт бойы еңбекке ақы, яғни жалақы түрінде алынған табыс болды. Жалақының мөлшері, оларды уақытылы төлеп тұру және табыстың төмен болуы әсіресе халықтың өмір сүру деңгейін айқындайды.

Әдебиеттер тізімі: 1. Человек, труд, потребление // Под ред. М.А. Можина. – М.: АН,

институт социально-экономических проблем народонаселения, 2014. – С. 15-22.

2. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті Қарағанды облысының Статистика департаменті. Қарағанды облысы халқының табыстары мен шығыстары / 2013-2017 ж.ж.

3. Қарағанды облысындағы халықтың жұмыспен қамтылуы және еңбек төлемі / Статистикалық жинақ / Қарағанды, 2018.

1.21. Қарағанды облысы тұрғындарының шығыстары және олардың деңгейлерін бағалау

Береке Имантаевна Тукенова

С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, "Есеп және аудит" кафедрасының аға оқытушысы

(Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан)

Халықтың ақшалай шығыстары тұтыну шығыстарынан, сондай-ақ халықтың тұтынумен байланысты емес өзге де шығыстардан тұрады.

Тұтыну шығыстары – азық-түлік өнімдерін, алкогольді сусындарды, темекі өнімдерін және азық-түлік емес өнімдерді қоса отырып тұтыну тауарлары мен қызметтерін алуға жұмсаған, сондай-ақ үйден тыс тамақтану және халықтың ақшалай табыстарының бөлігі [1].

Page 299: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 299 [email protected]

Облыс халқының ақшалай шығыстары тұтыну шығындарынан, сонымен қатар тұтынумен байланысты емес өзге де шығындарды құрайды.

Қарағанды облысының жан басына шаққандағы ақшалай шығыстары 1-кестеде берілген.

1-кесте. Қарағанды облысының жан басына шаққандағы ақшалай шығыстары және оның құрылымы

Жы

лд

ар

Орташа жан басына шаққандағы ақшалай шығыстар, теңгемен

Ба

рл

ығы

Тұт

ыну

шы

ғыст

ар

ы соның ішінде

Та

ныст

ар

ға, т

уыст

арға

м

ате

ри

ал

ды

қ кө

ме

к,

ал

им

ент

тер

Са

лы

қ, т

өл

ем

жә

не

ба

сқа

тө

ле

мд

ер

Кр

ед

итт

ер

ді ж

әне

б

ор

ыш

тар

ды

өте

у

азы

қ-тү

лік

та

уар

лар

ы

азы

қ-тү

лік

ем

ес

тауа

рл

ары

ақы

лы

қы

зме

тте

р

2013 489494 418008 180599 128082 109327 27862 1047 42577 2014 539985 459872 201046 138964 119862 32950 1205 45958 2015 554492 466846 212779 130779 123288 34601 1514 51531 2016 603113 514450 241527 134484 138439 37909 1465 49289 2017 675455 573395 270312 152877 150206 42352 1023 58180

Орташа жан басына шаққандағы ақшалай шығыстар, пайызбен 2013 100 85,4 36,9 26,2 22,3 5,7 0,2 8,7 2014 100 85,2 37,3 25,7 22,2 6,1 0,2 8,5 2015 100 84,2 38,4 23,6 22,2 6,2 0,3 9,3 2016 100 85,3 40,0 22,3 23,0 6,3 0,2 8,2 2017 100 84,9 40,1 22,6 22,2 6,3 0,2 8,6 Ескерту-ҚР Ұлттық экономика министрлігі, Қарағанды облысы халқының шығыстары мен табыстары деректері негізінде құрастырылған

2017 жылды 2016 жылмен салыстырғанда облыс халқының

ақшалай шығыстары айына бір адамға орташа алғанда 72342 теңгені құрады немесе 12% - ға жоғары, тұтыну шығыстары – 58945 теңгені, оның ішінде азық-түлік тауарларына-28785 теңге, азық-түлік емес тауарларға-18393 теңге, ақылы қызметтерге -11767 теңге артық жұмсалған.

Жалпы алғанда 2017 жылы облыс халқының тұтыну шығыстары 84,9% құрады, оның ішінде азық-түлік тауарларына - 40,1%, азық-түлік емес тауарларға – 22,6%, ақылы қызметтерге – 22,6% бағытталған, ал кредит пен борышты өтеу - 8,6%, туыстарға, таныстарға материалдық көмек және алименттер - 6,3%, салық, төлемдер және басқа төлемақылар 0,2% құрады.

Қарағанды облысының жан басына шаққандағы ақшалай шығыстарының құрылымы 1-суретте берілген.

Page 300: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 300 [email protected]

1-сурет. Қарағанды облысының жан басына шаққандағы

ақшалай шығыстарының құрылымы.

1-суреттен көріп отырғанымыздай 2017 жылды 2013 жылмен салыстырғанда Қарағанды облысының жан басына шаққандағы тұтыну шығыстарының құрылымында азық-түлік тауарларына шығын 8,6% көбейген, ақылы қызметтер мен салық, төлем және басқадай төлемдер шығындары бірқалыпты деңгейде, ал азық-түлік емес тауарларға шығын – 13,7 %, кредиттерді және борыштарды өтеу – 1,1% азайған.

Қарағанды облысының жан басына шаққандағы тұтыну шығыстарының 40% азық-түлік тауарларына бағытталған [2].

2 кестеден халықтың тамақ өнімдеріне жұмсаған шығыстары және оның құрылымын көруге болады.

Page 301: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 301 [email protected]

2-кесте. Халықтың тамақ өнімдеріне жұмсаған шығыстары және оның

құрылымы

Жы

лд

ар

Орташа жан басына шаққандағы ақшалай шығыстар, теңгемен Т

ам

ақ

өні

мд

ер

і жә

не

ал

кого

льд

і ем

ес

сусы

нда

р соның ішінде

нан

өні

мд

ер

і жә

не ж

арм

а

өні

мд

ері

сүт

өні

мд

ері

жұм

ыр

тқа

ет

жә

не е

т ө

нім

дер

і

ба

лы

қ ж

әне

те

ңіз

өні

мд

ері

ма

й м

ен

ішм

айл

ар

же

міс

көкө

ніс

қант

, ко

нди

тер

лік

өні

мд

ер

ж

әне

тә

ттіл

ер

ба

сқа

са

натт

ар

ға

жа

тпа

йты

н та

ма

қ ө

нім

де

рі

ал

кого

льд

і ем

ес

сусы

нда

р

2013 161638 21724 16638 3189 58138 5093 8919 11355 13043 11537 3939 8063 2014 179865 24544 18675 3286 63270 5453 9987 12428 15723 12805 4490 9204 2015 191311 27309 20452 3288 65342 5605 11471 13209 15677 14049 4866 10043 2016 219147 32097 23602 4482 69334 6240 14843 15447 16756 18127 6419 11800 2017 243958 34968 25783 4280 79228 6479 15248 17045 20866 19091 7395 13575

Орташа жан басына шаққандағы ақшалай шығыстар, пайызбен 2013 38,7 5,2 4,0 0,8 14,0 1,2 2,1 2,7 3,1 2,8 0,9 1,9 2014 39,1 5,3 4,1 0,7 13,7 1,2 2,2 2,7 3,4 2,8 1,0 2,0 2015 41,0 5,8 4,4 0,7 14,0 1,2 2,5 2,8 3,4 3,0 1,0 2,2 2016 42,6 6,2 4,6 0,9 13,5 1,2 2,9 3,0 3,3 3,5 1,2 2,3 2017 42,5 6,1 4,5 0,7 13,8 1,1 2,7 3,0 3,6 3,3 1,3 2,4 Ескерту-ҚР Ұлттық экономика министрлігі, Қарағанды облысы халқының шығыстары мен табыстары деректері негізінде құрастырылған

2-кесте мәліметтерінен облыс халқының тамақ өнімдеріне

жұмсаған шығыстарын, яғни 2017 жылды 2013 жылмен салыстырсақ тамақ өнімдері және алкогольді емес сусындар 82320 теңгеге, оның ішінде нан өнімдері және жарма өнімдері – 13244 теңгеге, сүт өнімдері - 9145 теңгеге, жұмыртқа - 1091 теңгеге, ет және ет өнімдері - 21090 теңгеге, балық және теңіз өнімдері – 1386 теңгеге, май мен ішмайлар-6329 теңгеге, жеміс - 5690 теңгеге, көкөніс - 7823 теңгеге, қант, кондитерлік өнімдер және тәттілер – 7554 теңгеге, алкогольді емес сусындар – 3456 теңгеге және басқа санаттарға жатпайтын тамақ өнімдері – 5512 теңгеге өскенін көруге болады. 2017 жылы халықтың орташа жан басына шаққандағы ақшалай шығыстарының көп бөлігін ет және ет өнімдері - 79228 теңге, нан өнімдері және жарма өнімдері - 34968 теңге, сүт өнімдері - 25783 теңге, көкөніс - 20866 теңге, қант, кондитерлік өнімдер және тәттілер – 19091 теңге құрайды [3].

Орташа жан басына шаққандағы ақшалай шығыстары, яғни 2017 жылды 2016 жылмен салыстырсақ тамақ өнімдері және алкогольді емес сусындар 11,3%, оның ішінде нан өнімдері және жарма өнімдері – 8,9%, сүт өнімдері – 9,2%, ет және ет өнімдері - 14,3%, балық жәнетеңіз өнімдері – 3,8% , май мен ішмайлар - 2,7%, жеміс - 10,3%, көкөніс - 24,5%, қант, кондитерлік өнімдер және тәттілер - 5,3%, алкогольді емес сусындар - 15,2% және басқа санаттарға жатпайтын тамақ өнімдері - 15,0% өскен, ал жұмыртқа – 4,5% кеміген.

Облыс халқының тамақ өнімдеріне жұмсаған шығыстарында тамақ өнімдері және алкогольді емес сусындар (42,5%) және нан мен

Page 302: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 302 [email protected]

жарма өнімдері (6,1%) құрайды, яғни халық осы өнімдерді көп тұтынады.

Әдебиеттер тізімі: 1. Танирбергенова Г.Б., Сулейманов А.Ф., Ашимова Ж.Н.,

Исмаилов Ш.А. Уровень жизни населения Республики Казахстан: современное состояние и пути повышения: учебное пособие. – Алматы: Академия экономики и права, 2012. – 116 с.

2. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті Қарағанды облысының Статистика департаменті. Қарағанды облысы халқының табыстары мен шығыстары / 2013-2017 ж.ж.

3. Қарағанды облысының Статистика департаменті. / Статистикалық жинақ / Қарағанды, 2018.

1.22. Приоритетные направления государственных расходов в Казахстане

Раушан Мустафиевна Жунусова

кандидат экономических наук, доцент кафедры "Учет и аудит" АО "Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина"

(г. Нур-Султан, Казахстан)

В проекте республиканского бюджета на 2020-2022 годы предусмотрен ряд приоритетных направлений государственных расходов, к которым следует отнести:

- социальную модернизацию и повышение качества государственных услуг;

- модернизацию и диверсификацию экономики; - качественное обновление инфраструктуры жизнеобеспечения. Общая сумма расходов республиканского бюджета

запланирована в 2020 году в сумме 12,7 трлн. тенге, с ростом на 809 млрд. тенге к плану текущего года, в 2021 году - 13,2 трлн. тенге или на 3,9% выше уровня 2020 года и в 2022 году - 13,6 трлн. тенге, что на 3,0% превышает уровень расходов в 2021 году [1]. Самым важным направлением расходов республиканского бюджета является социальная модернизация и повышение качества государственных услуг, поэтому бюджет, как и в прежние годы, имеет ярко выраженный социальный характер.

Общая сумма расходов социальной сферы в трехлетнем периоде составит 18,2 трлн. тенге, из них на 2020 год 5,7 трлн. тенге или 44,7% от общей величины расходов. Удельный вес таких расходов к 2022 году возрастет до 47,6%. Другими словами, практически половина расходов республиканского бюджета приходится

Page 303: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 303 [email protected]

на социальный блок. В данном блоке самыми значимыми являются расходы на социальное обеспечение и оказание социальной помощи нуждающимся слоям населения.

Так, общий размер финансирования таких затрат запланирован в сумме 11 трлн. тенге, из них в 2020 году - 3,4 трлн. тенге или 30,9%.

Значительную долю указанных расходов составляют социальные выплаты, на финансирование которых в трехлетнем периоде предусмотрено 10,7 трлн. тенге, из них в 2020 году - 3,3 трлн. тенге или 30,8%. Надо подчеркнуть, что расходы на социальные выплаты увеличены на 304,4 млрд. тенге к уровню 2019 года. Данные расходы в первую очередь будут направлены на выплату пенсий с опережением уровня инфляции на 2% и социальных пособий с индексацией также пропорционально уровню инфляции. В трехлетнем периоде предусмотрено создать эффективную систему мер социальной защиты лиц с инвалидностью на основе разработанного плана мероприятий по обеспечению прав и улучшения качества их жизни. Для этих целей предусмотрено выделить 58,2 млрд. тенге, из них на 2020 год -18,9 млрд. тенге или 32,5%.

Кроме того, будет осуществлена дальнейшая реализация Государственной программы развития продуктивной занятости и массового предпринимательства, принятая на 2017 - 2021 годы. Общая сумма средств, выделенных на реализацию данной программы, запланирована на 3 года в размере 186 млрд. тенге, из них на 2020 год - 82,8 млрд. тенге или 44,5%.

Следующим социальным блоком является система здравоохранения, на которую предусмотрено выделить в 2020-2022 годах 4,7 трлн. тенге, что на 319,7 млрд. тенге больше уровня 2019 года. 31,9% или 1,5 трлн. тенге будет направлено в 2020 году. Значительное увеличение средств на финансирование здравоохранения связано с внедрением в стране системы обязательного медицинского страхования, а также увеличением заработной платы медицинских работников в рамках государственного объема бесплатной медицинской помощи (ГОБМП).

В целом объемы расходов на оказание медицинской помощи на 2020-2022 годы составят 4,1 трлн. тенге, из них в 2020 году - 1,3 трлн. тенге, что выше уровня текущего года на 216,6 млрд. тенге. Надо отметить, что с 2020 года в Казахстане планируется осуществить реализацию новой Государственной программы развития здравоохранения на 2020-2025 годы. На финансирование данной программы в трехлетнем периоде предусмотрены средства в сумме 336,5 млрд. тенге, из них на 2020 год - 71,8 млрд. тенге или 21,3%. Данная сумма финансирования будет направлена на:

- увеличение заработной работы медработникам в рамках ГОБМП - 66,6 млрд. тенге;

Page 304: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 304 [email protected]

- внедрение персонализированной и превентивной медицины в РК - 5,2 млрд. тенге.

Кроме того, на продолжение строительства онкологического центра в г. Нур-Султан в проекте бюджета предусмотрено 56,9 млрд. тенге, из них на 2020 год - 45,2 млрд. тенге.

Система образования и науки, наряду с системой здравоохранения, также представляет собой социальную сферу, на развитие которой в проекте бюджета на 2020-2022 годы предусмотрено 2 трлн. тенге, из них 28,5% или 570 млрд. тенге предусмотрено направить в 2020 году.

Основные расходы бюджета в 2020 году в сфере образования в сумме 230 млрд. тенге направлены на подготовку квалифицированных специалистов с техническим и профессиональным, высшим и послевузовским образованием для всех отраслей экономики. Кроме того львиная сумма средств, предусмотренных на финансирование сферы образования, связана с реализацией проекта Закона «О статусе педагога» в размере 453,5 млрд. тенге, с полномасштабным внедрением подушевого финансирования среднего образования на сумму 224 млрд. тенге, из них на 2020 год -54,5 млрд. тенге. Одновременно предусмотрено обеспечить строительство новых студенческих общежитий на 75 тысяч мест до конца 2022 года, а также решение вопроса трехсменного обучения и устранения аварийных школ. Такие расходы предусмотрены в размере 286,8 млрд. тенге, из них в 2020 году - 87,1 млрд. тенге переданы в базу местных бюджетов.

Значительные государственные ресурсы предусмотрено выделить на финансирование науки. В 2020 году такие расходы увеличены на 49% и составляют 63,7 млрд. тенге и на поддержку молодежи предусмотрено 167,2 млрд. тенге, которые планируется направить на:

- строительство арендного жилья - 7,2 млрд. тенге; - реализацию программы «Жас кәсіпкер» - 13,4 млрд. тенге

(обучение, инновационные гранты, гранты для реализации новых бизнес идей);

- реализацию программы «С дипломом - в село» - 15,8 млрд. тенге;

- на повышение стипендий за волонтерскую деятельность - 3,2 млрд. тенге;

- на реализацию программы «Жас маман» - 27,8 млрд. тенге; - увеличении научных грантов для молодых ученых - 3 млрд.

тенге. На 24,8 млрд. тенге предусмотрено увеличить средства на

развитие культуры и спорта на 2020-2022 годы. Общая сумма финансирования составит 304,7 млрд. тенге, из них на 2020 год - 120,1 млрд. тенге.

Page 305: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 305 [email protected]

На реализацию важных национальных проектов в бюджете предусмотрено 3,8 млрд. тенге. Это празднование 175-летия Абая, юбилея Аль-Фараби, 25-летия Конституции и Ассамблеи народа Казахстана.

По Министерству информации и общественного развития на 2020 - 2022 годы запланировано 190,5 млрд. тенге, из которых на 2020 год приходятся 65,1 млрд. тенге, что выше уровня 2019 года на 5,0 млрд. тенге.

Увеличение расходов связано с приобретением лицензионных прав на трансляцию Олимпийских игр Токио - 2020, трансляцией Чемпионата Европы по футболу и проведением Года волонтера «Barimiz birge» в 2020 году.

Финансирование затрат, связанных с модернизацией и диверсификацией экономики, предусмотрено в размере 4,9 трлн. тенге, из них на 2020 год - 2,0 трлн. тенге или 16% к общим расходам бюджета.

В целях продолжения работы по диверсификации экономики, развитию технологических цепочек, повышения производительности труда в рамках государственной программы индустриально-инновационного развития в республиканском бюджете на 2020-2022 годы предусмотрено 289 млрд. тенге, из них на 2020 год - 195,4 млрд. тенге.

Данные средства будут направлены на долгосрочное лизинговое финансирование, на финансирование новых проектов индустриализации, поддержку несырьевого экспорта, кредитование, а также на привлечение инвестиций, и развитие инноваций в приоритетных отраслях обрабатывающей промышленности.

Для реализации финансовых и нефинансовых мер поддержки бизнеса из республиканского бюджета до 2025 года потребуется 271,4 млрд. тенге, из них в 2020-2022 годах будет выделено более 54% от этой суммы или 146,1 млрд. тенге (2020 год - 48,4 млрд. тенге, 2021 год - 50,3 млрд. тенге, 2022 год - 47,4 млрд. тенге).

Министерству сельского хозяйства для развития аграрного сектора на трехлетний период предусмотрены 1,0 трлн. тенге, из которых 357,6 млрд. тенге или 35,7% будет направлено в 2020 году.

На продолжение реализации Государственной программы развития агропромышленного комплекса в 2020 году предусмотрены средства в сумме 291,8 млрд. тенге [2]. Из этой суммы на субсидирование субъектов АПК будет выделено 156,8 млрд. тенге, в том числе: - инвестиционное субсидирование - 66,5 млрд. тенге или 42,4%; - субсидирование ставок вознаграждения 82,5 млрд. тенге или 52,6%.

Ежегодно из республиканского бюджета выделяются средства для кредитования сельхозтоваропроизводителей на проведение

Page 306: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 306 [email protected]

весенне-полевых и уборочных работ. На эти цели предусмотрено 70 млрд. тенге, на капитализацию АО «НУХ «КазАгро» для кредитования приоритетных направлений АПК - 30 млрд. тенге.

Вместе с тем значительные средства расходуются на реализацию Программы жилищного строительства «Нұрлы жер». Так на трехлетний период они составят 359,0 млрд. тенге, из них на 2020 год - 245 млрд. тенге или 68,2%. Кроме того, 90 млрд. тенге планируется направить на строительство и приобретение местными исполнительными органами арендного жилья без выкупа для социально уязвимых слоев населения [3].

В предстоящие три года объем финансирования газотранспортной системы будет равняться 123,8 млрд. тенге, из которых в 2020 году на реализацию 45 проектов направляется 43,2 млрд. тенге.

Вместе с тем по 30 млрд. тенге ежегодно будет направлено на модернизацию и строительство социальных и инженерных объектов в моно - и малых городах.

Что касается реализации проекта «Ауыл - Ел бесігі», то на нее также планируется выделение 30 млрд. тенге, которые позволят провести модернизацию инфраструктуры и довести до региональных стандартов 3 477 сел. Кроме того, в рамках Послания Главы государства народу Казахстана в целях доведения до 100 млрд. тенге расходов на обеспечение питьевой водой сельского населения на трехлетний период запланировано 113,3 млрд. тенге.

Финансирование транспортной инфраструктуры в 2020-2022 годах предусмотрено в размере 1,4 трлн. тенге, из них в 2020 году - 541,4 млрд. тенге или 38,7%. Значимые средства в сумме 63,2 млрд. тенге планируются на реализацию Государственной программы «Цифровой Казахстан».

На обеспечение обороноспособности и безопасности государства, охрану правопорядка и поддержание внутренней стабильности, обеспечение защиты населения и устойчивости управления в кризисных ситуациях, на трехлетний период предусмотрено 4,3 трлн. тенге, из них на 2020 год - 1,5 трлн. тенге.

Таковы основные направления расходов проекта республиканского бюджета, который сформирован с учетом задач, поставленных в Послании Президента народу Казахстана.

Список литературы: 1. Доклад первого вице-министра финансов РК на пленарном

заседании Мажилиса Парламента РК по проекту закона «О республиканском бюджете на 2020 - 2022 годы». (г. Нур-Султан, 12 сентября 2019 года)

Page 307: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 307 [email protected]

2. Прогноз социально-экономического развития на 2020-2024 годы. Одобрен Правительством Республики Казахстан 27 августа 2019 года.

3. Послание Президента народу Казахстана "Конструктивный общественный диалог – основа стабильности и процветания Казахстана", 2 сентября 2019 года.

1.23. Қарағанды облысының еңбек нарығы және халықтың жұмыспен қамтылу деңгейін бағалау

Динара Ахметова

С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті. "Есеп және аудит" кафедрасының доценті,

экономика ғылымдарының кандидаты (Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан)

Қарағанды облысы - Қазақстанның ірі өнеркәсіп кен байлықтары

мен ауылшаруашылығы шикізатының негізінде көмір өндіру, энергетика, қара және түсті металлургия, химия өнеркәсібі, металл өңдеу, құрылыс индустриясы, жеңіл және тамақ өнеркәсіптері дамыған ірі орталығы.

2018 жыл басындағы Қарағанды облысы халқының саны есептік деректер бойынша 1380,5 мың адамды құрады, оның ішінде облыстағы ерлер саны 654,5 мың адамды (жалпы халық санының 47,4%), әйелдер – 726,0 мың адамды (52,6%) құрайды. Тұрғындарының орташа тығыздығы 1 км².- 3,2 адамнан келеді.

Облыста өнеркәсіптің басты салаларының бірі-көмір өндіру, кокс шығару. Түсті металлургия мыс кендерін өндіру мен қорыту және полиметалл мен сирек кездесетін металл кентастарын шығару. Ірі аудандық және жылу электр станциялары Қарағанды, Теміртау, Жезқазған, Балқаш, Тентек, Топар, Қаражал елді мекендерінде, ұсақтары Қарсақбай, Атасу, Жамбыл, Мойынты, Сарышағанда орналасқан.. Облыста мыс өнеркәсібі екі орталықта дамыған. Оның біріншісі «Қазақмыс корпорациясына қарайтын Жезқазған кен-металлургия комбинатында. Оның құрамында Жезқазған кентінде, Сәтбаев қаласында 10-ға жуық механикаландырылған шахталар, екі карьер, екі байыту фабрикасы, мыс қорыту зауыты бар. Екіншісі-«Балқашмыс» кен-металлургия комбинаты. Оның құрамында Қоңырат, Саяқ, Шатыркөл карьерлері, байыту фабрикасы, мыс қорыту, қақтау зауыттары бар. Жезқазған, Балқаш кен-металлургия комбинаттары мыс балқытумен қатар таза алтын, күміс, т.б. сирек металдар алумен шұғылданады.

Қарағанды қаласының облыс орталығы болуы оның жан-жақты, түрлі салада дамып, одан әрі өсіп өркендеуіне мүмкіндік береді.

Page 308: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 308 [email protected]

Облыста 11 қала бар: Абай, Балқаш, Жезқазған, Қарағанды, Қаражал, Қарқаралы, Приозерск, Саран, Сәтбаев, Теміртау, Шахтинск.

Кенттер: Ағадыр, Ақжал, Ақтас, Ақтау, Ақшатау, Атасу, Жоғарғы Қайрақты, Гүлшат, Дария, Долинка, Жәйрем, Жамбыл, Жарық (Сейфуллин), Жезді, Жезқазған, Изумрудный, Қайрақты, Қарабас, Қарағайлы, Қарсақпай, Киевка, Қоңырат, Қушоқы, Қызылжар, Мойынты, Молодёжный, Новодолинский, Осакаровка, Сарышаған, Саяқ, Токаревка, Топар, Ботақара, Шақан, Шашубай, Шұбаркөл, Южный. Ауылдар саны 273. Қарағанды облысының аудандары Бұқар жырау, Осакаров, Қарқаралы, Жаңаарқа, Абай, Шет, Нұра, Ақтоғай, Ұлытау.

Облыстық қалалары: Қарағанды, Теміртау, Жезқазған, Сәтбаев, Балқаш, Саран, Шахтинск, Қаражал, Приозерск. Аудандық қалалар Абай, Қарақаралы [1].

Қарағанды облысының халқының саны 1-кестеде берілген.

1-кесте. Қарағанды облысының халқының саны, мың адам

Көрсеткіштер 2013

ж. 2014

ж. 2015

ж. 2016

ж. 2017

ж. Үлес салмағы,

2017 ж., % Қарағанды облысы 1369,6 1378,1 1384,8 1382,7 1380,5 100,0 Қарағанды қ.ә. 484,8 492,3 498,0 500,6 501,4 36,3 Теміртау 182,6 184,1 185,6 185,6 186,0 13,5 Жезқазған қ.ә 89 89,4 90,7 90,9 91 6,6 Балқаш 78,0 78,5 78,7 78,7 78,7 5,7 Сәтбаев 70,2 70,2 69,9 69,5 69,5 5,0 Бұқар жырау 62,9 62,6 62,3 61,4 61,2 4,4 Шахтинск 57 57,4 57,4 57,4 57,1 4,1 Абай қ.ә 54,7 55,0 55,2 55,0 54,6 4,0 Саран 51,4 51,7 52,1 52,1 52,1 3,8 Шет 44,6 44,0 43,7 43,1 42,5 3,1 Қарқаралы 39,5 38,6 37,8 37,2 36,2 2,6 Жаңаарқа 32,7 33,1 33,5 33,6 33,8 2,4 Осакаров 33,1 32,7 32,5 32,1 31,6 2,3 Нұра 24,4 24,2 24,0 23,1 22,8 1,7 Қаражал 19,2 19,1 18,9 18,5 18,4 1,3 Ақтоғай 18,2 18,0 17,8 17,6 17,4 1,3 Приозерск 13,3 13,3 13,2 13,1 13,3 1,0 Ұлытау 14,0 13,8 13,6 13,1 12,9 0,9 Ескерту: Қарағанды облысы статистика агенттігінің деректері негізінде құрастырылған

Кесте мәліметтерінен облыстық қалалар арасынан Қарағанды

қаласы халқының саны жалпы халық санының 36,3 пайызын, Теміртау – 13,5 пайызын, Жезқазған – 6,6, Балқаш - 5,7пайызын, Сәтбаев – 5,0 пайызын, ал аудандық қалалардан Абай – 4,0 пайыз, Қарқаралы – 2,6 пайыз құрайтынын көруге болады. Ауыл тұрғындарына қарағанда қала тұрғындарының саны басым. Өйткені, әлеуметтік қатынастар жүйесінің

Page 309: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 309 [email protected]

түбегейлі өзгеруі жағдайында Қазақстандағы әлеуметтік-еңбек саласындағы маңызды өзгерістер орын алды. Қазақстан жұмыс күшінің мәртебесі бойынша еңбек ресурстарын қайта бөлудің қарқынды үдерістерінен өтуде. Ауыл аймақтарында еңбек нарығында еңбекке деген сұраныс төмендеді. Жұмыс орындарынан айырылып қалған ауыл тұрғындары өздері үшін өнімдер шығарып, кең көлемде сату үшін қосалқы шаруашылықты ұстауға мәжбүр болды. Бұл өз кезегінде ауылдық жерлерде өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың үлкен үлесін анықтады. Ауыл тұрғындарының бір бөлігі қалаларға көшіп кетті. Мұның себебі - жұмыссыздық және әлеуметтік инфрақұрылымның дамымауы: білім беру, медицина, мәдениет мекемелері, ауыз су мәселелері [2].

Бұл мәселелер Қарағанды облысында да байқалады. 2-кестеден Қарағанды облысының еңбек нарығын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді көруге болады.

2-кесте. Қарағанды облысының еңбек нарығын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер, мың адам

Көрсеткіштер 2013

ж. 2014

ж. 2015

ж. 2016

ж. 2017

ж. Өзгеріс, 2017 ж., % 2016 ж.

Жұмыс күші (15 және одан жоғары жастағы)

744,1 713,1 707,7 690,6 685,0 99,2

Жұмыспен қамтылған халық

707,2 678,4 670,0 656,4 652,4 99,4

Жалдамалы жұмыскерлер 600,3 580,5 594,7 583,2 596,1 102,2 Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар

106,9 97,9 75,3 73,2 56,2 76,8

Жұмыссыз халық 36,9 34,7 37,7 34,2 32,6 95,3 Ескерту: Қарағанды облысы статистика агенттігі материалдары бойынша жинақталды

2-кестеден облыс бойынша жұмыспен қамтылған халық саны жыл

сайын төмендеп келе жатқанын көруге болады, ол 2013 жылы - 707 мың адам, 2014 жылы -678 мың адам, 2015 жылы- 670 мың адам, 2016 жылы – 656 мың адам, 2017 жылы 652 мың адам құраған. Егер 2017 жылғы жұмыспен қамтылған халық санын 2016 жылмен салыстырсақ 0,6 пайызға, өз бетінше жұмыспен қамтылғандар - 23,2 пайызға, жұмыссыз халық - 4,7 пайызға азайған, ал жалдамалы жұмыскерлер саны – 2,2 пайызға өскен. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі жылдар бойы өзгеріссіз бірқалыпта.

Қарағанды облысында 2013-2017 жылдарда жұмыссыздық деңгейі 4,8-5,3 аралығында ауытқып отыр. Жұмыссыз халық деңгейінің төмендеуі халықтың тұрмыс деңгейінің төмендегенін көрсетеді.

Жалдамалы жұмыскерлер саны кейбір қалаларда өсуде, оны 3-кестеден көруге болады. 3-кестеден көріп отырғанымыздай 2017 жылды 2016 жылмен салыстырғанда жалдамалы жұмыскерлер саны Қарқаралы ауданында 7849 адамға немесе 57,36 пайызға, Жаңарқада – 3100 адамға немесе 26,5 пайызға, Абай қ.ә – 3161 адамға немесе 13

Page 310: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 310 [email protected]

пайызға, Балқаш қ - 968 адамға немесе 2,9 пайызға, Шахтинск қаласында 1259 адамға немесе 5,81 пайызға, Теміртау қаласында 3906 адамға немесе 4,72 пайызға, Сәтбаев қ – 852 адамға немесе 2,83 пайызға, Жезқазған қ.ә. – 417 адамға немесе 1,1 пайызға, Осакаров -383 адамға немесе 3,02 пайызға өскен.

3-кесте. Жалдамалы жұмыскерлер саны, адам

Көрсеткіштер 2013

ж. 2014

ж. 2015

ж. 2016

ж. 2017

ж.

Абсолют- ті өзгеріс, 2017 ж. 2016 ж.

Салыстыр-малы

өзгеріс, 2017 ж. 2016 ж.

(+, -) % Қарағанды қ.ә. 212761 212974 214940 208566 204372 -4 194 97,99 Теміртау 81197 81279 87561 82699 86605 3 906 104,72 Жезқазған қ.ә 40382 40423 39987 38140 38557 417 101,09 Балқаш 34718 34753 35286 33660 34628 968 102,88 Сәтбаев 31912 31944 30985 30105 30957 852 102,83 Бұқар жырау 22794 22817 26047 26932 25176 -1 756 93,48 Шахтинск 23959 23983 24200 21678 22937 1 259 105,81 Абай қ.ә 21031 21053 22035 23913 27029 3 116 113,03 Саран 22047 22070 24103 23283 22887 -396 98,30 Шет 17559 17577 16860 17520 15879 -1 641 90,63 Қарқаралы 13687 13701 13495 13683 21532 7 849 157,36 Жаңаарқа 10789 10800 11400 11700 14800 3 100 126,50 Осакаров 12778 12791 11989 12685 13068 383 103,02 Нұра 8380 8389 8354 8898 8557 -341 96,17 Қаражал 7897 7905 7001 7257 7142 -115 98,42 Ақтоғай 5029 5 035 7 664 8 503 8 514 11 100,13 Приозерск 6679 6 686 6 640 7 156 7 358 202 102,82 Ұлытау 6255 6 262 6 199 6 883 6 089 -794 88,46 Ескерту: Қарағанды облысы статистика агенттігі материалдары бойынша жинақталды

Саран -396 адамға немесе 1,7 пайызға, Қарағанды қ.ә. - 4194

адамға не 2,01 пайызға, Қаражал - 115 адамға немесе 1,6 пайызға, Нұра - 341адамға не 3,83 пайызға, Бұқар жырау - 1 756 адамға немесе 6,52 пайызға, Шет - 1 641 адамға немесе 9,37 пайызға азайған.

Облыс бойынша өз бетінше жұмыспен қамтылғандарды қарастырайық (4-кесте).

4-кестедегі деректерден көріп отырғанымыздай, еңбек нарығында өз бетінше жұмыспен қамтылғандар санының үлес салмағы Жаңарқа ауданында басым, яғни 2,1 есе, Нұра ауданында 78,4%, Саран қаласында 15,7%, Шахтинск қаласында 5,21%, Бұқар жырау ауданында 1,34%, Приозерск қаласында 1,49 пайыз құрайды. Қарқаралы аданында өз бетімен жұмыспен қамту 86,2 пайызға төмендеген. Қарағанды облысының 12 қалған қалалары мен аудандарында осы көрсеткіш 11,54-59,77 пайыз аралығында азайған. Бұл өзгерістер халықтың өмір сүру деңгейіне айтарлықтай әсер етеді. Әлбетте, өзін өзі жұмыспен қамту тиімді емес, өйткені жанұяның қажеттілігін қамтамасыз ету үшін табыс жеткіліксіз.

Page 311: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 311 [email protected]

4-кесте. Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар, адам

Көрсеткіштер 2013

ж. 2014

ж. 2015

ж. 2016

ж. 2017

ж.

Абсолютті өзгеріс, 2017 ж. 2016 ж.

Салыстыр-малы өзгеріс,

2017 ж. 2016 ж.

(+, -) % Қарағанды қ.ә. 30509 30540 33560 30454 24519 -5 935 80,51 Теміртау 9505 9525 7560 7257 4348 -2 909 59,91 Жезқазған қ.ә 3482 3412 3617 3775 3325 -450 88,08 Балқаш 3228 3836 3608 3182 2003 -1 179 62,95 Сәтбаев 1583 1584 1389 1198 985 -213 82,22 Бұқар жырау 6720 6734 1237 3213 3256 43 101,34 Шахтинск 5200 4074 1566 1266 1332 66 105,21 Абай қ.ә 4880 5125 2780 2561 1733 -828 67,67 Саран 2329 2332 1804 1541 1783 242 115,70 Шет 3215 3438 2083 2428 1261 -1 167 51,94 Қарақаралы 6500 6507 4195 6216 857 -5 359 13,79 Жаңаарқа 5100 5000 1500 1000 2100 1100 2,1 есе Осакаров 4712 4717 5217 5120 4514 -606 88,16 Нұра 6778 6785 2308 1767 3153 1 386 178,44 Қаражал 572 579 630 391 267 -124 68,29 Ақтоғай 2237 2240 1090 957 385 -572 40,23 Приозерск 215 216 208 201 204 3 101,49 Ұлытау 6241 6262 6199 6883 6 089 -794 88,46

Жұмыссыздықтың құрылымы және деңгейі Қарағанды облысында

жаппай құрылымдық жұмыссыздықты болжайды, оның көп бөлігі кәсіптік білім беру деңгейі мен еңбек нарығындағы сұраныс арасындағы айырмашылықтың салдарынан туындайды. Облыстың еңбек нарығын талап етілмеген жоғары білікті еңбек ресурстарының басым болуымен дамушы нарық ретінде қысқаша сипаттауға болады. Еңбек нарығында жұмыс күшіне сандықжәне сапалық жағынан сұраныс, ұсынысқа сәйкес келмейді: білімі, кәсіби деңгейі. Еңбек нарығының ұсынысында білікті жұмыскерлер жеткіліксіз, сондай-ақ жоғары білімі бар мамандар: мұғалімдер, мектепке дейінгі білім беру мекемелеріне тәрбиешілер, экономистер, бухгалтерлер, заңгерлер [3].

5-кестеде Қарағанды облысының жұмыссыздық деңгейі берілген.

5-кесте. Қарағанды облысының жұмыссыздық деңгейі

Көрсеткіштер 2013

ж. 2014

ж. 2015

ж. 2016

ж. 2017

ж.

Өзгеріс, 2017 ж.,

% 2016 ж.

Жұмыс күші санындағы тіркелген жұмыссыздардың үлесі, %

0,2 0,2 0,4 0,3 0,5 1,6

Жұмыссыз тіркелген халықтың саны, мың адам

1,8 1,6 2,8 2,1 3,2 1,52

Жұмыссыздық деңгейі, пайызбен 5,0 4,9 5,3 5,0 4,8 0,96 Жастар жұмыссыздығының деңгейі, % (15-28 жас)

4,4 4,3 5,3 5,1 4,9 0,96

Page 312: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 312 [email protected]

Көрсеткіштер 2013

ж. 2014

ж. 2015

ж. 2016

ж. 2017

ж.

Өзгеріс, 2017 ж.,

% 2016 ж.

Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі, %

2,9 2,9 3,0 2,9 2,9 -

Ескерту: Қарағанды облысы статистика агенттігі материалдары бойынша жинақталды

5-кестеден Қарағанды облысында еңбек нарығында жұмыссыздық

деңгейі 2016 жылды 2017 жылмен салыстырғанда 0,4 пайызға төмендеген, жұмыссыз тіркелген халықтың саны 1,5 пайызға артқан, ал ұзақ мерзімді жұмыссыздық бірқалыпты деңгейде.

Жұмыссыздық деңгейі 2013 жылы – 5,0%, 2014 жылы - 4,9%, 2015 жылы – 5,3%, 2016 жылы - 5,0%, 2017 жылы - 4,8% құраған.

Қарағанды облысында еңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды талдауды қорытындылай келе, 2013-2017 жылдары қалыптасқан еңбек нарығында оның реттелуіне байланысты келесідей үрдістер байқалады:

- мамандық-кәсіби біліктілігін оқудан тыс болуына байланысты сұраныс пен ұсыныстың теңгерімсіздігі артқан;

- экономиканың әртүрлі секторларында жұмыс істейтін мамандар туралы және кадрлар қажеттілігін болжайтын деректер базасының болмауы;

- халықты жаппай кәсіптік мамандыққа бағдарлаудың жоқтығы және нарықтық экономикадағы жұмысқа адам ресурстарын нашар дайындау;

- жұмыс күшінің «көлеңкелі» еңбек нарығын қалыптастыру және кең ауқымды жұмыссыздықты немесе «жасырын» жұмыссыздықты сақтау;

- әлеуметтік-еңбек саласында нарықтық қатынастардың дамымауы;

- Қарағанды облысы және өңірлерде еңбек нарығында менеджмент әлсіз;

- қалыптасқан әлеуметтік серіктестік институтының жоқтығы.

Әдебиеттер тізімі: 1. Қарағанды облысы, жалпы ақпарат, 2019 ж. 2. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің

Статистика комитеті Қарағанды облысының Статистика департаменті. Қарағанды облысы халқының табыстары мен шығыстары / 2013-2017 ж.ж.

3. Қарағанды облысындағы халықтың жұмыспен қамтылуы және еңбек төлемі / Статистикалық жинақ / Қарағанды, 2018.

