Maturski ispit iz filozofije

LOGIKA

1 Objasni pojam i određenje logikeLogika je filozofska disciplina koja se bavi proučavanjem valjane misli i metoda naučnog saznanja. (Ako sve interpretacije koje tvrde istinitost premisa, istovremena tvrde istinitost konkluzija, misao nazivamo valjanom. Metoda je put, način kojim dolazimo do istinitog saznanja).

2 Objasni nastanak i razvoj logikeLogika je nastala u okviru antičke filozofije i nauke i do danas je ostala jedna od pomoćnih filozofskih disciplina. Problemima logike su se bavili mislioci i prije Aristotela, ali on je prvi opsežno razvio logiku u okviru svoje filozofije, kao neophodna pripremna disciplina koja omogućava ozbiljno bavljenje praktičkom filozofijom (ekonomija, etika, politika) i teorijskom filozofijom (matematika, fizika i metafizika). Samu riječ logika, kao ime za pripremnu filozofsku nauku, Aristotel još nije upotrebljavao. Ime logika prvi put su upotrijebili predstavnici megarsko-stoičke škole (oni su filozofiju podijelili na logiku ili dijalektiku, etiku i fiziku. Potiče od starogrčke riječi LOGOS (kroz istoriju filozofije i kulture logos je zadobio više značenja: zakon po kome postoji kosmos (Heraklit), utemeljeno mišljenje, valjani govor, smisao, Božija riječ (Jevanđelje po Jovanu) itd).U istoriji razvoja logike razlikujemo sljedeće tri etape: antičku (aristotelovsku i megarsko-stoičku), sholastičku i savremenu (matematičku) logiku.Aristotel je logiku utemeljio kao filozofsku disciplinu. U svojim spisima je obrazložio osnovne forme logičkog mišljenja: poimanje i pojam, suđenje (rasuđivanje) i iskaz (sud), zaključivanje i zaključak, definisanje i definiciju, klasifikovanje i klasifikaciju, analizu logičkih grešaka itd. Na pretpostavci da postoje opšta pravila rasuđivanja, Aristotel je izgradio teoriju silogizma (deduktivno zaključivanje iz dvije premise). Aristotelove logičke spise su uredili njegovi sljedbenici i naslovili ih kao Organon (oruđe mišljenja). Organon je sastavljen od šest knjiga: O kategorijama, O tumačenju, Prva analitika, Druga analitika, Topika i O sofističkim pobijanjima.

3 Objasni osnovne forme mišljenja i misliMišljenje je intelektualni proces kojim se oblikuje misao i kojim se iznalaze veze i odnosi među mislima. Misao je intelektualni doživljaj kojim utvrđujemo postojanje i svojstva različitih pojava i njihov uazajamni odnos. Misao je rezultat mišljenja. Svaka se misao oblikuje (nastaje) u jeziku i iskazuje u jeziku, tj, u adekvatnoj jezičkoj formi.

4 Objasni pojam saznanja i naukeSaznanje je intelektualna težnja čovjeka da otkrije objektivno važeću suštinu predmeta koji saznaje. Rezultat saznanja je znanje, objektivno zasnovano uvjerenje u istinitost onoga što smo proučavali.

5 Navedi osnovne kriterijume saznanjaOsnovni kriterijumi saznanja su: jasno jezičko formulisanje; sposobnost identifikacije iskustvenih uslova u kojima je moguće prepoznati i smjestiti predmet koji smo prema našim uvjerenjima saznali; sposobnost objašnjenja određenog predmeta u koju kategoriju predmeta spada s drugim predmetima; sposobnost praktične primjene.

6 Navedi i objasni osnovne izvore saznanja i vrsteIzvori saznanja su: čulno iskustvo, razum i intuicija. Čulno iskustvo je skup informacija koje dobijamo putem naših čula. Razum je neposredno povezan sa čulnim iskustvom, razum je skup misaonih operacija (apstrakcija, generalizacija, analiza, sinteza, idenfikacija...). Intuicija je neposredno saznanje suštine nekog predmeta ili pojave koje je načelno nedostupno čulnom iskustvu i razumu.