Page 313: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 313 [email protected]

1.24. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жергілікті бюджеттің рөлі

Айымгуль Алдабергеновна Ералиева

экономика ғылымдарының магистрі, «Менеджмент» кафедрасының аға оқытушысы. Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

университеті (Атырау қ., Қазақстан) Райлы Маратовна Жолумбаева

экономика ғылымдарының магистрі, «Менеджмент» кафедрасының аға оқытушысы. Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

университеті (Атырау қ., Қазақстан) Динара Орынбасаровна Ахмурзина

экономика ғылымдарының магистрі, «Менеджмент» кафедрасының оқытушысы. Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

университеті (Атырау қ., Қазақстан) Жергілікті бюджет экономикалық және әлеуметтік қатынастардың жиынтығы ретінде объективті сипатқа ие. Оның таратылуының тәуелсіз саласы ретінде оның объективті түрде әлеуметтік өндірістің өзі алдын-ала белгілейді, оның дамуы тиісті орталықтандырылған ресурстар қажет етеді. Қорларды орталықтандыру халық шаруашылығында үздіксіз айналымды ұйымдастыру, тұтастай алғанда экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін қажет. Шығындарды бөлудің нақты бюджет саласының болуы, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты мен функцияларына байланысты. Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекеттің әлеуметтік өнімдердің қажетті мөлшерлемелері мен пропорцияларын қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге, экономикалық секторларды дамытудың басым бағдарламалары үшін қажетті қаржыны қалыптастыруға, маңызды әлеуметтік өзгерістерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қаржылық орталықтандырудың арқасында қаражат экономикалық және әлеуметтік дамудың маңызды бағыттары бойынша, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатының сәтті жүзеге асырылуына жағдай жасайды. Осылайша, шығындардың бөлінуінің ерекше бөлігі ретінде жергілікті бюджет белгілі бір қоғамдық мақсаттарды орындайды - ол жалпыұлттық қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді. Жергілікті бюджет шаруашылық санаты ретінде белгілі бір қоғамдық мақсатты орындау арқылы объективті бөлу қатынастарының болуының экономикалық нысаны бола алады. Жергілікті бюджет құндылықтарды бөлудің нақты саласы ретінде мынадай ерекшеліктермен сипатталады:

Page 314: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 314 [email protected]

1) жалпы әлеуметтік өнiмнiң бiр бөлiгiнен аймақтан бөлiнумен және оны әлеуметтiк қажеттiлiктi қанағаттандыру үшiн пайдалануымен байланысты бөлу қатынастарының арнайы экономикалық нысаны; 2) материалдық өндiрiстi қаржыландырудан, өндiрудi жүзеге асыру процесiн қаржыландырудан және құнды тұтынуды қамтамасыз ететiн өндiрiстiк емес салада қаржыландырудан айырмашылығы ұлттық экономиканың салалары, аумақтары, экономика салалары, әлеуметтiк қызмет салалары арасындағы құнды қайта бөлу үшiн арналған; 3) қоғамдық тауардың қозғалысына тікелей қатысы жоқ және одан бөлек бөлiну барысында жүзеге асырылатын, сондай-ақ материалдық өндiрiсте және өндiрiстiк емес саладағы қаржы қатынастары тауарлармен ақшамен тығыз байланысты құнды бөлудiң осындай кезеңiн бiлдiредi [1]. Экономикалық және әлеуметтік категория ретінде жергілікті бюджет әлеуметтік өнімнің орталықтандырылған қорын қалыптастыру және әлеуметтік қажеттіліктерді кеңейту және қанағаттандыру мақсатында оны пайдалану арқылы әлеуметтік өнім құнының бөлінуіне және қайта бөлінуіне байланысты мемлекет пен басқа да әлеуметтік өндірушілердің арасында пайда болатын ақша қатынастарын білдіреді. Жергілікті бюджет әлеуметтік-экономикалық категория ретінде жалпы қаржыландыру санаттарына сәйкес келетін функцияларды орындайды - бөлу және бақылау. Бұл функциялардың әсері бюджеттік қатынастардың қаралатын ерекшелігіне байланысты анықталады. Сонымен қатар, жергілікті қаржыдағы басты байланыс ретінде, жергілікті бюджет бөлу функциясының шеңберінде, бөлу (ресурстар), қайта таратушы, тұрақтандыру сияқты тән бағдарларды орындайды. Бюджет тетігі арқылы экономикаға әсер етеді. Бұл тұтастай экономикаға ықпал ету құралы ретінде бюджеттің рөлін көрсетеді. Бюджет механизмі - мемлекеттік қорлардың орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен пайдаланудың формалары мен әдістерінің жиынтығы. Меншік нысандарының әртүрлілігі экономиканың болжамды жоспарлы басқарылуын білдіреді, ол бюджеттік қатынастардың жұмыс істеуінің бірдей формасын анықтайды. Бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты, мемлекеттік қорлардың орталықтандырылған қорының қозғалысы жоспарланған, бюджеттік байланыстар тиісті қаржылық құжатта - елдің негізгі қаржылық жоспарында көрініс табады. Ол бюджеттің әлеуметтік-экономикалық мазмұнын құрайтын тарату процестерін қарастырады; Негізгі қаржы жоспарының кірістер мен шығыстарының нақты баптары мемлекеттік қорлардың орталықтандырылған қорын қалыптастыру көздерін және пайдалану бағыттарын көрсетеді. Негізгі қаржы жоспары - мемлекеттің жоспарланған қызметінің нәтижесі; ол қоғамның барлық мүшелерінің мүддесін көрсететін мемлекеттің еркін білдіреді. Елдің негізгі қаржылық жоспарының көрсеткіштері жыл сайын Республика Парламенті

Page 315: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 315 [email protected]

қабылдаған «Республикалық бюджет туралы» Заңға сәйкес сөзсіз жүзеге асырылады [2]. Осылайша, «жергілікті бюджет» тұжырымдамасының алуан түрлілігі келесі компоненттерде түсіндірілуге дейін төмендейді: - салыстырмалы түрде тәуелсіз әлеуметтік-экономикалық категория ретінде;

- облыстың орталықтандырылған ақша қоры ретінде; - экономикаға ықпал ету құралы ретінде (бюджет механизмі

арқылы); - өңірдің негізгі қаржылық жоспары ретінде; - қатынастары мен қоғам мүшелерінің барлық тараптары үшін

міндетті болып табылатын заңды заң ретінде. Жергілікті бюджеттің әлеуметтік жаңғыртудағы рөлі, ең алдымен, жергілікті бюджеттің (шығындардың) көмегімен ұлттық табыстың 30%-ын таратады және қайта бөлінеді, жалпы ішкі өнімнің 20%-ы, жалпы әлеуметтік өнімнің 10%-ы. Ол халық шаруашылығының түрлі салалары, өндіріс секторлары, әлеуметтік қызмет салалары, экономикалық өңірлері мен елдің аумақтары арасында қаражат бөледі. Өндірістік емес салада бюджеттік қаражат бөлу оның жұмыс істеуінің және одан әрі дамытудың негізгі көзі болып табылады. Бұл саладағы мекемелер мен ұйымдардың негізгі бөлігі өзінің жеке табыс көздеріне ие емес және бюджет есебінен қаржыландырылады. Білім беру мен денсаулық сақтауға, әлеуметтік сақтандыруға және әлеуметтік қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениетке және өнерге жұмсалған мемлекеттік қаражат - бұл аймақтық әлеуметтік-мәдени іс-шараларды өткізу мүмкін емес. Өнеркәсіп емес саланың филиалдарының ұтымды құрылымын қалыптастырудағы бюджет өте маңызды. Өнеркәсіп емес саланың жұмыс істеуі үшін қаржы ресурстарын қамтамасыз ету арқылы мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорының түпкілікті мөлшерін қалыптастыра алады және оны пайдаланудағы аумақтық пропорцияларға әсер етуі мүмкін [3].

Бюджеттік шығыстардың белгілі бір түрлерінің жиынтығы бірқатар факторларға байланысты: мемлекеттің табиғаты мен функциялары, елдің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, бюджеттің ұлттық экономикамен байланыстылығы, мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысы, бюджет қаражаты нысандары және т.б. Бұл факторлардың жиынтығы әлеуметтік-экономикалық дамудың белгілі бір кезеңінде кез-келген мемлекеттің бюджеттік шығыстарының басқа жүйесі. Қоғамның экономикалық өміріндегі бюджет шығыстарының рөлі мен маңызын нақтылау үшін олар белгілі бір өлшемдерге сәйкес жіктеледі. Қаржы теориясында және практикада бюджет шығыстарын жіктеудің бірнеше белгілері бар. Ең алдымен, бюджет шығыстары олардың көбею үрдісіне әсері бойынша бөлінеді. Бұл жағдайда ағымдағы және күрделі бюджет шығыстары бар.

Page 316: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 316 [email protected]

Ағымдағы шығыстар заңды тұлғаларға оларды ұстап тұруға және ағымдағы қажеттіліктерді қамтамасыз етуге арналған бюджет қаражатын ұсынуымен байланысты. Бұл шығындарға мемлекеттік тұтыну шығындары (экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымды ұстау, ұлттық экономиканың мемлекеттік секторлары, азаматтық және әскери сипаттағы тауарлар мен қызметтерді сатып алу, мемлекеттік мекемелердің ағымдағы шығындары), төменгі билік органдарына, мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға ағымдағы субсидиялар, көлік төлемдері, пайыздық төлемдер кіреді мемлекеттік қарыз және басқа да шығындар. Әдетте, бұл шығындар әдеттегі бюджетте немесе ағымдағы шығындар мен табыстардың бюджетінде көрсетілген шығыстарға сәйкес келеді. Бюджеттік шығыстарды жіктеудің маңызды ерекшелігі болып табылады. Бұл жағдайда барлық шығындар бірнеше ірі топтарға бөлінеді. Әдетте, келесі шығындар топтарың атап айтуға болады: - өнеркәсіптік өндірісті қаржыландыру; - әлеуметтік және мәдени іс-шараларды қаржыландыру; - ғылымды қаржыландыру; - басқа шығындар мен төлемдер. Қазіргі уақытта Қазақстанда мақсатты аймақтар бойынша шығыстарды жіктеу қолданылады. Сонымен қатар, шығыстардың жекелеген топтары үшін (атап айтқанда, қорғаныс шығыстары үшін) жалпы жіктеуден ерекшеленетін жіктеу қолданылады. Мақсатты бюджеттік шығыстарды іске асырудағы маңызды мәселе, олардың ел экономикасының қазіргі даму кезеңінде инфляцияның жоғары қарқыны тұрғысынан алғанда, оларды амортизациядан қорғау болып табылады. Қауіпсіздік қағидаты олардың инфляциялық өсуін есепке ала отырып, бюджет шығыстарының бірнеше баптарын толық көлемде қаржыландыруды көздейді. Бюджеттік шығыстардың жекелеген баптарын олардың инфляциялық өсуіне сәйкес қаржыландыру, бір жағынан, жоспарланған шараларды қамтамасыз етуде бюджет бөлгіштерін қорғайды, екінші жағынан - тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұранысты арттырып, одан әрі инфляцияны тудыратын инфляциялық фактор, өндірістік шығындар. Шығындарды жіктеудің соңғы белгісі аумақтық болып табылады. Қазақстандағы үкіметтің деңгейіне сәйкес бюджет шығыстары жергілікті бюджет шығыстарына бөлінеді. Бюджеттік шығыстарды іске асыру бюджетті қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Ол бюджетте көзделген іс-шараларды жүзеге асыру үшін кәсіпорындарға, ұйымдарға және мекемелерге қаражат беру жүйесін жатады. Бюджеттік қаржыландыру қаржыландырудың нақты нысандары мен әдістерімен сипатталатын белгілі бір принциптерге негізделген. Бюджетті қаржыландырудың

Page 317: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 317 [email protected]

принципі, формасы мен әдістері жүйенің өзіндік элементтері болып табылады, оның жұмысының тиімділігіне әсер етеді [4]. Бюджетті қаржыландырудың ұтымды жүйесін ұйымдастыруда маңызды рөл атқарады, негізінен, қаржыландыру принциптері. Бұл принциптер мыналарды қамтиды:

- минималды шығындармен барынша нәтиже алу. Бюджеттік қаражат оларды пайдаланудан ең тиімділігі қамтамасыз етілген жағдайда ғана қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл нәтиже, бір жағынан, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының әртүрлі мәселелерін шешуде, ал екінші жағынан, бюджет қаражатын бөлудің кірістерінің өсуіне байланысты бюджетке кері ақша ағынын көрсетуде;

- бюджет қаражатын пайдаланудың мақсатты сипаты. Заңды тұлғалар бюджеттен тек бекітілген бюджет негізінде және алдын ала белгіленген мақсаттар үшін ғана алады. Осы қағидатты қатаң ұстану бюджеттің бөлінуін тиімсіз пайдалануды болдырмайды;

- өндірістің және басқа көрсеткіштердің орындалуына бюджет қаражатын беру және бұрын шығарылған қаражатты пайдалануды есепке алу. Бюджеттік қаржыландырудың көрсеткіштердің орындалуына тәуелділігі қаржы органдарына кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қызметін тиімді және тиімді бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді;

- бюджет қаражатын қайтарымсыз қайтару. Мемлекеттік бюджетке міндетті түрде қайтару шарты жоқ қаражат бөлу. Бюджет шығыстары саласындағы негізгі міндеттер:

- мемлекеттік мақсатты бағдарламалардың санын азайту, бюджеттік қаражатты ең тиімді және әлеуметтік маңызы бар жобаларға шоғырландыруды қамтамасыз ету;

- мемлекеттік аппаратты ұстаудың құнын төмендету; - инвестициялық процесті орталықсыздандыруды жалғастыру,

жобаларды мемлекеттік-коммерциялық қаржыландыру практикасын кеңейту;

- ұлттық қорғаныс және қорғаныс кешеніне бөлінетін қаражатты пайдаланудың тиімділігін арттыру, оларды әлеуметтік мәселелерді шешуге, конверсиялауға және перспективті ғылыми жобаларға шоғырландыруға;

- жекелеген салаларға субсидиялау деңгейін төмендету; - бюджет қаражатын пайдалануды бақылауды күшейту; - ғылым, мәдениет, медициналық көмек, білім беру шығыстарын

басым қаржыландыруды қамтамасыз ету. Қазіргі жағдайда әлеуметтік және мәдени мекемелердің шығындарының барлық түрлерін қамтитын шығыстардың интеграцияланған нормалары барынша маңызды болып келеді. Осындай нормаларды қолдану бізге осы мекемелердің жұмысын қорытынды нәтижелерге қол жеткізуге бағыттауға мүмкіндік береді: балаларды тәрбиелеу, мамандарды даярлау және науқастарға көмек

Page 318: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 318 [email protected]

көрсету. Бұдан басқа, шоғырландырылған нормативтерді қолдану мекемелердің тәуелсіздігі әртүрлі шығындар мен бюджет қаражатын пайдалануда кеңейтеді, ресурстарды ұтымды және заңды пайдалануға қызығушылығын арттырады. Бюджет коэффициенттері көптеген факторлардың ықпалымен өзгеруі мүмкін. Нормативтердің өсуі бағалардың және тарифтердің өзгеруімен, ұлттық экономиканың жалақының өсуімен, жергілікті бюджеттерде шығындарды қаржыландыру үшін қосымша мүмкіндіктердің пайда болуымен байланысты. Қазақстан Республикасы субъектілерінің құзыреті білім беру шығыстары мен білім беруді қаржыландырудың өңірлік стандарттарын белгілеу бойынша олардың бюджеттерін қалыптастыру болып табылады. Жергiлiктi өкiмет органдарының құзыретi бiлiм берудi дамытуға, бiлiмдi жергiлiктi қаржыландыруға арналған стандарттарды әзiрлеуге және қабылдауға арналған жергiлiктi бюджеттер мен қаражатты қалыптастыру болып табылады [5]. Бюджеттік жүйенің әлеуметтік қамсыздандыру шығыстары мыналардан тұрады: мемлекеттік зейнеткерлік жасақшыларды, зейнеткерлер мен олардың отбасыларына зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеу, 6 жасқа дейінгі балаларға, жалғызбасты аналарға арналған жәрдемақы. Бюджеттік шығыстардың елеулі бөлігі балалар үйлерін күтіп-ұстауға, мүгедектерге қызмет көрсетуге, медициналық және еңбекке тексеруге, протездеуге және басқа да іс-шараларға бағытталған. Зейнетақы қоры, әлеуметтік сақтандыру қоры, жұмыспен қамту мемлекеттік қоры, әлеуметтік қолдау қоры: әлеуметтік салада осы мақсаттар үшін бюджеттік қаржы бөлу қосымша бюджеттен тыс қорлардың саны бар, мақсатты бағдарламаларды «Мүмкіндігі шектеулі балалар», «жетім», отбасын жоспарлау жүзеге асыру үшін қамтамасыз етеді Бұдан басқа, мемлекеттік бюджеттің мақсатты бюджеттік қаражатын аумақтық бюджеттердің ресурстарымен толықтыру жоспарланып отыр. Осылайша, жергілікті мемлекеттік органдардың тарапынан халықты әлеуметтік қорғау Қазақстан Республикасының азаматтарының әлеуметтік осал топтарына: көпбалалы отбасыларға, жұмыссыздарға, зейнеткерлерге, кедейлерге, мүгедектерге, әскери отбасыларға және халықтың әлеуметтік осал топтарына таралады. Халықты әлеуметтік қорғау тек қана қолдау үшін қаражат бөліп қана қоймай, сондай-ақ қолдау қажет мұқтаж азаматтар санатын шығару үшін жағдай жасау болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы

жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңы. 23 қаңтар 2001 ж.

Page 319: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 319 [email protected]

2. ҚР Президенті «ҚР мемлекеттік жоспарлау жүйесі туралы» 2009 ж. Жарлығы // minplan.kz.

3. Аскарова М. Аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуының ерекшелiктерi / ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы: Вестн. КазНУ. Сер. экономическая. - 2010.

4. Е.Б. Жатканбаева, К.И. Байзакова Аймақтық басқарудың (менеджменттiң) тиiмдiлiгiн арттыру жолдары — Алматы, 2014 ж.

5. Мухтарова А.М. Қазақстан өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау // Жас ғалым. — 2019. — № 8.1. — С. 31-33. — URL https://moluch.ru/archive/142/39990/.

1.25. Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы шетелдік тәжірибе

Айымгуль Алдабергеновна Ералиева

экономика ғылымдарының магистрі, «Менеджмент» кафедрасының аға оқытушысы. Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

университеті (Атырау қ., Қазақстан) Маия Тапашевна Баймуханова

экономика ғылымдарының магистрі, «Менеджмент» кафедрасының аға оқытушысы. Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

университеті (Атырау қ., Қазақстан) Жанна Рафиковна Абузьярова

экономика ғылымдарының магистрі, «Менеджмент» кафедрасының аға оқытушысы. Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

университеті (Атырау қ., Қазақстан)

Қазақстандағы жергілікті бюджеттердің қалыптасуы үнемі өзгеріп отырады. Бұл өзгерістердегі айқын тенденциялардың, әдіснаманың дамуының жоқтығынан көрінеді.

Қазіргі шетелдік ғылымда салық салуды аймақтық реттеудің екі негізгі тәсілі бар: «функционалды» (уақыттың алдында пайда болған) және «оңтайландыру». Олар мынадай мәселелерді шешуде: мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктер мен табыстарды оңтайлы бөлу, белгілі бір табиғат пен әлеуметтік табыстарды қаржыландырудың тиімді деңгейлері, жергілікті билік органдарының қызметіне мемлекет тарапынан араласу дәрежесі және бақылау нысандары. Бірінші тәсілдің жақтастары экономикалық саясатты дамытып, жүзеге асыра алады, өйткені ол макроэкономикалық тұрақтылық пен әлеуметтік стандарттарға жауапты. Олар кірістердің кейбір түрлері жергілікті деңгейде тиімдірек шоғырлануы керек екенін мойындайды, алайда бюджеттік қаражаттарды бөлу критерийлері мемлекет белгілеген әлеуметтік және саяси мақсаттармен анықталуы керек.

Page 320: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 320 [email protected]

Мәселен, Р. Мушгрэв қоғамдық тауарларды ұсыну тиімділігінің мәселесі мемлекеттік деңгейлер арасындағы жауапкершілікті бөлуді толықтай анықтау мүмкін еместігін талап етеді.

«Оңтайландыру» тәсілін әзірлеушілер - эконометриялық бағыт бойынша американдық экономистер: В. Баумал, К. Белл, У. Уейтс, С. Тибу, Д. Фридман, С. Либенштейн, Р. Хилл, И. Гоц және басқалар. Зерттеудің басты бағыты - қоғамдық тауарлармен қамтамасыз етудің тиімділігі. Осылайша, У. Оэйс орталық билік органдары асимметриялы ақпараттың әсерінен азаматтардың артықшылықтарын немесе әлеуметтік қызметтерді көрсетуге арналған жергілікті шығындарды шын мәнінде бағалай алмайды [1]. Еуропалық елдерде 19-шы ғасырдың аяғынан бастап 20-шы ғасырдың екінші жартысына дейін басым болған қаржыны орталықтандырудың өсу үрдісі де өзгерді. Бірақ бұл процестің идеологиясы «функционалдық» және «оңтайландыру» тәсілдерінің арасында ымыраға келудің бірнеше түрін білдіретін болды. Бюджеттік қатынастарды қазіргі заманғы еуропалық тәжірибеде ұйымдастырудың әмбебап қағидалары Жергілікті өзін-өзі басқарудың еуропалық хартиясы арқылы айқындалады, ол жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өздерінің ұлттық экономикалық саясатында жеткілікті қаражатқа еркін ие болу құқығына ие екендігін жариялайды. Олардың қаржы ресурстарының мөлшері жергілікті билік органдарына Конституциямен немесе заңмен бекітілген функцияларға сәйкес келуі керек. Бірақ бұл еуропалық мемлекеттердің бюджетаралық қатынастардың іргелі мәселелерін шешуге деген көзқарастарының біркелкі екенін білдірмейді. Зерттеушілер өкілеттіктер мен ресурстарды бөлудің екі негізгі үлгісі бар екенін атап өтті. Батыс Еуропаның көптеген елдерінде қабылданған бірінші үлгі коммуникациялық, гигиеналық, қоғамдық көлік, коммуналдық меншікті басқару, қоғамдық тәртіп, әлеуметтік қамсыздандыру, мәдениет және спорт саласындағы аумақтық басқару және коммуналдық қызметтер көрсету сияқты қалалық өзін-өзі басқару органдарының өкілеттіктерін анықтайды. Осы модель бойынша шығыстарды қаржыландырудың негізгі әдісі - жергілікті бюджеттерге берілетін ұлттық салықтардан, сондай-ақ жоғары бюджеттерден түсетін түсімдер. Осы модельде жергілікті салық салу шешуші мәнге ие емес. Қаржылық теңестіру ерекше рөл атқарады. Теңдестіру қағидасына сәйкес, әрбір азамат, тұрғылықты жеріне қарамастан, мемлекеттік органдардың ұсынатын қызметтерінің деңгейіне, ең аз дегенде, стандарттарға құқығы бар. Теңдестірудің мәні аумақтық қауымдастықтар арасында қаржыларды біркелкі тарату үшін бөлінеді.

Екінші үлгіге сәйкес, жергілікті билік органдары аумақты басқаруға тек жоғарыда аталған өкілеттіктерді ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің функцияларының маңызды бөлігі: әлеуметтік сақтандыру,

Page 321: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 321 [email protected]

әлеуметтік мекемелер, білім беру және денсаулық сақтау қызметтерін ұсынады. Модель Скандинавия елдерінде кең таралған. Бұл модельді Ұлыбритания мен Нидерландыда, Польшада және Венгрияда жүзеге асыру туралы айтуға болады, бірақ осы елдерде оның елеулі ерекшеліктері бар. Өткізудегі өкілеттіктердің ауқымы кеңірек кіріс базасын талап етеді. Екінші модельді қаржыландыру негізінен қала бюджеттерінің өздерінің салықтық көздері болып табылады. Жергілікті билік органдары кең өкілеттіктерге ие, алайда олардың қызметі қоғамдық мүдделерге тікелей қатысты болған жағдайда. Мемлекеттік функцияларды қамтамасыз ету бойынша өкілеттіктер қатаң түрде реттеледі және тұрақты түрде бақыланады. Скандинавия өзін-өзі басқарудың айырықша ерекшелігі - бұл тиісті министрліктер мен ведомстволардан басқа омбудсмен институты енгізілген басқару жүйесі. Зерттеушілер сипатталған модельдердің шекараларының еркіндігі мен динамизмін атап өтеді. Мысалы, бірінші үлгіге тағайындалған елдерде жергілікті билік органдарының өкілеттіктерінің кеңеюі, олар бұрын үкіметтің функциялары болып табылатын функцияларды атқаруға қатысу. Екінші модельді іске асырушы елдерде жергілікті автономияны ұлғайту үрдісі байқалды (Скандинавия елдеріндегі «еркін коммуниканы» реформалау). ХХ ғасырдың басында көптеген елдер децентралистік реформаларды жүзеге асырды: жергілікті билік органдарының құзыреттілігін кеңейту (Франция, Португалия, Испания, Италия), априориді жою (Франция мен Греция), салықтық автономияны ұлғайту (Испания, Италия), тиісті қаржы аударымдарының көлемін азайту (Нидерланды) байланысты емес, жергілікті қауымдастықтардың жаңа элементтерін құру. Германияда жерлер арасында қаражатты қайта бөлу. Германия Конституциясы барлық деңгейдегі бюджеттер арасында салықтарды бөлуді міндеттейді. Сондықтан, салық әлеуеті орташадан төмен жер, салық әлеуеті орташадан асатын сол жерлердің есебінен теңестіру грантын алады. Бұл теңдестіруге арналған гранттар - әлеуметтік және экономикалық тұрақтылықты қолдауға бағытталған ең төменгі мемлекеттік әлеуметтік стандарттарға сәйкес шығындарды қаржыландыру үшін республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге аударымдар [2]. Үндістанда бюджетаралық теңдестіру бірыңғай негізде барлық мемлекеттерге қаржы ресурстарын ұсынуды, сондай-ақ қолайсыз әлеуметтік-экономикалық жағдайға ұшыраған нақты елдерді біріктіретін өңірлерге көмек көрсету жолымен жүзеге асырылады. Үндістанда орталық үкіметтердің үш түріне мемлекет кіреді: 1) ағымдағы шығыстарды қаржыландыруға гранттар беруге;

Page 322: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 322 [email protected]

2) мемлекеттік инвестицияларды, оның ішінде мемлекеттік дамудың нақты жобалары арқылы қаржыландыру;

3) әлеуметтік маңызды жобалар үшін. Австрияда жергілікті бюджет мақсатты болып табылатын трансферттер есебінен жүзеге асырылады. Швецияда бюджетаралық теңдестіру жүйесі азаматтарға бірдей сапа және барлық бағамен бірдей бағамен қызмет көрсетуге бағытталған кірістерді теңестіру болып табылады. Осылайша, бюджеттік тепе-теңдік мәселелерін шешу маңызды міндет болып табылады. Ақшаны бөлу тетігі бюджеттердің тік және көлденең теңдестіру міндеттерін шешуге тиіс. Әрбір мемлекет жергілікті бюджетті қамтамасыз ету үшін оларға қолайлы әмбебап тетікті таңдайды. Өз кезегінде, мемлекет үшін маңызды міндет - аймақтық және жергілікті бюджеттерді қаржылай қолдау үшін түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында қаржы бөлу механизмін дұрыс таңдау. Бюджеттік жүйені орталықсыздандырудың маңызды көрсеткіші - жергілікті өзін-өзі басқару бюджеттерінде орталық деңгейдегі бюджеттік трансферттердің үлесі. Жергілікті бюджеттердің кірістеріндегі олардың үлесіне сәйкес, біз мемлекеттік бюджетке тәуелділік деңгейін айта аламыз. Айта кету керек, жергілікті бюджеттердің біртұтас елдердегі кірістер құрылымында бюджеттік трансферттер үлесі жоғары, ал федералдық деңгейде ол әлдеқайда аз. Мысалы, Нидерландыда, Италияда, Ирландияда, Канадада, Португалияда трансферттер жергілікті бюджеттердің ағымдағы кірістерінің 62-ден 80% -на дейін құрайды [3].

Жергілікті бюджеттерге трансферттiк қаржыландыру өңiрлердi дамытудағы теңгерiмсiздiктердi жою үшiн ұлттық табыстың қарқынды қайта бөлiнуiн бiлдiредi. Бюджетті реттеудің бұл әдісін қолдана отырып, жергілікті билік органдарының алдында тұрған басты мәселе - қаражаттарды қайта бөлудің тиімділігін арттыру, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдарының орталыққа қаржылық тұрақтылығын төмендету және салықтық автономияны нығайту. Бюджеттік трансферттерді бөлу әдістерінде әлемдік тәжірибе:

1) жергілікті команданың қаржылық күш-жігеріне (табысына) сәйкес;

2) көпфункционалды формуланы пайдалану; 3) жергілікті қауымдастықтардың нақты шығындарын өтеу түрінде; 4) жергілікті қауымдастықтардың жылдық бюджетінің бөлігі

ретінде. Бюджеттік субсидияларды бөлу үшін көбінесе екінші және төртінші әдістер қолданылады; Бюджеттік аударымдар тиісті - бірінші және үшінші. Субсидияларды бөлу кезінде көптеген елдер формулярлық көзқарасты артық көреді, өйткені ол орталықтандырылған қолдау үшін жергілікті бюджеттердің қажеттілігін объективті бағалау мүмкіндігін

Page 323: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 323 [email protected]

береді. Дегенмен, формуланың өзі проблемаларды шешпейді, өйткені онда қамтылған критерийлердің жиынтығы өте маңызды. Батыс Еуропа елдеріндегі бюджеттік трансферттердің ішінде ең көп таралған түрлері:

- Германияда - қосымша субсидиялар, инвестициялық мақсаттар үшін мақсатты трансферттер, ортақ міндеттерді орындау үшін субсидиялар;

- Францияда - бюджеттік шығыстарды қаржыландыруға жалпы субсидиялар, салық жеңілдіктерін өтеу үшін субсидиялар, арнайы гранттар;

- Швецияда - субсидияланбаған, мақсатты субсидиялар; - Польшада - жалпы субвенциялар, мақсатты субсидиялар; - Латвияда - бюджеттік субсидиялар, несиелендіру қорынан

субсидиялар, мақсатты трансферттер; - Литвада - бюджеттік субсидиялар, арнайы субсидиялар.

Сонымен бірге, бюджетке аударым қаражатының көздері: жеке салық немесе оның бір бөлігі (мысалы, Германияда - қосылған құн салығы бойынша түсімдердің 2%, Латвия - табыс салығы бойынша түсімдердің бір бөлігі, Францияда - ҚҚС жыл сайын индекстелген үлесі); (Франция, Швеция, Польша, Латвия, Литва), сондай-ақ трансферттік төлем түрлеріне байланысты басқа көздерден тұрады. Жергілікті билік органдарының трансферттерді пайдаланудағы еркіндігі дәрежесі анықталған нақты мақсаттарға (субсидиялар) және байланысты емес субсидияларға жұмсалатын тиісті бюджеттік трансферттер арасындағы қатынаспен анықталады. Трансферттердің жалпы көлеміндегі бюджеттік субсидиялардың үлесі қаншалықты маңызды болса, жергілікті топтардың саны көбейеді. Тұрақты экономикадағы және өзін-өзі басқару дәстүрлерін дамыған елдерде негізгі рөл атқаратын бюджеттік субсидиялар (Германия, Франция, Швеция). Социалистікстан кейінгі елдерде бюджетаралық трансферттер кеңінен қолданылады (Польша, Латвия). Көптеген шет елдерде бюджеттік субсидиялар қаржы теңестірудің негізгі құралы ретінде пайдаланылатынын атап өткен жөн. Олар Германия мен Швецияда жиі кездеседі. Жалпы, шет елдерде бюджеттік трансферттер жүйесінің жұмыс істеуінің тиімділігі нормативтік базаны жетілдіру дәрежесіне байланысты. Нормативтік-құқықтық базасы бар елдер арасында өте сирек қайта қаралған, ең алдымен Франция мен Швецияны атап өтуге болады. Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың жаңа принциптерiн қалыптастыратын елдерде заңдар өте әртүрлi, ол бiрдей заңдарды бiрнеше рет қайта қарау қажеттiгiнен айырмайды. Жергілікті деңгейде субсидиялар қаржы жүйесінің айтарлықтай бөлігін құрайды, оның ішінде инфрақұрылымдық инвестицияларды қаржыландыру.

Олар бюджеттік жүйенің жекелеген байланыстары арасындағы байланыстың (қаржылық және экономикалық) ерекше нысаны және

Page 324: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 324 [email protected]

жергілікті билік органдарының қаржы қызметінің бағытын анықтайды. Жергілікті бюджет кірістеріндегі субсидиялардың үлесі 23% -дан (АҚШ-та) 40%-ға дейін (Жапония).

Кейбір шет елдерде (Австрия, Бельгия, Дания, Франция, Германия, Ирландия, Италия және Нидерланды) субсидиялар екі негізгі топқа бөлінеді: базалық қолдау субсидиялары (жалпы пайдаланылатын және жергілікті табысқа қосымша ретінде пайдаланылуы мүмкін) және арнайы субсидиялар мен субсидиялар (жол инфрақұрылымы, тұрғын үй құрылысы және санитарлық қызмет саласына бағытталған). Шетелдік субсидиялау тәжірибесін сипаттау үшін тағы бір ерекшелігі бар: біріншіден, белгілі бір күрделі шығындардың (ауруханалар, қоғамдық көліктер, ағын суларды тазарту қондырғылары) іске асыру үшін барлық деңгейдегі мемлекеттік органдардың жарналары есебінен қаржыландырылатын арнайы қорлар құрылады және олар арқылы арнайы субсидияларды бөлу; екіншіден, аймақтық үкімет субсидияларды бөліп қана қоймай, жергілікті билік органдарының жобаларын қаржыландырады [4]. Бір жағынан, жергілікті өзін-өзі басқару қызметін қаржыландыру үшін жеке кірістердің үнемі болмауы және экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымды жақсарту бойынша шараларды қаржыландыруға қаражат беру қажеттілігі, екінші жағынан, жергілікті билік органдарын тапшылығын қаржыландыру тетігін пайдалануға, атап айтқанда, қарыздарға жүгінуге мәжбүр етеді. Шет елдердегі жергілікті билік органдарының несие операциялары ерекшелігі күрделі шығыстарды қаржыландыруға тартылған қаражатты пайдалану болып табылады. Соңғы жылдары жергілікті билік органдарының күрделі салымдарының өсуі муниципалды несиелер берудің ұлғаюымен қатар жүрді. Осылайша, несиелер Франциядағы жергілікті бюджеттердің (98% -ға дейін), Англияда (90%), Жапонияда, АҚШ пен Германияда (40% -дан 45%) күрделі шығындардың көлемін қаржыландыру үшін пайдаланылады. Муниципалдық бағалы қағаздар (негізінен облигациялар) шетелде жергілікті қарыз алудың маңызды құралы болып табылады. Олар банктерге, сақтандыру компанияларына орналастырылады, сондай-ақ жеке тұлғалар сатып алады. Муниципалдық облигациялардың бір бөлігін арнайы мемлекеттік кредиттік агенттіктер мен корпорациялар сатып алады. Жергілікті билік өздерінің несиелерін шет елдерге орналастыруға, сондай-ақ жергілікті муниципалитеттерге несие беруге маманданған халықаралық кредиттік орталықтан несиелерді пайдалануға құқылы. Шет елдерде жергілікті қаржыландырудың тәуелсіз байланысы жергілікті кәсіпорындардың қаржысы болып табылады. Оларға коммуналдық қызметтер, жол, көліктік кәсіпорындар, газ, энергетика және сумен жабдықтау кәсіпорындары, сондай-ақ баспаналар жатады. Олар жергілікті бюджет кірістерінің 12-ден 34% -на дейін келеді.

Page 325: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 325 [email protected]

Қазіргі жағдайда отандық бюджетті қалыптастырудағы отандық тәжірибеде үздік шетелдік тәжірибені енгізу үшін қолайлы жағдайлар жасау өте маңызды. Өйткені, Қазақстан Республикасының жергілікті салық пен алымдар бюджет кірістерін қалыптастыруда маңызды рөл атқармайды. Көптеген жергілікті билік органдары жергілікті салықтарды және алымдарды төлеу бойынша өз өкілеттігін толық көлемде жүзеге асырмайды.

Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы шетелдік тәжірибені талдау, біздің ойымызша, келесі тұжырымдар мен ұсыныстарды негіздеуге мүмкіндік береді. Біріншіден, орталық органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары арасындағы нақты тапсырмаларды шешу үшін құзыреттілікті нақты бөлу керек және бірте-бірте мемлекеттік қаржыны орталықсыздандыруға көшуді жүзеге асыру қажет. Осылайша, жергілікті бюджет қаражаты есебінен республикалық қажеттілікті қамтамасыз етумен байланысты - елдің заңын қорғау, заңнамалық және атқарушы билік органдарының мазмұны, негізгі ғылымды дамыту, экономиканы қайта құрылымдау және т.б. сияқты шығыстар ғана қаржыландырылуы тиіс. Жергілікті деңгейдегі қаржы проблемалары тиiстi бюджеттер есебiнен шешiлу керек. Бұл үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдары өздерінде жеткілікті қаржылық ресурстарға ие болуы керек. Жергілікті билік өздерінің салықтық көздеріне байланысты өз қажеттіліктерінің 40-60% -ын қаржыландыруы керек. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңнамада көрсетілуі тиіс функцияларға сәйкес орталық және жергілікті билік органдары арасында салық түсімдерінің көздерін қайта бөлу қажеттілігі туындайды. Екіншіден, жергілікті салықтар мен алымдардың тізбесін кеңейту және олардың фискалдық рөлін күшейту қажет.

Үшіншіден, аумақаралық қаржы теңестіру механизмін жетілдіру қажет. Шетелдік тәжірибе аумақтардың қаржылық деңгейін реттеу үшін арнайы бюджет қаражатын құру қажеттігін көрсетеді.

Жергілікті бюджеттердің дамуы келесі шараларды іске асыру арқылы облыстық билік органдары мен мемлекеттік органдар тарапынан қолдау көрсетеді: республикалық және өңірлік бағдарламаларды іске асыру, республикалық мақсатты бағдарламаларды қаржыландыруға бөлінетін қаржы ресурстарының муниципалитеті бюджеттерінің арасында бөлу, жергілікті билік органдарына муниципалдық бюджеттерді қалыптастыру және орындау процесіне әдістемелік көмек көрсету.

Қорытындылай келе мемлекеттік билік органдары муниципалитеттердің бюджеттерін әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешудің экономикалық құралы ретінде пайдаланады, өйткені олар аймақтың өндірістік процесінің барлық кезеңдеріне қатысады және өңірлік мақсаттардың өзгеруінен кейін дамиды. Сондай-ақ, жергілікті бюджеттерді пайдалану арқылы мемлекет өндіріс

Page 326: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 326 [email protected]

процестеріне әсер ету мүмкіндігін алады, бизнес-үдерістердің ағыны мен қаржы ресурстарын басқару органдарының уақтылығын бақылайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы

жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңы. 23 қаңтар 2001 ж. 2. Третьякова А.В. Зарубежный опыт формирования доходов

местных бюджетов Вестник Российского экономического университета им. Г.В. Плеханова, 2018.

3. Кибилдс А.А. Мировой опыт в развитии межбюджетных отношений в Российской Федерации // Экономические науки. – 2011. – № 5. – С .285-287.

4. Муслимова З.А. Формирование местного бюджета // Научное сообщество студентов XXI столетия. Экономические науки: сб. ст. по мат. XLVII междунар. студ. науч.-практ. конф. № 10 (47). 7 ноября 2016 года.

1.26. Развитие туризма за годы независимости Казахстана

Бинали Шахпандерович Мамоев Доцент. Университет иностранных языков и деловой карьеры

(г. Алматы, Казахстан) Сакен Кабдушукурович Сапаргалиев

Доцент. Университет иностранных языков и деловой карьеры (г. Алматы, Казахстан)

Арай Турыскановна Алдажарова Старший преподаватель. Университет иностранных языков

и деловой карьеры (г. Алматы, Казахстан)

Андатпа Қазақстанның маңындағы туризмді дамыту барлық әлеуметтік-

экономикалық аспектілермен байланысты, сондықтан туризм экономика мен ғылыми зерттеу тақырыбы ретінде талқыланбады. Тәуелсіздік жылдарында туризм саласында, халықаралық қоғамдастықта ұлттық экономикадағы лайықты орынның туризмі арқасында түбегейлі реформалар жүргізілді.

Түйінді сөздер: туризм, үкімет саясаты, тұжырымдама, туристік кластер, туризм инфрақұрылымы

Аннотация Развитие туризма в суверенном Казахстане связано прежде всего с

организационно-экономическими аспектами, так туризм не рассматривался как отрасль экономики и предмет научных исследований. За время независимости были проведены кардинальные реформы в сфере туризма, в том числе международного, благодаря чему туризму прочат достойное место в национальной экономике.

Page 327: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 327 [email protected]

Ключевые слова: туризм, государственная политика, концепция, туристический кластер, туристская инфраструктура.

The Development of Tourism in Sovereign Kazakhstan

Binali Mamoev University of Foreign Languages and Professional Career

(Almaty, Kazakhstan) Saken Sapargaliev

University of Foreign Languages and Professional Career (Almaty, Kazakhstan) Aray Aldazharova

University of Foreign Languages and Professional Career (Almaty, Kazakhstan)

Abstract The development of tourism in sovereign Kazakhstan is primarily associated with

organizational and economic aspects, since tourism was not considered as a branch of the economy and a subject of scientific research. During the time of independence, cardinal reforms were carried out in the sphere of tourism, including international, due to which tourism tipped a worthy place in the national economy.

Keywords: tourism, state policy, concept, tourist cluster, tourist infrastructure.

Развитие туризма в Казахстане отличается от общемировых тенденций, так как во многом специфика его развития предопределена политическими, экономическими и социальными особенностями страны. До 90-х годов 20 века, когда Казахстан входил в состав СССР, туризм не рассматривался как отрасль экономики и предмет научных исследований. Производство турпродукта с учетом специфики политического и социального строя, имело рекреационную и познавательную направленность. Наиболее развит был сектор внутреннего туризма, а закрытость границ, сложность визовых режимов затрудняли развитие въездного и выездного туризма. Переход Казахстана к суверенитету сопровождался реформистскими преобразованиями во всех сферах, в том числе и в туризме.

Период 1991-1992 годы, был связан с провозглашением независимости Республики. В 1991 году создано Министерство по делам молодежи, туризма и спорта РК, которое занималось проблемами туризма на государственном уровне. Если раньше туристская деятельность имела только рекреационную, познавательную и спортивную значимость, то, начиная с 1991 года, в Казахстане определяются экономические приоритеты туризма как отрасли и целесообразности его развития на принципах рыночных отношений. В эти годы в основном были заложены правовые, организационные и экономические основы и принципы создания и функционирования сферы туризма в Казахстане. За этот период были

Page 328: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 328 [email protected]

приняты ряд законодательных актов, в 1992 году были приняты основополагающие документы: Постановление Кабинета Министров РК «О развитии туризма и спорта в Республики Казахстан», «Положение о лицензировании, сертификации туристкой и спортивной деятельности», «Концепция развития туризма в Республики Казахстан» и другие, определяющие стратегическое направление в туристской деятельности, позволившие преобразовывать туризм из сферы деятельности в отрасль экономики. [1]

Особо в соответствие с требованием рыночной экономики важное значение имел начавшийся в 1992 году процесс приватизации и разгосударствления. С обретением независимости суверенного Казахстана туризм в Республике Казахстан впервые был определен в качестве самостоятельной отрасли экономики с принятием Закона Республики Казахстан «О туризме» от 3 июля 1992 года.

В соответствии с Законом была разработана единая государственная политика в сфере туризма, в соответствии с которой предусматривалось: регулирование финансовых, валютных и лицензионных отношений в сфере туризма; финансирование государственных перспективных программ развития туризма; разработка и совершенствование нормативных документов, регулирующих отношения в сфере туризма; разработка государственных стандартов обслуживания туристов; регулирование туристского потока; обеспечение прав туристов, пребывающих на территории Республики Казахстан, их безопасности и защиты; защита интересов Республики Казахстан и ее граждан в случаях коллизии межгосударственных отношений в сфере туризма; развитие международных и внутренних туристических связей; сотрудничество с зарубежными странами в сфере туризма; представительство Республики Казахстан в международных туристических организациях; организация республиканских и международных туристических бирж, ярмарок и лотерей; решение других вопросов развития туризма. Впоследствии Закон «О туризме» Закон утратит свою силу в связи с принятием 13 июня 2001 году Закона Республики Казахстан «О туристской деятельности в Республике Казахстан».

Период 1993-1994 годов включал систему организационно-экономических преобразований в сфере туризма. В соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 17 декабря 1993 году № 1460 «О создании Министерства по делам молодежи, туризма и спорта Республики Казахстан» было образовано Министерство по делам молодежи, туризма и спорта Республики Казахстан, и упразднен Государственный комитет Республики Казахстан по делам молодежи и Министерство туризма, физической культуры и спорта Республики Казахстан, созданные Указами Президента Казахской ССР от 31 августа 1991 года № 415 «Об образовании Государственного комитета Казахской ССР по делам молодежи» и от 31 августа 1991 года № 417

Page 329: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 329 [email protected]

«О создании Министерства туризма, физической культуры и спорта Казахской ССР». [2]

Постановлением Правительства Республики Казахстан от 19 ноября 1999 года № 1755 было утверждено Положение об Агентстве Республики Казахстан по туризму и спорту. С принятием вышеуказанного Постановления Агентство РК по туризму и спорту выделяется в тот период в качестве самостоятельного центрального исполнительного органа, не входящего в состав Правительства Республики Казахстан. В дальнейшем в Агентство было преобразовано в Министерство туризма и спорта Республики Казахстан.

Последним кардинальным шагом в реорганизации управления туризмом стал Указ Президента РК 2012 года - «Министерство туризма и спорта Республики Казахстан» было преобразовано в Агентство Республики Казахстан по делам спорта и физической культуры с передачей Министерству индустрии и новых технологий Республики Казахстан функций и полномочий в области туристской деятельности. Комитет индустрии туризма МИНТ РК в дальнейшем был преобразован в Департамент туризма Министерства по инвестициям и развитию, а в августе 2014 году Комитет индустрии туризма министерства индустрии и новых технологий РК был упразднен и стал Департаментом туризма Министерства по инвестициям и развитию Республики Казахстан. За весь период развития туристской отрасли экономики Казахстана, с целью осуществления управления в области туризма было принято ряд основополагающих государственных программ. [3]

В соответствии с постановлениями Президента Республики Казахстан № 635 от 15 июля и № 853 от 15 августа 1992 года, Постановлением Кабинета Министров РК от 7 октября 1992 года № 839 по заданию Министерства туризма, физической культуры и спорта «Казгипрград» была разработана первая Национальная программа развития туризма. Определенные шаги были предприняты в плане ускорения формирования инфраструктуры туризма, создания индустрии развлечений, культурных и спортивно-оздоровительных центров, образование новых международных маршрутов. Указом Президента от 27 февраля 1998 года была принята Государственная программа РК «Возрождение исторических центров Шелкового пути, сохранение и преемственное развитие культурного наследия тюркоязычных государств, создание инфраструктуры туризма». Пересмотрена система лицензирования и сертификации туристской деятельности с целью повышения качества обслуживания туристов, начата работа по возрождению и реставрации Великого Шелкового пути. [4]

Программа развития туристской отрасли на 2003 - 2005 годы, принятая Постановлением Правительства от 29 декабря 2002 году, была направлена на создание современного высокоэффективного и конкурентоспособного туристского комплекса, обеспечивающего

Page 330: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 330 [email protected]

широкие возможности для удовлетворения потребностей казахстанских и иностранных граждан в разнообразных туристских услугах, разработка экономических и правовых механизмов развития отрасли и реализация мер на государственном уровне по обеспечению качества турпродукта Казахстана.

В целях реализации Послания Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана от 27 января 2012 года «Социально-экономическая модернизация - главный вектор развития Казахстана» и в соответствии с разработанными системными планами развития туризма Республики Казахстан, Боровской курортной зоны Акмолинской области, горнолыжной зоны вблизи города Алматы, зоны отдыха Кендерли, а также мастер-плана кластерной программы развития туризма в Восточно-Казахстанской области Постановлением Правительства Республики Казахстан в 2014 году была принята Концепция развития туристской отрасли Республики Казахстан до 2020 года. Достижение целей и задач данной концепции определяется посредством роста индикаторов развития туризма на каждом этапе развития. Для достижения указанных целей и задач Концепции развития туристской отрасли.

Таким образом, государственные программы по развитию туризма в Республике Казахстан выступают в качестве важного политико-правового акта, который имеет юридическое значение, а также в качестве инструмента управления и развитием сферой туризма. Можно с большой уверенностью отметить, что история развития туризма в Казахстане еще далеко не закончена. Об этом свидетельствуют имеющиеся в этой отрасли проблемы, которые необходимо решать. Среди них можно отметить следующие: административные барьеры, недостаточно развитая инфраструктура, высокие цены на гостиничные услуги и низкий уровень сервиса, трудности в получении визы и другие.

Формирование и развитие полноценной индустрии туризма в Казахстане прежде всего связано с привлечением иностранных туристов. Но почему в Казахстан их приезжает мало? Прежде всего о Казахстане за рубежом знают мало, и для зарубежных туристов он остается неизведанным. Для привлечения большого потока туристов и увеличения поступления средств в государственный бюджет от международного туризма, необходимо сделать большие первоначальные инвестиции. [5]

В Казахстане в рамках "Концепции развития туристической отрасли до 2020 года" территориально определены 5 кластеров, где Восточный Казахстан рассматривается как центр развития экологического туризма, Алматы – горного туризма. Вместе с тем, Астана и Алматы позиционируются как точки развития делового туризма. Территория Южного Казахстана определена центром развития культурного туризма, Западный Казахстан – как место

Page 331: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 331 [email protected]

культурного и "пляжного" отдыха. Создание туристского кластера фактически определяет позиционирование территории и влияет на формирование положительного имиджа региона, что в целом создаст высоко интегрированные туристские предложения и конкурентоспособные туристские продукты.

В рейтинге стран мира по Индексу конкурентоспособности сектора путешествий и туризма 2013 года (Travel and Tourism Competitiveness Index - 2013), опубликованном группой Всемирного экономического форума (ВЭФ), Казахстан в период с 2011 по 2013 год, поднявшись на пять позиций, занимает 88-е место. Обладая значительным потенциалом для развития важнейшей отрасли, Казахстан к ее созданию приступил сравнительно недавно.

Также стоит отметить, что масштабные мировые события, происходящие в Казахстане, и выставка ЭКСПО-2017 станут сильным импульсом для развития туристической отрасли страны.

Список использованной литературы: 1. Туризм Казахстана 2004-2008 // Статистический сборник. –

Астана, 2009. 2. www.kazatur.narod.ru. Современное состояние и проблемы

развития туризма в странах СНГ и Казахстане. 3. Программа развития туризма на 2007-2011 гг. 4. Вахитова Д. Развитие туристской инфраструктуры в регионах //

Эксперт Казахстан. – 2008. – № 7. – С. 15-16. 5. http://kazakh-tv.kz/ru/programms/viewArchive?id=4481.

1.27. Қазақстан Республикасы туризмінің дамытудағы инновацияның ерекшеліктері мен бағыттары

Ботагоз Омаровна Сабатаева

доцент, экономика ғылымының кандидаты, профессор м.а., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

(Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан) Мухаммедрахман Рамазанулы Жакия

магистрант. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (Нұр-Сұлтан қ. Қазақстан)

Қазақстан Республикасындағы туризм индустриясы мемлекеттік

деңгейде экономиканың басым салаларының бірі деп танылады. Мәселен, ел экономикасының индустриялық-инновациялық даму ережелерін іске асыруда жетекші рөл кластерлер жүйесіне, атап айтқанда туристік кластерге тиесілі. Бұл саланы дамытудағы заманауи үрдістер әлемнің танымал курорттарын жақсы зерттеген туристер

Page 332: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 332 [email protected]

туристік сектор дами бастаған елдерге ұмтылады. Бұл тұрғыда Қазақстанның тартымдылығы өсіп келеді [1].

Туризмдегі инновациялардың мазмұны өндірістегі инновацияларды құру және тарату болып табылады. Инновациялық қызмет ғылым мен өндіріс арасындағы өзара байланыс болып табылады, бұл ғылым мен өндірісті біріктіретін, ғылыми өнімдерді немесе қызметтерді пайдалану арқылы экономикалық агенттердің техникалық және экономикалық қажеттіліктерін іске асыратын өнімді күш.

Қазіргі жағдайда туризмдегі инновацияларды енгізуді қажет ететін айтарлықтай фактор – туристік қызмет аумағында туристік қызмет көрсету саласын қалыптастырады, сондай-ақ аймақ үшін табыс көзі тағайындалған экономикалық секторлардың дамуына себепші болады.

Сурет 1 – Инновацияның өмір циклі

Мысалы, көптеген мемлекеттер туризмдегі инновациялардың

әртүрлі түрлерін насихаттау үшін ұлттық арнайы ұйымдар құрып, инновациялық қызметтің тек экономикалық өсудің басты факторы екенін түсінеді. Мұндай ұйымдар Польшада, Испанияда, Ұлыбританияда және басқа елдерде бар, бірақ туризм жөніндегі кеңестің бірінші болып туризм саласында ақпараттық және инновациялық технологияларды қолданатын Финляндияның үлгісі маңызды үлгі болып табылады. 2001 жылдан бастап, Финляндия ұлттық деректер базасын қызмет ретінде көтере бастады. Бұл деректер базасында орналастыру объектілері, көрнекті орындар, оқиғалар, экскурсиялар, турагенттіктердің телефондары туралы ақпарат файлдары бар. Инновация серіктестікті дамытуға әкелді, сондай-ақ әлемнің туристік аймақтарында ақпарат таратудың перспективаларын ашты [2].

Соңғы жылдары таяу және алыс шетелдерден келген туристердің қызығушылығының арқасында, Қазақстан өзінің тиімді ұстанымымен, табиғи ландшафттар мен климаттық жағдайлардың алуан түрлілігімен,

• идеяның пайда болу

• идеяның даумы

• эксперимент

Новация жасау периоды

• нарыққа енгізу фазасы

• коммерциялизациялауы және диффузия фазасы

• тұрақты жүзеге асуы

• дәстүрлі өнімге айналу фазасы

Өмір сүру циклі

Page 333: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 333 [email protected]

бір мемлекеттегі мәдени әртүрліліктің арқасында туризм индустриясының жан-жақты және үйлесімді инновациялық дамуы үшін қажетті барлық нәрсеге ие. Туризм саласындағы инновациялар туризм индустриясында ғана емес, тұтастай алғанда ел экономикасы үшін тұрақты өсімге негіз болады, бұл қазақстандықтардың өмір сүру деңгейін жақсартуға әкеледі.

Сурет 2 – Инновация саласындағы Қазақстан

Республикасының белсенділік деңгейі, %

Туризмдегі инновацияның негізгі қағидаттары: 1. Туристердің қажеттіліктерін қанағаттандыратын инновациялар-

ды жүзеге асыру үшін ғылыми білімді және әдістерді қолданудан тұратын ғылым қағидасы.

2. Келісу принципі. Аймақтағы туризм секторының инновациялық дамуы үшін әзірленген стратегия тұрғындардың демалыста болу қажеттілігін қанағаттандыру үшін қажетті факторларды және жағдайларды ескеруі керек; аймақтың ресурстық мүмкіндіктері (экономикалық, қаржы, адам және т.б.); қоғамға әлеуметтік әсер ету; экологиялық факторлар.

3. Инновацияларды туристердің қажеттіліктеріне сәйкестігі қағидаты. Туризм ұйымы жасай алатын және жүзеге асыратын емес, тек клиентке шынымен қажет болатын жаңалықтар ұсынылады.

4. Ең алдымен турист үшін қауіпті болуы мүмкін, негізсіз, ойластырылмайтын құруды және инновацияларды енгізуге жол бермеуді қамтитын нәтижелердің позитивтілігі қағидаты; екіншіден, белгілі бір кәсіпорын үшін; үшіншіден, биосфера мен жалпы қоғам үшін.

5. Инвестициялық үдерістегі имманенттік принцип. Инновацияларды қажетті зерттеу, дамыту және материалдандыру үшін

Page 334: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 334 [email protected]

инвестициялық ресурстары пайдаланылады, оның тиімділігі инновациялардың маңыздылығы мен ауқымымен анықталады.

6. Қауіпсіздік қағидаты. Кез-келген жаңалық адамдарға және оның ортасына зиянның жоқтығына кепілдік беруі керек [3].

В.С. Новиков баяндаған ережелерге сүйене отырып, туризм саласындағы инновациялық қызмет 3 бағыт бойынша дамып келеді:

- ұйымдастырушылық инновациялар, инновацияларды енгізу; - тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік

беретін маркетингтік инновациялар немесе белгілі бір уақыт кезеңі ішінде қамтылмаған клиенттерді тарту;

- өнім жаңалықтары (мерзімді жаңалықтар) [4]. Қызметтер саудасы туралы бас келісімнің (GATS) ережелеріне

сүйене отырып, туристік секторда инновациялық қызмет үш бағытта дамып келеді:

1. Қазіргі кезеңде ең заманауи технологиялар мен озық технологиялар негізінде бәсекелес ұйымдарды қайта құру, біріктіру, жұтуды қоса алғанда, жүйе мен басқару құрылымында кәсіпорынның және туристік бизнестің дамуымен байланысты инновацияларды (ұйымдастырушылық инновацияларды) енгізу; кадрлық саясат (кадрларды жаңарту және ауыстыру, біліктілікті арттыру жүйесі, қызметкерлерді қайта даярлау және ынталандыру); ұтымды экономикалық және қаржылық қызмет (заманауи есеп және есеп беру формаларын енгізу, жағдайдың тұрақтылығын қамтамасыз ету және кәсіпорынның дамуы).

2. Мақсатты тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маркетингтік инновациялар немесе белгілі бір уақыт кезеңі ішінде қамтылмаған клиенттерді тарту.

3. Туристік өнімнің тұтынушылық қасиеттерін өзгертуге, оның орналасуына және бәсекелестік артықшылықтарға ие болуына бағытталған мерзімді инновациялар (өнім жаңалықтары) [5].

Сонымен қатар инновациялардың драйверлері адам қызметінің әр түрлі салаларында орын алатын тұрақты өзгерістер болып табылады. Олардың әрқайсысында инновацияның мақсаттары тұрақты және ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз етуге бағытталған жаңа процестер мен өнімдерді енгізу болып табылады.

Инновацияларға байланысты кәсіпкерліктің екі үлгісі бөлінеді: классикалық және инновациялық.

Мысалы, классикалық модель дәстүрлі, репродуктивтік және күнделікті кәсіпкерлік. Кәсіпкер осындай модель шеңберінде кәсіпкерліктің ішкі қорларын кірісті ұлғайтуға және кірістілікті арттыруға мүмкіндік береді. Бұл модельдегі кәсіпкерліктің табысы көбінесе субсидиялаумен, федералды үкімет пен аймақтық билік органдарының протекционизмімен байланысты. Екінші үлгі – инновациялық (өнімді) бизнес. Бұл жағдайда, түпкілікті пайдалану кезеңіне енгізілген

Page 335: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 335 [email protected]

инновацияларға немесе инновацияларға негізделген кәсіпорынның даму жолдарын іздеу керек.

Ал туризмдегі инновациялық қызмет тұтастай туризм индустриясының жағдайына әсер етеді. Инновациялық туристік өнімдерді қалыптастыру, енгізу және насихаттау субъектінің құнын ұлғайтудың негізгі құралы және тұтастай алғанда нақты экономика - біздің жағдайда - туризм. Инновацияның әлеуеті неғұрлым жоғары болса, күтілетін нақты пайда жоғары болады [6].

Туризмдегі инновациялық өзгерістердің негізгі бағыттары: Инновациялық өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі тұрақты

туризмді дамыту болып табылады. Туристік бағыттар (туристік салалар) туристік ресурстарды басқару жүйесін құрып, оларды аумақтық дамуды жоспарлауда қолданады.

Туризмдегі инновациялық өзгерістердің экологиялық факторлары - климаттың өзгеруі, өңделмеген табиғатымен аудандардың азаюы. Осы саладағы жағымсыз үрдістер қоғамдық пікірде құндылықты таза ортаға айналдырады, бұл туристік таңдауға әсер етеді. Осы саладағы инновацияның басты үрдісі - кәсіпорын деңгейінде де, муниципалдық деңгейде де экологиялық менеджментті енгізу.

Сурет 3 – Туризмдегі инновацияның негізгі функциялары

Сонымен туризмнің инновациялық өзгерістеріне әсер ететін

технологиялық факторлар, бірінші кезекте, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен жаңа көлік мүмкіндіктерін дамыту болып табылады. Электрондық туризм инновациялық өзгерістердің тағы бір негізгі бағыты болып табылады. Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды дамыту кезінде бүкіл туристік бизнес функция мен процестерден кәсіпорындар мен өнім түрлеріне (онлайн-туристік

жаңа өндiрiстiк күштердiң өндiрiсiне қатысу, еңбек

өнiмдiлiгiнiң және өндiрiстiң тиiмдiлiгiн жоғарылатуға, әртүрлi

шығындарды төмендетуге жәрдемдеседi

халықтың қажеттілігін қанағаттандыратын өнімдер мен

қызметтердің алуандығы мен сапасы есебінен тұтастай алғанда

әрбір адамның және қоғамның өмір сүру деңгейін көтеру

өндіріс құрылымын өзгертілген қажеттіліктер құрылымымен

үйлестіруге көмектесу, сұраныс пен ұсыныс арасындағы, өндіріс

пен тұтыну арасындағы теңгерімді сақтауға көмектесу

шығармашылық мүмкіндіктері мен белгілі бір адамның ақыл-

кеңесін пайдаланудың нәтижесі болып табылады, бұл өз кезегінде шығармашылық қызметтің одан

әрі өсуін ынталандырады

Инновацияның негізгі функциялары

Page 336: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 336 [email protected]

агенттіктер, электронды қызмет көрсету, электронды брондау және сату, интернет-промо-акциялар, виртуалды турлар, бизнес-желілер және саяхат тәжірибесі желілері). Интернетте туристік және туристік кәсіптік қауымдастықтардағы ұлттық және аймақтық үкіметтік ұйымдардың функцияларын өзгертеді. Олар еліміздің электронды маркетингіне, оның туристік ресурстарына, бағыттарына, оқиғаларға барған сайын көбірек қатысады, сондай-ақ клиенттік қатынастарды кешенді басқару жүйесіне (CRM) қатысады [7].

Туризмдегі инновациялардың мазмұны өндірістегі инновацияларды құру және тарату болып табылады. Инновациялық қызмет ғылым мен өндіріс арасындағы өзара байланыс болып табылады, бұл ғылым мен өндірісті біріктіретін, ғылыми өнімдерді немесе қызметтерді пайдалану арқылы экономикалық агенттердің техникалық және экономикалық қажеттіліктерін іске асыратын өнімді күш. Туризмдегі инновацияларды енгізуді қажет ететін айтарлықтай фактор - туристік қызмет аумағында туристік қызмет көрсету саласын қалыптастырады, сондай-ақ аймақ үшін табыс көзі тағайындалған экономикалық секторлардың дамуына себепші болады. Инновациялық өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі тұрақты туризмді дамыту болып табылады. Туристік бағыттар (туристік салалар) туристік ресурстарды басқару жүйесін құрып, оларды аумақтық дамуды жоспарлауда қолданады. Республика туристік индустрияны дамудың көшбасшысы етіп қана қоймай, сонымен қатар әлемде елеулі рөл атқаруға тырысып, өзінің толыққанды туристік индустриясын қалыптастыруға жеке орын бөлді. Туристік индустрияны 2023 жылға дейін дамыту тұжырымдамасының жобасы әзірленді, кейіннен отандық туристік индустрияның орталықтарына және локомотивтеріне айналатын алты аймақ анықталды. Салалық нарықтың дамуындағы ұзақ мерзімді үрдістерді мұқият талдау жүргізілді.

Туризмнің ел экономикасына экономикалық әсері туризмді және импортты қалыптастыратын елден және елден ақша ағындарының көрсеткіштерімен көрінеді. Туристік қызметті экспорттаудан түсетін табыстың басым бөлігі шетелдік туристерден, сондай-ақ қабылдаушы елдегі отандық көлік және басқа да қызметтер үшін билеттерді сатудан келеді. Елдің туристік импорты шетелдік азаматтардың шетелге сапарлары кезінде, жұмсалған шығындарға және басқа да қызметтерге ақы төлеуге, сондай-ақ туризм индустриясында шетелдік инвесторларға дивиденттер төлеуден тұрады. Туристік қызметті экспорттаудан түскен елдің табысы мен туристік қызметтерді импорттау құны арасындағы айырмашылық – бұл теріс (дефицит) және жағымды болуы мүмкін төлемдердің туристік балансы. Қазіргі уақыттағы мемлекеттің ішкі туризмнің жұмыс істеуін шектейтін негізгі фактор болып: туризм саласына инвестиция тарту мәселесі болып келеді. Елдің әр өңіріндегі туристік инвестициялық жобаларды іске асыру

Page 337: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 337 [email protected]

өңірлік туристік кластерлермен тығыз өзара әрекеттесуге негізделген бәсекеге қабілетті туристік индустрияны құру арқылы Қазақстанның әлемнің танымал туристік орталықтарының қатарына шығуын қамтамасыз ету мақсатына жетуге ықпал етуі тиіс.

Қазіргі уақытта Қазақстанның туризм саласындағы инвестициялық тартымдылығын арттыру және инвесторларды экономиканың туризм секторына тарту бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бүгінгі күні жергілікті атқарушы органдардың мәліметтері бойынша туристік индустрияның 100 жобасы бар инвестициялық жобалар бойынша бірыңғай ақпараттық база қалыптасты.

Қорытындылай келе, туризмдегі инновацияны дамыту ерекшелігі – жаңа өнімдерді құру немесе өзгерту, көлік, қонақ үй және басқа қызметтерді жетілдіру, жаңа нарықты дамыту, озық ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды енгізу және ұйымдық және басқарушылық қызметтің қазіргі заманғы нысандары. Туризм саласында инновацияны практикалық қолдану кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырып қана қоймай, жаңа қызмет түрлерін енгізудің орындылығын да бағалайды. Сонымен қатар туризм және демалыс саласындағы қызметтердің халықаралық саудасы шеңберінде бәсекеге қабілетті туристік индустрияны құру қамтамасыз етілетін болады. Тәжірибе көрсеткендей, қазіргі кезеңдегі ең қолайлы нұсқа ақпараттық технологияларды пайдалану болып табылады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 1. Қазақстан Республикасының кіру және ішкі туризмін дамытудың

2019-2023 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, - Астана, - 2018.

2. Новиков В.С. Инновации в туризме - М.: Академия, 2007 г. – 208 с.

3. Дмитриев М.Н. Экономика туристского рынка / Забаева М.Н., Дмитриев М.Н. - 2-е изд.- перераб. и доп. - М.: Юнити-Дана, 2010. – 311 с.

4. Калитвинцева М.В. Инновационная деятельность в туризме: понятийный аппарат и особенности развития // Российское предпринимательство - 2011. - № 10, Вып. 1 (193). — c. 152-156.

5. Клейменов А. М. Инновационные процессы в развитии туризма / А.М. Клейменов, Б.И. Сергеев // Культура народов Причерноморья. – 2004. – № 52, Т. 2. – С. 62–66.

6. Abernathy W.J. Innovation: Mapping the winds of creative destruction / Abernathy, W.J., Clark, K.B. // Research Policy - Vol. 14, Issue 1 – 2002 - p. 138-152.

7. Морозов Ю.П. Инновационный менеджмент: учеб. пособие для вузов / М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000 - 446 с.

Page 338: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 338 [email protected]

1.28. Ғылымисиымдылықты экономика жағдайында инновациялық информацияның қалыптасу ерекшеліктері

(шетелдік тәжірибе)

Бибінұр Бүркітқызы Қорған

э.ғ.м., оқытушы. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті (Павлодар, Қазақстан)

Эльмира Мизамғалиқызы Адиетова

э.ғ.к., қауымдастырылған профессор. Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

(Атырау, Қазақстан)

Экономикалық серіктестік және даму ұйымы ережесіне сәйкес «білімге негізделген экономика» (ғылымисиымдылықты экономика) дегеніміз – бұл білімге, ақпаратқа және жоғары кәсіби деңгейге тәуелділікпен байланысты, бизнес және мемлекеттік сектор арқылы еркін қол жетімділікке қажеттіліктің артуына байланысты дамыған экономикасы бар елдердің даму қарқынын сипаттау. Ғылымисиымдылықты экономиканың қалыптасуы мен дамуы өндірістің, өңдеудің білімді тарату мен қолданудың мүмкіндіктерінің артуын қамтамасыз ететін технологиялық өзгерістермен тығыз байланысты. Олар білім экономикасының инфрақұрылымының қалыптасуы мен дамуына келесі талаптар қояды:

- өндірістік: жоғары технологияның кластерлері және даму территориялары (өңірлік и инновациялық кластерлер, арнайы экономикалық аймақтар, технопарктер, білім алмасу желілері және технологиялар трансфертінің орталықтары);

- ақпараттық - коммуникацияның (грид - желілер); - қаржылық (мемлекеттік қорлар, «періште – инвесторлар»,

венчурлық қорлар, несие – қаржылық мекемелер, тура инвестиция қорлары).

Дәл қазіргі жағдайда ғылымисиымдылықты экономиканы зерттеудің бекітілген әдістемесі әлі жоқ. Осыған байланысты өзара байланысты 3 әдіс бар.

1. ҒЗТКЖ және ЖІӨ жалпы ішкі шығындар деңгейін бағалау 2. ЖІӨ құрамындағы жоғары, орта, орташа технологиялық өндіріс

пен ғылымисиымдылықты қызметтің үлесі 3. Жоғары білікті адам ресурсының үлесін бағалау.

Page 339: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 339 [email protected]

Кесте 1. Жоғары, орта – технологиялық өндіріс және ғылымисиымдылықты қызметтер

Өнд

іріс

ңде

уші с

ал

а)

Ор

тал

ық

техн

ол

оги

ялы

қ Жоғары технологиялық

Авиакосмостық; компьютерлер және кеңселік құрал – жабдықтар өндірісі, радио және телекоммуникациялар; фармацевтика, медициналық хирургиялық және оптикалық құралдар

Орташа жоғары

Химия (фармацевтиканы қоспағанда); автокөліктер, электр машиналары мен аппараттары, темір жол және тасымалдау құрал – жабдықтар, машиналар мен құрал – жабдықтар.

Орташа төмен

Қайық және кемелер құрылысы, кокс, мұнай өңдеу және ядролық отын, резинка және пластмассалық бұйымдар, металл емес, негізгі металдар және металл бұйымдар өндірісі

Қы

зме

ттер

Инт

енс

ивт

і біл

ім

Жоғары технологиялық

Видео – телевизиялық бағдарламалар өндірісі, бағдарламалау, телекоммуникациялар, компьютерлік бағдарлама, консалтинг, ақпараттық қызметтер, ғылыми зерттеулер және жасақтамалар

Нарықтық

Су және су транспорты, заң және бухгалтерлік қызмет, бас ұйымдар қызметі, басқарушылық қызметтер, архитектура және инжиниринг, техникалық сауалнама және талдау, жарнама және нарықты зерттеу, т.б. кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет, жұмысқа қабылдау бойынша қызметтер, қауіпсіздік саласындағы қызметтер.

Қаржылық Қаржылық қызметтер, сақтандыру, қайта сақтандыру, зейнетақылық қорлар қызметтері

Т.б.

Баспадан шығару қызметі, ветеринария, мемлекеттік басқару және қорғаныс, қоғамдық қауіпсіздік, білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қызмет, креативтік қызметтер, кітапхана, мұражай, мәдени қызметтер, спорт және рекреациялық қызметтер

Көптеген ғылымисиымдылықты тауарлар мен қызметтердің өндірушілері және қолдаңбалы зерттеулерді қаржыландыру көлемі жыл сайын артатын ЭСДҰ елдері болып табылады. Израйль, Корея, Жапония, Швеция, Австрия, Дания, Финляндия секілді индустриалды дамыған елдер зерттеу мен жасақтамаларға ЖІӨ-ң 3% -нан жоғары көлемде қаржы бөлінеді.

1995 - 2012 жылдары кезеңінде Швеция, Финляндия, Дания, Нидерландия, Норвегия, Жаңа Зеландия, Канада, Австралия, Ұлыбритания, АҚШ, Швейцария «Білім экономикасының индексі» рейтингісінде алғашқы 10 елдің қатарында болды. Соңғы 5 жылдада осы 10 жылдықтың қатарында. Бұл елдердің білім және инновация саласындағы көшбасшылығын ескерсек, бұл елдеродің экономикасы ғылымисиымдылықты деп айтуға болады.

Бұл елдерде ғылымисиымдықты экономикаға өту кезеңінің тарихы ұзақ, сондықтанда тәжірибеге бай деп айта аламыз.

Page 340: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 340 [email protected]

Инновациялық инфрақұрылымның шетелдік тәжірибесін игеру, жекелеп алғанда ғылымисиымдылықты экономика жағдайында оның қалыптасу ерекшеліктерін анықтауға болады, сонымен қатар Қазақстанның үздік тәжірибелерін қолдануға болады. Талдаудан консалтингтік, білім беру, қаржылық қызметтерге мамандандырылған ұйымдар алынып тасталды. Себебі, олар коммерциялық ұйым бола отырып, ғылымисиымдылықты және инновациялық базисті дамытуға емес, пайда алу мақсатында қызметтерін көрсетеді.

АҚШ. АҚШ-ң инновациялық жүйесі үшбұрыш ретінде ұйымдастырылған: бизнес- орта, нормативтік орта және инновациялық орта. Дәл осы инновациялық орта ғылым, технология, технологиялар трансфертінен тұратын инновациялық инфрақұрылымнан және смарт – гранд, байланыс, денсаулық сақтау, интеллектуалды транспорттық жүйелер, электр үкімет аясындағы II – шешімдерден тұратын сандық технологиялар инфрақұрылымнан тұрады. АҚШ пред –технологияны қолдану бойынша әлеуметтік көшбасшы болып табылады. Елде зерттеудің ұлттық қоры, НАСА қолдау жүйесі, Энергетика Министрінің суперкомпьютерлік инициативасы, сонымен қатар қорғаныс Министрлігінің жаһандық желісі қызмет көрсетеді. 2004 жылдан бастап мақсаты – жоғарғы өндіргіш есептеулердің бірыңғай ұлттық кеңістігін қалыптастыру болып табылатын Президенттік стратегиялық грид – бағдарлама жүзеге аса бастады. Бүгінгі күнде АҚШ- та инновациялық инфрақұрылымның жаңа түрлері дамуда: физикалық және сандық аспектіні біріктіретін гибридті инфрақұрылымды сипаттайтын смарт – инфрақұрылым.

1951 жылы Калифорнияда әлем бойынша ең алғаш технопарк – Стэнфорд зерттеу паркі ашылды. АҚШ- та технопарктік құрылымның 2 түрі бар: бизнес ұсынысымен құрылғандар және үкіметтің ұсынысымен құрылғандар. Алғашқысы соңғысына қарағанда тиімді қызмет көрсетеді. Үкіметтің ұсынысымен құрылғандар елдегі инновациялық кластерді қалыптастыру және дамыту фазасы болып табылады.

ҒЗТКЖ бағдарламасын орындау мақсатында федералдық контрактілік жүйе арқылы корпорация – жабдықтаушыларға келесі жеңілдіктер ұсынылады:

- өнеркәсіптік құрал – жабдықтарды және ғылыми мемлекеттік лабораторияларды ақысыз қолдану;

- мемлекеттік меншіктегі жерді ақысыз қолдану; - негізгі қорлардың мерзімінен бұрын амортизациясы, мемлекеттік

ведомостволарды және мемлекеттік қордан алынған шикізат пен материалдарды сатып алуда жеңілдік ұсыну, салық жеңілдіктері, компанияның меншіктік жасақтамасын субсидиялау.

Канада. Елдегі ұлттық инновациялық стратегияның маңызды бөлігі кластерлік стратегия болып табылады. Әлемге әйгілі кластер қатарына биотехнологиялық кластер (Ванкувер, Галифакс, Монреаль, Оттава, Торенто), шарап кластері (Ниагара), Ақпараттық –

Page 341: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 341 [email protected]

телекоммуникациялық кластер (Ванкувер, Монреаль, Торенто) бар. Кластерлік бизнеске қолдау биліктерінің барлық деңгейінде жүзеге асырылады. Федералдық, өңірлік, муниципалдық. Дегенменде қолдау формалары әртүрлі. Федералдық деңгейде кластерді қолдау Канада үкіметімен жүзеге асырылады. Оның негізгі қызметтеріне интеллектуалдық меншікті қолдау, ҒЗТКЖ-ды инвестициялау, инвестицияны тарту бойынша саясатты жүзеге асыру, білім беру бағдарламаларын жүзеге асыру. Канада провинциясының деңгейіндегі кластерлік саясат ғылыми жасақтамаларды қаржыландыру, білім беру бағдарламасын жүзеге асыру, сыртқы инновацияларды тарту, т.б. қызметтер көрсету арқылы белсенді қолдауға ие болды. Провинция үкіметтерінде сондай - ақ өңірді дамыту агенттігіде бар. Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының міндеттеріне білім беру бағдарламасын қалыптастырудан бастап инфрақұрылымды жаңартуға дейіңгі мәселелер қарастырылды.

Ұлыбритания. Ұлыбританияның инновациялық инфрақұрылымы келесі элементтерді қамтиды: бизнес - инкубатор, инновациялық технологиялық орталықтар, сауда және телекоммуникациялық желі, қаржылық құрылымдар, инновациялық қызметті жүзеге асыруға арналған ынталандыру жүйесі. Ұлыбританияда инновациялық инфрақұрылымның қаржылық жүйесі жоғары деңгейде дамыған. Венчурлық қорлар жасақтамаларының қорытынды кезеңінде жобаны қаржыландырады, ал шағын инновациялық фирмалар инновациялық қызметті бастау кезеңінде қаржыландырады. Сондай –ақ Ұлыбританияда грант жүйесі дамыған.

Швейцария. Швейцарияда өнеркәсіпке ҒЗТКЖ нәтижелерін еңгізу аясында мемлекеттік инновациялық саясатты жүзеге асыру есебін технологиялар және инновациялар бойынша комиссия тексереді. Оның негізгі міндеті: жобалық қаржыландыру арқылы, жаңа кәсіпорынды қалыптастырып, біліммен технологияны тарату арқылы кәсіпорынның (шағын, орта) инновациялық белсенділігін тұрақтандыру, ынталандыру болып табылады.

Швейцариядағы әйгілі орталықтардың бірі - 3 қаланың университетін біріктіретін (Базель, Берн, Цюрих) Цюрих қаласындағы Федералды жоғары техникалық мектеп – «ЕТН transer» және «Unitecfra» орталығы. Инновацияны қолдау жүйесіне шағын инновациялық кәсіпорынның қалыптасуы мен дамуына мүмкіндік беретін технопарктер желісі мен «стартап» орталықтары.

Швеция. Швецияның инновациялық инфрақұрылымының негізін университет пен зерттеу институттарындағы, сонымен қатар бизнес пен ЖОО арасындағы әріптестікті жүзеге асыратын органдарға зерттеу жұмыстары үшін қаржылық қолдау көрсетеді.

Елдегі инновациялық саясатқа Білім және мәдениет Министрлігі, өнеркәсіптік, байланыс және жұмыспен қамту Министрлігі жауап берді.

Page 342: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 342 [email protected]

Инновациялық жүйелер бойынша Швед агенттігінің басты миссиясы зерттеу мен техникалық жасақтамаларды қаржыландыру және инновациялық жүйелерді жасақтау арқылы тұрақты экономикалық өсуге өз үлесін қосады.

Инновациялық жүйелер бойынша Швеция Агенттігі (ViNNOVA) «үштік спираль» негізінде техпарктерді құруға қатысады. Швециядағы ең ескі инновациялық парк Ideon – университет базасындағы парк болып табылады. Осы инновациялық парк арқылы университеттің нарық талабына сәйкес бағалы өзгеріске ұшырап, 10000 аса жұмыс орындары пайда болды, жаңа жобалар жасақталды, жаңа инвесторлар тартылды.

Финляндия. Текец Агенттігі (Tekes) шағын инновациялық кәсіпорынға ақпараттық қолдау, халықаралық кооперация, қаржыландыру, экспертиза секілді қызметтерді ұсыну арқылы инновациялық информацияны қалыптастыру бойынша бағдарламаларды жүзеге асырады. Ал дамып келе жатқан кәсіпорынға бизнес акселератор, жеке компьютер (инвестициялық ресурстарға қол жетімділік және бизнес – серіктестіктер желілері) қызметтері ұсынылады.

Ғылым мен технологияның ерекше бағыттарындағы кластерлік инициативаны жүзеге асыру елдің инновациялық бағыты болып табылады.

Финляндияның Ғылым Академиясы Агенттігімен қосыла отырып мемлекеттік – жеке әріптестік жағдайында қалыптасқан ғылым, технология және инновация (SHOK) стратегиялық орталық бағдарламасын жүзеге асырды.

Дания. Данияда «REGX» Кластерлік Академиясы бар. Ол ғылыми -зерттеу белсенділігі аясында, білім мен тәжірибе алмасуда да компанияның қызметкерлерін оқытады және дағдыларын арттырады. Ол 2 бағдарламада жүзеге асырылады. Бірінші бағдарлама кластерлік менеджерлерге білім беруге арналған, ал екіншісі - заманауи инновациялық саясат пен инновациялық бағдарламаларды жүзеге асырады. Данияда жалпы ұлттық деңгейде 16 кластер және өңірлік деңгейде 13 кластер бар.

Норвегия. «Innovation Norway» мемлекеттік компаниясы Норвегия өнеркәсіптік және өңірлік қор, Норвегия сауда палатасы, Норвегия туристік кеңсе, Үкіметтік кеңес беру кеңсесі бағдарламалары жүзеге асырылады. Отандық бизнеске қызмет көрсету мақсатында 30 елде филиалы бар. «Innovation Norway» шағын және орта кәсіпкерлікке әсіресе инновацияны дамытуға қолдау көрсетеді. Норвегияның кластерлік бағдарламасы мемлекеттік сипатта және әлемдік деңгейдегі клиенттерген қолдау көрсетуге арналған.

Нидерланд. «Лейден» Нидерланды технопаркі білім мен технологиялық кластерге негізделген. Басты бағыты – өмір сүру барысы туралы ғылым. Бағыттары: маркетинг, еңбек шартары, білім беру

Page 343: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 343 [email protected]

нарығы, жаңа бизнес, білім, стартап компаниялар, халықаралық стратегиялық альянстар, қаланы, биопарктегі инфрақұрылымды және объектілерді жоспарлау, өңірлерді экономикалық дамытудың және кластерді дамытудың ұзақ мерзімді стратегиясы.