7 Navedi i objasni osnovne teorije istineSve do XIX vijeka je bila dominantna korespodendentna teorija (naziva se još i klasična teorija istina ili istina adekvatnosti). Ovu teoriju je razvio Aristotel i ovako formulisao: istina je reći za ono što jeste da jeste, a za ono što nije da nije; neistina je reći za ono što jeste da nije, a za ono što nije da jeste. Prema ovoj teoriji, istinito je ono mišljenje koje odgovara stvarnosti.Shodno teoriji koherencije, istinit je onaj stav koji sa prethodnim saznanjima tvori koherentan sistem u kome nema logičkih protivurječnosti.Teorija evidencije počiva na pretpostavci da su istiniti iskazi ili tvrdnje koje su praćene našim osjećanjem neposredne očevidnosti.Prema pragmatičkoj teoriji, istiniti su oni iskazi koji nam služe u praksi.Prema logičkom pozitivizmu, istiniti su oni iskazi iz kojih se logički mogu izvesti stavovi koju mogu biti provjereni u iskustvu.

8 Određenje pojma, njegov obim i sadržajPojam je misao o suštini onoga o čemu mislimo. Sadržaj pojma je skup bitnih karakteristika tog pojma, a obim je skup nižih pojmova koji su obuhvaćeni jednim višim, generičkim pojmom.

9 Izvrši klasifikaciju pojmaNeke od značajnih podjela pojmova su:1) Pojmovi stvari, svojstava, procesa, relacija itd.2) Opšti, posebni i pojedinačni pojmovi. Opšti pojmovi su oni čiji je obim neograničen (rijeka), pojedinačni pojmovi se odnose na bit jednog određenog predmeta (rijeka Morača). Posebni pojmovi su uključeni u neki opštiji pojam (pojam „balkanske države“ je poseban pojam u odnosu na „evropske države“, a on je poseban pojam u odnosu na „države“).3) Apstraktni i konkretni pojmovi. Konkretni pojmovi su pojmovi za stvari, a apstraktni o svojstvima stvari.4) Nekvantifikovani i kvantifikovani pojmovi. Nekvantifikovani pojmovi su oni kojima ne mislimo na dio ili na cijelu klasu.5) Jednostavni i složeni. Jednostavni imaju samo jednu oznaku (crno, bijelo, slatko), složeni više (planeta, računar, avion).6) Pozitivni i negativni. Pozitivnim pojmovima mislimo prisutnost i postojanje određenih svojstava, negativnim njihovo odsustvo.7) Jasni i nejasni, razgovijetni i nerazgovijetni.

10 Navedi i objasni različite vrste odnosa među pojmovima.Identični pojmovi.Ekvivalentni (jednakovrijedni) pojmovi. Imaju isti obim, a različit sadržaj („Njegoš“ i „pisac Gorskog vijenca“)Nadređeni i podređeni (superordinirani i subordinirani) pojmovi. Jedan ima širi sadržaj, a uži obim („država“ i „balkanske države“)

Ukršteni (interferirajući) pojmovi. Imaju djelimično zajednički obim i djelimično zajednički sadržaj dok se dijelom razlikuju i po obimu i po sadržaju („učenik“ i „sportista“).Povezani (koordinirani) pojmovi. Dva pojma koji su podređeni nekom višem trećem, zajedničkom rodnom (generičkom) pojmu („košarka“ i „odbojka“, „sport“)Suprotni (kontrarni) pojmovi. Dva vrsna pojma povezana trećim zajedničkim pojmom tako da se među sobom najviše razlikuju („jednoćelijske životinje“ i „sisari“, „životinje“).Protivrječno podređeni (kontradiktorno koordinirani) pojmovi. Dva koordinirana pojma od kojih jedan predstavlja negaciju specifične oznake onog drugog, a ulaze u obim jednog višeg (rodnog) pojma („talentovan“ i „netalentovan“, „sposobnost“).Protivrječni (kontradiktorni) pojmovi. Dva pojma od kojih jedan negira sve oznake onog drugog, a svojim obimom obuhvata obime svih drugih pojmova osim tog jednog („materijalno“ i „nematerijalno“).Neuporedivi (disparatni) pojmovi. Dva pojma koji nemaju ništa zajedničko ni u sadržaju ni u obimu („demokratija“ i „Durmitor“).

11 Objasni pojam suda i suđenjaSud je spoj pojmova kojima se nešto tvrdi ili poriče. Može nositi istinosnu ili neistinosnu vrijednost. Prema predikacionoj teoriji suda, svaki sud se sastoji iz subjekta, predikata i njihove veze (kopule, spone).

12 Navedi vrste sudova i objasni njihovu strukturu

13 Objasni odnose među sudovimaOdnos suprotnosti (kontrarnosti). Sudovi imaju isti subjekt i isti predikat. Imaju isti kvantitet i različit kvalitet (univerzalno afirmativan i negativan).Odnos podsuprotnosti (supkontrarnosti). Odnos između partikularno-afirmativnog i partikularno-negativnog suda (mogu oba biti istinita, ali ne mogu oba biti neistinita).Odnos podređenosti (subalternacije). Odnos između univerzalno-afirmativnog (nadređenog) i partikularno-afirmativnog (podređenog) suda ili univerzalno-negativnog i partikularno-negativnog suda. Mogu oba biti istinita, ali mogu biti i oba neistinita.Odnos protivrječnosti (kontradikcije). Odnos između univerzalno-afirmativnog i partikularno-negativnog suda ili univerzalno-negativnog ili partikularno-afirmativnog sud (uvijek je jedan od njih istinit, a drugi neistinit).

14 Definiši pojam zaključivanja i zaključka i objasni njegovu strukturuZaključivanje je misaoni proces kojim izvodimo jedan sud iz jednog ili više sudova. Sastoji se od premisa i konkluzije.

15 Neposredno i posredno zaključivanjeNeposredan zaključak jeste onaj po kojem se jedan novi iskaz (konkluzija) izvodi iz samo jednog iskaza (premise). Dakle, ovi zaključci sastoje se iz dva iskaza – premise i konkluzije. Logičari navode dvije grupe neposrednih zaključaka: intuitivno zaključivanje i zaključci do kojih se dolazi logičkim putem u skladu sa pravilima... (Strane 77-81 u udžbeniku).

16 Induktivno i deduktivno zaključivanje i vrste

17 Logičke greške

ETIKA

1 Etka kao filozofska disciplinaEtika je filozofska disciplina koja se bavi moralnom stranom ljudskog djelanja.

2 Objasni pojam djelanjaDjelanje (praxis), odnosno praktička djelatnost, predstavlja jedan od oblika ljudskih svrsishodnih djelatnosti koji se odvijaju u zajednici. Razlikujemo više vidova djelanja, poput moralnog, religijskog, običajnog, pravnog, ekonomskog, političkog djelovanja... Djelanje nije usmjereno na saznavanje objektivnih odnosa u spoljašnjem svijetu ili na stvaranje nečeg novog, već se razvija kroz različite odnose koje čovjek uspostavlja s drugim ljudima, a koji zavise od njegove volje i htijenja. Djelanje počiva na mogućnosti, dakle, ljudski svijet ne zavisi od prirodne nužnosti, već od ljudskog djelanja samog.Prema Aristotelu, pojam praxis objedinjuje sve oblike djelatnosti koji se tiču života u zajednici.

3 Napravi razliku između moralnog i drugih oblika djelanjaMoralno djelanje je djelatnost koja se tiče čovjekovog odnošenja prema sebi, drugima i zajednici u cjelini. Ono je specifično po tome što svoj korijen ima u slobodnom izboru pojedinca. Procjena ispravnosti moralnog čina, mada može biti izvršena i od strane drugih ljudi i šire zajednice, prvenstveno zavisi od samoocjene, dakle, od samog vršioca moralne radnje. Moralna sankcija, kazna, znatno se razlikuje od sankcija primjerenih drugim oblicima regulacije ljudskog djelanja (ta kazna može biti griža savjesti, koja je u nama). Moralno djelanje presudno utiče na formiranje karaktera i ličnosti individue i time određuje njen razvoj.

4 Navedi i objasni osnovna etička pitanjaPhhh... Ne znam. Odakle potiče moral, je li urođen ili puka konvencija? Koja je njegova svrha? Je li dozvoljeno sve ako ne postoji bog? Ili, je li sve dozvoljeno ako postoji bog? Zašto bih bio moralan?

5 Pojam moralnog djelovanja i slobodeEtika kao filozofska disciplina ne bi bila moguća bez pretpostavke slobode čovjekovog djelanja. Bez ove pretpostavke ne bi bilo moguće ocijeniti ispravnost moralnih postupaka i svaka bi rasprava o moralnosti bila besmislena.Kod prvih grčkih filozofa, u kosmološkom periodu, nije bilo ideje o slobodnoj volji čovjeka. Kosmosom vlada sudbina, kojoj ne izmiču ni ljudi ni bogovi. Prva predstava čovjeka kao mogućeg gospodara vlastite sudbine nastaje u antropološkom periodu, kod sofista i Sokrata.Platon smatra da nije slobodan onaj koji čini ono što želi – jer on je rob vlastitih nagona i htijenja – već onaj koji se podvrgava vođstvu razuma. Istinski su slobodni samo oni koji imaju istinsko znanje o razlici između dobra i zla.Aristotel smatra da je slobodan onaj čovjek koji je sam sebi svrha, odnosno, onaj koji živi radi sebe, a ne radi drugoga. Aristotel razlikuje nekoliko pojmova slobode: autarkeia (nezavisnost i sloboda polisa u odnosu na druge polise), eleutheria (društveno-politička sloboda koja proističe iz unutrašnjeg uređenja polisa) i prohairesis (etička sloboda, sloboda bolje, sloboda izbora).Pripadnici stoičke filozofske tradicije smatraju da kosmosom vlada sudbina (heimarmene) i da se