Германия. Германияда жеке өңірлерді қолдау және технологияны дамыту бағдарламалары еңгізіледі, бірақ келесілерді қалыптастыру бойынша спецификалық жоспарлау әр өңірдің ерекшелігіне сәйкес жергілікті – билік органдарымен жүзеге асырылады. Мысалы, Рур ауыр өнеркәсіпке мамандырыла отырып ақпараттық технологияға көшкісі келеді. Баден-Вьюртамбердегі машина құрастыру кластері, автокомпоненттер өндірісінің кластері, Тутлингендегі медициналық техника өндірісі сәтті қызмет етіп келеді. Дрезден аумағында «Чип» өңірі қалыптасты, ал Берлин – Бранденбург өңірінде биотехнологиялық кластер қалыптасты. Германиядағы барлық тренге жуық технопарктер жергілікті билігі ұсынысы бойынша құрылғандар. Ал кейбіреулері мысалы Штутпарктегі технопарк жергілікті банктер консорциуымен құрылған.

Жапония. Жапониядағы инновациялық инфрақұрылымның қалыптасуы 1965 жылы басталды. Сол кезеңде «кремний арам кюсю» деген атқа ие болған «крепнист алқабының» негізі қаланды. 1982 жылы «Технопарк» ұлттық жобасы қабылданды. Оның басты идеясы ғылым зерттеудің мемлекеттік бағыттарына сәйкес ҒЗЖ жүзеге асыру. Технополисті қалыптастыру үшін 19 территориялық аумақ бөлінді. Технополис аумағы 500 кв шақырым болуы керек және ауыл тұрғындарының саны 200 мыңнан артық болу керек, сонымен қатар Токио, Кагой, Осани қалаларынан 1 күндік қашықтықта болу керек. Технополистің қалыптасуына бизнес өнімдері, университет және жергілікті билік органдары қатысады: кәсіпорын және жеке тұлғалар -30%, мемлекеттік қаржыландыру - 30%, муниципалитет -30%, шетелдік инвесторлар -10%.

Бүгінгі күнде технополистер Хамамацу секілді ірі қалаларға Нагаока секілді орта қалаларға, Ямагути секілді шағын қалаларда таратылған. Ғылыми бағыттан өзге өндірістік қызметке айналады. Технополис жобалары тиімді технологияның жиынтығы болып табылады.

Сондай-ақ Қытай және Үнді тәжірибелерінде маңызды. Қытай Халық Республикасының ҰИЖ бірін-бірі толықтыратын 2 компоненттен тұрады: шетелдік технологияға және инновацияларға негізделген.

Пекин технопаркі 1988 жылы Хайдань өңірінде пайда болоды (ауданы -100м2 ). парк аумағында 50 ЖОО, 130 ҒЗИ және лабораториялар бар, 100 мың адам жұмыспен қамтылды. Технопарк аумағында 4000 аса өнеркәсіптік кәсіпорын бар оның 550 шетелдік азаматтың қатысуымен қызмет көрсетеді. 7000-ға жуық ғылымисиымдылықты бұйымдар өндіріледі, оның 350-і мемлекеттік және халықаралық сыйақыға ие болды. Қытайдың шығысында

Page 344: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 344 [email protected]

орналасқан Вэйхай технопаркі 1991 жылы пайда болды. Бұл парк жаңа және жоғары технологияның индустриализациясы мен коммерциализациясының алдыңғы қатарлы ұлттық орталығы болып табылады. Технопарк көлемі 120 м2, ғылымисиымдылықты бәсекегеқабілетті өнімді өндіретін 31 өндірістік кәсіпорыннан тұратын және ауданы 170 мың м2 болатын 2 бизнес инкубатордан тұрады. Оның 100 инновациялық компаниясы коммерциялық перспективаға ие. Оның негізгі міндеті – жаңа және жоғары технологияларды индустриализациялау мен коммерциализациялау. Негізгі қызметі - қозғалмайтын мүлікті жалға беру, сервистік қызмет көрсету, мемлекетпен бекітілген преференция саясатын жүргізу. Бизнес инкубатордағы кәсіпорынның болу мерзімі – 3 жыл, мерзімі сақталған соң фирма салық және дивиденттер төлейді.

2006 жылы Ghinagnid бағдарламасы жүзеге асырылды. Бұл бағдарлама 290млн.студентті және 10 мың ғалымды біріктірді, сонымен қатар GARUDA- – Ұлттық грид – компьютерлік ынталандыруды жүзеге асыратын Үндіні біріктіруге болатын Euchina GRID жобасының басталғандығы жарияланды.

Үнді. 1970 жылдың басында бағдарламалық өнімді жасақтаумен айналысатын ұлттық компанияларүшін мемлекеттік бағдарлама қолданды. Бағыты: мамандандырылған индустриалдық аймақтарды қалыптастыру, экспортқа бағытталған фирма статусын иелену. Үндінің ең алғашқы және ірі технопаркін «Бангалор» деп атады. Ол Үндінің «кремний алқабы» деп аталды. Сонымен қатар онда алдыңғы қатарлы Үнді және әлемдік II компаниялар (Infosys Technody Tota Consuetancy services, Wipro Technodies, Microsodt, Matanola, Oracll, Toshibaжәне т.б.) орналасқан. 1957 жылы Сібір академ қаласында әлем бойынша алғашқы технополис болды. Ресейде 14 ғылым қала жасақталды.

Шетелдік тәжірибеге сүйенсек инновациялық инфрақұрылым аясында келесі тенденциялар мен инфрақұрылымды байқауға болады.

1) Инновациялық инфрақұрылымның қалыптасуында АЭА қалыптасуы маңызды қадам болады.

2) Инновациялық жүйенің кеңінен тараған инфрақұрылымдық тобы: технопарктер болып табылады.

3) Инфрақұрылымдық топтар ҰИЖ-ге, технопарктер және АЭА кластерлерге, кластерлер технополистерге, технополистер инновациялық қалаларға ауысты. Бизнес – инкубатор, акселератор, стартап орталықтары, коворкинг орталықтары кеңінен дамыды.

4) Инновациялық инфрақұрылыммен қатар технологиялық брокер, инновациялық координатор, ассоциация, қауымдастық, бизнес періштелер пайда болды.

5) Жергілікті және трансұлттық есептеу желісінің қалыптасуы және инновациялық инфрақұрылымның виртуализациясы жеделдеді.

6) Инновациялық инфрақұрылым объектілерінің қалыптасуында бизнес- құрылымдар белсенді роль атқарады, жеке инфрақұрылымдық

Page 345: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 345 [email protected]

топтар мен объектілер қалыптасады, олар мемлекеттік шетелдік тәжірибені талдау қорытындысы: виртуалды инновациялық инфрақұрылымның қалыптасу қажеттілігі және «жұмсақ» инновациялық инфрақұрылымның қалыптасуының қажеттілігі. Инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыруда шетелдік тәжірибені енгізу мүмкіндігін қарастыру үшін нақты зерттеу қажет.

Қолданылған әдебиеттер: 1. Руководство Осло. Рекомендации по сбору и анализу данных

по инновациям / Перевод на русский язык. – М.: Центр исследований и статистики науки, 2006. – 192 с.

2. Государственная программа индустриально-инновационного развития Республики Казахстана 2015-2019 годы / http://strategy2050.kz/ static/files/pr/rus.doc. 01.04.2015.

3. Уровень инновационной активности в области инноваций // http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT098612. 25.10.2017.

4. Доля инновационной продукции по отношению к ВВП // http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT098766. 25.10.2017.

5. Обзор инновационного развития: Казахстан. – Нью-Йорк; Женева: ООН, 2012. – 174 с.

6. Голиченко О.Г. Национальная инновационная система: от концепции к методологии исследования // http://institutiones.com/ innovations/2523-nacionalnaya-innovacionnaya-sistema.html. 31.03.2015.

Page 346: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 346 [email protected]

SECTION II / СЕКЦИЯ II

EXACT AND TECHNICAL SCIENCES / ТОЧНЫЕ И ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

2.1. Development of a Verification Method of Flow Meters at the Operation Place

Lida K. Ibrayeva

PhD, Professor of “Automation and Control” Department, Noncommercial Joint-Stock Company “Almaty University of Power Engineering and Telecommunications named after G. Daukeev”

(Almaty, Kazakhstan) Svetlana G. Khan

PhD, Professor of “Automation and Control” Department, Noncommercial Joint-Stock Company “Almaty University of Power Engineering and Telecommunications named after G. Daukeev”

(Almaty, Kazakhstan)

In the Republic of Kazakhstan in the mines of the company “KazAtomProm” uranium mining is performed by the underground leaching method. A large number of industrial flowmeters are used at the nodes of the leaching solutions reception and distribution. At the end of the calibration interval, metrological verification of flowmeters is carried out, which is associated with the need to stop the technological process, remove the devices from production, transport them to the metrological service, where verification is performed on the calibration installation, and return transportation to production. Such verification procedure leads to financial expenses of the company.

The article deals with the development of a new method of verification in place, that is, at the technological site without stopping the process. The novelty of this work is to develop methodic of electromagnetic flowmeters calibration with evaluation of measurement uncertainty and to create a mobile geotechnological information-metrological complex (GIMC) for verification of flowmeters without dismantling from the site of the operation, allowing to increase economic efficiency of the processes of uranium extraction by underground borehole leaching method.

GIMC (Figure 1) is intended for verification and calibration of flowmeters installed on devices for preparation of leaching solution in conditions closest to the conditions of real operation [1].

The complex is to temporarily link to the system which allows to connect consistently the verifiable flowmeter (VF) to it. The etalon and verifiable flowmeters measure the same flow. The etalon flowmeter used to measure the leaching solution should have the following characteristics: specific gravity of the working fluid 1000-1500 kg/m3; maximum flow 20000

Page 347: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 347 [email protected]

m3/h; minimum flow 500 m3/h; accuracy of mass flow measurement 0.1%; accuracy of density measurement 0.5%; accuracy of determining the volume flow of the liquid 0.7%.

Analysis of the accuracy characteristics of the flowmeters available on the market allows us to determine that for this application, the most appropriate type of flowmeter is a flowmeter based on the Coriolis effect (ECF). Although this type of flow meter measures the mass flow rate of a liquid, the high accuracy of the density measurement allows it to be used to test flow meters that measure the volume flow rate.

Figure 1 - Bloc-diagram of connection GIMC to the nodes

of the leaching solutions reception and distribution

To check the sensors, the change of the value of the expense required to install check points 0,25 Vmax; Vmax 0,5; 0,7 Vmax; Vmax (Vmax - maximum flow calibratable electromagnetic flowmeter) is performed by means of an adjustable valve (RV) and programmable controller (PLC OVEN). The results of measurements and calculation of uncertainty of the relative error of the verifiable flowmeter, according to the requirements of the regulatory document [2], are displayed on the computer screen in the NI LabView graphical programming software.

The complex is connected to the injection system, with the help of the shut-off valves all wells are blocked except one. The flow of the solution passes through the verifiable and etalon flowmeters. With the help of the regulated valve, the required flow rate for this well is set. This measure allows for verification in conditions similar to working.

The readings of the etalon flow meter are compared with the flow meter at the well. Then, the flow overlaps on the already measured well and opens

Page 348: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 348 [email protected]

to the next, etc. The result is a table of correspondence between the readings of flow meters installed on the wells, and the readings of high-precision flow meter.

The verification procedure assumes that all flowmeters are verified by means of the calibration unit not simultaneously, but in turn. At the same time, when checking the selected flowmeter, all other electromagnetic flowmeters at the leaching solution distribution node operate in the normal mode.

The fragment of functional scheme of connection of GIMK to the equipment on the node of distribution of the leaching solution is presented in figure 2. The calibration liquid is a leaching solution.

Calibration installation by opening the valve K1 is connected to the injection system of the distribution node of the leaching solution. Then, with the regulating valve (RV) consequently 4 test point flow from the measuring range of verified electromagnetic flowmeter (EMF): 0,25 Vmax; Vmax 0,5; 0,7 Vmax; Vmax are placed.

Figure 2 - The functional diagram fragment of the distribution

node of the leaching solution

Valves K2 and K3 are opened to allow fluid flow passes through the Coriolis etalon flowmeter. The valve K30, which is open in the normal mode of the flowmeter, is closed during calibration, the valve K13 is opened. Thus, the calibration liquid with the flow rate specified by the control valve RV passes first through the line of Coriolis flowmeter installation, then the calibration liquid passes through the K13 valve and the electromagnetic flowmeter, and then enters in the well.

Page 349: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 349 [email protected]

The readings of the high-precision flowmeter on the Coriolis Effect are compared with the readings of the working flowmeter. The well with the already verified flow meter is switched to the normal mode, and then the flow meter calibration procedure (position FY 112 F1a) is repeated on the next well.

The results of measurements at the GIMC stand, conducted in the laboratory of the “Automation and control” Department of the Almaty University of Power Engineering and Communications, are processed in the workstation “Metrologist” developed in NI LabView. The proposed method of EMR verification provides for the calculation of measurement uncertainty in accordance with the international “Guidelines for the evaluation of measurement uncertainty GUM:1993” [3] and the “International dictionary of Metrology - basic and General concepts and related terms (VIM)” [4]. The final results of calculations for the four verifiable points of the EMF measurement range are shown in figure 3.

Figure 3 – Interface of workstation "Metrologist" with the results of calculations

The obtained results show that the extended uncertainty of EMF

measurement is within the permissible value of the basic error equal to 1%. Therefore, the verifiable flowmeter is serviceable.

References: 1. Khan S.G., Alibek A.A., Batyr A.K. Development of a mobile

geotechnological information-metrological complex (GIMC) for calibration of flowmeters // Bulletin of the AUPC. 2018. No. 4 (2) (43). P. 75-81.

Page 350: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 350 [email protected]

2. SD RK 2.328-2015 “Electromagnetic flowmeters. Calibration method”: Committee of technical regulation and metrology of RK. – Astana, 2015.

3. Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement: First Edition. ISO (GUM:1993). Switzerland. 1993. 126 р.

4. BIPM, IEC, IFCC, ILAC, ISO, IUPAC, IUPAP and OIML, International Vocabulary of Metrology - Basic and General Concepts and Associated Terms (VIM). JCGM 200:2012. - 91 р.

2.2. Разработка алгоритма оценки неопределенности по типу А относительной погрешности электромагнитного расходомера

Светлана Гурьевна Хан

кандидат технических наук, профессор кафедры «Автоматизация и управление» НАО «Алматинский университет энергетики и связи

им. Г. Даукеева» (г. Алматы, Казахстан) Лида Куандыковна Ибраева

кандидат технических наук, профессор кафедры «Автоматизация и управление» НАО «Алматинский университет энергетики и связи

им. Г. Даукеева» (г. Алматы, Казахстан)

В настоящее время «неопределенность» стала единственной, и, что самое главное, признанной на международном уровне мерой доверия к результатам измерений.

В 1993 г. был выпущен документ ИСО/МЭК «Руководство по выражению неопределенности измерений (GUM)» [1], в котором было введено понятие «неопределенность измерений». Различают два типа вычисления стандартной неопределенности:

- вычисление по типу А – как среднеквадратическое (стандартное) отклонение закона распределения результата измерения с классической частотной интерпретацией;

- вычисление по типу В – с использованием других способов. Основные этапы оценивания неопределенности, в соответствии с

вышеупомянутым Руководством GUM:1993, включают в себя формулировку измерительной задачи и вычисления. На этапе формулировки измерительной задачи выполняются такие задачи: определение выходной (измеряемой) величины; выявление входных величин, от которых зависит выходная величина; составление модели измерения. Этап вычислений состоит из расчета математического ожидания выходной величины, принимаемого как значение оценки выходной величины; стандартного отклонения величины выходной величины, принимаемого как стандартная неопределенность; интервала охвата, содержащего выходную величину с заданной вероятностью охвата.

Page 351: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 351 [email protected]

Оценка неопределенности относительной погрешности электромагнитного расходомера (ЭМР) выполняется на основании стандарта Республики Казахстан СТ РК 2.328-2015 «Электромагнитные расходомеры. Методика поверки» [2]. В этом стандарте регламентирована оценка неопределенности относительной погрешности электромагнитного расходомера и предложена модель измерений следующего вида:

100Q

p

pr

Q

QQ

, (1)

где Qr – значение расхода по показаниям поверяемого расходомера ЭМР, Qp – значение расхода по поверочной установке.

Индекс «r» относится к поверяемому расходомеру, а индекс «p» - к поверочной установке.

Согласно этому документу оценка неопределенности измерений включает расчет неопределенности относительной погрешности электромагнитного расходомера только по типу В. Расчет неопределенности по типу А включает в себя статистическую обработку результатов многократных измерений: расчет математического ожидания, дисперсии и среднеквадратического отклонения. По мнению авторов, так как при поверке электромагнитного расходомера получают результаты многократных измерений (в каждой поверяемой точке), то необходимо также проводить оценивание неопределенности по типу А.

Оценкой величины расхода Q будет являться среднее

арифметическое значение Q из n=11 наблюдений Qi (i=1,2,…, n) для каждой поверяемой точки (j=4):

�� = �� ∑ �� . ���� (2)

Проводится оценка неопределенности входных величин Qr и Qp.

Среднее арифметическое значение массового расхода рассчитывается по формуле:

- для поверочной установки (эталонного расходомера):

�� = ∑ !"#$"%&� ; (3)

- для поверяемого электромагнитного расходомера:

��' = ∑ ()*+)%&, . (4)

Page 352: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 352 [email protected]

Для каждой поверяемой точки определяется среднее арифметическое относительной погрешности ЭМР согласно (1), с учетом результатов по формулам (3) и (4):

%100

p

pr

Q

QQ

. (5)

Стандартная неопределенность по типу А относительной погрешности ЭМР вычисляется по формуле:

-./0̅2 = 3/0̅2 = 4∑ �567589:6%&;�;7� . (6)

где 0< – относительная погрешность поверяемого расходомера (ЭМР) на j-ой поверяемой точке, рассчитываемая по формуле (1).

Суммарная стандартная неопределённость относительной погрешности по типу А в каждой поверяемой точке (j=1,2,3,4) вычисляется по формуле:

-.6 (δ )=4�'=-.6��'= + � =-.6�� =.

В последней формуле �' и � - коэффициенты чувствительности, определяемые как частные производные уравнения (1) по соответствующим переменным, имеют вид:

�' = �??%!�#

,

� = !�A∗�??%!�#9

.

В данной работе авторы рассматривают два способа расчета неопределенности относительной погрешности электромагнитного расходомера по типу А (рисунки 1, 2).

В первом способе расчеты выполняются следующим образом (рисунок 1):

- генерируются два массива значений расхода в поверяемой точке, имитирующих результаты измерений поверяемым расходомером �'� и поверочной установкой �C� ; число измерений в каждой точке N=11;

- «результаты измерений» обрабатываются классическим способом (по GUM): вычисляются средние значения расходов - �' и � ,

дисперсия D, повторяемость Sр, СКО результата измерений, равное стандартной неопределенности по типу А, Sи=-.6(Qr) и Sи=-.6(Qp),

массивы значений неопределенности измерений расхода по типу А -

Page 353: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 353 [email protected]

-.6(Qr) и -.6(Qр) для поверяемого расходомера и поверочной установки

в каждой поверяемой точке; - массивы значений неопределенности измерений входных

величин -.6(Qr) и -.6(Qр) используются для расчета неопределенности

выходной величины - относительной погрешности измерений -.6(δ):

-.6 (δ )=4�'=-.6��'= + � =-.6�� =.

Во втором способе расчеты выполняются по алгоритму (рисунок 2):

- генерируются два массива значений результатов измерений поверяемым �'� и поверочным �C� расходомерами;

- вычисляются значения относительной погрешности измерений расхода δi каждым из расходомеров в каждой поверяемой точке по уравнению (1), а затем среднее значение относительной погрешности, дисперсия, повторяемость Sр, СКО измерений и массивы значений неопределенности относительной погрешности ЭМР по типу А в j-ой поверяемой точке D� = -.6(0.

По приведенным выше алгоритмам расчета неопределенности относительной погрешности ЭМР разработана программа в среде графического программирования LabView, интерфейс которой приведен на рисунке 3.

Page 354: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 354 [email protected]

Р

ису

нок

1 –

Пе

рвы

й с

посо

б р

асч

ета

зна

чени

й н

ео

пре

де

ле

нно

сти

о

тно

сите

льн

ой

по

гре

шн

ост

и и

змер

ени

я в

каж

до

й п

ове

ряе

мо

й т

очк

е

Ген

ера

ци

я з

на

чен

ий

ра

схо

да д

ля п

ове

ряем

ого

ра

схо

дом

ера

в к

аж

дой

по

вер

яем

ой

то

чке

i=1

,…,1

1

Ген

ера

ци

я з

на

чен

ий

ра

схо

да

для

по

вер

очно

й

уст

ано

вки

в к

аж

дой

то

чкеi

=1,…

,11

Масс

ив

зна

чен

ий н

еоп

ред

елен

ност

и

от

носи

тел

ьной

по

греш

ност

и

изм

ерен

ия в

ка

жд

ой п

ове

ряем

ой

точке

j=1,.

.,4

E F G( H

= = 4

I JK E F G�L

JK +I MK E F G�L

MK

N E=E

F G(L J)

Qri

L J

D

N р E F G

(Qr)

Ма

сси

в зн

ачен

ий

нео

пред

елен

но

сти

в каж

дой

по

веряем

ой

точке

j=1,.

.,4

N E=E

F G(L р

Q

pi

L M D

N р

E F G(Q

p)

Ма

сси

в зн

ачен

ий

нео

пред

елен

но

сти

в каж

дой

по

веряем

ой

точке

j=1,.

.,4

Page 355: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 355 [email protected]

Исходными данными для расчета являются: - для поверяемого расходомера: значение максимального

измеряемого расхода; основная относительная погрешность ЭМР, %; - для поверочной установки: основная относительная

погрешность, %; - количество измерений в поверяемой точке.

Рисунок 3 – Интерфейс программы расчетов

Анализ Результаты расчетов показывают хорошую согласованность

полученных двумя способами значений относительной погрешности ЭМР. Различия наблюдаются в третьем знаке после запятой! Следует отметить, что алгоритм расчета по первому способу требует вычисления частных производных для определения коэффициентов чувствительности, что вызывает трудности при сложных уравнениях измерений. В то время, как второй способ более прост для вычислений.

Вывод Рассмотренные в работе два способа (два подхода) по оценке

неопределенности относительной погрешности ЭМР по типу А показали точность одного порядка. При прочих равных условиях второй способ предпочтителен ввиду своей простоты.

Page 356: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 356 [email protected]

В работах авторов [3, 4] представлены результаты оценивания неопределенности относительной погрешности электромагнитных расходомеров, включающего неопределенности по типу А (первым способом) и по типу В. Результаты настоящей статьи будут использованы в дальнейших исследованиях по оцениванию относительной погрешности электромагнитного расходомера по типу А вторым способом.

Список литературы: 1. Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement: First

Edition. – ISO(GUM:1993), Switzerland, 1993. 2. СТ РК 2.328-2015 «Электромагнитные расходомеры. Метод

поверки»: Комитет технического регулирования и метрологии Республики Казахстан. – Астана, 2015.

3. S.S. Zhusupbekov, L.K. Ibrayeva, S.G. Khan, P. Komаda. The Experience of Application Of Measurement Uncertainty Evaluation Methods In Calibration. News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of geology and technology sciences. ISSN 2518-170X (Online), ISSN 2224-5278 (Print). Volume 4, Number 436 (2019), 79 – 85. https://doi.org/10.32014/2019.2518-170X.100.

4. С.Г. Хан, Л.К. Ибраева, Г. Букаева. Оценка неопределенности относительной погрешности электромагнитного расходомера. Вестник Автоматизации. – Алматы, № 2 (64), июнь, 2019. – С. 2-3.

2.3. Квазистатическое напряженно-деформированное состояние плоского рычажного механизма III класса

Гульнар Аманжоловна Абдраимова

кандидат технических наук, доцент института промышленной инженерии имени А. Буркитбаева. Казахский национальный

технический университет имени К.И. Сатпаева (г. Алматы, Казахстан) Айгуль Жанайдаровна Акпанбетова

кандидат технических наук, доцент кафедры «Автоматизация и информационные системы». Экибастузский инженерно-технический

институт имени К.И. Сатпаева (г. Экибастуз, Казахстан) Зауре Камзиевна Джуламанова

кандидат физико-математических наук, доцент кафедры «Общетехнические дисциплины». Атырауский университет

нефти и газа имени Сафи Утебаева (г. Атырау, Казахстан)

Рассматривается квазистатическое положение плоских

механизмов и машин (ПММ) состоящих из прямолинейных стержней упругих материалов, соединенных между собой различными

Page 357: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 357 [email protected]

кинематическими парами и находящихся под действием внешних сосредоточенных сил. Предполагается известным кинематический анализ изучаемых ПММ, они представляются совокупностью двухузловых стержневых элементов, т.е. подвергаются большим перемещениям и малым деформациям и работают на сжатие-растяжение, изгиб и кручение. Основная линейная система разрешающих уравнений упругой устойчивости ПММ получена энергетическим методом.

Внешние силы, моменты принимаются распределенными по длине элементов, и они сводятся к узлам. Исследование квазистатической упругой устойчивости ПММ приводится к отысканию минимальных критических сил и соответствующих им формы потери устойчивости. Задачи определения критических сил исследуемых ПММ сводятся к известной квадратичной проблеме собственных значений и решаются приближенным методом Якоби, основанным на свойствах последовательности Штурма. На рисунке 1 показаны разбивка конструкции на элементы и узлы при приложении узловых внешних сил. Координаты узлов разных положений рассмотренного механизма III класса получены с помощью программы AVTAN. Механизм представлен в виде прямолинейных стержневых систем, соединенных с помощью семи узлов. Содержит семь вращательных пар. Для каждого из трех заданных положений известны координаты всех узлов. Внешние силы, модуль упругости и геометрические размеры таковы:

.28,0),(1025,3

,1),(106,102,2,1

48

245

vмJ

kHмMмFПaMEkHP

Внешняя сосредоточенная сила P приложена в узле 7, Е – модуль

Юнга, F – площадь поперечного сечения, момент М приложен в узле 1, J инерции поперечного сечения элемента, – коэффициент Пуассона

Рисунок 1 – Плоский рычажный механизм III класса

Page 358: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 358 [email protected]

Общий алгоритм решения задачи о квазистатический упругой устойчивости механизмов и машин:

- идеализация конструкции и описание их взаимосвязи, указание начала и конца каждого элемента;

- образуется для каждого конечного элемента матрицы линейной и нелинейной жесткости; она преобразуется в зависимости от вида кинематических пар на концах; исключается из нее строки и столбцы, соответствующие нулевым усилиям и моментам;

- через преобразованные матрицы для всех элементов составляется матрица жесткости с линейной и нелинейной составляющими для всей системы элементов;

- при заданных внешних силах, близких к критическим, решается нелинейная система алгебраических уравнений известным итерационным методом Ньютона-Рафсона и находятся приближенные значения кинематических параметров каждого узла, затем через них значения усилий во всех элементах [1, 2];

- одним из известных методов решения задач о собственных значениях находятся наименьшее значение критических сил;

- определяются все внутренние усилия, соответствующие критической нагрузке.

Внутренние усилия определяются по формуле [3, 4]

kpnLnLL Pkkkkf

21 (1)

где [ k ] – матрица жесткости элемента, Lk - матрица устойчивости

при малых перемещениях,

21nLnL kk ,

- матрицы больших перемещений; - вектор узловых перемещений.

Где компоненты вектора f : jjiiiiii

TMNMMMQQNf ,...,,,,,,,

Усилия и моменты в любой точке элемента через перемещения и углы поворота выражаются формулами:

,

d

duEFNk

,

d

dGJMk

,

2

2

d

wdEJM k

2

2

d

dEJM k

, ,

3

3

d

dEJQ k

3

3

d

wdEJQ k

(2)

Здесь MNMMMQQN jiiiiii ,...,,,,,,, - продольная сила, крутящий

момент, изгибающие моменты и поперечные силы в начале и конце элемента; jik , начало, конец элемента. Вычисляются значения перемещений, углов поворота, усилий и моментов в каждом элементов конструкции от действия критических сил. Расчет проведен итеративным методом Ньютона-Рафсона, решая основной системы

Page 359: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 359 [email protected]

нелинейных уравнений методом последовательной линеаризации с точностью порядка 10-3-10-5.

Расчет производится на действие любых квазистатических сил и моментов, приложенных в любой точке системы. Возможные упругие перемещения называются в МКЭ степенями свободы. Каждый узел конструкции имеет шесть степеней свободы: три перемещения, три угла поворота. В соответствии с этим должно быть определено, как узловые степени свободы будут использованы в расчетах, т.е. какие из шести возможных степеней свободы в узле соответствуют степеням свободы механизма в целом. Эти степени свободы задаются в информационном массиве. Для определения перемещений в узлах механизмов с упругими звеньями при действии критической силы решается система нелинейных уравнений. Далее вычисляются внутренние усилия в упругих звеньях механизма от действия критической нагрузки. В исследования механизмов МКЭ рассматриваются два типа узлов: жесткие и шарнирные. В поперечных сечениях КСЭ, соединяющихся в жестком узле, возникают все усилия и моменты. В вращательных и цилиндрических кинематических парах КСЭ отсутствуют изгибающие моменты относительно оси вращения, т.е. данный узел не передает одну компоненту реакции, а остальные пять составляющих усилий передаются для всех конечных стержневых элементов (КСЭ). При этом все КСЭ имеют разные углы поворота прилегающих к шарниру торцевых сечений относительно оси шарнира. Это означает, что шарнир имеет 5 степеней свободы.

При исследовании устойчивости стержневых систем предполагалось, что все внешние силы приложены в узлах дискретной модели. В общем случае силы к системе или конструкции могут быть приложены не в узлах. Внешняя нагрузка на элементы может быть задана в виде сосредоточенных сил и моментов, приложенных в узлах и в виде равномерно распределенной нагрузки по всей его длине. В этом случае нагрузку следует заменить системой статически эквивалентных сил, приложенных в узлах. При этом сосредоточенные силы Р в узлах заменяются в общем случае эквивалентной системой ее составляющих, параллельных соответственно осям глобальной системы координат. Далее, используя основные соотношения и разработанный алгоритм, составлена программа расчета напряженно-деформированного состояния плоских и пространственных механизмов и машин. Программа на устойчивость представляет собой программный комплекс, состоящий из головной программы и отдельных модулей. Основные модули программы прошли длительные испытания при расчете широкого класса реальных конструкций. Предлагаемые методика и анализ пакет прикладных программ квазистатической упругой устойчивости плоских и пространственных МВК могут быть применены для исследования на устойчивость и НДС

Page 360: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 360 [email protected]

любого плоского и пространственного механизма, применяемые в робототехнике. Строятся эпюры усилий по данным численных расчетов, характеризующие упругое квазистатическое напряженное состояния плоских и пространственных механизмов от действия критических нагрузок. Строятся графики, рисунки, приводятся таблицы по данным численных расчетов, проведенных на ПЭВМ, характеризующие упругое линейное, квазистатическое устойчивое состояние плоского механизма с различными кинематическими парами и при разных положениях (таблицы 1-3, рисунки 1-3).

Таблица 1. Расчетные значения внутренних усилий, моментов в каждом элементе механизма III класса от действия Pкр=28,316 кН (Положение 1)

Внутр. усилия, М № элемента

1 2 3 4 5 6 7 N i,,j 4,134 11,377 14,753 -6,891 -25,845 19,64 6,413 Q i,,j 10,515 0,103 -0,487 -0,865 -0,651 0,102 0,069 M i,,j 3,471 0,142 -0,417 -0,55 -0,483 0,141 0,094

а) б) в)

Рисунок 2. Эпюры продольных и поперечных сил, изгибающего момента в элементах упругого плоского механизма III класса от критической нагрузки,

Pкр=28,316 кН (Положение 1)

На первом этапе вычисляются перемещения, внутренние силовые факторы в глобальной неподвижной системе координат, т.е.

приравнивая матрицу устойчивости С нулю, решается задача напряженно-деформированного состояния. Затем используя внутренние силовые факторы в матрице устойчивости решается задача устойчивости, т.е. решается задача о собственных значениях, определяя собственные векторы и собственные значения. Следовательно, определяются формы потери устойчивости механизма III класса в различных положениях и критическая нагрузка, соответствующая наименьшему собственному значению.

Page 361: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 361 [email protected]

Таблица 2. Расчетные значения внутренних усилий, моментов в каждом элементе механизма III класса от действия Pкр=28,316 кН (Положение 2)

Внутр. усилия, М № элемента

1 2 3 4 5 6 7 N i,,j -7,895 11,889 13,052 -1,004 -28,526 22,289 2,76 Q i,,j 8,879 0,006 -0,417 0,737 0,555 -0,095 -0,05 M i,,j 2,931 0,009 -0,357 0,468 0,412 -0,131 -0,067

а) б) в)

Рисунок 3. Эпюры продольных и поперечных сил, изгибающего момента в элементах упругого плоского механизма III класса от критической нагрузки,

Pкр=28,316 кН (Положение 2)

Таблица 3. Расчетные значения внутренних усилий, моментов в каждом элементе механизма III класса от действия Pкр=28,316 кН (Положение 3)

Внутр. усилия, М № Элемента

1 2 3 4 5 6 7 N i,,j -12,393 12,395 12,211 0,312 -28,357 21,77 0,177 Q i,,j -0,205 0,004 -0,002 0,016 0,002 -0,001 0,004 M i,,j -0,068 0,006 -0,001 0,01 0,002 -0,002 0,005

а) б) в)

Рисунок 4. Эпюры продольных и поперечных сил, изгибающего момента в элементах упругого плоского механизма III класса от критической нагрузки,

Pкр=28,316 кН (Положение 3)

Формы потери упругой устойчивости в трех положениях механизма показаны на рисунке 5.

Page 362: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 362 [email protected]

а) б) в)

Рисунок 5 – Форма потери упругой устойчивости механизма III класса при разных его положениях.

Предлагаемые методика и анализ пакет прикладных программ

квазистатической упругой устойчивости плоских и пространственных МВК могут быть применены для исследования на устойчивость и НДС любого плоского и пространственного механизма, применяемые в робототехнике.

Достоверность результатов исследований подтверждена результатом экспериментальных исследований, а также результатами численного моделирования в программном комплексе «APM STRUCTURE 3D» [5], где подтверждается достоверность полученных результатов.

Список литературы: 1. Галлагер Р. Метод конечных элементов. Основы, М.: Мир, 1984,

428 с. 2. Мяченков В.И. и др. Расчеты машиностроительных конструкций

методом конечных элементов: справочник., изд. «Машиностроение», 1989.

3. Вольмир А.С. Устойчивость деформируемых систем, М., «Наука», 1967.

4. Масанов Ж.К., Сартаев К.З., Абдраимова Г.А. Квазистатическая упругая устойчивость плоских механизмов высоких классов (МВК) // КазГАСА, Вестник № 1 (7); Алматы, 2003.

5. Масанов Ж.К., Биртанов Е.А. Метод конечных элементов в квазистатических задачах теории механизмов высоких классов. (Деп. в КазГОСИНТИ, № 6755 - КА96. 27.02.96. 30 с.)

Page 363: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 363 [email protected]

2.4. Метод постоянных интерферометрических отражателей с пространственно-временной инвариантностью

Жаксыбек Джакупбекович Байгурин Доктор технических наук, профессор.

Satbayev University (г. Алматы, Казахстан) Ботакоз Бекетовна Имансакипова Доктор PhD, заведующая кафедрой

Satbayev University (г. Алматы, Казахстан) Жупаргуль Мухаметкаримовна Нукарбекова

Ассистент. Satbayev University (г. Алматы, Казахстан) Бахтияр Имангазиевич Кидирбаев

Докторант. Satbayev University (г. Алматы, Казахстан)

SAR Interferometry (InSAR) — это технология дистанционного зондирования, которая обеспечивает измерение смещений и деформацию объектов [1-4]. Радарные датчики, установленные на спутниках, получают изображения земной поверхности, излучая электромагнитные волны и анализируя отраженный сигнал. Основные методы InSAR состоят из сравнения значений фазы двух изображений SAR, полученных в разное время, с одинаковыми углами обзора. Разность фаз пропорциональна движению цели, происходящему вдоль направления прямой видимости (LOS) датчика-цели в течение этого временного интервала. Поскольку спутники SAR непрерывно совершают облет земного шара, с течением времени можно получить несколько радиолокационных изображений для одной и той же области и получать информацию об эволюции земной поверхности.

Принцип радарной интерферометрии заключается в следующем. Каждый пиксель спутникового снимка содержит информацию о действительной и мнимой части волны, отраженной от участка земной поверхности и принятой спутником Таким образом, спутниковый снимок имеет две составляющие: действительную и мнимую часть, которые могут быть преобразованы в амплитудную (яркостную) и фазовую составляющие изображения. Отметим, что типичный размер участка земной поверхности в одном пикселе изображения превышает квадратный метр, что делает невозможным определение миллиметровых смещений по яркостной составляющей изображения. Для этой цели используется анализ фазовых составляющих набора снимков.

На основе набора фазовых составляющих SAR-изображений, полученных спутником в разные моменты времени (с периодичностью, например, один снимок в сутки), рассчитывается изменение фазовой составляющей с течением времени. Изменение фазовой составляющей связано линейной зависимостью с разностью хода волны, отраженной от поверхности и, таким образом, появляется

Page 364: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 364 [email protected]

возможность измерять вертикальные смещения объектов земной поверхности, сравнимые с длиной волны сигнала спутника, имеющей порядок нескольких сантиметров. [5]

Основными ограничивающими факторами классической РСА интерферометрии являются потеря когерентности между сигналами, отраженными от одного и того же участка поверхности на повторных снимках. Этот эффект, называется декорреляция и его принято делить на пространственную и временную составляющие. Пространственная или по-другому геометрическая декорреляция связана с разницей углов наблюдения, вызванной различием положений спутника при съемках одного и того же участка земной поверхности.

Временная декорреляция зависит от всех изменений, происходящих на земной поверхности в течение времени между съемками снимков, используемых для интерферометрической обработки [6]. Сильно влияют на характер обратного рассеяния исследуемой поверхности изменения влажности почвы, шероховатости поверхности и растительного покрова. Большое количество влияющих факторов делает практически невозможным аналитическую и численную оценку временной декорреляции.

Геометрическая и временная декорреляции ограничивают число пар радиолокационных снимков, подходящих для обработки методом РСА интерферометрии, что не позволяет использовать весь доступный набор данных для изучения рассматриваемого участка [7].

Дальнейшим развитием метода InSAR стали методы, использующие для обработки серии радарных снимков за длительный период времени - несколько месяцев. Одним из таких методов является метод устойчивых отражателей (Persistent Scatterer или PS).

Метод PS – это метод расчет смещений точечных целей, являющихся постоянными отражателями для радиолокационного спутника. Позволяет измерить детальные смещения на объектах инфраструктуры. Применяется, как правило, для территорий с городской местностью.

Метод устойчивых отражателей основан на анализе серии парных интерферограмм, построенных относительно одного фиксированного снимка, называемого «мастером». За счёт конечной разрешающей способности антенны значение в каждом пикселе интерферограммы является векторной суммой отражений спутникового сигнала от всех объектов, попавших в ячейку разрешения. Если отражающие объекты в пределах пикселя смещаются хаотически, например, если область покрыта густой растительностью, то суммарное отражение будут меняться случайным образом и суммарная фаза не будет коррелированной. Если же в пределах ячейки находится объект с более сильным отражением (например, скальный выступ, крыша дома, ствол дерева или просто открытое пространство между деревьями), то его вклад будет доминировать над случайными отражениями от остальных

Page 365: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 365 [email protected]

объектов, например, от растительности. Если такое соотношение сохраняется на протяжении всего периода съёмки, то данный пиксель может быть идентифицирован как «устойчивый отражатель» [8].

Таким образом метод постоянных интерферометрических отражателей значительно снижает потери когерентности между отраженными сигналами.

Рассмотрим основные виды методов устойчивых отражателей. Метод устойчивых отражателей, разработанный A. Feretti. Основная идея метода устойчивых отражателей состоит в

идентификации пикселей РСА-изображения, содержащих так называемые устойчивые отражатели ─ обратно рассеивающие элементы, для которых характерно слабое изменение значения когерентности на протяжении длинных временных интервалов [9]. Если, как это обычно бывает, размеры устойчивых отражателей не превосходят размеров элемента разрешения, то значение когерентности является приемлемым даже для тех интерферограмм, для которых база интерферометра близка к критическому значению. При этом в интерферометрические расчеты можно включить весь доступный набор РСА-снимков. Идентификация устойчивых отражателей в серии радарных изображений позволяет оценить атмосферные помехи и устранить их из дифференциальных интерферограмм, что повышает точность оценок смещений земной поверхности.

Известно, что изменение значения фазы отдельного пикселя РСА изображения связано в основном со следующими факторами:

- изменение расстояния от спутника до обратно рассеивающего элемента;

- возможные изменения характера обратного рассеяния объектов с течением времени;

- атмосферные помехи. Этот метод весьма эффективен в областях, где имеется большое

количество устойчивых отражателей, обычно техногенных (городская застройка, мосты, эстакады и т.д.).

Метод устойчивых отражателей, разработанный A.Hooper. А. Хупер предложил метод [10], в котором проводится анализ

распределения устойчивых отражателей по пространству. Этот метод свободен от гипотез о том, как меняется скорость смещения во времени. Это важно потому, что для многих природных объектов характер изменения скорости смещения во времени не известен, но должен быть определен по данным спутниковой интерферометрии. Например, деформации на вулканах и в областях развития оползневых процессов происходят во времени не равномерно. Этот метод реализован в пакете StaMPS (Stanford Method for Persistent Scatterers) и предназначен для выделения устойчивых отражателей на природных объектах, где интенсивность отражения существенно ниже (при этом

Page 366: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 366 [email protected]

хорошо выделяются также и техногенные объекты). После идентификации устойчивых отражателей проводится их обработка, в частности применяется фильтрация, позволяющая эффективно подавить атмосферные помехи.

Идея метода состоит в следующем. Фаза дифференциальной интерферограммы (фазовый сдвиг некоторого пикселя на двух интерферометрических изображений), после введения поправки за топографию, есть сумма фазовых смещений за счет движения отражающей площадки за время между съемками в направлении LOS, плюс фазовый сдвиг за счет ошибки в ЦМР и в определении орбиты, плюс смещение, связанное с изменением в атмосфере плюс шум (термический шум аппаратуры и ошибки в корегистрации). Устойчиво отражающим считается пиксель, в котором последние шумы малы. Однако определить величину шумов трудно, поскольку они маскируются компонентами, связанными с ЦМР, орбитами и атмосферой. Для решения этой проблемы предполагается, что характерный пространственный масштаб изменения компонент, связанных с деформациями земной поверхности, с орбитами и атмосферой, существенно больше характерного пространственного масштаба изменения аппаратурных и атмосферных шумов и ошибок, вызванных неточной ЦМР. Поэтому если провести осреднение фазы в круге некоторого достаточно большого радиуса и вычесть среднее, то в полученной разности будет доминировать вклад аппаратурных и атмосферных шумов и ошибок в ЦМР. Фазовый сдвиг, связанный с ошибкой в ЦМР, прямо пропорционален величине перпендикулярной базовой линии. Поскольку эта величина известна для каждой пары снимков, можно оценить коэффициент линейной регрессии и устранить ошибку из-за неточности ЦМР. Таким образом, удается выделить компоненту, связанную с аппаратурными и атмосферными процессами. Те пиксели, в которых дисперсия этой компоненты мала, и считаются устойчивыми.

Рассмотренный метод реализован в пакете StaMPS. Этот пакет был разработан в Стенфордском университете, а в настоящее время он поддерживается и развивается сотрудниками Делфтского технологического университета (TU Delft), куда перешел A. Хупер. Пакет включает четыре основных части:

- Формирование интерферограмм. Здесь применен ряд инноваций, по сравнению с известными пакетами (ROI_PAC, DORIS).

- Идентификация устойчивых отражателей. Здесь используются значения амплитуды и фазы для оценки вероятности устойчивого отражения для каждого пикселя. Вначале делается выбор, основанный только на амплитуде, затем он уточняется с использованием фазы методом итераций. По окончанию итераций определяется вероятность и для тех пикселей, которые не были включены в итерационный процесс.

Page 367: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 367 [email protected]

- Отбор устойчивых отражателей. Выбираются отражатели, имеющие высокую вероятность, и отбрасываются те, которые устойчивы только на некоторых интерферограммах и те, которые расположены в окрестности отражателей, имеющих большую вероятность.

- Оценка полей смещений. Здесь проводится развертка фазы и коррекция мешающих эффектов, вклад которых оценивался на предыдущих стадиях.

Для расширения возможностей технологии InSAR предлагается универсальный метод постоянных интерферометрических отражателей, обеспечивающий им пространственно-временную инвариантность для поддержания когерентности между отраженными сигналами (разновременными).

Идея создания метода состоит в следующем: каждый описанный выше метод устойчивых отражателей имеет свои достоинства и недостатки. Поэтому, если объединить преимущества каждого из методов в снижении влияния аппаратурных и атмосферных шумов и ошибок на временную и пространственную декорреляцию, получается метод устойчивых отражателей повышенной эффективности.

Метод, разработанный A. Feretti состоит в идентификации пикселей РСА – изображений, содержащих так называемые устойчивые отражатели - обратно рассеивающие элементы, для которых характерно слабое изменение значения когерентности на протяжении длительных временных интервалов. А A. Hooper предложил метод, в котором проводится анализ распределения устойчивых отражателей в пространстве. В предлагаемом методе устойчивых интерферометрических отражателей поставленная цель достигается в последовательном использовании возможностей каждого из этих методов. В начале, проходящие через «сито» метода A. Feretti рассеивающие элементы будут характеризоваться слабым изменением когерентности отраженных (разновременных) в течении значительных временных интервалах. Далее они проходят через «сито» A. Hooper, после которого рассеивающие элементы будут обладать незначительным изменением пространственной и временной когерентностью отраженных сигналов. При необходимости дополнительно можно воспользоваться методом малых базовых линий.

Этот метод в англоязычной литературе обычно называется SBAS (Small Baseline Subset, [11]). Идея метода близка к подходу А. Хупера и состоит в поиске таких отражающих площадок, в которых влияние шумов минимально. Для таких пикселей производится разделение фазы, связанной с деформациями, с фазовыми смещениями, связанными с атмосферными и ЦМР артефактами. В частности, здесь также используется то обстоятельство, что погрешности в ЦМР создают фазовые смещения прямо пропорциональные

Page 368: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 368 [email protected]

перпендикулярной базовой линии. Для атмосферных помех принимается, что они плавно меняются в пространстве, но быстро во времени. На этой основе, вклад атмосферы и ошибок в ЦМР выделяется и устраняется, что позволяет выделить составляющую, связанную со смещением площадок во времени.

Рассмотрим теперь суть метода более детально. Пусть имеется набор из N+1 интерферометрических снимком одного и того же участка поверхности, сделанных в моменты времени t0, t1, …tN. Будем считать, что уже выполнена процедура корегистрации относительно выбранного базового снимка, т.е. значения фазы и амплитуды на всех снимках проинтерполированы на одну и ту же сетку точек в системе координат выбранного мастера.

Вначале из полного набора снимков рассчитывается М интерферограмм, для которых выбираются пары снимков с наименьшей декорреляцией. Для этого используются пары снимков с наименьшей пространственной и временной базовой линией и с наименьшим сдвигом по частоте между доплеровскими центроидами (о принципе расчета центроида см. [12]). Далее формируются новые группы близких снимков и таким образом, весь набор снимков оказывается разделенным на несколько групп, имеющих близкие характеристики. Данные по этим группам надо будет в дальнейшем объединить, чтобы оценить изменение смещений во времени.

Поскольку каждая парная интерферограмма представляет смещения по модулю 2 π (так называемая, свернутая фаза), проводится развертка фазы, с тем чтобы получить полное смещение в направлении на спутник. При проведении развертки чаще всего сначала применяются алгоритмы «минимальной стоимости», а затем алгоритм «растущих подобластей». Первый алгоритм развертывает фазу в областях с хорошей корреляцией, а второй соединяет эти области, т.е. выполняет развертку в областях с низким отношением сигнал / шум [13].

Следует отметить, что разработанный метод, как и метод A. Feretti, наиболее эффективен для территорий, где имеется большое количество отражателей, обычно техногенных (городская застройка, мосты, эстакады, антены сотовой связи и т.д.).

Литература: 1. Gabriel, A.K, Goldstein, R.M. and Zebker, H.A. Mapping small

elevation changes over large areas: differential radar interferometry. Journal of Geophysical Research, 94, 1989. 9183–9191.

2. Massonnet, D. and Feigl, K.L. Radar Interferometry and Its Application to Changes in the Earth’s surface. Reviews of Geophysics, 36 (4), 1998. 441–500.

Page 369: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 369 [email protected]

3. Rosen, P., Hensley, S., Joughin, I., Li, F., Madsen, S.N., Rodriguez, E., Goldstein, R. Synthetic Aperture Radar Interferometry. Proceedings of the IEEE, 88(3), 2000. 333–382.

4. Bamler, R. and Hartl, P. Synthetic Aperture Radar Interferometry. Inverse Problems, 14, 1998. R1–R54.

5. Hanssen, R. F. Radar Interferometry: Data Interpretation and Error Analysis / R. F. Hanssen. – Kluwer Academic Publishers, 2001. – 308 p.

6. Massonnet D. Imaging with synthetic aperture radar / D. Massonnet, J-C. Souyris // EPFL Press. – 2008. – 280 P.

7. Zebker, H. A. Decorrelation in interferometric radar echoes / H. A. Zebker, J. Villasenor // IEEE trans. geosci. remote sensing. – 1992. – Vol. 30. – P. 950–959.

8. Zebker, H. A. Topographic Mapping From Interferometric Synthetic Aperture Radar Observations / H. A. Zebker, R.M. Goldstein // Journal of geophysical research. – 1986. – Vol. 91. – No. B5. – P. 4993–4999.

9. Ferretti, A. Nonlinear subsidence rate estimation using permanent scatterers in differential SAR interferometry / A. Ferretti, C. Prati, F. Rocca // IEEE transactions on geoscience and remote sensing. – 2000. – Vol. 38. – No. 5. – P. 2202–2212.

10. Hooper, A. A new method for measuring deformation on volcanoes and other natural terrains using InSAR persistent scatterers / A. Hooper, H. Zebker, P. Segall, B. Kampes // Geophysical research letters. – 2004. – Vol. 31. – L. 23611. – P. 1–5.

11. Berardino, P. A new algorithm for surface deformation monitoring based on small baseline differential SAR interferograms / P. Berardino, G. Fornaro, R. Lanari, E. Sansosti // IEEE transact. geoscience and remote sensing. – 2002. – Vol. 40. – No. 11. – P. 2375–2383.

12. Franceschetti, G. Synthetic aperture radar processing / G. Franceschetti, R. Lanari. – CRC press, 1999.

13. Lanari, R. An overview of the small baseline subset algorithm: a DInSAR technique for surface deformation analysis/ R. Lanari, F. Casu, M. Manzo, G. Zeni, P. Berardino, M. Manunta, A. Pepe // Pure appl. geophy. – 2007. – Vol. 164. – P. 637–661.

2.5. Создание фотограмметрической 3D-модели местности на основе аэрофотоснимков

Ботакоз Бекетовна Имансакипова Доктор PhD, заведующая кафедрой

Satbayev University (г. Алматы, Казахстан) Шынар Касымкановна Айтказинова

Доктор PhD, тьютор. Satbayev University (г. Алматы, Казахстан) Бахтияр Имангазиевич Кидирбаев

Докторант. Satbayev University (г. Алматы, Казахстан)

Page 370: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 370 [email protected]

Гулим Сериккызы Шакиева Докторант. Satbayev University (г. Алматы, Казахстан)

Современное развитие информационных технологий в области

геодезии, картографии и их интеграция со смежными областями науки заложили новые основы в принципы получения, обработки и хранения пространственной информации. Все геоинформационные системы базируются на информационных технологиях создания, обработки и комплексного анализа сложно - структурированной цифровой картографо-геодезической информации [1, 2].

В настоящее время информационные системы, основанные на использовании данных съемки с дрона, стали важным инструментом решения множества практических задач. Данные аэрофотоснимки являются основой для создания топографических, навигационных, ситуационных карт [3]. Также одним из способов практической реализации проектов на основе комплексных технологических решений с использованием данных аэрофотоснимков является создание 3D-модели местности, представляющий комбинированное графическое и фотографическое изображение местности, созданное на основе ортофотопланов на обширные территории со значительными перепадами высот [4]. 3D-модели местности, отличаются от обычных карт большой наглядностью, объективностью, являются наилучшими для ориентирования в натуре, передают сезонный облик местности [5].

В связи с этим в настоящее время технологии создания 3D-модели местности с использованием методов цифровой обработки аэро-фотоизображений, цифровой фотограмметрии и трёхмерной машинной графики уделяется особое внимание.

На этапе мониторинга местности беспилотные летательные аппараты идеально подходят для проведения экспресс-мониторинга территории трассы метро. Получаемые аэрофотоснимки особенно важны при мониторинге территории в ее возможных тенденциях – развитие, изменение, преобразование и динамики для оперативного принятия мер и эффективного анализа состояния исследуемого объекта.

Отработка методик и технологических схем создания фотограмметрических 3D-моделей местности выполнялась по аэрофотоснимкам, цифровым аэрофотоснимкам, полученным с помощью съёмки с квадрокоптера DJI Phantom 3.

Качество информации, получаемой по аэрофотоснимкам с БПЛА, в значительной степени зависит от выбора программного обеспечения для их обработки. В современных программных комплексах по обработке данных БПЛА, таких как Agisoft, Erdas Imagine Photogrammetry, AutoCAD REPAC и др. используются локальные адаптивные алгоритмы и их различные модификации [6]. Отличительной особенностью этих алгоритмов является тот факт, что

Page 371: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 371 [email protected]

непосредственная обработка изображения ведется в «скользящем окне», размеры которого обычно не превышают 4000×3000 пикселей. Это позволяет сделать обработку достаточно быстрой и не требует дополнительной информации о параметрах шума и полезного сигнала, а для улучшения визуального восприятия изображения необходимо регулировать яркость его пикселей так, чтобы она была распределена по всему диапазону и, по возможности, равномерно. В этом случае снимок будет выглядеть высококонтрастным. На исходном снимке это условие, как правило, не выполняется из-за малого динамического диапазона интенсивностей сигнала, который ограничивается пропускной способностью канала связи. Учитывая вышеизложенные критерии к снимкам беспилотного летательного аппарата, нами была выбрана прикладная программа Agisoft PhotoScan. Основными преимуществами данной программы являются: полученные в результате фотограмметрической обработки ортофотопланы пригодны для обновления топографических карт масштаба 1:2000 и мельче; созданные по ориентированным парам аэроснимков модели рельефа местности могут быть использованы для обновления рельефа на топографических планах. Использование Agisoft PhotoScan в полевых условиях реализуется за счет установки программы на портативный компьютер, к которому подключено любое GPS-устройство. Инструмент GPS-Link, включенный в стандартную поставку позволяет осуществлять связь программы с GPS-приемником.

Пакет Agisoft PhotoScan. - имеет в своем инструментарии как встроенные модели камер, описывающие распространенные камеры (кадровые и панорамные), так и обобщенные модели (рисунок 1), которыми можно описывать панорамные камеры.

Рисунок 1 - Тестовая территория в виде облака точек

Page 372: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 372 [email protected]

Последующая обработка снимков – векторизация, привязка атрибутивной информации, анализ данных, оформление проектов и вывод данных – выполняются с использованием пакетов, программ фирмы ESRI.

Существенным шагом в расширении сферы использования 3D-моделей стала возможность создания измерительных 3D-моделей (в дальнейшем будем называть такие модели фотограмметрическими), т. е. возможность представления пространственной информации в заданной системе координат и измерения координат отдельных точек этой модели. Быстро развивается новое научное направление – 3D-ГИС, которое даёт принципиально новые возможности для работы с информацией о техногенных рисках. Для формирования 3D-ГИС требуется, в первую очередь, создать реалистичные фотограмметрические 3D-модели местности.

Пространственную информацию об объектах местности можно получить по геодезическим измерениям, на основе использования топографических карт и результатов лазерного сканирования. Однако наиболее полную и оперативную информацию для создания 3D-моделей местности можно получить в результате фотограмметрической обработки аэрофотоснимков.

В различных организациях уже выполняются практические работы по созданию 3D-моделей местности, но многие вопросы, связанные с получением данных по аэрофотоснимкам до настоящего времени не решены.

В связи с этим, на сегодняшний день разработка методов получения данных по аэрофотоснимкам для создания 3D-моделей местности является актуальной задачей. Для ее решения предлагается метод построения фотограмметрических 3D-моделей местности на основе интегрирования данных аэро– и наземных цифровых фотоснимков, что позволяет повысить эффективность моделирования. Для этого строится ортофотоплан в формате GeoTIFF. Формат представляет собой графический TIFF файл с дополнительными тегами, включающими в себя координаты. По сути, это TIFF-файл, привязанный к географическим или измеренным координатам. Большинство ГИС и CAD систем умеют использовать геотеги и сразу отображают GeoTIFF файл как слой с координатами.

Цифровая модель местности, в формате DEM (Digital Elevation Model, цифровая модель высот). Формат представляет собой GeoTIFF файл, в котором различной яркостью пикселя обозначена высота в данной точке. Многие ГИС и CAD системы умеют использовать DEM файлы (рисунки 2, 3, 4), полученные при экспорте в PhotoScan.

Page 373: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 373 [email protected]

Рисунок 2 – Ортофотоплан территории станции Сарыарка

Рисунок 3 – Топографический план территории станции Сарыарка

Обычно этих данных достаточно для последующего использования (читайте – оцифровки) в сфере топографии, картографии, геодезии, землеустройства, городского планирования и т.д., ради чего, собственно съемка с дрона и была проведена.

Page 374: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 374 [email protected]

Рисунок 4 – Цифровая модель рельефа территории станции Сарыарка

В отдельных случаях, могут требоваться и другие варианты

экспорта данных, например: Экспорт облака точек, для использования в программах 3D сканирования и обработки. В частности, поддерживаются форматы. ply.las .laz .dxf и многие другие (рисунок 5) с получением цифровой модели местности (рисунки 6)

Рисунок 5 – Облако точек с изолиниями

Page 375: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 375 [email protected]

Рисунок 6 – Пример полной цифровой модели объекта

Перед началом работы с PhotoScan необходимы следующие

исходные данные: - Фотографии с воздуха, как правило, представленные в формате

JPG. - Данные о центрах фотографирования; - Данные о центрах наземных меток (опознаков), расположенных

на поверхности съемки. Варианты представления могут быть различными, от файла в

стандарте CSV или TXT (таблица 1), в котором перечислены имя файла, широта, долгота, высота (еще могут быть данные об углах съемки, полученные от полетного контроллера дрона) до использования лог-файлов с полетными данными распространённых полетных контроллеров (PX4 в их числе).

Таблица 1. Пример данных текстового формата для привязки центров фотографирования

#name latitude/Y longitude/X height/Z DJI_005.JPG 76,857926 43,223263 856,754

Формат представления данных о центрах наземных меток

полностью аналогичен вышеописанным данным о центрах фотографирования, только вместо имени файлов – имя (номер) опознака.

Литература: 1. Книжников Ю.Ф. Цифровая стереоскопическая модель

местности: экспериментальные исследования. М.: Научный мир, 2004. - 243 с.

Page 376: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 376 [email protected]

2. Мусин O.P. Цифровые модели для ГИС // Информационный бюллетень. ГИС-Ассоциация. 1998. 4 (16). – 30 с.

3. Беленов A.B., Лютивинская М.В. Определение высот объектов по одиночным космическим снимкам IKONOS и QUICKBIRD // Геопрофи. 2007. - 4. - 15-16 с.

4. П. Алчинов А.И., Кекелидзе В.Б. Технология построения рельефа местности на ЦФС «Талка» // Геопрофи. 2005. - 4 - 8-20 с.

5. Павленко А.В. Разработка методики создания фотограмметрических 3D-моделей местности по аэрокосмическим снимкам. Автореф. канд. техн. наук. – Новосибирск, 2006. – 26 c.

6. R. El Meouchea, I. Hijazi, PA Poncet, M. Abunemeh, M. Rezoug. UAV Photogrammetry Implementation to Enhance Land Surveying, Comparisons and Possibilities. The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, Volume XLII-2/W2, 2016 11th 3D Geoinfo Conference, 20–21 October 2016, Athens, Greece. 2016, 107-114 с.

2.6. Математическая модель неустановившегося течения жидкости в рельефном трубопроводе

Нургуль Бекетовна Имансакипова

Докторант. Satbayev University (г. Алматы, Казахстан)

Основным отличием рельефного нефтепровода от горизонтального является изменение давления в трубе в направление движения потока жидкости в противофазе с высотой местности, через которую он проходит. С ростом высоты давление падает, при уменьшении – растет. В результате снижения давления на восходящих участках нефтепровода происходит обильное газовыделение из транспортируемой жидкости. При снижении давления до упругости насыщенных паров происходит интенсивное парообразование.

Как было отмечено, интенсивное газовоздушное выделение происходит в местах с пониженным давлением, поэтому основные газовоздушные скопления формируются на восходящем участке трубопровода и поднимаются вверх [1]. Стремление системы перейти в состояние, соответствующее минимуму энергии, приводит к захвату газовоздушными скоплениями более мелких (рисунок 1).

Page 377: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 377 [email protected]

Рисунок 1 - Места образования газовоздушных скоплений

С поглощением объем газовоздушного скопления возрастает в

направлении восходящего участка и достигнув верхней части, продолжает разрастаться вдоль нисходящего участка. Достигнув определенного объема, скопление фиксируется на нисходящем участке трассы.

В этих условиях классическая теория неустановившегося течения жидкости неприемлема к расчету переходных процессов в магистральных нефтепроводах. Это объясняется тем, что классическая теория содержит одно хотя и не часто формулируемое ограничение об отсутствии в жидкости фазовых переходов. Это предполагает, что ни при каких условиях жидкость не переходит в парогазовую фазу, даже при снижении давления до упругости насыщенных паров. Между тем, при распространении в трубопроводе волн разрежения и рельефной неоднородности трассы это условие нарушается во многих сечения трубопровода и прежде всего, в вершинах его профиля [2].

Согласно многочисленным отечественным и зарубежным исследованиям неустановившегося движения реальной жидкости по трубам, математическое моделирование течения - практически основной способ исследования нестационарных процессов [3, 4].

В то же время, несмотря на многочисленные усилия отечественных и зарубежных ученых, универсальной математической модели поведения эксплуатационного участка трубопровода, уложенного в рельеф местности, которая удовлетворяла бы всем современным требованиям практики до сих пор не предложено.

Это объясняется тем, что в основе существующих математической модели также и, как и в классической теории неустановившихся процессов течения жидкости содержат парадигму несжимаемой жидкости.

Для приближения моделируемой ситуации к реальной предлагается математическая модель неустановившегося течения жидкости в рельефном трубопроводе, в которой парадигма несжимаемой жидкости подменяется парадигмой сжимаемой (расширяемой) в условиях парогазообразований внутрирельефного нефтепровода.

Page 378: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 378 [email protected]

В большинстве источников математическая модель, описывающая волновые процессы в трубопроводе, с некоторыми отличиями приведена к системе, состоящей из двух уравнений математической физики (дифференциальных уравнений в частных производных) - уравнение неразрывности и уравнение количества движения потока [5]:

)(sin2

1)(Re,

,0

0

0

0

2

0

xgdx

p

t

xc

t

p

(1)

В основе этой модели лежат следующие допущения: • изменение плотности жидкости много меньше ее

номинального значения 0 (т.е. 0 ), причем согласно (2.5'), pKpp )( 00 . Например, если 0 = 1000 кг/м3, 0pp = 1,0 МПа (10

атм.) и 310pK МПа, то

96

0 1010 = 0,001 , т.е. изменение плотности равно всего 1 кг/м’, что много меньше номинального значения 1000

кг/м3; • изменение S площади сечения трубопровода много меньше ее

номинального значения 0S (т.е. 0SS ), причем )(4 0

3

0 ppEdS

или )( 000 ppEdSS . Например, если 0d =500 мм, = 10 мм, 3

0 10

кг/м3, 7

0 10 pp Па (100 атм.), 11102 E Па (трубная сталь), то

изменение d диаметра трубопровода равно 0,06 мм, а изменение S

площади поперечного сечения 0,5 см2, что 0S 1960 см2;

• величина w касательного напряжения трения на стенках трубопровода, согласно (1.32), определяется равенством

8)(Re, 2 w , причем зависимость коэффициента от

определяющих параметров vdRe и d/ берется в том же виде, что и при установившемся течении (такое допущение называют гипотезой квазистационарности). Например, если = 0,02, v = 1,5 м/с,

0 = 1000 кг/м3, то w 5,6 Па; • температура жидкости считается постоянной constT . С образованием пузырьков жидкость локально переходит в

двухфазное состояние. На этом этапе множество газовых скоплений в виде воздушных пузырьков хаотично вписываются в объем жидкости, образуя газовые амплуа. К газовоздушным пузырям, при снижении давления и наличии свободной поверхности жидкости, присоединяются пузырьки пара вследствие интенсивного испарения (вскипания). Условие вскипания [6]:

Page 379: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 379 [email protected]

rghРPп

20

, (2)

где Рп - упругость давления насыщенного пара (внутри пузырька), Р0 – внешнее давление, gh - гидростатистическое давление

вышележащих слоев жидкости, r

2

- дополнительное давление, связанное с кривизной поверхности, r- радиус пузырька пара, h- расстояние от его центра до поверхности жидкости, ρ, σ- плотность и поверхностное натяжение жидкости. Под действием выталкивающей силы (силы Архимеда) пузыри, двигаясь вместе с потоком жидкости одновременно поднимаются к верхней стенке трубопровода.

В результате объем транспортируемой жидкости (особенно на вершинах рельефа) увеличивается на суммарный объем образующихся в нем газовоздушных пузырьков. Это приводит к уменьшению плотности жидкости. Расчеты показывают, что эти изменения могут составлять до 10%, что в разы больше чем изменение плотности жидкости, связанные с эффектом «присоединённой» массы. Кроме того, следует отметить, что эффект «присоединенной» массы свойственен не только рельефному трубопроводу, так как имеет другое физическое происхождение и является результатом ускоренного движения жидкости:

)(sin2

1)(Re,)1( 0

0

00 xgddt

d

x

p

dt

d

прис

k

43421

, (3)

где прис - присоединенная плотность жидкости, прис = )1(0 k Таким образом, в реальности плотность жидкости в

неустановившемся потоке не является инвариантной величиной. В результате все величины, определяющие режим течения и связанные с плотностью жидкости, также будут меняться (динамическая вязкость, число Рейнольдса и т. д). Кроме того, всплывающие пузырьки участвуют в дополнительном обмене импульсов между слоями движущейся жидкости и, таким образом, влияют на величину

кинетической вязкости. В этих условиях такие величины как x

p

, x

ранее не учитываемые в основных уравнениях динамики неустановившегося течения жидкости из-за своей малости могут резко возрастать [7]. Таким образом, изменение плотности ведет к лавинообразному перераспределению величин основных параметров, управляющих режимом течения жидкости. В предлагаемой математической модели неустановившегося течения жидкости в

Page 380: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 380 [email protected]

рельефном трубопроводе эти факторы находят отражение в поправках к уравнениям (1), после чего они принимают вид:

0)(sin2

1

,02

xgdtxx

p

xc

x

p

t

p

н

d

d

(4)

где d - динамическая плотность жидкости. Динамическая

плотность жидкости d связана со статической плотностью 0

выражением: d = k 0 , где k –коэффициент насыщенности жидкости паровоздушными пузырями равный: k=1/(1+Vп/V0), где Vп- суммарный объем пузырьков в первоначальном объеме жидкости V0.

Достаточно точное решение системы уравнений (4) выполняется методом характеристик, который хорошо изучен и применяется в мировой практике сравнительно долгое время. Подробное описание сущности метода и примеры расчетов можно найти в книгах И.А. Чарного, Д.А. Фокса, М.В. Лурье и некоторых других авторов. При помощи ряда математических преобразований, используя понятие производной по направлению и в силу некоторых допущений система (4) приобретает вид:

BBBBBMМ

AAAAАMМ

gauud

atuapuap

gauud

atuapuap

αsinρ 2

λρΔρρ

αsinρ 2

λρΔρρ

н

н

, (5)

где tΔ – шаг рассмотрения по времени. В методе характеристик система уравнений (5) используется для

определения давления Мp и скорости Mu жидкости в точке М через известные величины этих параметров в точках А и В (начальные условия). Значения давления и скорости находятся в любом, наперед заданном, количестве точек трубопровода в момент времени tΔ . Затем эта процедура может быть повторена для следующего временного слоя. Можно рассмотреть момент времени tΔ2 и определить искомые параметры, принимая для этого выше найденные давление и скорость за начальные значения (рисунок 2). Построение решения слой за слоем по времени осуществляется при помощи компьютера. Линии ξ = х – aּt и η = х + aּt называются характеристиками волнового уравнения.

Page 381: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 381 [email protected]

Рисунок 2 – Расчетная схема метода характеристик

Система уравнений (5) должна быть замкнута граничными

(краевыми) условиями, которые выполняются в течение всего времени расчета движения. При определении граничных условий необходимо привести уравнения, описывающие взаимодействие жидкости с устройствами в начальном и конечном сечении трубопровода.

В работе для моделирования выбрано программное обеспечение «Flomaster», которые широко используются при расчетах гидравлических задач. ПО «Flomaster» позволяет получить решение системы уравнения методом характеристик в соответствии с предлагаемой математической моделью. «Flomaster» является мощным инструментом для исследования гидравлических ударов, перепадов давления, изменения скорости течения, температуры, времени отклика системы и позволяет минимизировать неопределенность в работе систем нестационарного течения жидкостей. В программе имеется некоторые встроенные компоненты, которые возможно использовать в качестве граничных условий и решать вопросы сопряжения [7]. Результаты моделирования приведены на рисунке 3.

Рисунок 3 - Расчетные графики изменения давления

Page 382: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 382 [email protected]

Достаточно информативным является трехмерный график волны давления, который показывает характер изменения давления вдоль трубопровода с течением времени (рисунок 4).

Рисунок 4 – Трехмерный график волны ударного давления

С целью проверки достоверности проведено сравнение

результатов моделирования с экспериментальными данными, полученными на лабораторном стенде «Festo». На рисунке 3 приведены расчетные и экспериментальные изменения давлений. Отклонения расчетных и экспериментальных значений не превышает 5%, что указывает на эффективность предлагаемой математической модели неустановившегося течения жидкости в рельефном трубопроводе.

Литература: 1. Имансакипова Н.Б., Иргибаев Т.И., Научно-методические

основы оценки влияния поверхностных эффектов на процесс образования и устойчивости газовоздушных скоплений в магистральных нефтепроводах. - Вестник КазНИТУ. - № 5, С. 242-247, ISSN 1680-9211.

2. Лурье М.В., Полянская Л.В. Об опасном источнике волн гидравлического удара в рельефных нефте- и нефтепродуктопроводах.

Page 383: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 383 [email protected]

// Транспорт и подготовка нефти. – Нефтяное хозяйство. – 2000. – № 8. - С. 66-68.

3. Чарный И.А. Неустановившееся движение реальной жидкости в трубопроводах. - М.: Недра, 1975. - 297 с.

4. Лурье М.В. Теоретические основы трубопроводного транспорта нефти, нефтепродуктов и газа: Учебник - М.: ООО «Издательский дом Недра», 2017. - 477 с.

5. Лурье М.В. Математическое моделирование процессов трубопроводного транспорта нефти, нефтепродуктов и газа: Учебное пособие. - М.: Изд. Центр РГУ нефти и газа имени И.М. Губкина, 2012. - 456 с.

6. Панахов Г.М., Аббасов Э.М., Гусейнов В.Г., Мусеибли П.Т. Влияние газовыделения на гидравлические характеристики течения жидкости в трубопроводе // Транспорт и хранение нефтепродуктов и углеводородного сырья. – 2015. - № 2. – С. 19-22.

7. Самигуллин Г.Х., Имансакипова Н.Б. Моделирование волн давления при возникновении гидроудара в нефтепроводе // Международная конференция «Высокие технологии и инновации в науке», Сентябрь 2018, Санкт-Петербург, С. 77-82, ISBN 978-5-6041437-4-2.

2.7. Определение параметров обмоток двигателя постоянного тока

Виктор Витаутасович Кибартас

Кандидат технических наук, ассоциированный профессор кафедры “Электротехника и автоматизация”

Павлодарского государственного университета им. С. Торайгырова (г. Павлодар, Казахстан)

Юлия Викторовна Кибартене Кандидат технических наук, PhD, ассоциированный профессор

кафедры “Электротехника и автоматизация” Павлодарского государственного университета им. С. Торайгырова

(г. Павлодар, Казахстан)

Стремительное развитие и внедрение управляемого электропривода переменного тока с синхронными и асинхронными электродвигателями в некоторой степени снижает долю производства и применения двигателей постоянного тока в процентном соотношении к электродвигателям переменного тока. Однако двигатели постоянного тока применяются в электроприводах с широким диапазоном регулирования координат, в системах с электроснабжением постоянным током и находят широкое применение в электроприводах прокатных станов, станков, транспорта.

Page 384: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 384 [email protected]

На стадии проектирования, а также модернизации электроприводов постоянного тока необходимо проводить исследования, с целью предварительно оценить статические (точность, диапазон) и динамические (быстродействие, колебательность, перерегулирование) показатели регулирования без создания физических моделей и проведения физических экспериментов. Эти исследования целесообразно проводить имитационным путем.

Имитационный эксперимент предполагает использование математической модели электродвигателя в рамках оговоренных допущений, учитывающей погрешности измерительных, масштабирующих и преобразовательных устройств, а также точность программной среды, в которой реализован имитационный эксперимент.

Так для построения имитационной модели двигателя постоянного тока с независимым возбуждением используется математическое описание, записанное в относительных единицах

Вя

ЯЯЯЯ ixdt

dixiru 12

;

dt

dixiru В

ВВВВ ; (1)

ВЯ iixpM 12 ;

dt

dJMM ст

, где uЯ - напряжение якоря; iЯ - ток якоря; uВ - напряжение обмотки возбуждения; iВ - ток обмотки возбуждения; rЯ – активное сопротивление обмотки якоря; xЯ - индуктивное сопротивление обмотки якоря;

Вr - активное сопротивление обмотки возбуждения;

Вx - индуктивное сопротивление обмотки возбуждения; x12 - взаимоиндуктивное сопротивление обмоток якоря и

возбуждения; M – электромагнитный момент; Мст – момент статического сопротивления; р – число пар полюсов; J - момент инерции; - частота вращения.

Page 385: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 385 [email protected]

Электрические параметры обмоток, входящие в описание (1), реальных двигателей, как правило, неизвестны или отличаются от справочных, что не позволяет создавать адекватные объекту исследования модели для имитационного эксперимента.

Существуют известные способы определения электрических параметров двигателя постоянного тока, например, расчетный, метод вольтметра и амперметра. Расчетный способ обладает рядом недостатков. Основной недостаток заключается в том, что способ обладает невысокой точностью определения активного сопротивления и индуктивности обмотки возбуждения, так как для их определения необходимо знать точные значения конструктивных параметров двигателя. Метод вольтметра и амперметра также обладает существенным недостатком: невозможность определения индуктивных сопротивлений обмоток якоря и возбуждения.

Анализ системы уравнений (1) и методов параметрической идентификации динамических объектов позволяет разработать высокоточный способ определения активных и индуктивных сопротивлений обмоток якоря и возбуждения. Задача определения искомых параметров решается методом наименьших квадратов.

Способ определения электрических параметров двигателя постоянного тока заключается в том, что измеряют напряжение uЯ и ток iЯ якоря, напряжение uВ и ток iВ обмотки возбуждения двигателя постоянного тока при неподвижном роторе, определяют первые

производные токов якоря dt

diЯ

и возбуждения dt

diВ

. Далее, используя параметрические методы идентификации, определяют rЯ – активное сопротивление обмотки якоря и xЯ - индуктивное сопротивление обмотки якоря по выражению

Я

T

ЯЯ

ЯЯ

T

ЯЯ

Я

Яu

dt

dii

dt

dii

dt

dii

x

r

1

. (2)

Активное сопротивление обмотки возбуждения rВ и индуктивное сопротивление обмотки возбуждения xВ идентифицируют по выражению

В

T

ВВ

ВВ

T

ВВ

В

Вu

dt

dii

dt

dii

dt

dii

x

r

1

. (3)

Page 386: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 386 [email protected]

Выражения (2) и (3) получены из описания (1) с учетом того, что якорь двигателя постоянного тока неподвижен (=0, М=0) и система уравнений (1) принимает вид

.

;

dt

dixiru

dt

dixiru

ВВВВВ

яЯЯЯЯ

(4)

Разработанный способ осуществляется следующим образом. Для определения электрических параметров проводят два

эксперимента при неподвижном якоре (=0): выводы обмотки возбуждения замыкают накоротко, а на обмотку якоря подают

напряжение, определяют первую производную тока якоря dt

diЯ

и

определяют активное Яr и индуктивное Яx сопротивления якорной цепи двигателя постоянного тока по выражению (2); выводы обмотки якоря замыкают накоротко, а на обмотку возбуждения подают специально сформированный тестовый сигнал, определяют первую производную

тока возбуждения dt

diВ

и определяют активное Вr и индуктивное Вx

сопротивления цепи возбуждения двигателя постоянного тока по выражению (3).

Параметры обмоток двигателя постоянного тока определяют по выражениям (2) и (3) с использованием системы MATLAB.

Имитационный эксперимент определения электрических параметров произведен для двигателя постоянного тока с независимым возбуждением мощностью 4,8 кВт. Корректность предложенного способа подтверждается результатами имитационного эксперимента, сведенными в таблицу 1.

Электрические параметры определяются с точностью до 99%, точность определения активных сопротивлений якоря и возбуждения выше, чем точность определения индуктивных сопротивлений.

Page 387: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 387 [email protected]

Таблица 1 – Результаты имитационного эксперимента определения электрических параметров двигателя постоянного тока

Параметры Обозна-чения

Ед. изм.

Справоч-ные

значения

Эксперимен-тальные

значения, без учета

погрешнос-тей датчиков

Эксперимен-тальные

значения, с учетом

погрешнос-тей датчиков

Активное сопротивление якорной цепи

rя о.е. 0,049 0,04900 0,04926

Погрешность определения активного сопротивления якорной цепи

δrя % - 0,004 0,521

Индуктивное сопротивление якорной цепи

xя о.е. 0,308 0,309 0,312

Погрешность определения индуктивного сопротивления якорной цепи

δхя % - 0,201 1,311

Активное сопротивление цепи возбуждения

rв о.е. 3,273 3,273 3,302

Погрешность определения активного сопротивления цепи возбуждения

δrв % - 0,003 0,910

Индуктивное сопротивление цепи возбуждения

xв о.е. 1,285 1,287 1,304

Погрешность определения индуктивного сопротивления цепи возбуждения

δхв % - 0,203 1,510

В соответствии с выражениями (2) и (3) для определения

электрических параметров двигателя постоянного тока измеряют напряжения и токи обмоток якоря и возбуждения датчиками напряжения и тока соответственно, определяют первые производные токов обмоток якоря и возбуждения, и, используя параметрические методы идентификации (например, метод наименьших квадратов), определяют активные и индуктивные сопротивления обмоток якоря и возбуждения двигателя постоянного тока.

Page 388: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 388 [email protected]

Список литературы: 1. Постников И.М. Обобщенная теория и переходные процессы

электрических машин: Учебник для вузов, изд. 2-е, перераб. и доп. - М.: Высш. школа, 1975. – 319 с.

2. Гольдберг О.Д. Испытания электрических машин: Учебн. для вузов. – 2-е изд. перераб. - М.: Высш. шк., 2000. – 255 с.

3. Кибартас В.В., Кибартене Ю.В. Идентификация параметров синхронной машины при неподвижном роторе // Материалы республиканской научно-теоретической конференции "Торайгыровские чтения", т. 3. – Павлодар, ПГУ им. С. Торайгырова, 2003. - С. 168-173.

4. Предварительный патент РК № 15208 Способ определения параметров синхронной машины / Кибартас В.В., Кибартене Ю.В., Мельников В.Ю. Опубл. 15.12.2004, бюл. № 12, 8 с.

5. Кибартас В.В., Кибартене Ю.В. Метод идентификации параметров обмоток синхронных электродвигателей различных конструктивных особенностей // Вестник Павлодарского университета. - № 1. - 2004. - С. 163-168.

2.8. Внедрение технологии прототипирования на базе научно-производственной лаборатории университета

Павел Александрович Логвиненко

ст. преподаватель кафедры «Промышленный инжиниринг и дизайн». Инновационный Евразийский университет (г. Павлодар, Казахстан)

Байжан Нурбаевич Уалханов кандидат технических наук, доцент кафедры «Промышленный

инжиниринг и дизайн». Инновационный Евразийский университет (г. Павлодар, Казахстан)

Сергей Анатольевич Стаценко кандидат технических наук, профессор кафедры «Промышленный инжиниринг и дизайн». Инновационный Евразийский университет

(г. Павлодар, Казахстан)

В настоящий момент внедрение новых технологий является актуальной проблемой любого предприятия и организации. Ежедневно любому человеку, живущему в социуме, приходится сталкиваться с инновационными технологиями. При этом то, что еще накануне было на передовых позициях инноваций, сегодня уже может стать «вчерашним днем». Рынок диктует правила развития производства. Для повышения конкурентоспособности и для завоевания ведущих позиций на рынке требуется высокая скорость реагирования [1, с. 15].

Модернизация сферы образования направлена на активное участие работодателей в подготовке кадров для своего региона. В системе оценки качества подготовки специалистов в обязательном

Page 389: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 389 [email protected]

порядке предусматривается участие представителей производственных предприятий: государственная аттестационная комиссия возглавляется председателем из числа работодателей; при составлении каталогов элективных дисциплин учитывается практическая ценность и востребованность, при проведении ярмарок выпускников, в составе внешних экспертов привлекаются опытные кадровики.

Помимо подготовки конкурентоспособных и востребованных специалистов, региональные университеты должны заниматься научными разработками и быть инициаторами введения инновационных технологий на производственных предприятиях. Научно-исследовательский сектор высшего учебного заведения должен иметь и развивать прикладные и научно-исследовательские подразделения.