prema njoj sve događa. Da bi postao slobodan, čovjek mora najprije otkriti tu sudbinsku zakonitost kosmosa (logos), a potom svoje htijenje uskladiti s njom. Sloboda je, prema učenju, stoika, spoznata nužnost.Prema determinizmu, naši su postupci uvijek na neki način predodređeni, bilo prirodnim zakonima, ili onim božjim, iz čega proističe da moralna sloboda čovjeka nije moguća. Indeterminizam je stanovište apsolutne slobodne volje: čovjek slobodno pravi svoje izbore, nezavisno od sudbine, prirode i boga.

6 Antičko učenje o vrliniEtika se kao filozofska disciplina pojavila relativno kasno u odnosu na sam početak filozofije. No i filozofi iz kosmološkog perioda izvode, manje ili više obrazložene, stavove vezane za moralno ponašanje ljudi (poput pitagorejaca i Heraklita).Za antičko poimanje morala najmjerodavnije je Aristotelovo učenje. U njegovom učenju o moralu najznačajnija su tri pojma: ethos (razvija se vaspitanjem, ethos je navikavanje pojedinca na običaje zajednice), hexis (trajna sklonost) i moralni karakter (koji se oblikuje trajnim upražnjavanjem navike i formiranjem vrlina).Sokrat je težio da kod mladih ljudi razvije samosvijest, znanje o vlastitom moralnom djelanju.Tradicionalne vrline kod Grka su: hrabrost, mudrost, umjerenost, pravednost i pobožnost.

7 Odnos pojmova slobode, moralnosti i individualnosti u modernoj filozofiji Začetnik emocionalističke etike je njemački filozof Maks Šeler, prema kojem su svi moralni sudovi, prije svega, izraz emocija i, na njima zasnovanih, vrijednosnih stavova. Predstavnik egzistencijalističke etike, Žan-Pol Sartr se poziva na misao Dostojevskog: „Kad bog ne bi postojao, sve bi bilo dozvoljeno.“ i tumači temeljni stav egzistencijalizma prema kojem je čovjek, u svijetu bez boga, osuđen na slobodu. Čovjek je određen kao sloboda sama, on je ono što sam od sebe načini, on sam sebe utemeljuje. Ljudski život nema unaprijed određenu svrhu, već sam sebe osmišljava, sam sebe izabire. Njemački filozof Hans Jonas je začetnik etike istorijske i planetarne odgovornosti. Ovo učenje naglašava istorijsku i planetarnu odgovornost koju snose svi ljudi za ono što se događa na planeti Zemlji. Odgovornost je ključni pojam etike i nije više shvaćena samo kao odgovornost prema drugim ljudima, već prema svijetu uopšte. Djelanje treba da bude vođeno imperativom odgovornosti za naredne generacije.Najznačajniji predstavnik kontraktualizma je Džon Rols. Njegovo učenje počiva na kocneptu pravednosti. Pravednost je stvar zamišljenog dogovora, ugovora između društvenih subjekata. Elementi ovog ugovora nisu nametnuti, već su smišljeni u poštenim uslovima jednakosti. Prema Rolsovom prvom načelu pravednosti, društvene institucije moraju biti tako organizovane da društvenu nejednakost regulišu u korist najugroženijih. Prema drugom načelu, društvo mora biti tako organizovano da u njemu ne bude povlašćenih slojeva. Kontraktualizam ima dugu tradiciju u evropskoj filozofiji i neodvojiv je od pojma liberalizma.Najznačajniji predstavnik komunitarizma je Čarls Tejlor. Komunitaristi akcenat sa pojedinca stavljaju na zajednicu. Individualno dobro se određuje u odnosu prema načinu života zajednice, tj. prema opštem dobru. Ova teorija takođe proizlazi iz teorije društvenog ugovora.