Указом Президента Республики Казахстан от 4 июня 2013 года № 579 утверждена Концепция инновационного развития Республики Казахстан до 2020 года, в которой отмечается, что имеется недостаточное понимание составляющих инноваций и того, как развивать инновации в университетах. В документе выделено, что система образования не готова к вызовам ускоренной индустриализации и выполнению задач по развитию высокотехнологических секторов экономики. Исследования продолжают держаться на старом кадровом потенциале, созданном в прошлую эпоху. [2, с. 2]

В будущем предусматривается введение рейтинговой системы оценки инновационности высших учебных заведений. Расчет рейтинга будет основываться на сравнении отношения доходов, полученных от предоставления образовательных услуг, к доходам от продажи и внедрения научных разработок.

Павлодарская область является многоотраслевым индустриальным комплексом. Промышленный потенциал региона определяют крупные экспорто-ориентированные промышленные компании, в целом, на долю области приходится около 7% промышленного производства Республики. Для успешного развития экономики региона требуется большое количество специалистов в области техники и технологии [3, с. 1].

В настоящий момент в систему профессионального образования по поручению Главы государства внедряется дуальная система обучения (учебный процесс плюс производственные навыки). При этом спектр специальностей с дуальной системой обучения, в первую очередь, охватывает машиностроение, инженерное дело, строительство и другие технические направления. Если предприятия не могут предоставить производственные площади и современное оборудование, то образовательные учреждения стремятся оснащать и модернизировать собственные мастерские и лаборатории.

Page 390: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 390 [email protected]

Инновационный Евразийский университет — многопрофильный вуз и за годы своего развития вырос в достаточно крупное учебное заведение с высококвалифицированным профессорско-преподавательским составом и мощной материально-технической базой. Для реализации миссии вуза по подготовке конкурентоспособных специалистов в области техники и технологии на базе ИнЕУ имеются все возможности для создания научно-производственной лаборатории коллективного пользования.

В качестве направлений деятельности научно-производственной лаборатории можно определить:

· проведение научно-исследовательских работ; · демонстрация современных технологий при проведении

учебных занятий; · привлечение молодых преподавателей, магистрантов и

студентов к научной работе и производственной деятельности лаборатории;

· выполнение опытно-конструкторских разработок; · проведение научных и обучающих семинаров; · повышение квалификации; · изготовление опытных образцов новых изделий; · регистрация интеллектуальной собственности. В перечне современного оборудования материально-технической

базы ИнЕУ имеется принтер трехмерной печати, работающий по технологии прототипирования.

Технология получения прототипов на специальных машинах прототипирования или 3D принтерах — это способ быстрого и точного получения новых деталей и изделий. По созданной или отсканированной трехмерной CAD-модели послойно выращивается модель (прототип).

Page 391: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 391 [email protected]

Рисунок 1. Технология быстрого прототипирования (Rapid Prototyping)

Технология Rapid Prototyping (RP) известна и давно широко распространена и в Европе, и в США, и в Японии. Машины прототипирования уже выпускаются китайскими производителями и широко рекламируются в социальных сетях.

Выделяют наиболее распространенные на сегодняшний день технологии трехмерного моделирования:

· PolyJet - послойное распыление светочувствительного материала (фотополимера) с последующим отверждением каждого слоя с помощью освещения ультрафиолетовой лампой;

· MIT — послойное склеивание частиц порошкообразных материалов;

· 3DP — послойное склеивание композитного порошка на основе гипса связующим веществом;

· FDM — послойное выдавливание расплавленной пластиковой лески;

· MJM — послойное распыление капель нагретого воска; · SLA - отверждление фотополимерной смолы ультрафиолетовой

лампой или лазером. Есть возможность ускорить не само производство, а сократить

период подготовки новых изделий. Как известно, период конструкторско-технологической подготовки производства занимает более 70 % времени. Новые или модернизированные изделия необходимо презентовать, одобрить, затем изготовить новую оснастку, апробировать опытный образец и только после положительных

Page 392: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 392 [email protected]

результатов начать производство. Ускорение подготовки производства новых изделий возможно с внедрением технологии прототипирования.

Преимущества технологии прототипирования: · визуализация при конструировании; · определение ошибок на начальных этапах подготовки

производства, что позволяет избежать дорогостоящих переделок; · уменьшение сроков подготовки производства; · выпуск и презентация опытных образцов изделий, без

изготовления дорогостоящей оснастки; · эффективный маркетинг; · максимальное снижение себестоимости для мелких серий; · отсутствие дополнительных инструментов для обработки; · довольно высокий коэффициент использования материалов; · широкий спектр применения (автомобилестроение,

изготовление товаров народного потребления, протезирование в медицине, создание учебных макетов, сувенирная продукция и т. п.).

Возможности, которые дает 3D печать: · оказание услуг не только крупным, но и средним и мелким

предпринимателям региона; · распространение знаний и информации о возможностях

информационных технологий, CAD/CAM систем и прочего.

Рисунок 2. Учебная модель по дисциплине «Основы конструирования

и детали машин», созданная на 3D-принтере

Необходимо обратить внимание на программное обеспечение 3D принтеров. Этот вопрос может стать проблемным для регионов. Связанно это с общей образовательной и подготовкой по информационным технологиям. Обучение в школах, в колледжах и профессионально-технических лицеях предполагает использование лицензированного программного обеспечения в рамках стандартных пакетов программ. Для внедрения технологии прототипирования

Page 393: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 393 [email protected]

необходимо владеть технологическими знаниями и навыками начального черчения и трехмерного моделирования. Пробелы в этом направлении могут быть компенсированы занятиями в научно-практической лаборатории вуза.

Кроме того, анализ современного состояния экономики говорит о том, что малое и среднее предпринимательство вносит немалый вклад в региональное развитие. При этом, представители малого и среднего бизнеса, как правило, не принимают участия в формировании компетенций выпускников вузов. У мелких предприятий нет достаточно масштабных материально-технических ресурсов, но они мобильнее и быстрее могут откликаться на внедрение инноваций. С помощью RP-технологий возможно получение довольно прочных образцов, что является идеальным и для предприятий, выпускающих малосерийную продукцию. Наличие современного оборудования на базе ИнЕУ дает возможность сотрудничества вуза с малым бизнесом.

Все, что уже делается в направлении слияния науки и производства является правильным, и может пока нет крупных экономических эффектов от сотрудничества, четких реальных результатов, но самое главное, есть понимание необходимости. В прошлом году Правительством Республики Казахстан были выбраны восемь приоритетных направлений предоставления инновационных грантов, среди них одно из направлений сформулировано как - прогрессивные технологии машиностроения, включая использование новых материалов. Это означает, что внедрение технологии прототипирования имеет возможность и в дальнейшем найти государственную поддержку.

Список литературы 1. Официальный сайт Агентства Республики Казахстан по

статистике, [Электронный ресурс] — Режим доступа. — URL: http:// www.stat.kz; (дата обращения 24.09.2013).

2. Мухамадеева Р.М. «Трансферт технологии прототипирования в Казахстане», Германия, European Applied Sciences, — № 5, — 2013, — с. 15—17.

3. Тілеуберген Д.М. «Интеграция науки, образования и производства: мировой опыт и перспективы его использования в Казахстане», Официальный сайт КазНТУ им. К.И. Сатпаева, [Электронный ресурс] — Режим доступа. — URL: http://www.kazntu.kz (дата обращения 2.05.2013).

Page 394: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 394 [email protected]

2.9. Применение холодных асфальтобетонных смесей на основе МАК-порошка при ремонте дорог в Республике Казахстан

Павел Александрович Логвиненко

ст. преподаватель кафедры «Промышленный инжиниринг и дизайн». Инновационный Евразийский университет (г. Павлодар, Казахстан)

Байжан Нурбаевич Уалханов кандидат технических наук, доцент кафедры «Промышленный

инжиниринг и дизайн». Инновационный Евразийский университет (г. Павлодар, Казахстан)

Сергей Анатольевич Стаценко кандидат технических наук, профессор кафедры «Промышленный инжиниринг и дизайн». Инновационный Евразийский университет

(г. Павлодар, Казахстан)

Строительный сезон с использованием асфальтобетонных смесей до сих пор ограничен на территории Казахстана до плюс 5 градусов. Низкие и отрицательные температуры способствуют преждевременному разрушению покрытий из асфальтобетона.

Ремонтные работы, осуществляемые в эти периоды, не гарантируют их качества. Отсутствие нормативно-технических документов и технологий производства работ при низких температурах сдерживает требуемое обеспечение безопасности дорожного движения по автомобильным дорогам республики. В последние годы холодные смеси на модифицированных битумах с использованием порошка МАК для ремонта асфальтобетонных покрытий стали применяться во многих странах. Опыт применения холодных смесей «Мультигрейд» (или МАК-смесей) показывает, что такие смеси обладают высоким качеством заделки выбоин и ям. Место ремонта имеет высокую стойкость к транспортным нагрузкам, шероховатую структуру поверхности, стойкость к образованию трещин. Поэтому предлагается применять МАК – смеси с целью продления строительного сезона содержания республиканских и областных дорог в Республике Казахстан.

Холодные асфальтобетонные смеси на основе МАК – порошка используются в основном для ямочного ремонта покрытий автомобильных дорог, аэродромов, городских улиц и площадей, дорог промышленных предприятий [1, c. 4]. С использованием таких смесей также ведется текущий ремонт, ликвидация колееобразования, выбоин и трещин покрытия.

Смеси битумоминеральные холодные – это рационально подобранный состав минеральных материалов со специализированным модифицированным МАК – порошком битумом, разжиженным дизельным топливом с добавкой адгезионной присадки, перемешанных в смесительных установках принудительного действия

Page 395: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 395 [email protected]

при температуре 120 С. МАК–битум – битум в гелеобразном состоянии, полученный путем введения специальной добавки в виде мелкодисперсного продукта коричневого цвета с размером частиц 0,6 мм, влажностью не более 1,5% и насыпной плотностью 0,62 г/см [2, c. 5].

В основе таких смесей лежит использование модифицированного вяжущего со структурой геля, обладающего сильными тиксотропными свойствами, что позволяет их применять как при отрицательных, так и положительных температурах. Гелеобразное состояние битума достигается при введении специальной добавки МАК. Гелеобразный битум, благодаря наличию тиксотропных свойств, не стекает с зерен щебня, ведет себя как упругий битум при высоких температурах и как пластичный – при низких. Холодная смесь обычно состоит из 70% крупной фракции (5-25 мм), 30% мелкой фракции (5 мм) и до 3% пылеватых частиц (75 микрон). Содержание битума в этой смеси составляет до 5,5% от всей смеси [3, c. 6]. Таким образом, получается прочный каменный скелет, который может выдерживать значительные нагрузки от движущегося транспорта и обеспечивает стойкость к образованию колейности.

В основе рекомендуемой модификации дорожных битумов лежит технология формирования структуры (желеобразной), которая позволяет расширить температурный интервал пластичности и замедлить старение органического вяжущего. Наиболее просто достигается модификация битума в результате давления и перемешивания предварительно окисленных продуктов в виде специально приготовленного МАК-порошка. Перед приготовлением модифицированного МАК-битума для холодных смесей исходный вязкий битум разогревают до температуры 150-160С. Процесс приготовления МАК-битума включает дозирование холодного МАК-порошка и перемешивание его с битумом в течение 30 минут. МАК-порошок следует подавать постепенно через приемный люк при постоянном перемешивании. При этом соответствующий тепловой режим в процессе перемешивания (химической реакции) МАК-порошка с битумом, интенсивность воздействия (перемешивания), а также время реакции должны быть обеспечены.

В качестве органического вяжущего применяются битумы марок БНД 901130. Адгезионную присадку с добавлением дизельного топлива добавляют в смесь через 30 минут. Расчетное количество битума, находящееся в битумохранилище, с помощью насоса закачивается в битумный котел. При этом температура, которая контролируется по термоустановленному датчику на трубопроводе подачи битума из битумохранилища, равна 80С. Приготовление битума заключается в выпаривании из него влаги и нагреве его до температуры 120-130С. Во внутренние слои битума при работающей мешалке и включенном режиме циркуляции производят ввод дизельного топлива не менее 10%

Page 396: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 396 [email protected]

от расчетного количества дизельного топлива, время перемешивания не менее 30 мин. После введения дизельного топлива температуру поднимают до 140-145С, затем через верхний люк постепенно добавляют МАК-порошок. Процесс также идет при постоянной циркуляции и работающей мешалке. Доводят температуру до 160С,но не ниже 157С. Затем во внутренние слои битума вводят оставшуюся часть дизельного топлива и адгезионную присадку в количестве 1-1,5%. Время перемешивания 30 мин, и температура МАК-битума должна быть не ниже 155 С.

Приведенные технологии с успехом используются при ремонте дорог в условиях северного Казахстана.

Список литературы: 1. Технические условия. ТУ 400-24-158-89. Смеси асфальтобетон-

ные и литой асфальтобетон / Госснаб РФ. - М., 1989. - 15 с. 2. ГОСТ 9128-97. Смеси асфальтобетонные дорожные, аэродром-

ные и асфальтобетон. Технические условия. 3. ГОСТ 12801-98. Материалы на основе органических вяжущих

для дорожного и аэродромного строительства. Методы испытаний.

2.10. Оценка эффективности утилизации топливных отходов в производстве композиционных вяжущих веществ

Махават Абдысадыковна Джусупова

кандидат технических наук, доцент кафедры «Производство и экспертиза строительных материалов, изделий и конструкций».

Кыргызский государственный университет строительства, транспорта и архитектуры (г. Бишкек, Кыргызстан)

Сауле Тюякбайевна Кульшикова старший преподаватель. Жезказганский университет

имени О.А. Байконурова (г. Жезказган, Казахстан) Анна Федоровна Кудашева

старший преподаватель. Жезказганский университет имени О.А. Байконурова (г. Жезказган, Казахстан)

Одним из показателей эффективности производства современных строительных материалов является степень использования природных ресурсов, утилизация техногенного сырья и загрязнения окружающей среды.

Уровень утилизации отходов различных производств в Кыргызской Республике остается на низком уровне. Так золошлаковые отходы, которые предлагают электростанции потребителям представляют собой именно отходы, а не технологически

Page 397: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 397 [email protected]

доработанный продукт с соответствующими нормативными характеристиками.

Теплоэлектроцентрали (ТЭЦ) в Кыргызстане работают в основном на угле и соответственно за многие годы накоплены огромные запасы золошлаковых отходов (ЗШО), занимающих ценные земельные угодья. К сожалению, мероприятия по ресурсосбережению практически не проводятся, а экологическая ситуация в среде малых и больших городов заметно ухудшилась.

Научные исследования зарубежных и отечественных ученых указывают, что ЗШО это материалы, прошедшие высокотемпературную обработку и получившие специфические свойства. Они могут эффективно использоваться в производстве различных строительных материалов, в том числе в производстве вяжущих [1, с. 112; 3, с. 163; 4, с. 99].

Целью данных исследований является оценка эффективности использования ЗШО в цементы для получения композиционных вяжущих.

Как на большинстве электростанций стран СНГ топливные отходы Бишкекской ТЭЦ удаляются гидравлическим способом в золоотвал. Выбрасываемая из трубопровода шлакозольная пульпа распределяется неравномерно. Более крупные частицы оседают ближе к месту выброса, а более мелкие уносятся дальше, образуя зольную зону отвала. Неоднородность по химическому и зерновому составу ухудшает свойства ЗШО как сырья для производства строительных материалов и затрудняет их использование и требует проведения мероприятий по разделению или усреднению топливных отходов.

При сжигании пылевидного топлива неорганическая часть претерпевает изменения, превращаясь в побочный продукт сложного химико-минералогического состава и представленного кристалличес-кой и стекловидной фазами. Химический состав используемых ЗШО, %: Si O 2 - 52,09; Al2O3 - 20,00; Fe2O3 +FeO - 2,23; CaO+ MgO - 6,45; SO3 -0,72; K2O+Na2O -1,5; п.п.п. - 15,3. По фазовому составу золы характеризуются сродством к портландцементному клинкеру и характеризуются содержанием аморфизированного обжигом глинистого вещества, кварца, муллита, моноалюмината кальция, полевого шпата, двукальциевого силиката. Содержание стеклофазы в пределах 20...30% положительно влияет на их гидравлическую активность. По содержанию SiO2 + А12О3 + Fе2O3 относятся к кислым. Как известно кислые золошлаковые отходы целесообразно применять как сырьевой компонент в цементной промышленности. Зола гидроудаления характеризуется тонкой дисперсностью: в основном состоит из фракций 0,16 - 0,63мм, а остальные представлены фракциями 0,08 и частицами менее 0,05мм, что обусловлено воздействием воды при ее обработке и транспортировке. При помоле

Page 398: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 398 [email protected]

золы в течение одного часа в шаровой мельнице ее дисперсность составила 360 м2/кг, в течении 1,5 часа – 380 м2/кг. Гранулированный шлак ТЭЦ представляет собой плотные гранулы размером 30-35 мм и выше.

Применение ЗШО в производстве вяжущих веществ возможно по двум направлениям:

- в качестве активной минеральной добавки к клинкеру непосредственно на цементном заводе не снижая марку цемента и не изменяя его нормативные характеристики;

- в качестве наполнителей в цемент с предварительной или совместной активацией отходов ТЭС.

В исследованиях использовали второй вариант использования ЗШО как наполнители в цемент. При разработке составов композиционных вяжущих веществ наполнителями ЗШО разделяли на: золу гидроудаления (ГУ), золошлаковую смесь (ЗШС) и топливный шлак.

Известно, что механохимическая активация золы приводит к значительным изменениям их физико-химических свойств. Эти изменения обусловлены, во-первых, повышением степени дисперсности зольных частиц и, во-вторых, разрушением инертной оболочки золы с получением более активной аморфной фазы. Л.Д. Гольдштейн отмечает, что посредством механоактивации в значительной степени интенсифицируется взаимодействие оксида кальция с кремнеземом. В результате этого механическая активация золошлаковых отходов оказывает влияние на количественный и качественный составы получаемых из них вяжущих веществ и бетонов в процессах последующей переработки.

При получении композиционных цементных вяжущих не совсем обязательно осуществлять тонкое измельчение золы. Более существенным является разрушение или нарушение стекловидной оболочки частиц и получение необходимой поверхности для максимальной скорости и степени взаимодействия с Са(ОН)2 [1].

Для оценки эффективности использования ЗШО в цемент исследовалось влияние количества (10, 30, 50%) и способа их введения в цемент на основные физико-механические характеристики композиционных вяжущих.

Рассмотрены 2 способа - механическое перемешивание или совместное измельчение в течение 1 часа различных ЗШО с цементом:

- введение просеянной золы ГУ в цемент и механическое перемешивание (ЦЗВм);

- совместный помол смеси золы ГУ и цемента (ЦЗВи); - введение просеянной ЗШС в цемент и механическое

перемешивание (ЦЗШСм); - совместный помол ЗШС и цемента (ЦЗШСи);

Page 399: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 399 [email protected]

- введение просеянного шлака в цемент и механическое перемешивание (ЦШВIм);

- совместный помол просеянного шлака и цемента (ЦШВIи); - введение тонкоизмельченного шлака в цемент и механическое

перемешивание (ЦШВIIм); - совместный помол тонкоизмельченного шлака и цемента

(ЦШВIIм). По современным представлениям, пуццолановая реакция золы с цементом начинается довольно рано, но сказывается это на повышении прочности не сразу.

При выполнении экспериментальных исследований была определена прочность на сжатие серии образцов после тепловлажностной обработки (ТВО) и 28 суток нормального твердения на различных наполнителях из ЗШО и разных способах их введения в цемент активностью R cж = 33,4 МПа. (Рис. 1- 2).

Установлено, что прочность композиционных вяжущих механически перемешанных с цементом после ТВО зависит от вида отхода ТЭС. Механическое введение различных отходов не снижает прочность композиционного вяжущего при минимальном количестве ЗШО 10%. При наполнении цемента просеянным топливным шлаком и золошлаковой смеси R cж

ТВО составляет 24,18 и 21,7 МПа, что равнозначно 70% прочности чистого цемента.

При твердении 28 суток в нормальных условиях наполнитель из тонкоизмельченного шлака остается инертным и не проявляет гидравлической активности. Прочность композиционного вяжущего с ЗШС (10%) практически не изменилась и составила 33,04 МПа (Рис. 1).

Рис. 1. Прочность на сжатие механически смешанных вяжущих после 28 суток нормального твердения

0

5

10

15

20

25

30

35

Ц+зола ГУ Ц+ЗШС Ц+ прос.шлак Ц+изм.шлак

21,4

33,04

0

33,7

18,29

27,8

0

32,5

10,14

16,6

0

20,01

Пр

оч

но

сть

пр

и с

жа

тии

28

сут.

,МП

а

Содержание отхода ТЭС в вяжущем, %

R cж.28сут. вяжущего (механ-е перем-е)

10%

30%

50%

Page 400: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 400 [email protected]

Композиционное вяжущее на цементе и тонкоизмельченном шлаке 10-30% показали аналогичные результаты, т.е. равнозначные активности чистого цемента 33,7 и 32,5 МПа.

Для композиционных вяжущих полученных помолом наполнителей с цементом наблюдается их активизация. Для золы ГУ и ЗШС при 30% обеспечивается удовлетворительная прочность образцов после ТВО.

При твердении 28 суток образцов композиционных вяжущих, активированных совместным помолом, наблюдается даже некоторое повышение прочности на наполнителе 10% ЗШС и измельченном шлаке до 34,46 и 34,28 МПа. Вяжущие с наполнителем из золы ГУ (10%) и измельченного шлака (30%) прочность равнозначна с активностью чистого цемента и составляет 32,7 и 32,9 МПА (рис. 2).

Рис. 2. Прочность на сжатие измельченных 1 час вяжущих

после 28 суток нормального твердения

Следует отметить, что водопотребность (НГ) вяжущих с добавкой 10-50 % из золошлаковой смеси при механическом перемешивании повышается с 27 до 32 %, а тонкость помола повышается незначительно. За счет повышения дисперсности шлакозольной составляющей в цементе сказывается ее пластифицирующее воздействие. Показан действенный эффект механической активации топливных отходов на прочностных характеристиках золоцементного камня в сравнении с механически перемешанными смесями.

Для оценки роли вида золошлаковых отходов, используемых в составе композиционных цементных вяжущих, был использован коэффициент эффективности использования цемента в вяжущем:

Кэф = RсжЦот

,

где Цот X относительный расход цемента в вяжущем, %.

0

5

10

15

20

25

30

35

Ц+зола ГУ Ц+ЗШС Ц+ прос.шлак Ц+изм.шлак

32,734,46

23,1

34,28

21,3

28,86

14,8

32,9

21,6

28,16

10,5

20,5

Пр

оч

но

сть

пр

и с

жа

тии

2

8 с

ут,

МП

а

R cж.28сут. вяжущего (измельчение 1 час)

10%

30. %

50%

Page 401: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 401 [email protected]

Для расчета Кэф были использованы результаты прочности на сжатие (Rсж

28) образцов, твердеющих 28 суток в нормальных условиях на композиционных вяжущих с 10; 30; 50 % ЗШО и различном способе их приготовления.

Значения коэффициента эффективности использования цемента в вяжущих различного состава приведены в табл. 1 и рисунке 3.

Таблица 1. Коэффициент эффективности использования цемента в композиционных вяжущих с содержанием золошлаковых отходов ТЭС.

Вид вяжущего / содерж.

ЗШО

Ц + зола ГУ Ц + ЗШС Ц+ шлак

просеян-й Ц + шлак измельч-й

ЦЗВм ЦЗВи ЦЗШВм ЦЗШВи ЦШВIм ЦШВIи ЦШВIIм ЦШВIIи

0 0.335 0.335 0.335 0.335 0.335 0.335 0.335 0.335 10 0.238 0.363 0.367 0.383 0 0.257 0.374 0.381 30 0.261 0.304 0.397 0.412 0 0.211 0.464 0.47 50 0.203 0.432 0.332 0.563 0 0.21 0.402 0.41

Рис. 3. Коэффициент эффективности (Кэф.) использования

цемента в вяжущих: ЦЗВ, ЦЗШВ, ЦШВI, ЦШВII.

По результатам исследований установлено, что наибольший Кэф характерен для вяжущих, полученных совместным измельчением цемента и золошлаковой смеси. В зависимости от концентрации ЗШС Кэф меняется от 0,383 до 0,563. Для вяжущего на основе цемента и золы ГУ Кэф коэффициент эффективности изменяется от 0,335 до 0,432.

с…

с…

с…

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

ЦЗВм ЦЗВи ЦЗШВм ЦЗШВи ЦШВIм ЦШВIи ЦШВIIм ЦШВIIи

0,238

0,363 0,3670,383

0

0,257

0,374

0,381

0,261 0,304

0,397

0,412

0

0,211

0,464

0,47

0,203

0,432

0,332

0,563

0

0,21

0,402 0,41

Ко

эфф

иц

ие

нт

эфф

ек

тив

но

сти

К э

ф.

Композиционное вяжущее вещество с содержанием ЗШО, %

сод-е 10% сод-е 30% сод-е 50%

Page 402: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 402 [email protected]

Для композиционных вяжущих с содержанием шлака до 30 % в цементе ЦШВIIи Кэф растет, а затем наблюдается снижение, что объясняется понижением дисперсных частиц шлака. Для вяжущего, полученного механическим смешиванием (ЦШВIIм) Кэф изменяется 0,21; 0,464 и 0,0402 и совместно измельченного цемента и шлака (ЦШВIIи) 0,381; 0,47 и 0,41.

Приведенные данные показывают, что наиболее эффективным является использование золошлаковых смесей в качестве наполнителей в составе композиционных вяжущих.

Список литературы: 1. Дворкин Л.И. Строительные материалы из отходов

промышленности: учебно-справочное пособие / Л.И. Дворкин, О.Л. Дворкин. — Ростов н/Д: Феникс, 2007. — 368 с. — (Строительство).

2. Дворкин Л.И. Физико-механические свойства активированных цементно-зольных вяжущих / Л.И. Дворкин, О.Л. Дворкин // Технологии бетонов. 2010. № 11-12. С. 35-37.

3. Джусупова М.А., Байменова С.Т. Оценка влияния золошлаковой смеси на основные свойства композиционного вяжущего // Издательство: Вестник КГУСТА им. Н. Исанова (Бишкек). ISSN: 1694-5298 Номер: 2 (56), Год: 2017. С. 163-168.

4. Джусупова М.А., Кульшикова С.Т. Получение мелкозернистого бетона с использованием золы гидроудаления. Издательство: Вестник КГУСТА им. Н. Исанова (Бишкек). ISSN: 1694-5298 Номер: 4 (62) Год: 2018. - С. 99-104.

2.11. Подбор оптимальных дозировок суперпластификаторов при приготовлении бетона для шпал

Мурат Аманжолович Рахимов

кандидат технических наук, доцент кафедры «Строительные материалы и технологии».

Карагандинский государственный технический университет (г. Караганда, Казахстан)

Зибанур Ахметовна Сулеймбекова докторант кафедры «Строительные материалы и технологии».

Карагандинский государственный технический университет (г. Караганда, Казахстан)

В перспективе, при развитии в Республике Казахстан

высокоскоростного железнодорожного движения следует ожидать увеличения требований к качеству материалов, используемых в путевом хозяйстве, в том числе и шпал. Повышение скорости движения

Page 403: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 403 [email protected]

поездов влечет за собой увеличение статической и динамической нагрузок на данные изделия в процессе эксплуатации. Для соответствия требованиям к повышенным нагрузкам, следует вести работу в направлении повышения качества бетона шпал путем модификации современными добавками нового поколения. Повышение таких эксплаутационных характеристик шпал, как прочность, трещиностойкость, морозостойкость требует поиска новых решений, а именно подбора высоко функциональных модификаторов, с учетом свойств сырьевых материалов регионального происхождения [1, с. 319].

Эффективный суперпластификатор является неотъемлемым компонентом высокофункциональных бетонов. Данный модификатор позволяет не только увеличить подвижность бетонной смеси при низком водоцементном отношении, но и получить бетоны с высокой прочностью, плотностью и долговечностью. При этом наиболее эффективными являются суперпластификаторы последнего поколения на основе эфиров поликарбоксилата [2, с. 70].

Появление поликарбоксилатных диспергаторов (продуктов строительной химии), введение которых в материал позволяет существенно улучшать его свойства, стало поистине прорывом для бетонной промышленности. Суперпластификаторы нового поколения позволяют создавать новые типы цементных смесей и обеспечивают дополнительные преимущества.

Химические примеси широко применяются в индустрии бетона для повышения эффективности бетона. Воздухововлекающие, ускоряющие и разжижающие примеси являются существенным дополнением к комплекту материалов, доступных производителям бетона. Особенно полезны разжижающие примеси, так как они позволяют производителям выполнять два требования: хорошая обрабатываемость бетона во время его формования и снижение соотношения (В/Ц) между водой и вяжущими материалами, которое способствует повышению прочности и других свойств затвердевшего бетона [3, с. 59].

Целью исследований является изучение влияния современных суперпластификаторов на физико-технические свойства цементного камня.

Для достижения данной цели необходимо решить следующие задачи:

- подобрать оптимальную дозировку суперпластификатора для бетонной смеси, применяемой при производстве шпал;

- исследовать влияние суперпластификаторов на прочность бетона.

В качестве вяжущего вещества использовали портландцемент ПЦ 500 Д0-Н по ГОСТ 10178 -85 производства АО «Central Asia Cement», в качестве мелкого и крупного заполнителей - песчано-гравийная смесь

Page 404: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 404 [email protected]

(ПГС) и щебень производства КХ «Нур-Адил», ТОО «Техноиндустрия» соответственно, в качестве модификаторов в исследованиях использованы следующие добавки – ПолипластСП-1, Sika Visco Crete T 100 KZ.

Добавки в дальнейшем будут обозначены СП - 1, T 100. Проведены экспериментальные работы по подбору оптимальных

дозировок модификаторов. Результаты приведены в таблице 1.

Таблица 1. Влияние дозировок добавок на подвижность бетонной смеси. № Наименование добавок Дозировка добавок, % Осадка конуса, см 1 Без добавки - 3 2 СП -1 2 8 3 Т 100 0,7 4 4 Т 100 1 6

Из полученных данных (таблица 1) видно, что при введении

добавки Т 100 в количестве 0,7 % от массы цемента не обеспечивается требуемая подвижность бетонной смеси. В практике при производстве железобетонных смесей применяются бетонные смеси маркой по подвижности П 2, а именно с осадкой конуса 6-8 см. При увеличении дозировки добавки до 1 % от массы цемента удалось достичь требуемой подвижности смеси.

Для исследования влияния суперпластификаторов на прочность цементного камня были отработаны 4 состава. Результаты проведенной работы приведены в таблицах 2, 3.

Таблица 2. Составы бетонных смесей для производства железобетонных шпал.

Состав

Проектный класс (марка бетона)

Требуемая передаточная

прочность, МПа

Марка по подвижности

бетонной смеси

Наименование добавки

Расход цемента,

кг

1

В 40 (М 550) 34, 9 П 2

Без добавки 430 2 СП-1 410 3 Т 100 390 4 Т 100 390

Таблица 3. Результаты определения прочности бетона.

Состав ρ см, кг/м3 В/Ц Прочность при сжатии, МПа

8 ч. 3 сут. 7 сут. 28 сут. 1 2520 0,44 28,5 35,19 40,81 49,82 2 2495 0,34 41,27 56,11 59,8 68,18 3 2505 0,35 46,65 59,97 64,49 77,2 4 2510 0,34 41,16 52,22 54,67 63,76

По результатам определения прочности на сжатие образцов-

кубов бетона построен график кинетики набора прочности (рисунок 1).

Page 405: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 405 [email protected]

Рисунок 1. Кинетика набора прочности бетона.

Из результатов лабораторных испытаний, указанных в таблице 2

видно, что суперпластификаторы СП-1, Т 100 сокращают расход воды на 26 %, что положительно влияет на прочность бетона с учетом уменьшения водоцементного отношения.

В ГОСТ 33320-2015 «Шпалы железобетонные для железных дорог» в пункте 5.2.1.4 указано, что водоцементное отношение бетонной смеси, применяемой при производстве шпал должно быть не более 0,35. Применение добавок СП-1, Т 100 обеспечивают соблюдение данных требований.

Как видно из данных таблицы 3 во всех составах было обеспечено достижение передаточной прочности через 8 часов тепловлажностной обработки. Анализируя результаты, наиболее высокую прочность показывает бетон с добавкой Т 100 (с дозировкой 0,7 %) – 150 % от проектной марки бетона, но показатели подвижности данной смеси не удовлетворяют технологическим требованиям при производстве шпал. Сравнивая результаты испытаний образцов - кубов бетона с добавками Т 100 (с дозировкой 1%) и СП-1 сделан вывод о том, что данные суперпластификаторы позволяют улучшить свойства бетонной смеси для железобетонных шпал, повышают подвижность и обеспечивают необходимый класс бетона B40 с запасом прочности.

Отличительной особенностью применения Т 100 от СП-1 явилось высокое качество поверхности образцов-кубов (отсутствие пор и пустот на внешней поверхности), что является немаловажным фактором при производстве шпал, так как бетон шпал должен соответствовать марке по морозостойкости F 200, также данное изделие эксплуатируется на открытом воздухе, воспринимая внешние температурные воздействия и динамические нагрузки.

20

30

40

50

60

70

80

8 ч 3 суток 7 суток 28 суток

Пр

оч

но

сть н

а сж

ати

е б

етон

ны

х

об

раз

цов-к

уб

ов,

МП

а

Возраст образцов

1 2 3 4

Page 406: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 406 [email protected]

Все рассматриваемые добавки улучшают физико-механические свойства бетонной смеси, могут быть рассмотрены для применения при изготовлении бетонной смеси для производства шпал.

Список литературы: 1. Рахимов М.А., Сулеймбекова З.А. Перспективы применения

гиперпластификаторов в технологии изготовления железобетонных шпал // Тез. докл. на международной молодежной научно-практической конференции «Вклад молодежного потенциала в модернизацию Казахстана 3.0». - 22 ноября 2018 г. Рудный. С. 318-321.

2. Р.Р. Богданов, А.А. Калимуллин. Влияние гиперпластификато-ров на основе эфира поликарбоксилата и полиарила на свойства цементных композиций // Вестник технологического университета. Казань – 2017 г., Т. 20, № 24. С. 70-73.

3. Свищ И.С. Поликарбоксилаты и добавки для бетонов на их основе. Строительство и техногенная безопасность. Симферополь – 2012 г. № 43. С. 59-64.

2.12. Анализ надежной эксплуатации магистральных газопроводов

Айгуль Темербековна Бакешева

Докторант. Satbayev University (г. Алматы, Казахстан)

Система магистрального трубопроводного транспорта

природного газа имеет важное стратегическое, экономическое и геополитическое значение для нашей страны, поэтому надежность и безопасность транспортировки газа является приоритетной задачей.

Одной из важнейших проблем трубопроводного транспорта является сохранение работоспособного состояния линейной части промысловых и магистральных трубопроводов. Многочисленные обследования показывают, что газопроводы в подземном исполнении, работающие при нормальных режимах, находятся в удовлетворительном состоянии в течение нескольких десятилетий, благодаря систематическому контролю состояния газопроводов и своевременного устранения появляющихся дефектов.

Как правило, традиционными причинами дефектов на газопроводах являются процессы старения, вызванные коррозией и механическими повреждениями газопровода, которые могут привести к утечкам газа, повреждениям зданий и сооружений, травмам и смерти людей из-за горения или взрыва газовоздушной смеси, финансово-экономическим затратам, как результат недопоставок газа потребителям и штрафным санкциям [1].

Page 407: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 407 [email protected]

К примеру, в декабре 2008 года в трех километрах от населенного пункта Дихан-Кайрат в Жамбылской области на магистральном газопроводе Ташкент - Бишкек - Алматы в результате разрыва участка газопровода длиной 7-12 метров была обнаружена утечка газа из подземного газопровода высокого давления диаметром 1020 мм. Из-за выброса газа образовалась воронка глубиной 8 метров, длиной 15 метров и шириной 10 метров [2]. В 2015 году в Казахстане произошло 40 серьезных аварий, из них только на Мангыстаускую область - 33 аварии [3].

Причиной большинства этих аварий стало коррозионное растрескивание под напряжением. Такой вид разрушения для подземных магистральных трубопроводов является опасным, так как процесс эксплуатации происходит без видимых нарушений, но лишь до того момента, пока трещина не достигнет критического размера, за которым следует аварийный разрыв газопровода [4, 5].

Проанализированные акты технического расследования аварий и отказов разрушившихся газопроводов, принадлежащих АО «Интергаз Центральная Азия» на наличие признаков коррозионного растрескивания под напряжением, показали, что в очаговой области разрушения обнаружены хрупкие трещины, раскрытые в процессе развития аварии [6].

В связи с этим обеспечение промышленной и пожарной безопаcноcти магистральных газопроводов является важной задачей, решение которой базируется на оценке вероятности безотказной работы оборудования и трубопроводов [7].

Известно [8], что решение задач по обеспечению надежности сложных технических систем, к которым относятся магистральные газопроводы, связано с применением математических моделей двух классов:

- вероятностно-статистических, учитывающих случайную природу возникновения дефектов, либо статистику разрушения материалов и имеют смысл оценки вероятности безотказной работы, либо уровня риска;

- детерминистических, основанных на физических законах механики разрушения.

Принцип оценки надежности участков магистральных газопроводов можно проиллюстрировать графически (рис. 1).

Техническое состояние участков магистральных газопроводов будет характеризоваться убывающей величиной диапазона Δ=X2-X1, которая может выступать как показатель запаса трещиностойкости некоторого рассматриваемого участка газопровода, а заштрихованная область будет характеризовать вероятность возникновения отказа или аварии. Критическим будет момент исчерпания имеющегося запаса Δ=0, при котором наступает разрушение рассматриваемого элемента оборудования или трубопровода с вероятностью, близкой к единице.

Page 408: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 408 [email protected]

Рисунок 1 – Иллюстрация оценки надежности магистральных газопроводов с трещиноподобными дефектами.

σ(x)–скорость роста трещин в стенках трубопроводов; [σ]– предельное значение трещиностойкости; w – область риска аварии; х1 – начальный момент времени, x2 – расчетный момент времени.

Определяющими показателями в данной модели являются

параметры трещиностойкости материалов и скорость роста трещиноподобных дефектов.

Принимая в соответствии работой [9], что параметр развития трещин от действия нагрузки p(x) имеют нормальное распределение с параметрами: среднее значение Mσ и среднеквадратичное отклонение Sσ, а трещиностойкость материалов труб (для упрощения) считать постоянной по времени параметрами M[σ] и S[σ] соответственно, правилу определения закона распределения функции случайного аргумента [10], получаем:

Y�/Z�[2 = �√=]^_

`[� aX �b�c7d_9=^_9 e (1)

Y=�[Z] = �√=]^[_]

`[� hX /[b]7d[_]29

=^[_]9 i (2)

где Y��Z�[, Y��[Z]- функции распределения соответственно для

σ(x) и [σ]; Sσ, S[σ] Mσ, M[σ],– соответственно среднеквадратичное отклонение

для значений σ(x) и [σ] и математическое ожидание. Разность [σ]-σ(x) также будет распределена по нормальному

закону g([σ]-σ(x)) с математическим ожиданием �j и дисперсией �j:

�j = �[b] X �b (3) �j = �[b] + �b (4)

Page 409: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 409 [email protected]

Dj = k�j (5)

где �j, �j, Dj- значения математического ожидания, дисперсии и среднеквадратичного отклонения разности ([σ]-σ(x)).

Зная параметры распределения g([σ]-σ(x)), можно определить вероятность безотказной работы :

��0 < �[Z] X Z�[ < ∞ = o p��[Z] X Z�[qr? ��[Z] X Z�[ = s tdu

^uv, (6)

где s tdu^u

v - функция нормального распределения.

Вероятность возникновения аварии H определяется соответственно:

x = 1 X � (7)

По приведенным формулам и по измеренным размерам трещиноподобных дефектов в стенках труб можно оценить расчетные значения надежности, как вероятности аварии, либо безотказной работы участков магистральных газопроводов. Уровень обеспечения надежной эксплуатации можно считать удовлетворительным, если расчетное значение вероятности безопасной работы будет выше требуемого, установленного действующими нормативами в области промышленной безопасности.

Список литературы: 1. Савонин С.В., Москаленко А.В., Тюндер А.В., Князев С.Е.,

Арсентьева З.А. // Анализ причин аварийных ситуаций на газопроводах // Журнал «Инженерная защита», 2015. С. 52-57 - № 6 (11).

2. Информационное агентство «Казахстан Сегодня». Интернет [Электронный ресурс] - режим доступа: https://www.kt.kz/.

3. Дайджест по газовой промышленности. АО «Казахстанский институт развития индустрии», Астана - 2017.

4. Cheng Y.F. Stress corrosion of pipelines // Hoboken: John Wiley & Sons Publishing. - 2013. – P. 257.

5. Angel R. Kowalski, Jason C. Land, William V. Harper. Enhanced corrosion management analysis of pipelines // NACE International // - USA - 2017.

6. Климов П.В. Разработка методов повышения безопасности эксплуатации магистральных газопроводов Республики Казахстан. Дис. канд. тех. наук. – Уфа - 2007.

7. Самигуллин Г.Х., Лягова А.А. Анализ напряженно-деформированного состояния трубопроводов в условиях Крайнего Севера // Горный информационно-аналитический бюллетень (научно-технический журнал). 2017. № 4 (5-2). С. 415-421.