8 Navedite osnovna etička stanovišta

FILOZOFIJA

1 Odredi etimološki i esencijalno pojam filozofijeFilozofija je mudroslavlje, ljubav prema mudrosti (philia = ljubav, prijateljstvo; sophia = mudrost). Filozofija je sveobuhvatna duhovna aktivnost, tj djelatnost na ispitivanju temelja, strukture i smisla svega postojećeg. Ona predstavlja najvišu formu pojmovnog i kritičkog saznavanja svijeta u cjelini (pojmovnog, jer zaobilazi forme iracionalnog i dogmatičnog razmišljanja tumačenja svijeta i čovjeka; kritičkog, jer uvijek propituje, istražuje i vrednuje sve aspekte svog predmeta).

2 Koja su najkrupnija filozofska pitanja i najvažnije filozofske discipline?Šta su prvi počeci svijeta? Šta jeste čovjek? Koje je mjesto čovjeka u svijetu? Kako to čovjek saznaje. misli i vrednuje svijet? Filozofska pitanja pitaju za ono „prvo“ iz čega proizlazi sve „drugo“.Najvažnije filozofske discipline su: ontologija (metafizika), logika, teorija saznanja (epistemologija), etika, estetika, filozofija istorije/nauke/religije, aksiologija...

3 Nabroj filozofske epohe i prepoznaj njihova krucijalna filozofska pitanjaGrčka filozofija (od VI vijeka prije Hrista), srednjovjekovna filozofija (od III vijeka poslije Hrista), novovjekovna (moderna) filozofija (od XV vijeka) i savremena filozofija (XIX i XX vijek).

4 Navedi i objasni najvažnije filozofske škole

5 Objasni pobude za filozofske istraživanje (mišljenje, čuđenje, sumnja, traganje, smisao postojanja)Čudo je događaj koji ne možemo objasniti, njime imenujemo nešto neobično, iznenadno i tajnovito. Filozofsko čuđenje se ne čudi pred onim što je za svakodnevne ljude neobično, već se čudi pred onim što je za nefilozofe samorazumljivo. Filozof se čudi i čudeći se pita zašto je nešto takvo kakvo jeste. Ovo čuđenje spopada i odvaja čovjeka od svakodnevnog konstatovanja stanja stvari i stavlja ga u poziciju upitnosti. Čuđenje raspamsava filozofsku strast za traženjem istine. „Ljudi i sada a i najviše prije započinju da filozofiraju usled čuđenja“, veli Aristotel.

6 Objasni glavne filozofske pojmove – termine (teorija, praksis, poesis, mudrost, saznanje, svijet, svijest)Teorija (theoria) – gledanje, uvid, misaono pronicanje u suštinu stvari, sistematsko objašnjenje dijela stvarnosti ili stvarnosti u cjeliniSvijet – dva osnovna pojma svijeta: prvi se tiče svijeta kao objektivnog poretka, prirode koji je nezavisan od nas i drugi se odnosi na svijet kao tvorevinu od strane čovjekaSvijest – u psihološkom smislu stanje budnosti, ukupnost duhovnog i duševnog života, u modernoj filozofiji od Dekarta i Kanta svijest se uzima kao osnova i mogućnost saznanja svijeta

7 Objasni odnos filozofije prema mitu, religiji, nauci, umjetnostiMitovi su najstariji oblik svjesnog predstavljanja i objašnjavanja prirode, čovjekovog života, njihovog postojanja. Mit je priča koja daje vječne odgovore na pitanja o svijetu, bogovima i ljudima. Filozofija ima dvostruki odnos prema mitu. Prvi je kritički odnos: mitske priče i simboličke predstave se izlažu logičkoj analizi i sudu razuma. Drugi odnos je pozitivan: filozofija metaforički koristi mitske elemente

nastojeći da preko njih izrazi odgovarajuću misaonu sadržinu.Od religije se filozofija razlikuje jer je saznajno iskustvo koje racionalno promišlja i istražuje svijet i čovjeka u njegovoj cjelovitosti. Religija je vjerovanje koje se vezuje za otkrivenje boga. Filozofija ima i dodirnih tačaka sa religijom, pogotovo sa teologijom; dijele tri važna zajednička pitanja, a to su: pitanje o svijetu, o čovjeku i bogu.Filozofija je misao iskustvo koje na racionalan način, kroz jezik pojmova, traži odgovore na fundamentalna pitanja svijeta i čovjeka. Umjetnost prevashodno slobodno doživljava i stvara jedan novi svijet.