Page 410: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 410 [email protected]

8. Беляев К.А., Богатырев В.А., Болотин В.В. Надежность технических систем: Справочник. Под ред. И.А. Ушакова. - М.: Радио и связь. 1985. С. 608.

9. Райзер В.Д. Теория надежности сооружений - М.: Изд-во «АСВ». 2010. С. 384. 10. Шульман Г.С., Романов M.B. Надежность инженерных сооружений: Учеб. пособие. - СПб.: Изд-во СПбГТУ. 2001. С. 48.

2.13. Блокчейн открывает новые возможности для железнодорожных перевозок

Жанибек Жанатович Калиев

кандидат технических наук, PhD, ассоциированный профессор кафедры «Электроэнергетика». АО «Казахская академия

транспорта и коммуникации им. М. Тынышпаева (г. Алматы, Казахстан)

Елена Ажибековна Бахтиярова кандидат технических наук, ассистент-профессор кафедры

«Радиотехника, электроника и телекоммуникации». АО «Международный университет информационных технологий»

(г. Алматы, Казахстан) Гульнар Батаевна Батаева

докторант кафедры «Электроэнергетика». АО «Казахская академия транспорта и коммуникации

им. М. Тынышпаева (г. Алматы, Казахстан)

Транспортная логистика - сложная система по организации доставки грузов из одного пункта в другой, являющаяся неотъемлемой частью сферы международных перевозок. Основными задачами логистики является максимальное сокращение сроков доставки, упрощение документооборота и обеспечение безопасности и сохранности груза. Однако решать их быстро и практично пока не удается 1.

Рисунок 1 – Традиционная система переводов

Page 411: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 411 [email protected]

Несмотря на доступность современных интернет-технологий, проблема поиска машин и грузов для обеих сторон остается актуальной, что приводит к увеличению стоимости самих перевозок. Также процесс доставки грузов осложняется множеством взаимодействий между логистами, экспедиторами и чиновниками. Иногда даже незначительное отклонение от запланированного графика может привести к разрыву всей цепочки. Также ситуацию осложняют бумажная волокита и таможенные вопросы, связанные с декларированием грузов и разрешительной документацией (рисунок 1).

В связи с этим, в настоящее время актуальным остается вопрос создания единого информационного пространства между участниками грузовых железнодорожных перевозок и обеспечении мониторинга выполнения смарт-контрактов грузовых железнодорожных перевозок на базе платформы распределённого реестра данных (блокчейн), который кардинально изменит весь рабочий процесс в сфере транспортировки грузов.

Блокчейн – это особая технология, на которой основаны платформы для проведения операций между равноправными участниками, действующими без посредников, и в которой применяется децентрализованное хранение информации для отражения всех данных об операциях 2.

Принцип хранения данных в связанных друг с другом блоках сохраняется, а разделение на типы выполнено в зависимости от доступности блокчейн. Выделяют 2:

- публичный – блокчейн, в котором нет ограничений доступа. Это классический децентрализованный блокчейн;

- consortiu блокчейн – полностью децентрализованными их назвать нельзя, так как контроль над сетью фактически находится у группы заранее выделенных узлов (консорциум);

- приватный блокчейн – только одна компания имеет право добавлять блоки в цепочку.

Технология блокчейн базируется на трех основных элементах: - непосредственно блокчейн; - p2p сеть – для проверки состояния блокчейна в любой момент

времени; - алгоритм достижения консенсуса. Варианты применения технологии блокчейн 2: - инвестиции; - подтверждение авторства и права собственности; - документооборот; - контроль условий перевозки грузов и т.д. Следует отметить, что сейчас процессы взаимодействия между

различными внешними и внутренними участниками бизнес-процессов автоматизируются в основном в соответствии с функциональными задачами участников – отсутствуют общие для всех участников

Page 412: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 412 [email protected]

принципы подтверждения и хранения информации о проведённых операциях.

Также информация в автоматизированных системах о совершаемых операциях для внешних участников - в большей степени закрытая, что соответственно приводит к потерям и искажениям данных в процессе их передачи и обработки в различных системах. Также, следует не забывать и о присутствии человеческого фактора, влияющая на достоверность информации. Увеличивается время на принятие бизнес-решений из-за большого количества учётных документов, требующих согласования между участниками, снижается оперативность документооборота. В связи с этим появилась острая необходимость в цифровизации железнодорожных перевозок, которая позволит более эффективно использовать ресурсы компаний.

Также существует потребность в создании доверенного пространства для взаимодействия между всеми участниками транспортного рынка. Для предоставления участникам грузовой перевозки достоверной информации о состоянии процессов, статусе и времени исполнения процедур, такая среда должна быть основана на единой для всех информационной базе данных. В этой базе данных необходимо фиксировать всю историю изменений информации, которая должна быть доступна всем участникам бизнес-процесса.

Для этого программное обеспечение должно быть реализовано на базе технологии блокчейн, с использованием отечественных решений или продуктов с открытым кодом.

В рамках единой блокчейн-платформы могут объединиться грузоотправители, морской порт и железная дорога.

Технология блокчейна позволяет изменить порядок проведения операций: соответствующая транзакционная модель постепенно переходит от использования централизованной структуры. В соответствии с теорией блокчейна в таких системах независимые посредники, в услугах которых сегодня нуждается большинство отраслей, больше не требуются, так как операции могут быть инициированы и проведены напрямую «между равноправными участниками сети». Это позволяет сократить затраты и ускорить процессы. Вся система становится более гибкой, так как многие рабочие задачи, ранее выполнявшиеся вручную, теперь решаются в автоматическом режиме с использованием «умных контрактов».

Клиенту сервиса предоставляется возможность открытого и прозрачного взаимодействия с перевозчиком, которое ведет к решению всех первостепенных аспектов перевозки груза.

Таким образом, блокчейн может эффективно и достоверно записывать транзакции между двумя сторонами, использует одноранговый подход, когда узлы распределенной сети выполняют проверку и валидацию.

Page 413: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 413 [email protected]

Данная технология исключает участие третьей стороны в целях аутентификации, сокращает дополнительные транзакционные издержки. При использовании данного подхода вероятность мошеннических транзакций сводится к нулю, так как группа транзакций, называемых блоками, не только защищена цифровой подписью, которая впоследствии проходит математическую задачу для выравнивания времени, но также должна быть самой длинной и самой быстрой в сеть среди существующих хороших узлов, чтобы преуспеть.

Это означает, что все транзакции являются полностью защищенными и мошенническими транзакциями, если таковые будут образовывать длинную цепочку таких блоков, которые будут прозрачно видны всем сторонам, четко идентифицирующим исполнителей дисциплинарных мер, а также такие мошеннические транзакции будут практически невозможно пропустить.

Блокчейн система - это распределенная сеть, состоящая из пользователей, называемых «узлами» (рисунок 2).

Рисунок 2 - Блокчейн система

Каждый пользователь защищен закрытым ключом,

который хранится скрытым от всех других пользователей, в то время как назначенный ему открытый ключ виден как его открытый идентификатор. Каждая транзакция отправляется «открытому ключу» получателя с цифровой подписью, используя «закрытый ключ» отправителя. Получатель проверяет цифровую подпись отправителя, используя его «открытый ключ». После такой проверки транзакции разрешается формировать группы с другими, которые произошли одновременно.

Данная группа называется «блоком», а цепочка, которая образуется путем связывания этих блоков в правильном линейном хронологическом порядке, называется блокчейном. Любой узел в сети может собирать неподтвержденные транзакции и формировать блок, который передается остальной части сети. Однако, так как это может быть сделано несколькими узлами одновременно, важно упорядочить

Page 414: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 414 [email protected]

такие блоки в хронологическом порядке, что делается с помощью математической головоломки.

Наиболее важными преимуществами использования технологии блокчейн являются 3, с. 168, 4, с. 178:

- снижение документооборота; - повышение безопасности цепи поставок; - контроль процесса доставки; - экономия на почтовой пересылке документов; - снижение стоимости перевозок; - высокое доверие потребителей за счет скорости транзакций и их

прозрачности; - возможность своевременного обмена информацией между

участниками цепи поставок; - учет количества, момента передачи и маршрута движения

материального потока; - оптимизация рабочего процесса. Ограничениями использования распределенной информацион-

ной системы блокчейн являются 3, с. 168, 5, с. 29: - необходимость наличия большого количества поддерживающе-

го оборудования, низкая скорость распространения блоков информации;

- высокая неопределенность; - сложность построения бизнес-моделей; Блокчейн платформы позволят участникам рынка

железнодорожных перевозок 2: - устранить посредников; - управлять процессом взаимных платежей онлайн; - работать с документами, сопровождающими сделки; - отслеживать местонахождение грузов в режиме 24/7; - быстро находить подходящий транспорт для доставки; - находить груз для перевозчика и т.д. При этом блокчейн платформа должна удовлетворять следующие

требования: - контроль за узлами сети; - количество согласованных событий не менее 99.9%; - поддержка smart-контрактов; - распределенное хранение; - высокая скорость обработки и согласования транзакций. Таким образом, внедрение блокчейн платформы для

цифровизации железных дорог Казахстана позволит не только решить проблемы с документооборотом, безопасностью и отслеживанием грузов, но и значительно снизить стоимость перевозок, позволит повышению защиты данных от случайного или намеренного искажения, обеспечение сохранности данных, обеспечение целостности данных, а также повышения доверия к данным. Внедрение блокчейн требует

Page 415: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 415 [email protected]

приобретение вычислительного и поддерживающего оборудования, разработку программного обеспечения и создание интерфейсов.

Список литературы: 1. Веб-ресурс. Как блокчейн меняет грузоперевозки. Режим

доступа: https://ru.ihodl.com/investment/2017-07-25/kak-blokchejn-menyaet-gruzoperevozki/.

2. Веб-ресурс. Технология блокчейн – простыми словами о сложном. Режим доступа: https://internetboss.ru/tehnologiya-blockchain/.

3. Корниенко П.А., Касаев Б.С. Применение Blockchain-технологии в логистике и управлении цепями поставок. Журнал «Инновации и инвестиции», № 4, 2017.

4. Свон М. Блокчейн. Схема новой экономики / Пер. с англ. М.: Олимп-Бизнес, 2017.

5. Веб-ресурс Uspsoig.gov «Blockchain Technology: Possibilities for the U.S. Postal Service», RARC Report, RARC-WP-16-011, 2016.

2.14. Бұлттық технологияларды колледждің оқу үрдісінде оқытудың әдістері туралы

Диларам Бекбулатовна Баумуратова

М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің PhD докторанты (Шымкент қ., Қазақстан)

Меруерт Серік

п.ғ.д., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры (Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан)

Елiмiзде тарихи қысқа мерзiм iшiнде бiлiм беру саласы,

мамандарды даярлауда әлеуметтiк жеңiлдiктердiң кең жүйесiн жасау арқылы орта, кәсіптік орта және жоғары бiлiм алуға кең жол ашты. Оқу орындарын бiтiрушiлердiң бiлiм деңгейiнiң жоғары сапасына қол жеткiзiлiп келеді. Соның ішінде техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінде мамандарды даярлау орталықтан басқарылып, ғылыми және әдістемелік негіздерін табуда.

Кәсiптiк әрi жүйелi бiлiм беру мемлекеттiк бағдарламаларға, мамандықтың типтiк оқыту жоспарларына, оқу орындарының оқу жоспарларына, оларда көрсетiлген оқыту пәндерiне, сағат көлемiне, курстық, өзiндiк жұмыстарға, практикаларға байланысты. Ақпараттық қоғамда компьютерлiк техника, жаңа ақпараттық технологиялардың қолданылуы да жүйелi кәсiптiк бiлiм берудiң негiзi мен басты құралына айналды.

Білім беруді модернизациялау стратегиясы барлық деңгейлерде оқытудың әдістері мен технологияларын жаңашылдыққа өзгертуге, соның ішінде қашықтықтағы серверлерде орналасқан деректерді жіберу

Page 416: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 416 [email protected]

мен өңдеуді қамтамасыз етуге үйрету талаптарын қарастырады. Колледж студенттерінің 1304000 - "Есептеу техникасы мен бағдарламамен қамтамасыз ету", 1305000 - "Ақпараттық жүйелер", 0516000 "Қаржы" мамандықтарының оқу үрдісіне ендірілген жаңа оқу мазмұны осы мәселе бойынша теориялық материалдарды игерумен қатар практикалық дағдыларын қалыптастыруға, студенттердің өзіндік жұмысын ынталандыруға, жауапты қызмет тәжірибесін жетілдіру қажеттілігін қалыптастырады.

Қазіргі кездегі жаңалықтардың бірі ретінде бұлттық технологияларды оқу үрдісіне ендіру мен тиімді пайдаланудың теориялық және практикалық негізгі мәселелері талқыланады. Соның ішінде мынадай проблемаларда жоқ емес:

- оқытушылардың қолданыстағы бұлттық технологиялар мен оларды қазіргі жағдайда білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндігі туралы ақпараттарының жеткіліксіздігі;

- студенттердің жалпы бұлттық шешімдер бойынша өздігінен білім алу және білімдері жетіспейтін жағдайларда оларды қажет қызметтерді пайдалануға толық дайын еместігі;

- оқытушылардың оқу үрдісінде бұлттық шешімдерді пайдалануында жүйеліліктің болмауы.

Бұлттық технологияларды оқу үрдісінде қолдануда мынадай мүмкіндіктері аталып өтіледі [1]:

- экономикалық; пайдаланушыларға ұсынылатын бұлттық қызметтер ақысыз немесе шартты ақылы болып табылады; лицензиялық бағдарламалық қамтамалар шығындарының қысқаруы; мекемелердің кеңістігін тиімді пайдалануға мүмкіндік болады;

- техникалық-технологиялық; бұл қызметтер аппараттық және бағдарламалық талаптарға аз талаптар қояды; қызметтерге қол жеткізу Интернетке қосылған веб-браузер арқылы жүзеге асырылады; бұлттық қызметтердің көпшілігі оларды пайдалану кезінде арнайы білімді қажет етпейді немесе оларды пайдалану үшін минималды қолдау жеткілікті;

- дидактикалық; мұндай құралдардың ауқымы жеткілікті, олар білім берудің өзара әрекеттесуін қамтамасыз етеді.

Бұлттық технологиялардың дидактикалық функцияларын оқытудың негізгі формаларымен байланысын қарастыра отырып, оларды практикалық сабақтарға және студенттердің өз бетінше дайындалуына байланысты бағдарламаның талаптарына сәйкес келетініне назар аударуға болады, соның ішінде студенттердің өзіндік жұмыстары үлесінің артуы, яғни оқу жүктемесінің жалпы санының 60% дейін болуы, ал бұл практикаға бағытталған оқытумен байланысты.

Жоғарыда айтылған артықшылықтардан басқа, бұлттық технологияларды қолданудағы мүмкін қиындықтарды да атап өтуге болады. Ондай кездесетін жағдайлар:

- техникалық; Интернеттің төмен жылдамдығы немесе болмауы;

Page 417: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 417 [email protected]

- құзіреттілік және мотивациялық; оқытушылар үшін қиындықтар және оларда мұндай қызметтерді пайдаланудың орындылығы туралы түсініктің болмауы;

- мазмұндық; білім берудегі қажеттіліктер мен ресурстар мазмұны арасындағы сәйкессіздік;

- әдістемелік және ұйымдастырушылық; - жергілікті аналогтармен салыстырғанда бағдарламалық

жасақтаманың функционалдық қасиеттерінің шектелу мүмкіндігі; - тұтастай алғанда білім беруде бұлттық технологияларды

қолданудың нормативтік базасының жоқтығы; - тәуекелге бой ұсыну жағдайлары, яғни сонымен қатар қызмет

жеткізушісіне де байланысты болатындығында. Бұлттық технологияларды колледждің оқу үрдісінде қолдану

болғандықтан, автор қозғаған ойлар біздің де зерттеу жұмысымызда ескеріледі.

Экономикалық, техникалық және дидактикалық тұрғыдан алғанда, оқу үрдісінде бұлттық шешімдердің сервистерін пайдалануда бұл аталған ерекшеліктер орындалады.

Ал бұлттық технологияларды қолданудағы мүмкін болатын жоғарыда аталған қиындықтар біздің жағдайда шешімін тапты. Ол ауқымды желідегі бұлттық сервистер мен ресурстарға тәуелді болмай, колледждің локальды желісінде локальды доменді пайдалану арқылы шешімін табады, яғни мысалы бір жағдай, Open Server Web-серверін пайдалану арқылы локальды доменде OwnCloud бұлттық қоймасын орнатумен мәселе шешілгенін айта аламыз.

Болашақта кәсіби қызметтерінде студенттер өздері жеке меншік бұлттық қойма ұйымдастыру арқылы қазіргі кездегі шешімін таппай жатқан мәселелердің біразын шеше алады.

Зерттеу тақырыбы бойынша қарастырылатын мүмкіншіліктің бірі - бұлттық технологиялардың оқу үрдісін жетілдіруде қолданылатын құрал ретінде қарастырылуы.

Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың оқыту мен оқытудың сапасына тиімді ықпал ететінін өмірден көріп жүрміз. Ендеше қазіргі кезде білім мазмұнын жаңартудың жаңашыл құралы ретінде бұлттық технологиялардың да мүмкіндіктерін пайдалану жүзеге асырылуда. Сонымен бірге қоғамның әлеуметтік, экономикалық қажеттіліктеріне қажет мамандарды даярлауда білім беру үрдісінде икемді құрал болып жүргенін көрудеміз. М. Өтебаев атындағы жоғары жаңа технологиялар колледжінің сабақ беру үрдісінен мынадай мысал келтіре аламыз (сурет 1).

Page 418: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 418 [email protected]

GOOGLE-кестеде студенттердің білімін тексеру үшін анкета ұйымдастырудан

көрініс

Дұрыс ұйымдастырлған жағдайдағы желіде келесі бір жауаптың

қабылдануы

Сурет 1 - Бұлттық технологияның студенттердің білімін тексеру құралы ретінде қолданылуы

Бұлттық шешімдер технологияларын қолданып оқыту белсенді

оқыту әдісіне жататынын оқу үрдісінде көріп жүрміз. Ол зерттеулік жұмыстарды ұйымдастыру әдістері, проблема қойып оны шешу, дөңгелек үстелдер, дизайн, желі түрін, IP-адрестерді анықтау, локальды желіде IP-адрестерді қою мен пайдалану әдісі, қашықтықтағы дискілік кеңістікті пайдалану, соның ішінде оқу мекемелерінің электронды поштасын пайдаланып сол серверлердің ресурстарында қорларды тегін қолдану әдістері, қашықтықтан бағдарламалау әдістері, бірігіп деректерді қолдану әдістері, желі топологиясын ескере, бұлттық шешімдерді жүзеге асыру әдістері, желіде сауалнама ұйымдастыру және жүргізу, виртуалдау әдістері, жоба құру әдісі және басқалар. Біз қолданып жүрген бұл оқытудың белсенді әдістері студенттерді оқу материалын игеру барысында белсенді ойлауға, тәжірибе жасауға итермелейді және студенттердің білім мен дағдыларды өз бетінше игеруін қалыптастырады. Оқытудың осы аталған белсенді әдістерімен жұмыс жұппен, топпен біріктіріліп те жүзеге асырылады.

Колледждің оқу үрдісінде қолданылып жүрген бұл белсенді әдістерді қолданудың негізгі мақсаты - студенттердің белсенділігін арттыру, яғни болашақ ақпараттық технологиялар маманының кәсіби қалыптасуына тиімді жағдай жасау.

Жалпы оқу орындарында, соның ішінде колледжерде де белсенді әдістердің көптеген түрлері қолданылатыны белгілі, әдістер оқытудың формалармен және оқу құралдарымен біріктіріледі, де әдістерді формалармен кейде жеке қарастыру қиынға соғады. Мысалға мына жағдайды атап өтсек, біздің жағдайдағы практикаға бағытталған қашықтықтағы серверлерді пайдаланып оқыту формасы қашықтықтағы серверлермен жұмыс жасау әдісімен бірігіп кетеді деуге болады, т.б.

Оқыту үрдісінде бір-бірімен үйлескен әдістердің ішінде әр сабақта дерлік көрініс табатын әдістің бірі - жоба әдісі.

Белгілі әртүрлі бұлттық компаниялардың білім беру ресурстарын, соның ішінде Microsoft Azure компаниясының академиялық бұлтының білім беру ресурстарын пайдалануы колледж студенттерінің ғылыми

Page 419: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 419 [email protected]

зерттеулерін жүргізуде, ал бағдарламалар ортасы ретінде on-line копиляторларды қолдануы, студенттердің жасаған жобалық жұмыстарының нәтижелерін желіде жариялау сияқты іс-әрекеттері, т.б. заманауи әдістерді пайдалана алуы болашақта құзыретті маман болуына себін тигізетіні анық. Ол зерттеу жұмысымыздың тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарының нәтижелерінен де көрініс табады.

Бұл аталған әдістер колледждің оқу үрдісіне ендірілген арнайы курс арқылы жүзеге асырылады. Ұйымдастырылып отырған пәндердің жалпы мақсаты - колледж суденттеріне бұлттық шешімдер жөнінде білім, білік және дағды қалыптастыруды теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу.

Зерттеу жұмысымыздың барысында ұсынған пәндерді игеруде, техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінде бұлттық шешімдер бойынша оқыту мүмкіншіліктерін қарастыруда жоғарыда аталып өткендей пәнаралық байланыс принципі жүзеге асырылды, атап айтқанда төмендегі пәндер мазмұнымен пәнаралық байланыс тікелей байқалады: ақпараттық-коммуникациялық технологиялар; компьютер архитектурасы; операциялық жүйелер; алгоритмдер теориясы; бағдарламалау; желі және желілік технологиялар; деректер қоры және ақпараттық жүйелер. Сонымен қатар әдістемелік-дидактикалық мәселелерге байланысты оқытылатын пәндер себі тиетіні белгілі.

Жалпы пәнаралық байланыс педагогика ғылымында философиялық, психологиялық, дидактикалық және әдістемелік жағынан қрастырылатын кешенді сала.

Пәнаралық байланыстың дидактикалық негізіне оқу пәндері алынған. Ғылымдардың гуманитарлық, жаратылыстану және техникалық болып дәстүрлі топтастырылуы, олардың зерттейтін нысандарының орталығына, пәндік қатынастардың бірлігіне негізделген. Олар қоғам, экономика, әлеуметтік салалары бойынша біріктіріледі де, әр пән өз ішінде білім, білікке арналған материалдарды және студенттердің жалпы таным нысандарын бір жүйеге келтіреді.

М. Өтебаев атындағы жоғары жаңа технологиялар колледжінің 1304000 - "Есептеу техникасы мен бағдарламамен қамтамасыз ету" мамандығы, 1305000 - "Ақпараттық жүйелер" мамандығының және 0516000 "Қаржы" мамандығының оқу бағдарламасына сәйкес ендірілген бұлттық шешімдер пәндері оқу-әдістемелік кешендермен қамтамасыз етілді.

Қолданылған әдебиет: 1. Потехина Е.В., Килочкина В.А. Использование облачных

технологий как средства обучения математическим дисциплинам. Ставрополь: Ставропольский государственный педагогический институт, 2017. – 69 с.

Page 420: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 420 [email protected]

2.15. Scratch ортасында визуалды нысанды – бағдарланған программалау ерекшеліктері

Шынар Жумагалиевна Болсынбекова

аға оқытушы. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті (Семей қ., Қазақстан)

Ұлданай Сейітқасымқызы Қошқарова студент. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік

университеті (Семей қ., Қазақстан)

Қазіргі кезде ғылым мен техниканың қарқынды дамыған ақпараттандыру заманында білім көкжиегі көз ілеспес жылдамдықпен дамуда. Информатика пәні бойынша ғылыми жарыстар мен интеллектуалды олимпиадаларда жақсы нәтижеге жету үшін ерте жастан бастап информатика пәнінің дұрыс жүргізілуіне көп көңіл бөлу қажет. Алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындары мен ақпараттық технологияларға қатысты мекемелер оқушыларды ғылыми шығармашылық жұмысқа ерте жастан баулу мақсатында түрлі конкурстар, викториналар, олимпиадалар мен тағы басқа іс-шаралар өткізуде.

Мультимедианың мүмкіндіктерін кеңінен пайдалануға болатын, баланың логикалық ойлау қабілеті мен шығармашылық ойлау қасиетін жетілдіре отырып алгоритмдеу арқылы программалауға үйрететін бағдарламалау тілі ретінде Scratch - визуальды нысанды – бағдарланған программалау ортасын айтуға болады.

Scratch - кіші және орта мектеп жасында окитындарға арналған ойын, фильмдер, анимациялық оқиғалар жасауға мүмкіндік беретін, жакында ғана пайда болған программалау ортасы. Scratch бағдарламасында әр түрлі объектілер Лего конструкторларында түрлі түсті кірпіштерден жиналатыны сияқты объектілі-бағытталған ортада түрлі-түсті блоктардан команда сияқты жиналады [1]. Scratch бағдарламаларын жасау графикалық блоктарды біріктіру жолымен жүргізіледі. Және мұнда блоктар тек қана синтаксистік жағынан дұрыстарын сәйкестендіре алады, сондықтан қателер кетуін жоққа шығарады.

Мәліметтердің әртүрлі типтері түрлі блоктар формаларында болады да, объектілердің сәйкестігі мен сәйкессіздігі айқындалып тұрады. Өзгерістер енгізу мүмкіндігі программада тіпті оны іске қосып жібергеннен кейін де мүмкін, бұл есепті шешу барысында да жаңа идеялармен эксперимент жасауға болатынын көрсетеді. Қарапайым командаларды орындау нәтижесінде күрделі модель құрылады, онда әртүрлі қасеттері бар көптеген объектілер өзара әрекет етеді. Scratch – те жоба құрылғаннан кейін оны сайтқа орналастыру мүмкіндігі бар: http://scratch.mit.edu/.

Page 421: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 421 [email protected]

Бұл ортаның қағидалы жетістіктерінің бірі бұл программа еркін таратылатын программалық өнім болып табылады. Сондықтан кез-келген білім беру мекемесі оны интернеттен көшіріп алып, тікелей оқып-үйрене алады және жаңа программалау ортасында жұмысқа кірісе алады. Scratch орнатуды талап етпейді.

Scratch идеологиясының өзі оқытуда проблемалық қарау және жобалау әдісі сияқты заманауи оқытудың әдістері мен технологияларын пайдалануға мүмкіндік береді. Негізгі тілдің конструкцияларын және ортаның мүмкіндіктерін оқып-үйренгеннен кейін сәйкес жобаны жасау мен даярлау туралы мәселе қойылады. Бұл тақырыбын оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай отырып, мұғалім өзі ұсынатын түрлі оқиғалар болуы мүмкін, мысалы, "Менің отбасым", "Менің қызығушылығым", "Дарынды адамдар" (пропедевтикалық оқыту үшін дәстүрлі жобалар тақырыптары); жарнамалық роликтер; мектепте оқытылатын тақпақтар мен ертегілер бойынша немесе жай ғана оқушылар жақсы көретін ертегілер бойынша анимацияланған көріністер.

Аталған оқыту технологиясы оқушыларды бағдарламалау тілдері мүмкіндіктерін меңгеруге ынталандырады. «Информатика» пәнін оның практикалық тұлғалық мәнін баса көрсете отырып, оқып-үйренуге бағыттайды. Scratch – пен жұмыс анализы, бұл бағдарлама өте қарапайым және оңай игерілетіндігін көрсетеді. Алайда, өзінің қарапайымдылығына қарамастан, Scratch пайдаланушыға әртүрлі мультимедиалық ресурстармен жұмыс құралдарын ұсынады, оқушылардың қызығушылығын арттырып, жалпы тұтастай алғанда пәнге деген оң мотивация тудырады. Scratch ортасы Массачусетс технология институтында жасалып, MIT Media Lab тобы қолдау көрсетеді (http://scratch.mit.edu). Scratch тегін өнім болып табылады, ал бұл мектептер үшін өте маңызды екендігі белгілі. Оның әзірлемесі Squeak тілінде жүргізіледі, оның ұрпақтарының бірі Smalltalk болып табылады. Smalltalk бастауларында, яғни жалпы нысанды-бағдарлау технологиясының басында тұрған Алан Кей, балалардың ойлау қабілетін және креативтілігін дамытуға өте қызығушылық танытады. Сөйтіп ол мұндай даму неғұрлым ерте басталғанын дұрыс деп санайды. Scratch ортасы әрі программалау тілі, оның жасаушыларының ойлауы бойынша «ойлау тәсілін» қалыптастыруға арналған ортаның тура өзі болып табылады.

Scratch тілінің басты концепцияларының бірі, өзіңнің ойдан шығарғандарыңды бірінші идеядан бастап соңғы өнімге дейін дамыту болып табылады. Ол үшін Scratch – та барлық қажетті жабдықтар бар:

- процедуралық типтегі тілдерге тән стандартты: жалғасу, тармақталу, циклдер, айнымалылар, берілгендер типтері (бүтін және нақты сандар, жолдар, логикалық, тізімдер – динамикалық массивтер), псевдокездейсоқ сандар;

- объектілі-бағытталған: объектілер (олардың өрістері мен әдістері), хабарламалар беру мен оқиғаларды өңдеу;

Page 422: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 422 [email protected]

- интерактивті: объектілердің өзара әрекеттесуін, қолданушымен әрекеттесуін өңдеу, сондай-ақ компьютерден тыс оқиғаларды өңдеу (қосылатын сенсорлық блок көмегімен);

- параллель орындау: параллель ағындардағы объектілер әдісін жіберу, координация және синхронизация мүмкіндігімен;

- қолданушының қарапайым интерфейсін жасау. Сонымен қатар, Scratch-та процедуралар мен функциялар,

параметрлерді беру мен мәндерді қайтару (ауқымды айнымалылар арқылыдан басқа), рекурсия, объектілер класын анықтау, мұраға алу, полиморфизм, жоққа шығаруды өңдеу, мәтіндік енгізу және файлдық енгізу және шығару сияқты жалпы тілдің және жекелей алғанда объектілі – бағытталған тілдің маңызды компоненттері жоқ. Алайда, жақын болашақта тіл осы, тіпті басқа да компонеттермен толығатындығына күмәніміз жоқ. Көріп отырғанымыздай, Scratch-тың мүмкіндіктері расында да өте бай [2]. Сонымен бірге, оны оқып-үйрену үшін алғашқы кездерде ештеңе де талап етілмейді, оқи білгеннен басқа, себебі программа дайын түрлі-түсті блоктардан құрастырылады. Бұл деңгейге іс жүзінде барлық бірінші сынып оқушылары да сәйкес келеді.

Scratch есептеу техникасы және дизайн интерфейстерінен барлық ең жақсысын алады да, программалау процесін балалар, жасөспірімдер мен программалауға үйренгісі келетіндер үшін неғұрлым тартымды және қол жетімді етеді. Scratch-тың негізгі ерекшеліктері:

• Блоктық бағдарламалау. Scratch – та бағдарламалар құру үшін, сіз жай ғана графикалық блоктарды стектерде біріктіресіз. Блоктар солай жасалған, оларды тек қана синтаксистік түрде дұрыс түрде ғана жинауға болады, ал ол қателерді болдыртпайды. чески конструкцияларда жоққа шығарады қателер. Әртүрлі деректер типтері әртүрлі формада, бұл үйлесімсіздікті баса көрсетіп тұрады. Сіз тіпті программа іске қосылғаннан кейін де стектерде өзгерістер жасай аласыз, бұл жаңа идеялармен қайта-қайта эксперимент жасауға мүмкіндік береді.

• Деректермен манипуляция. Scratch-пен сіз сондай-ақ графиканы, анимацияны, музыканы және дыбыстарды басқаратын және араластыратын бағдарламалар жасай аласыз. Scratch бүгінгі мәдениетте өте танымал визуальды мәліметтерді басқару мүмкіндіктерін кеңейтеді, – мысалы, ұқсас Photoshop сүзгілерге ұқсас программалаушылық қоса отырып.

• Бірлескен жұмыс және алмасу. Scratch жобасын сайты шабыт пен аудитория ұсынады: сіз басқа да адамдардың жобаларын көре аласыз, пайдаланып және олардың суреттері мен скриптерін өзгерте аласыз, сіздің жеке жобаңызды қоса аласыз. Ең үлкен жетістігі – ол Scratch айналасында құрылған жалпы орта және мәдениет.

Оқушылар Scratch жобасымен жұмыс істегенде, оларда маңызды есептеу концепцияларын үйрену мүмкіндігі бар, олар қайталану, шарттар, айнымалылар, деректер типтері, оқиғалар мен процестер.

Page 423: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 423 [email protected]

Scratch қазірдің өзінде әр түрлі жастағы оқушыларға осы ұғымдарды табыс ету үшін пайдаланылған, элементарлы түрде мектептен бастап колледжге дейін. Кейбір оқушылар кейін оларға бағдарламалауды көрсеткеннен кейін, дәстүрлі, мәтіндік, программалау тілдерінен Scratch-қа ауысып кетті [3].

Информатика бойынша стандарт жобасында және міндетті минимумда алгоритмдік желі мазмұны келесі ұғымдар тізбесі арқылы анықталады: алгоритм, алгоритм қасиеттері, алгоритмдерді орындаушылар, орындаушының командалар жүйесі; формалды орындау алгоритмдері; негізгі алгоритмдік құрылымдар; қосалқы алгоритмдер.

Мектеп информатикасында алгоритмдеуді зерттеудің екі мақсаттық аспектісі болуы мүмкін: біріншісі – оқушылардың алгоритмдік ойлауының дамытушылық аспекті түсініледі (операциялық деп те айтады); екінші – программисттік аспект. ЭЕМ үшін бағдарлама құру алгоритм жасаудан басталады; кәсіби бағдарламашының маңызды сапасы дамыған алгоритмдік ойлау болып табылады. Егер бірінші мектеп информатика оқулығында алгоритмдеу оқытуда екінші программистік аспект басым болып кетсе, ары қарайғы оқулықтарды аталған тақырыптың дамытушылық роліне баса көңіл бөлінетін болып келеді.

Базалық курстағы тақырыптарды бағдарламаудың көлемі мен орналасуы пікірталасты мәселелердің бірі болып табылады. Міндетті минимумнын әр түрлі нұсқаларында бұл сұрақтың қаралуы да әр түрлі. Бұл жерде сондай-ақ мектептегі бағдарламалық оқыту мен байланысты екі түрлі мақсатты аспектіні қарастырып өтуге болады. Бірінші аспект информатика курсының іргелі компоненттерін күшейтумен байланысты. Бұл аспектіде оқушыларға бағдарламалау тілдері, жоғарғы саты бағдарламалау тілдерінің не екендігін, заманауи бағдарламалау жүйесінде бағдарламаның пайда болуы жайлы қарастырылады. Компьютерлік оқулықтар арқылы машиналық командалар тілі жайлы және жоғары деңгейдегі тілдер туралы түсінікті қалыптастыра отырып, сонымен қатар оқушылар «трансляция» түсінігін саналы түрде қабылдай алады.

Екінші аспект кәсіптік бағдар беру сипатына ие. Программист мамандығы қазіргі қоғамда кең таралған әрі беделді мамандықтардың бірі. Бағдарламалауды мектеп қабырғасынан бастап оқыту оқушыларға осы салада өз қабілеттерін сынауға мүмкіндік береді. Әрине, бұл мәселені жоғары сыныптарға арналған информатика пәнінің бейіндік курсын өткізу арқылы шешуге болады. Алгоритмдеу мен бағдарламалаудың негізгі әдістемесі құрылымдық бағдарламалау болып табылады. Бағдарламалаудың құрылымдық бұтағы бағдарламалаудың әр түрлі деңгейде үйренудің жалпы әдістемелік схемасымен барабар, ол программалаудың кез-келген деңгейінде

Page 424: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 424 [email protected]

қолданыла алады. Оқытудың әр түрлі деңгейлерінде схеманың әр түрлі құрылымдарының тереңдігі мен дәрежелері әр түрлі болып келеді.

Scratch жобасының ең маңызды ерекшеліктерінің бірі пайдаланушылардың үнемі қозғалыстағы үлкен қауымдастығы болып табылады. Жеке құрастырған бағдарламаларыңызды интернетке салып, кейін Java немесе Scratch орнатылған кез келген компьютерлер арқылы көруге болады. Қазіргі уақытта өзекті версияларының бірі кириллица мен басқа да тілдерді қолдана алатын Scratch 1.4 версиясы болып табылады.

Scratch оқушыларды бағдарламалауға үйретудін негізгі оқыту ортасы ретінде пайда болған. Сонымен қатар, сынып оқушылары онда өздерінің шығармашылық қабілеттерін толықтай аша алады, себебі онда фильмдер құруға, ойындар, анимациялық ашық хаттар және презентациялар жасауға; әр түрлі объектілерді ойлап табуға, оларды әр түрлі жағдайларда қалай көрінетінін айқындауға, экранда ауыстыруға және де обьектілер арасында әрекеттестіктерді оңай жасауға болады. Балалар оқиға құрастыруға, сурет салу және экранда өздері ойлап тапқан кейіпкерлерге жан бітіруге, графикпен және дыбыстармен жұмыс істеуге мүмкіндіктер алады. Және де ең бастысы, оқушылар өздерінің шығармашылығының нәтижесімен басқа пайдаланушылармен және достарымен бөлісе алады.

Scratch 8 ден 16 жасқа дейінгі балаларға арналып құрастырылған, алайда бұдан да ерте жастағы балалар түрлі жобалармен ата-аналарымен бірге, немее аға-әпкелерінің көмегімен бірге жүзеге асыра алады. Екінші жағынан тіпті студенттердің өзі Scratch бағдарламасын компьютер сыныптарындағы сабақтарда қолдана алады.

Алайда, Scratch бағдарламасында функциялар, мәндерді кері қайтару, рекурсия, обьектілердің белгілі бір жүйесінің, полиморфизм, ерекшеліктерді өңдеу, тексттік енгізу және файлдық енгізу сияқты тілдердің маңызды компоненттерінің жоқ екендігін атап өту керек. Алайда жақын болашақта Scratch тілі осы және де басқа да компоненттерімен толықтырылатындығына күмән жоқ. Көріп отырғанымыздай, Scratch шынымен де көптеген мүмкіндіктерге ие. Сонымен бірге оны меңгеру үшін оқи алу қабілетінен басқа еш нәрсе талап етпейді, себебі бағдарлама дайын түрлі-түсті блоктерден құралады. Бұл деңгейге шамамен барлық бірінші сыныптағылар сәйкес келеді.

Оқушылардың программалауы олардың шығармашылық потенциалынының дамуымен тығыз жүргізілуі керек. Оқушылардың оқу қызметінің ұйымдастыру тәсілдерінің бірі жобалау әдісі болып табылады, оны жүзеге асырудың қолайлы құралы Scratch программалау ортасы. Меңгеру қарапайымдылығы мен орасан зор потенциал бір ғана Scratch ортасында өте жақсы үйлесім тапқандықтан, программалаудың алғашқы деңгейі үшін өте қызықты болып табылады.

Page 425: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 425 [email protected]

Әдебиеттер тізімі: 1. Буч Г. Объектно-ориентированный анализ и проектирование с

примерами приложений. / Г. Буч. – М.: Вильямс, 2012. 2. Рындак В.Г. Проектная деятельность школьника в среде

программирования Scratch: учебно-методическое пособие / В.Г. Рындак, В.О. Дженжер, Л.В. Денисова. — Оренбург: ОГИМ, 2010.

3. Горячев А.В. Информатика в играх и задачах: Учебник-тетрадь для 2 класса четырехлетней начальной школы: В 2 томах / А.В. Горячев, Т.О. Волкова, Т.И. Горина - М.: Баласс, 2016.

2.16. Python бағдарламалау тілін мектеп бағдарламасында оқытудың артықшылықтары

Феруза Бахтияр қизи Маликова

студент. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті (Семей қ., Қазақстан)

Айжан Сайлаухановна Рысжанова аға оқытушы. Семей қаласының Шәкәрім атындағы

мемлекеттік университеті (Семей қ., Қазақстан)

ХХІ ғасыр ақпарат ғасыры болғандықтан адамзатқа компьютерлік сауаттылық қажет, ал бұл сауаттылықтың алғаш баспалдағы мектептен басталады. Мектеп қабырғасынан теориялық біліммен қатар практикалық білімнің алғышарттарын меңгеруі тиіс. Қазіргі қоғам талабына сәйкес компьютерлік сауаттылықты жылдам дамытпайынша, балалар өз білім деңгейін көтере алмайды. Қазіргі таңда ақпараттық технологиялардың дамуы мен цифрлық сауаттылықтың артуына байланысты білім беру жүйесіне де көптеген өзгерістер енгізілген. Солардың бірі - бағдарламалау тілін үйрену. Бағдарламалау тілін үйрену шетел тілін үйренумен бірдей, өйткені екеуін де тұрақты түрде жаттықтырып, дамытып тұру қажет. Әр түрлі тілдерді үйрену адамдар үшін қарым-қатынас жасауға мүмкіндік берсе, бағдарламалау тілдерін үйрену компьютерге нақты нұсқаулық беріп, өз қажеттілігімізді толықтыруға мүмкіндік береді. Бағдарламалаумен жүйелі сабақтар күнделікті өмірде қолдануға болатын дағдылар кешенін қалыптастырады. Бүгінде бұл тіл, география, математика немесе физика сияқты қажетті пән болып табылады.