8 Objasni odnos filozofije i njene istorijeU razumijevanju i prikazu sadržaja filozofije razlikujemo istorijski (genetički) i sistematski pristup. Genetički pristup prikazuje sadržaj filozofije u njenom razvoju kroz istorijsko vrijeme. Rezultat toga je istorija filozofije, koja prati razvoj mišljenja, filozofskih teorija i ideja u njihovoj povezanosti i kontinuitetu. Ona uspostavlja dijaloške mostove između velikih mislilaca bez obzira na vremensku udaljenost. Iz tog dijaloga filozofija se hrani i razvija. Istorija filozofije pokazuje da put filozofije vod kroz njenu istoriju, zato je ona osnova filozofske obrazovanosti.

9 Objasni pojmove metafizike i ontologijeBivstovanje – bivstvujuće, jedno – mnoštvo, suština – pojava, subjekt (svijest) – objekt (svijet).Bivstvujuće je pojam koji obuhvata svako pojedinačno (živo i neživo) postojanje za koje možemo reći da jeste i šta jeste. Bivstvovanje je pojam koji obuhvata cjelinu bivstvujućih s obzirom na istinu njihovog postojanja.Jedno se kod grčkih filozofa Parmenida i Platon identifikuje sa bivstvovanjem. Svijet je mnoštven jer se u njemu pojavljuju mnoga bivstvujuća.Suština (esencija) jeste ono što čini postojanu prirode neke stvari, što je u njenoj osnovi određuje kroz odgovarajući pojam. Suština kao postojana bit se pokazuje kroz pojavu, tj kroz načine postojanja (egzistencije). Dakle, iza pojavnih oblika nečega stoji postojana suština.Hypokeimenon je grčka riječ za subjekt i znači „ono što leži ispod“ ili „ono što je podmetnuto pod nešto“. U modernom vremenu subjekt znači Jastvo čovjeka u smislu njegove svjesne samosvjesne djelatnosti koja se usmjerava na ono izvan njega, tj na objekt. Objekt znači predmet (pred-metnuto) i sve ono na što se upravlja čovjekovo djelovanje, saznanje i odnošenje. Pod objektivnim se najčešće zamišlja nešto što postoji nezavisno od subjekta.

10 Koji su glavni problemi metafizike i ontologije?Ontologija je učenje o temeljima svijeta kao cjeline. Aristotel je nazvao prvom filozofijom pošto se ona bavi prvim principima i prvim uzrocima svega što jeste. Ontologija je učenje o svijetu kao prirodnom poretku, učenje o duši tj o čovjekovoj suštini, učenje o bogu...

11 Objasni značenje osnovnih metafizičkih odnosno ontoloških pojmova (apsolut, biće, bitak, esencija, akcidencija)Apsolut (lat. absolution – bezuslovno) – ono što nije ničim uslovljeno; ono što je dovoljno samom sebi; ono što je potpuno, savršeno

12 Objasni osnovne pravce u ontologijiOntološko pitanje „Šta jeste?“ se konkretizuje u pitanju „Šta je bivstvovanje?“, a odgovor nije jedan.Prva podjela ontoloških koncepcija je prema kvantitetu, odnosno prema broju načela kojima se

određuje bivstvovanje bivstvujućih. U tom svijetlu možemo razlikovati: monizam, dualizam, pluralizam. Monistička rješenja svu mnoštvenost svijeta svode na jedno načelo i jedan osnov. Na primjer, Tales smatra da je u osnovi svijeta voda iz koje proizlazi sve drugo. Dualistička rješenja polaze od dva osnovna i nesvodiva principa. Na primjer, Rene Dekart smatra da su u osnovi svijeta misleća i protežna supstancija, odnosno duh i materija. Pluralistička rješenja polaze od više načela. Na primjer, Empedokle uči da u osnovi svijeta postoje četiri praelementa: zemlja, voda, vazduh i vatra.Druga podjela za kriterijum uzima kvalitativni pricip, odnosno vrstu načela. Možemo razlikovati: materijalizam, idealizam i voluntarizam. Materijalizam dokazuje da je bivstvovanje materijalno. Materija se shvata kao osnovni i gradivni praelemtn iz koga nastaje sve što postoji. Materijalistički koncepti naglašavaju primarnost materijalnog principa iz koga izvode sekundarne momente svijesti. Na primjer, Demokrit smatra da je atom materijalni osnov svijeta. Idealizam dokazuje da je ideja (idea = lik, obrazac, pralik, praslika), misao, duh, svijest ili bog u osnovi bivstvovanja. To znači da se u praosnovi svega nalaze duhovni momenti iz kojih se izvode sva realna bivstvujuća. U okvirima idealizma su moguća dva rješenja: objektivni idealizam (ideju razumijeva nezavisno od čovjeka; Platonova teorija ideja) i subjektivni idealizam (dokazuje da ideja kao bivstvovanje svoje ishodište ima u subjektu i da je stvorena od čovjekove svijesti; Berklijev solipsizam). Voluntarizam dokazuje da je osnov svega što jeste u dinamičkom principu volje iz koje se sve rađa i sve nastaje. Primjer za ovu ontološku poziciju jeste Artur Šopenhauer koji dokazuje da je volja jedinstvena osnova svijeta i čovjeka.