Қазіргі таңда бағдарламалау тілдерін үйренудің маңызды зор. Ешбір заманауи ғылым саласы бағдарламалау сияқты тез және динамикалық түрде дамымайды. Компьютерлер жалпыға қол жетімді болған соң, әртүрлі бағдарламалық өнімдерге қажеттілік туындады. Бағдарламалау ғалымдар мен бағдарламалаушыларға ғана емес, бүкіл әлем бойынша адамдардың өміріне енді. Қазіргі таңда IT-

Page 426: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 426 [email protected]

технологиялар өте тез дамып, жаңа платформалар, бағдарламалау тілдері, технологиялар пайда болуда.

Бағдарламалау тілдерін үйрену сабақтарында балалар ең алдымен ақпаратпен жұмыс істеуді, оны құрылымдауды, басқаруды үйренеді және бұл дағдылар дамыту қазіргі таңда маңызды рөлге ие. Теориялық және тәжірибелік біліммен қатар, бағдарламаларды оқытуда мұғалімнің үлкен дайындығын, теориялық және әдістемелік материалдардың болуын талап етеді. Оқушы шынымен бағдарламалауды үйрену үшін, ол:

- алгоритмдерге мысалдар келтіре білу және алгоритмдердің қасиеттерін білу;

- командалардың жүйесі бойынша нақты есепті шешу үшін орындаушының қолдану мүмкіндігін анықтай білу;

- негізгі алгоритмдік құрылымдарды білу және оларды алгоритмдерді құру үшін қолдана білу;

- оқу міндеттерін шешу үшін стандартты алгоритмдерді қолдана білу;

- оқу алгоритмдік тілінде (немесе бағдарламалау тілінде) қарапайым есепті шешу алгоритмін жаза білу;

- қарапайым алгоритмдерді құрастыра білу және оларды әр түрлі тәсілдермен жаза білу;

- жазбалармен және файлдармен жұмыс істей білу; - машина кестесін білу. Функцияның графигін құру, қозғалатын

бейнелерді құру, қарапайым физикалық процестерді моделдеу; Бағдарламалау тілін үйренуде оқушылардың жас ерекшеліктеріне

байланысты бірнеше негізгі блоктарға бөлінеді. 7 және 8 сыныптарда базалық бағдарламалау оқытылады: негізгі операторлар, мәліметтер типтері, шарттары, блоктық құрылым дегеніміз не екенін түсінуге үйретеді. Бұл кезеңде программалауды дұрыс түсінуді, айнымалыларды және деректер түрлерін, шарттарды түсіну қажет. Нәтижесінде оқушылар осы кезеңде өз бағдарламаларын сенімді түрде әзірлеуі тиіс. 9-сынып оқушылары циклдар мен бір өлшемді массивтерді пайдалануды үйренеді, жол мәліметтерімен толығырақ жұмыс істейді. Бұл кезеңде циклдар мен массивтермен жұмыс істеуге үйрету, сондай-ақ кодты дұрыс жазудың маңыздылығын түсіну қажет. Оқушылар "код валидациясы" ұғымымен танысады, кодты ресімдеудің халықаралық стандарттарын меңгереді. 10-сынып оқушылары, әдетте, ауыспалы, шарттар, циклдер, массивтер сияқты базалық білімдер туралы сенімді түсінікке ие. Сол кезеңде біз бағдарламалаудың процедуралық парадигмасын зерттейміз. Мен оларды қолданудың процедуралары мен өзектілігі туралы толық түсіндіремін. Оқушылар өз қызметтерін жасайды және оларды тәжірибеде қолданады, матрицалар мен екі өлшемді массивтерді зерттейді [1].

Қазірде мектеп бағдарламасы бойынша 7-10 сыныптарда Lazarus, HTML, Python бағдарламалау тілдері оқытылады. Нақтырақ тоқталатын

Page 427: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 427 [email protected]

болсақ, 9 сыныпта «Python» бағдарламалау тілінде алгоритмдерді бағдарламалау мен 2D ойын жасауды үйренеді. Соңғы жылдарда Python бағдарламалау тілі ең танымал бағдарламалау тілдерінің рейтингі бойынша алғашқы орындарды иемденген. Сонымен қатар, бағдарламалауды үйрену мақсатында оқытылып келе жатқан C, Java және Pascal бағдарламалау тілдерінің орын басуда.

Python - жоғары деңгейлі, соңғы бірнеше жыл ішінде ең жылдам қарқынмен дамыған бағдарламалау тілі болып табылады. Python тілінің авторы голландиялық CWI институтының мүшесі Гвидо ван Россум. Бағдарламалау тілі ағылшынның «Monty Python’s Flying Circus» (Монти Пайтонның ұшатын циркі) атты комедиясының құрметіне «Python» деп аталған. Бұл атау қолданушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында алынған. Тілдің атауы KDE немесе Microsoft Windows файлдарының пиктограммаларында жыланмен жиі байланыстырыла-ды. Python бағдарламалау тілінің ерекшелігі - қарапайым, жеңіл және оқу үшін қол жетімді, жалпыға бірдей түсінікті болуында. Басқа тілдермен салыстырғанда, бағдарламаларды оқу және жазу әлдеқайда оңай. Python-динамикалық типтелген тіл, яғни ол өте икемді. Бұл тілде жазу туралы қатаң ережелер жоқ. Сонымен қатар, бұл бағдарламалау тілі қателерді кешіреді, сондықтан бағдарлама компиляциялауға болады.

Python бағдарламалау тілінің ерекшеліктері: Қарапайым тіл, жеңіл және қол жетімді. Python тілінің синтаксисі

C++, Java, C# сияқты басқа тілдермен салыстырғанда оқу және жазу әлдеқайда оңай. Бағдарламалауды жаңадан үйренушілер үшін, тамаша таңдау — Python тілінен оқуды бастау.

Тегін және ашық коды бар. Python тілінде, тіпті коммерциялық пайдалану үшін жазылған бағдарламалық жасақтаманы еркін пайдалануға және таратуға болады. Python бастапқы кодына өзгерістер енгізу өте ыңғайлы.

Портативтілік. Python бағдарламасын кез келген өзгертусіз бір платформадан екіншісіне жылжыуға және іске қосуға болады. Код Windows, Mac OS X және Linux сияқты барлық платформаларда жұмыс істейді.

Масштабталған және кірістірілетін. C/C++ және басқа тілдерде Python кодымен оңай біріктіруге болады. Бұл қолданба жасалынған жобаның өнімділігін арттырады, сондай-ақ басқа тілдерде көп параметрлер мен уақытты талап ететін скрипттерді жазуға мүмкіндік береді.

Жоғары деңгейлі, түсіндірілетін тіл. C/C++ тілдерінен өзгеше, "қоқыстарды жинау" немесе жадыны басқару сияқты күрделі міндеттер туралы алаңдаудың қажеті жоқ. Сондай-ақ, Python кодын іске қосқан кезде, ол автоматты түрде компьютер түсінетін тілге түрлендіреді.

Ортақ есептерді шешуге арналған стандартты кітапханалар. Python барлық кодты өз бетінше жазу қажеттілігі жоқ, өйткені

Page 428: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 428 [email protected]

бағдарламашы өмірін жеңілдететін бірқатар стандартты кітапханалармен жабдықталған. Кітапханалардың және тілді меңгерудің қарапайымдылығының арқасында көптеген ғалымдар Python тілін таңдайды, әсіресе ол математиктер мен физиктерде арасында танымал.

Объектілі-бағытталған. Python тілінің барлық нысандары объектілі-бағытталған бағдарламалау (ЖБП) күрделі мәселені интуитивті шешуге көмектеседі [3].

Python - бағдарламалау скрипті тілі. Ол әмбебап, сондықтан iOS және Android бастап және серверлік OS аяқтау әр түрлі міндеттер мен көптеген платформаларды шешу үшін жарамды. Ол веб-әзірлеу, десктоп және мобильді қосымшаларды жасау, ойындарды бағдарламалау, сондай-ақ талдау және машина оқыту пайдаланылады. Бұл түсіндірілетін тіл - ол компилденбейді, яғни іске қосылғанға дейін әдеттегі мәтіндік файл. Барлық платформаларда бағдарламалауға болатын жақсы жобаланған және логикалық тіл. Бұл жерде өңдеу жылдамырақ, себебі Java, С және басқа тілдерге қарағанда код аз жазылады. Python тапсырмаларды автоматтандыру үшін жүйелік әкімшілермен қолданылады. Ол қарапайым, қуатты және оның тиімділігін арттыратын арнайы пакеттерді қолдайды. Және, ең бастысы, ол Linux ОЖ барлық серверлеріне орнатылған. Python қысқа арқасында кодты жылдам оқып, әлсіз жерлерді табуға болады. Python - жалпы мақсаттағы бағдарламалау тілі. Бұл дегеніміз, оны кез келген нәрсені жасау үшін пайдалануға болады. Бұл құралдар мен кітапханалардың көмегімен оңай. Кәсіби тұрғыдан, Python веб-әзірлеу, деректерді талдау, жасанды интеллект және есептеу әдістері үшін өте қолайлы. Көптеген әзірлеушілер өнімділік құралдарын, ойындар мен үстел бағдарламаларын жасау үшін Python пайдаланады.

Python — Data Science-да қолданылатын тілдердің бірі. Онда машинамен оқытатын бағдарламалар алгоритмдері мен аналитикалық қосымшалар жазылады. Оның көмегімен деректерді сақтау орындары мен бұлтты сервистерге қызмет көрсетеді. Сондай-ақ, оның көмегімен интернеттен деректерді сараптауға болады (scrapping). Мысалы, Google Python тілін сайттарды индекстеу үшін қолданады. Негізінен Python тілін ірі жобаларды әзірлейтін стартаптар мен компаниялармен пайдаланылады:

- Alphabet Google іздеу және YouTube қызметін іске асыру үшін тілді қолданады;

- One Laptop Per Child — интерфейс және жұмыс істеу моделін әзірлеу үшін;

- BitTorrent — peer-to-peer желілерін іске асыру үшін; - АҚШ Ұлттық қауіпсіздік агенттігі — барланған деректерді

шифрлеу және талдау үшін; - ESRI-геоақпараттық бағдарламаларды баптау құралы ретінде; - Maya — анимация жасау үшін;

Page 429: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 429 [email protected]

- Pixar, Industrial Light & Magic — анимациялық фильмдер жасау үшін;

- Intel, Cisco, HP, Seagate, Qualcomm және IBM-тестілеу үшін; - JPMorgan Chase, UBS, Getco және Citadel — Қаржы нарығын

болжау үшін; - NASA, Los Alamos, Fermilab, JPL — ғылыми есептеулер үшін; - iRobot - коммерциялық роботталған құрылғыларды әзірлеу үшін; - IronPort - пошта серверін іске асыру үшін. - Instagram, Facebook, Yahoo, Red Hat, Dropbox, Pinterest, Quora,

Mail.ru және Яндекс. Қандай бағдарламалар Python тілімен жазылған деген сұрақты

қарастыратын болсақ, BitTorrent бағдарламасының барлық нұсқалары осы торрент-клиент Python жазылған [5, 67 б.].

Blender-модельдеу, анимация, рендеринг, бейне өңдеу, сондай-ақ интерактивті ойындар жасау құралдарын қамтитын үш өлшемді компьютерлік графика жасауға арналған еркін, кәсіби пакет. Қазіргі уақытта тегін 3D редакторлар арасында оның жылдам және тұрақты дамуына байланысты танымал. Python құралдар мен прототиптерді жасау құралы ретінде, ойындардағы логика жүйесі, файлдардың импорты/экспорты (мысалы, COLLADA), есептерді автоматтандыру құралы ретінде пайдаланылады.

DropBox - cервис Python тілінде жасалған. Python тілінің авторы, Гвидо ван Россум, DropBox-да жұмыс істейді.

Деректері бойынша hh.ru 2019 жылдың басында, Ресейде Python-әзірлеушілер үшін — 4500 бос жұмыс орны бар, оның ішінде -2000 Мәскеуде және -700 Санкт-Петербургте. Бұл "Java" (5500) сұранысына қарағанда аз, бірақ "PHP" (3600) сұранысына қарағанда көп, — Python веб-әзірлеу нарығынан PHP позициясын баяу алып тастайтын үрдісті байқауға болады. PHP-да әлі де Интернетте барлық сайттардың 80% - ы жазылған. TIOBE рейтингісінде Python танымалдығының өсуі мен PHP танымалдылығының төмендеуі байланысын байқауға болады. Стажер немесе кіші маман лауазымына тек ірі компанияға ғана орналасуға болады, ал олар Мәскеу және Санкт-Петербург сияқты үлкен қалаларда орналасқан.

Python тілін өз бетінше үйрену үшін бірнеше курстар ұсынылады: - "Жаңадан бастағандарға арналған Тренажер" Питонтьютор —

https://pythontutor.ru. браузерде тікелей өтуге болатын нөлден бағдарламалау бойынша тегін курс. Курс әр түрлі күрделіліктегі жүздеген есептерден тұрады және бір тапсырманы шешудің әр түрлі тәсілдерін зерттеуге мүмкіндік береді.

- Stepik тегін жаттығулар — https://stepik.org. бар дағдылар мен білімдерді пысықтау, тесттер, есептер және т.б.

- Алынған білімдерді тәжірибеде және базалық теорияда негізгі екпін жасалған біздің курста бекітуді ұсынамыз — https://clc.to/XLeyjw ескерту.

Page 430: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 430 [email protected]

Python - ашық бастапқы коды бар жоба. Ол белсенді жаңартылып, жаңа нұсқалар жыл сайын пайда болады, сондықтан тіл өзекті болып қала береді. Тіл өзекті болып қалу мүмкіндігі көптеген бағдарламашылар оны үйренуіне байланысты. Бұл тұрғыда Python қазір 1-ші орында. Python бағдарламалау тілі - кез келген деңгейдегі әрбір программист үшін қол жетімді, әр түрлі бағыттағы бағдарламаларды жобалау және әзірлеу үшін көпфункционалды қуатты құрал. Осы тілдің көмегімен Алгоритмдеу және бағдарламалау азаматын оқуға және кодтар толық немесе ішінара ресми сайттарда немесе әзірлеушілермен берілетін танымал ашық жобаларды әзірлеуге қатысуға болады. Ең бастысы: Python тілінде бағдарламалай отырып, әзірлеуші мүмкіндіктердің кеңдігі, түсіну қойнауындағы шығармашылық тереңдігі мен шексіз қол жетімділікті пайдалану еркіндігін сезінуі мүмкін. Python тілінің артықшылықтары білім беруде, ғылыми үлгілеу, деректерді өңдеу (әсіресе мәтіндік), қосымшалар логикасын жазу (жиі ойындарда), continuous integration (автоматтандырылған тестілеу, инфрақұрылымды өрістетуге арналған скрипттер) үшін қолданбалы қосымшаларды жасауға мүмкіндік беретіндігінде. Python өзектілік тұрғысынан маңызды рөл атқарады және қоғамдастық арқасында өте тартымды болашағы бар.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Вольфенгаген В.Э. Конструкции языков программирования.

Приёмы описания. -- М.: Центр ЮрИнфо Р., 2001. -- 276 с. -- ISBN 5-89158-079-9.

2. Роберт У. Себеста Основные концепции языков программиро-вания = Concepts of Programming Languages / Пер. с англ. -- 5-е изд. -- М.: Вильямс, 2001. -- 672 с. -- 5000 экз. -- ISBN 5-8459-0192-8 (рус.), ISBN 0-201-75295-6 (англ.)

3. Самоучитель Питон. Д. Мусин. 07.09.2015 г. версия 02 – 136 с. 4. Практикум по алгоритмизации и программированию на языке

Python. Хахаев И.А. Москва, Изд. Альт Линукс, 2011. 5. Вишневская Е. Использование современных языков

программирования для решения профессиональных задач на примере языка программирования Python // Молодой ученый. — 2016. — № 17.1. — С. 67-71.

6. Шапошникова С.М. Основы программирования на Python. Учебник. Вводный курс. — версия 2. — 2011. — 44 с. 7. http://knowledge.allbest.ru/programming/2c0b65635b2bc79a5d53a89521316c27_0.html.

Page 431: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 431 [email protected]

2.17. Исследования и разработки в области искусственного интеллекта

Дильназ Нуржановна Зарыпханова,

Елнур Нуржанович Биболов студенты 1-го курса НАО «Медицинский университет г. Семей»

(г. Семей, Казахстан) Алмагуль Бекеновна Букатаева

преподаватель кафедры «IT технологии в медицине». НАО «Медицинский университет г. Семей»

(г. Семей, Казахстан)

Термин интеллект (intelligence) происходит от латинского intellectus — что означает ум, рассудок, разум; мыслительные способности человека. Соответственно искусственный интеллект (artificial intelligence) — ИИ (AI) обычно толкуется как свойство автоматических систем брать на себя отдельные функции интеллекта человека, например, выбирать и принимать оптимальные решения на основе ранее полученного опыта и рационального анализа внешних воздействий.

Интеллектом называется способность мозга решать (интеллектуальные) задачи путем приобретения, запоминания и целенаправленного преобразования знаний в процессе обучения на опыте и адаптации к разнообразным обстоятельствам. [1, с. 125]

В этом определении под термином "знания" подразумевается не только ту информацию, которая поступает в мозг через органы чувств. Такого типа знания чрезвычайно важны, но недостаточны для интеллектуальной деятельности. Дело в том, что объекты окружающей нас среды обладают свойством не только воздействовать на органы чувств, но и находиться друг с другом в определенных отношениях. Ясно, что для того, чтобы осуществлять в окружающей среде интеллектуальную деятельность (или хотя бы просто существовать), необходимо иметь в системе знаний модель этого мира. В этой информационной модели окружающей среды реальные объекты, их свойства и отношения между ними не только отображаются и запоминаются, но и, как это отмечено в данном определении интеллекта, могут мысленно "целенаправленно преобразовываться". При этом существенно то, что формирование модели внешней среды происходит "в процессе обучения на опыте и адаптации к разнообразным обстоятельствам".

Что же касается задач, алгоритмы решения которых уже установлены, то, как отмечает известный специалист в области ИИ М. Минский, "излишне приписывать им такое мистическое свойства, как "интеллектуальность". В самом деле, после того, ка к такой алгоритм уже найден, процесс решения соответствующих задач становится

Page 432: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 432 [email protected]

таким, что его могут в точности выполнить человек, вычислительная машина (должным образом запрограммированная) или робот, не имеющие ни малейшего представления о сущность самой задачи. Требуется только, чтобы лицо, решающее задачу, было способно выполнять те элементарные операции, их, которых складывается процесс, и, кроме того, чтобы оно педантично и аккуратно руководствовалось предложенным алгоритмом. Такое лицо, действуя, ка к говорят в таких случаях, чисто машинально, может успешно решать любую задачу рассматриваемого типа. [3, с. 111]

Еще интересным замечанием здесь является то, что профессия программиста, исходя из наших определений, является одной из самых интеллектуальных, поскольку продуктом деятельности программиста являются программы — алгоритмы в чистом виде. Именно поэтому, создание даже элементов ИИ должно очень сильно повысить производительность его труда.

Деятельность мозга (обладающего интеллектом), направленную на решение интеллектуальных задач, мы будем называть мышлением, или интеллектуальной деятельностью. Интеллект и мышление органически связаны с решением таких задач, как доказательство теорем, логический анализ, распознавание ситуаций, планирование поведения, игры и управление в условиях неопределенности. Характерными чертами интеллекта, проявляющимися в процессе решения задач, являются способность к обучению, обобщению, накоплению опыта (знаний и навыков) и адаптации к изменяющимся условиям в процессе решения задач. Благодаря этим качествам интеллекта мозг может решать разнообразные задачи, а также легко перестраиваться с решения одной задачи на другую. Таким образом, мозг, наделенный интеллектом, является универсальным средством решения широкого круга задач (в том числе неформализованных) для которых нет стандартных, заранее известных методов решения. Следует иметь в виду, что существуют и другие, чисто поведенческие (функциональные) определения. Так, по А.Н. Колмогорову, любая материальная система, с которой можно достаточно долго обсуждать проблемы науки, литературы и искусства, обладает интеллектом. Другим примером поведенческой трактовки интеллекта может служить известное определение А. Тьюринга. Его смысл заключается в следующем. В разных комнатах находится люди и машина. Они не могут видеть друг друга, но имеют возможность обмениваться информацией (например, с помощью электронной почты). Если в процессе диалога между участниками игры людям не удается установить, что один из участников — машина, то такую машину можно считать обладающей интеллектом. [2, с. 256]

Кстати, интересен план имитации мышления, предложенный А. Тьюрингом. "Пытаясь имитировать интеллект взрослого человека, — пишет Тьюринг, — мы вынуждены много размышлять о том процессе, в

Page 433: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 433 [email protected]

результате которого человеческий мозг достиг своего настоящего состояния… Почему бы нам вместо того, чтобы пытаться создать программу, имитирующую интеллект взрослого человека, не попытаться создать программу, которая имитировала бы интеллект ребенка? Ведь если интеллект ребенка получает соответствующее воспитание, он становится интеллектом взрослого человека… Наш расчет состоит в том, что устройство, ему подобное, может быть легко запрограммировано… Таким образом, мы расчленим нашу проблему на две части: на задачу построения "программы-ребенка" и задачу "воспитания" этой программы". [4]

Можно сказать, что именно этот путь используют практически все системы ИИ. Ведь понятно, что практически невозможно заложить все знания в достаточно сложную систему. Кроме того, только на этом пути проявятся перечисленные выше признаки интеллектуальной деятельности (накопление опыта, адаптация и т. д.).

Для специалистов в области искусственного интеллекта термин «знания» означает информацию, которая необходима программе, чтобы она вела себя «интеллектуально».

Функционирование средств интеллектуального интерфейса опирается на развитые методы работы со знаниями: их представление, хранение, преобразование и т. п.

Под термином «знания» при этом понимается вся совокупность информации, необходимой для решения задачи, включающая в себя, в том числе информацию о:

- системе понятий предметной области, в которой решаются задачи;

- системе понятий формальных моделей, на основе которых решаются задачи;

- соответствии систем понятий, упомянутых выше; - текущем состоянии предметной области; - методах решения задач. При этом система знаний должна быть организована таким

образом, чтобы обеспечить взаимодействие вычислительной системы с пользователем в системе понятий и терминов предметной области. [5, с. 148]

Что же такое знания и чем они отличаются от данных в системах машинной обработки?

Знания — это целостная и систематизированная совокупность понятий о закономерностях природы, общества и мышления, накопленных человечеством в процессе активной преобразующей производственной деятельности и направленная на дальнейшее познание и изменение объективного мира.

Следовательно, интеллектуальная деятельность человека связана с поиском решений в новых, нестандартных ситуациях. Отсюда, задача называется интеллектуальной, если алгоритм ее

Page 434: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 434 [email protected]

решения априори неизвестен. При этом задача и ее решение понимаются в самом широком смысле. Решение задачи - это любая деятельность (человека или машины), связанная с выработкой планов и действий, необходимых для достижения определенной цели; выводом новых закономерностей и т. п. Любая интеллектуальная деятельность опирается на знания о предметной области, в которой ставятся и решаются задачи. Предметной областью обычно называют совокупность взаимосвязанных сведений, необходимых и достаточных для решения данной задачи или определенной совокупности задач. [6, с. 256]

Знания о предметной области включают описания объектов, явлений, фактов, а также отношений между ними.

В общем виде знания в ЭВМ представляются некоторой семиотической (знаковой) системой, в которой выделяются по аналогии с данными три аспекта: синтаксический, семантический и прагматический.

Синтаксис описывает внутреннее устройство знаковой системы, т. е. правила построения и преобразования сложных знаковых выражений. Для естественного языка синтаксис определяет правильное построение предложений и связанного текста.

Семантика определяет отношения между знаками и их свойствами (концептами), т. е. задает смысл или значения конкретных знаков.

Прагматика определяет знак с точки зрения конкретной сферы его применения либо субъекта, использующего данную знаковую систему.

В соответствии с перечисленными аспектами семиотических систем можно выделить три типа знаний: синтаксические, семантические и прагматические.

Синтаксические знания характеризуют синтаксическую структуру описываемого объекта или явления, которая не зависит от смысла и содержания используемых при этом понятий.

Семантические знания содержат информацию, непосредственно связанную со значениями и смыслом описываемых объектов и явлений.

Прагматические знания описывают объекты и явления с точки зрения решаемой задачи, например, с учетом действующих в данной даче специфических критериев.

Трем типам знаний соответствуют и три типа моделей для их представления: синтаксические, семантические и прагматические. Наличие двух последних является наиболее существенным признаком, отличающим интеллектуальные системы от всех других.

Прежде чем перейти к описанию моделей представления знаний, проанализируем особенности знаний, которые, собственно, и отличают их от данных.

Page 435: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 435 [email protected]

Интерпретируемость. Данные, помещенные в ЭВМ, могут содержательно интерпретироваться лишь соответствующей программой. В отрыве от нее данные не несут никакой содержательной информации. Знания отличаются тем, что возможность содержательной интерпретации всегда присутствует.

Структурированность или наличие классифицирующих отношений. Несмотря на разнообразие форм хранения данных, ни одна из них не обеспечивает возможности компактного описания всех связей между различными типами данных. Информационные единицы знаний должны обладать гибкой структурой, т. е. для них должен выполняться «принцип матрешки» - такой вложимости, когда любую информационную единицу можно включить в состав другой и из каждой информационной единицы можно выделить некоторые ее составляющие. Это позволяет записывать и хранить отдельно информацию, одинаковую для всех элементов множества. При необходимости эту информацию можно автоматически передать описанию любого элемента множества. Такой процесс называется «наследованием» информации. [7, с. 211] [8, с. 549]

Наличие ситуативных связей или связность. Они определяют ситуативную совместимость отдельных событий или фактов, хранимых или вводимых в память, а также такие отношения, как одновременность, расположение в одной области пространства, нахождение в состоянии механического или иного взаимодействия и т. п. Ситуативные связи помогают строить процедуры анализа знаний на совместимость, противоречивость и другие, которые трудно реализовать при хранении традиционных массивов данных.

Семантическая метрика. На множестве информационных единиц в некоторых случаях полезно задавать отношение, характеризующее ситуационную близость информационных единиц, т. е. Силу ассоциативной связи между ними. Это отношение можно назвать отношением релевантности для информационных единиц. Такое отношение дает возможность выделять в информационной базе некоторые типовые ситуации. Отношение релевантности при работе с информационными единицами дает возможность находит знания, близкие к уже найденным.

Активность. Все процессы, протекающие в ЭВМ, инициируются командами, которые являются активной компонентой, а данные используются этими командами лишь при необходимости, т. е. последние -- пассивная компонента. Такая ситуация, характерная для классических систем обработки информации, для интеллектуальных систем (ИС) неприемлема. По аналогии с человеком в ИС актуализации тех или иных действий способствуют знания, имеющиеся в системе. Таким образом, выполнение программ в ИС должно инициироваться текущим состоянием информационной базы. Появление в базе фактов (объектов выбора) или описаний событий (квалификаторов и их

Page 436: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 436 [email protected]

значений), установление связей (правил в продукционных системах) может стать источником активности системы. [10, с. 399-415]

Перечисленные особенности информационных единиц определяют ту грань, за которой данные, превращаются в знания, а базы данных перерастают в базы знаний.

Однако в настоящее время не существует баз знаний, в которых комплексно, в полной мере были бы реализованы внутренняя интерпретируемость, структуризация, связность, введена семантическая мера и обеспечена активность знаний.

Все это предопределяет многообразие моделей представления данных, используемых в интеллектуальных системах, хотя некоторые из них являются производными из существующих.

Заключение Итак, что такое искусственный интеллект? Это устройство,

которое может выполнять такую же умственную деятельность, которую может выполнять человек. Умственная деятельность состоит из двух частей: счетно-решающей и мыслительной. Счетно-решающую деятельность легко реализуется на компьютерах. А вот машин, осуществляющих полноценную мыслительную деятельность пока нет. Мыслительная деятельность сводится к синтезу пути решения возникшей задачи: нужно составить алгоритм ее решения. Задача, в которой известно, что нужно получить, но неизвестно как это сделать - открытая задача. Искусственный интеллект должен уметь решать открытые задачи.

Важное место в интегральной теории занимает теория объектов. Согласно ей, в качестве объектов следует рассматривать не только материальные вещи, но и любые явления, происходящие в нашем мире, даже абстрактные понятия. Все объекты делятся на порядки. Объект более высокого порядка может управлять только объектом более низкого порядка, то есть может изменить, удалить или добавить любое свойство управляемого. На основе теории объектов получается, что все программы — это объекты одного порядка. Следовательно, не существует программы, которая могла бы генерировать произвольные алгоритмы - другие программы.

«Медицинский футурист» Берталан Меско как-то сказал, что искусственный интеллект — это стетоскоп 21-го века. Он подразумевал, что такой простой инструмент, как стетоскоп, медицинское сообщество поначалу не хотело признавать. Потребовалось несколько десятилетий, чтобы врачи начали его использовать. То же самое сейчас происходит с ИИ: кто-то использует его по мере возможностей, а кто-то боится его.

Однако технологии искусственного интеллекта, машинного обучения и нейросетей во многом упрощают жизнь врачей и их подопечных. Инновации в медицине позволяют точнее диагностировать заболевания, быстрее находить лекарственные

Page 437: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 437 [email protected]

препараты, отслеживать состояние пациентов. И это лишь малая часть возможностей, которые ИИ привнёс в сферу здравоохранения.

Алгоритм - отвлеченное абстрактное понятие, придуманное человеком для описания происходящих в природе процессов. Нет в реальности никаких алгоритмов, а есть только физические объекты, характеристики и поведение которых приближенно описываются данными и алгоритмами, составляющими формальную модель физического объекта. Естественно предположить, что при проектировании искусственного интеллекта, работающего в настоящем мире, необходимо учитывать эти особенности.

Список использованной литературы: 1. Шихов Е. Варианты реализации искусственного интеллекта –

ресурс Интернета: http://neural.narod.ru/, 2002, с. 125. 2. Эндрю А. Искусственный интеллект – М.: Мир, 1985. с. 256. 3. Квасный Р. Искусственный интеллект – ресурс Интернета,

http://neural.narod.ru/, 2001. с. 111. 4. Брушлинский А.В. Возможен ли искусственный интеллект? 5. Н. Винер Н. Кибернетика – М.: Наука, электронная версия, 2008.

с. 148. 6. Труды третьего международного симпозиума «Интеллектуаль-

ные системы» – Псков: 2008. с. 256. 7. Ноткин Л.И. Искусственный интеллект и проблемы обучения. С.

211. 8. Симонович С.В., Евсеев Г.А., Алексеев А.Г. Общая информа-

тика: Учебное пособие для средней школы. - М.: АСТ-ПРЕСС, Инфорком – ПРЕСС, 2002. – С. 549, 1203.

9. Симонович С.В., Евсеев Г.А., Алексеев А.Г. Специальная информатика: Учебное пособие. - М.: АСТ-ПРЕСС, Инфорком – ПРЕСС, 2005. – С. 232-236.

10. Меняев М.Ф. Информатика и основы программирования. - СПб.: БХВ-Петербург, 2006. - С. 399-415.

Page 438: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 438 [email protected]

ПРЕЗИДИУМ РЕГИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ МЕНЕДЖМЕНТА приглашает научных работников, ученых, исследователей,

преподавателей вузов, руководителей и специалистов образования, науки, производства и бизнеса

пройти независимую аттестацию с присвоением академических званий ассоциированного профессора (доцента) и профессора РАМ

Квалификационные требования к соискателям академического звания

ассоциированного профессора (доцента): - ученая степень доктора или кандидата наук или академическая степень доктора

PhD (в виде исключения звание ассоциированного профессора может присуждаться крупным специалистам образования, науки, производства и бизнеса, имеющим квалификацию специалиста или академическую степень магистра);

- стаж научно-педагогической, научной или административно-управленческой деятельности не менее 5 (пяти) лет;

- не менее 5 (пяти) научных трудов, опубликованных после присуждения ученой или академической степени.

Квалификационные требования к соискателям академического звания профессора:

- ученая степень доктора или кандидата наук; - ученое звание доцента (ВАК) или старшего научного сотрудника; - стаж научно-педагогической, научной или административно-управленческой

деятельности не менее 7 (семи) лет; - не менее 5 (пяти) научных трудов (в том числе — как минимум 1 монография,

или учебник, или учебное пособие), опубликованные после присвоения ученого звания.

Соискатель академического звания представляет на E-mail: [email protected] следующие документы в электронном виде:

- заявление (образец см. на сайте); - анкета ученого (образец см. на сайте); - автобиография, в которой должна быть отражена научно-педагогическая,

научная или административно-управленческая деятельность соискателя; - копия трудовой книжки или выписка из трудовой книжки о работе на научно-

педагогических, научных или административно-управленческих должностях; - копии дипломов и аттестатов о наличии ученых (академических) званий и

степеней; - список научных трудов, с выделением работ, опубликованных после

присуждения ученой (академической) степени или присвоения ученого звания; - оттиски 3 (трех) наиболее значимых опубликованных научных работ (если

работы большие, то – первые и последние страницы с выходными данными); - фотографию 3 х 4; - копию удостоверения личности (или паспорта); - копию квитанции об оплате организационного взноса.

Подробности на нашем сайте: www.regionacadem.org в разделе

«Аттестация кадров»

Page 439: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 439 [email protected]

ПРЕЗИДИУМ РЕГИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ МЕНЕДЖМЕНТА объявляет конкурс среди докторов и кандидатов наук, докторов PhD

на избрание членов-корреспондентов и действительных членов (академиков) РАМ

Квалификационные требования, предъявляемые к участникам конкурса

Для действительных членов (академиков): - ученая степень доктора наук; - ученое звание профессора (ВАК) или академическое звание члена-

корреспондента РАМ; - стаж научной, научно-педагогической или административно- управленческой

деятельности не менее 10 (десяти) лет; - не менее 3 (трех) значительных научных трудов (монографий, учебников,

учебных пособий), опубликованных после присвоения ученого звания профессора или избрания членом-корреспондентом РАМ.

Для членов-корреспондентов: - ученая степень (доктора или кандидата наук, доктора PhD); - ученое звание доцента (ВАК) или академическое звание ассоциированного

профессора РАМ; - стаж научной, научно-педагогической или административно-управленческой

деятельности не менее 10 (десяти) лет; - не менее 5 (пяти) научных трудов (в том числе — как минимум 1 монография,

или учебник, или учебное пособие), опубликованные после присвоения ученого или академического звания.

Для участия в конкурсе представляются следующие документы в электронном виде на E-mail: [email protected]:

- заявление (образец см. на сайте); - анкета ученого (образец см. на сайте); - автобиография, в которой должна быть отражена научная, научно-

педагогическая или административно-управленческая деятельность соискателя; - копия трудовой книжки или выписка из трудовой книжки о работе на научных,

научно-педагогических или административно- управленческих должностях; - копии дипломов и аттестатов о наличии ученых (академических) званий и

степеней; - список научных трудов, с выделением работ, опубликованных после

присуждения ученой степени и присвоения ученого (академического) звания; - оттиски 3 (трех) наиболее значимых опубликованных научных работ (если

работы большие, то – первые и последние страницы с выходными данными); - цифровая фотография 3 х 4 см; - копия удостоверения личности (или паспорта); - копия квитанции об оплате организационного взноса.

Подробности на нашем сайте: www.regionacadem.org в разделе

«Членство в Академии»

Page 440: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 440 [email protected]

РЕГИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ МЕНЕДЖМЕНТА объявляет конкурс по награждению наиболее выдающихся научных работников, ученых, исследователей, преподавателей, успешных руководителей, управленцев,

инженеров и предпринимателей-инноваторов

Вы можете быть удостоены следующих наград:

Золотая медаль им. Ф. Тейлора «За заслуги в развитии управленческой мысли» Награждение Золотой медалью им. Ф. Тейлора «За заслуги в развитии управленческой мысли» производится, прежде всего, за последовательную деятельность по развитию системы образования, науки, культуры, здравоохранения, государственной службы, внедрение новых технологий и инновационных методов управления в бизнесе, вклад в поддержку позитивного имиджа своей страны, отечественной управленческой науки и практики на международной арене. Для награждения рассматриваются кандидатуры наиболее выдающихся ученых, преподавателей, руководителей организаций образования, науки, здравоохранения и культуры, общественных деятелей и бизнесменов-инноваторов. Основными принципами отбора кандидатов для награждения являются: инновационность, профессионализм, общественная репутация, академическая репутация и эффективность управленческой деятельности.

Золотая медаль им. Яна Амоса Коменского «За вклад в развитие педагогической науки» Золотой медалью им. Яна Амоса Коменского «За вклад в развитие педагогической науки» награждаются руководители организаций образования, профессорско-преподавательский состав высших учебных заведений, педагогические работники организаций повышения квалификации педагогических кадров, а также ветераны педагогического труда: - за заслуги в области педагогической науки; - за решение важных научно-педагогических задач или разработку новых направлений в педагогике; - за подготовку высококвалифицированных научно-педагогических кадров (докторов и кандидатов наук, докторов PhD); - за выдающиеся достижения в научно-педагогической деятельности. К награждению Золотой медалью им. Яна Амоса Коменского «За вклад в развитие педагогической науки» могут быть представлены авторы значимых научных работ по педагогике: - статей, опубликованных в сборниках материалов зарубежных международных научно-практических конференций; - статей, опубликованных в международных рецензируемых научных журналах с ненулевым импакт-фактором (входящих в базы Скопус, Томсон Рейтер); - монографий, учебников или учебных пособий, изданных в любом отечественном или зарубежном издательстве, или размещенных на постоянной основе в открытом доступе в сети Интернет.

Page 441: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 441 [email protected]

Золотая медаль им. А. Маслоу «За вклад в развитие гуманитарных наук» Золотая медаль им. А. Маслоу «За вклад в развитие гуманитарных наук» учреждена в целях признания заслуг ученых в области гуманитарных наук (07.00.00 - исторических, 08.00.00 – экономических, 09.00.00 - философских, 10.00.00 - филологических, 12.00.00 - юридических, 13.00.00 - педагогических, 17.00.00 – искусствоведения, 19.00.00 - психологических, 22.00.00 - социологических, 23.00.00 - политических, 24.00.00 - культурологии). Основными принципами отбора кандидатов для награждения являются: инновационность, профессионализм, общественная репутация, академическая репутация и приверженность идеалам гуманизма.

Золотая медаль им. Н. Тесла «За вклад в развитие техники и технологии» Золотая медаль им. Н. Тесла «За вклад в развитие техники и технологии» учреждена в целях поощрения наиболее выдающихся ученых в области инженерно-технических, физико-математических и других точных наук; успешных предпринимателей, внедряющих инновационные производственные технологии; а также передовых руководителей производства, инженеров, изобретателей и рационализаторов-практиков.

Диплом Почётного доктора наук (Doctor of Science, Honoris Causa) Академическая степень Почётного доктора наук (Doctor of Science, Honoris Causa) присваивается ученым, достигшим больших успехов и получившим известность в какой-либо области научных знаний, без прохождения курса обучения в докторантуре и без защиты докторской диссертации. Почётные доктора наук привлекаются к научной и преподавательской деятельности и читают лекции в лучших вузах многих стран мира.

Нагрудный знак «Почетный доктор наук (Doctor of Science, Honoris Causa)» С целью возрождения академических традиций и повышения авторитета ученых и преподавателей, внесших значительный вклад в науку, и удостоенных академической степени Почетного доктора наук (Doctor of Science, Honoris Causa), учрежден нагрудный знак «Почетный доктор наук (Doctor of Science, Honoris Causa)», изготовленный из драгоценных металлов: золота и серебра. Он предназначен для ношения на правой стороне груди.

Нагрудный знак «Профессор» С целью возрождения университетских традиций и повышения авторитета ученых и преподавателей, имеющих ученые или академические звания ассоциированного профессора (доцента) или профессора, учрежден почётный нагрудный знак «Профессор», изготовленный из драгоценных металлов: золота и серебра. Он предназначен для ношения на правой стороне груди.

Page 442: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 442 [email protected]

Нагрудный знак «Доцент» С целью возрождения университетских традиций и повышения авторитета ученых и преподавателей, имеющих ученое или академическое звание доцента, учрежден почётный нагрудный знак «Доцент», изготовленный из драгоценного металла: серебра с позолотой. Он предназначен для ношения на правой стороне груди.

Подробности на нашем сайте: www.regionacadem.org в разделе «Награды Академии»

Page 443: Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and ...¢ом-I-Сборник-конференции... · 20 March 2016, Paris). XXXVI International Paris Book Fair was

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and International Technology Market"

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference. Vancouver, Canada, October 23-25, 2019

www.regionacadem.org 443 [email protected]

Regional Academy of Management European Scientific Foundation Institute of Innovation

Regional Center for European Integration National Institute of Economic Research Batumi Navigation Teaching University

Sokhumi State University Ukrainian Assembly of Doctors of Sciences in Public Administration

East European Institute International Toktomamatov University in Jalal-Abad

Taraz Innovation and Humanities University

"Membership in the WTO: Prospects of Scientific Researches and

International Technology Market":

Materials of the IV International Scientific-Practical Conference

October 23-25, 2019 (Vancouver, Canada)

Volume I

Vancouver, 2019

All materials are published in author's edition. The authors are responsible for the content of articles and for possible

spelling and punctuation errors. Все материалы опубликованы в авторской редакции.

Ответственность за содержание статей и за возможные орфографические и пунктуационные ошибки несут авторы.

© Regional Academy of Management, 2019