13 Miletska školaMiletskoj školi pripadaju Tales, Anaksimen i Anaksimandar. Tales je otac grčke filozofije. Prvo načelo, ono prvo iz čega proizlazi sve drugo on vidi u materijalnom elementu: vodi. Smatra da sve iz vode nastaje i sve se u vodu vraća, odnosno, da je voda praelement svijeta. Anaksimen smatra da je vazduh praelement svijeta i sve nastaje i nestaje po principu zgušnjavanja i razređivanja. Anaksimandar smatra da u osnovi svijeta stoji pojam apeiron, nešto beskonačno po kvantitetu i neodređeno po kvalitetu. Iz njega, djelovanjem sila toplote i hladnoće, nastaje mnoštveni svijet stvari.

14 Elejska školaElejsku školu je utemeljio Ksenofan. Parmenid je postavio i najdublje razvio osnovno učenje, a Melis i Zenon su najdosljednije zastupali stavove svojih učitelja. Parmenid u svom spjevu O prirodi zastupa sljedeće teze: (1) Biće jeste, a nebiće nije; (2) Biće jeste, ono je Jedno i identično sa samim sobom, ono je cijelo, puno, nepokretno i savršeno; (3) Mišljenje i biće su jedno, a misliti i biti je isto. Prema Parmenidu, suština svijeta je nepromjenjliva i trajna, označava je pojmom Jedno i jedino se racionalnim i logički zasnovanim mišljenjem može obuhvatiti.

15 Heraklit iz EfesaHeraklit shvata da je svijet u stalnom kretanju i preoblikovanju koje se odvija po nekom logosu (zakonu zbivanja). Sve se mijenja i jedino promjena opstaje. Iako je svijet Jedno, on sadrži u sebi mnoštvo koje je regulisano nekim principom. Unutar takvog mnoštvenog svijeta postoje razlike i borba suprotnosti. Upravo ova borba suprotnosti uzrokuje nastajanje i promjenu u stvarnosti.

16 Pitagora i pitagorejciUtemeljivač pitagorejske škole je matematičar i filozof Pitagora. On je ontološko pitanje o osnovi svijeta usmjerio prema matematici. Za njega je broj apstraktno načelo a matematički pojmovi i ideje

osnove za razumijevanje svijeta. Broj jedan označava tačku, dva liniju, tri površinu, četiri tijelo. Univerzum je u suštini matematička datost a broj je ontološko načelo i korijen bivstvovanja. Do ovog načela se može doći mišljenjem koje nadilazi empirijska opažanja. Ovo je pravi iskorak iz materijalistički orijentisane kosmologije Milećana.

17 Platonova teorija idejaOntološku strukturu svijeta čine vječne i nepromjenjive ideje. One su shvaćene kao idealne suštine, paradigme tj uzori i praslike svih bivstvujućih. Na ovaj način Platon svijet razdvaja na: nevidljivu ontološku stvarnost koju čine vječne i nepromjenjive ideje i vidljivu ontičku stvarnost koja obuhvata pojednična postojanja vidljivih i promjenljivih stvari i pojava. Ontička stvarnost je dostupna čulima i mnjenjima dok je stvarnost ideja dokučiva jedino za umsko saznanje. Ideje su ono najviše prvo iz čega se rađa sve drugo i ono Jedno iz koga proizlazi mnoštvo. Dakle, svijet čulnih stvari i pojava podražava svijet ideja. Ono materijalno, pojavno, prolazno i promjenljivo je odraz suštinskog, neprolaznog i vječnog svijeta ideja.Ideje (eidos) su suštine, koje imaju objektivno postojanje i važenje. Ideje postoje na transcedentan način, tj s one strane (iza) svijeta materijalnih, vidljivih stvari. Materijalni svijet je kopija i privid onog što uistinu jeste. On je zavisan od svijeta ideja. Platonova alegorija pećine dočarava njegovu zamisao.

18 Aristotelova metafizikaMetafizika je nauka koja „proučava biće kao biće i ono što mu kao takvom pripada“. Ona se utemeljuje na umu, tj na neposrednom dodiru bića i um, za razliku od naučnog znanja koje je posredovana hipotezama, dokazima, indukcijama i dedukcijama. Zbog toga je ona bliska teologiji.Tragajući za prvim načelima, Aristotel u djelu Fizika ustanovljuje četiri prva uzroka: causa formalis (oblik, ideja, ono što oblikuje), causa materialis (tvar, ono što se oblikuje), causa efficiens (uzrok kretanja, ono što djela i pokreće) i causa finalis (svrhoviti uzrok, usvrhovljenje). Središnji problem Aristotelove ontologije je razlikovanje stvarnog, aktuelnog (energeia) i mogućeg, potencijalnog postojanja (dynamis). Moguće postojanje se tiče onog što stvarno može postati kroz promjenu i preoblikovanje. Kretanje je dakle promjena, tj prelaz iz mogućnosti u stvarnost. Ovo je osnova njegovog učenja o materiji (hyle) i formi (morphie) – hilemorfizam. Materija je pasivno, potencijalno i neodrećeno načelo kome pridolazi forma. Tek zahvaljujući formi kao aktivnom principu materija dobija stvarno postojanje. Ovo oblikovanje materije kao mogućnosti pomoću forme ima svoj uzrok zahvaljujući kojem ono moguće postaje stvarno. Zbog toga je kod Aristotela, pored materije i forme, uzročnost (lat. causa) važno ontološko načelo. Dakle, forma, materija, kretanje i svrha jesu osnovni uzroci stvarnosti.

19 Novoplatonizam (Plotin)Plotinovo Jedno je s onu stranu svega drugog, ono je iznad i više od svega, zato ne trpi nikakva kvalitetivna određenja. Za njega se može jedino reći da je: transcedentno, vječno, neizrecivo, nepromjenjivo, nepojmljivo i kao takvo početak i izvor svega. Bog kao Jedno iz sebe emanira (isijava) sva pojedinačna bivstvujuća, a da pri tom sebe ne umanjuje i ostaje nedodirnut, vječan i cjelovit.U emanacijama iz Jednog, Plotin razlikuje više stupnjeva ili hipostaza: prva hipostaza je um (nous) i ona je u sferi božanskog (pomoću umskog mišljenja mislimo Jedno i sebe); druga hipostaza je kosmička duša i ona se nalazi između uma i ovostranog svijeta (iz ove kosmičke duše emaniraju i pojedinačne duše; ljudska duša je spojena s materijalnim tijelom i posjeduje dva dijela, jedan bliži umu i jedan koji teži tijelu); treća hipostaza odnosi se na materijalne stvari. Dakle, kod Plotina važi princip emanacije kao ishođenje i udaljavanje od Jednog. Sve što su emanacije bliže Jednom, one su

na višem ontološkom nivou. Smisao ljudske duše jeste uzdizanje prema Jednom, tj prema transcedentnom bogu.

20 Vizantijska filozofija

21 Filozofija Tome AkvinskogBog je čisti čin postojanja koji se podudara sa njegovom suštinom. Kao takav on je apsolutna punoća bivstvovanja. Zato mu pripadaju savršenstvo, beskonačnost, nepromjenljivost i vječnost. Božje stvaranje je čisti čin stvaranja ni iz čega (ex nihilo). Svijet nastaje iz božanske slobode a da se u bogu pri tom ništa ne mijenja niti umanjuje. Svijet i čovjek su tvorevine, ali se one ne mogu izjedaničiti s tvorcem. Nijedno stvorenje nema punoću božje savršenosti. Bivstvujuća se nalaze u hijerarhijskom poretku u kojem najviše mjesto zauzimaju ona koja su najbliža bogu. Na dnu ljestvice su materijalne stvari. Čovjek je smješten između (duša i tijelo). Između tvorca i tvorevine vlada odnos sudjelovanja. Sudjelovanje pretpostavlja izvjesnu autonomiju i nezavisnost tvorevine od boga. Jer, bez autonomije ne bi mogla postojati sloboda za čovjeka u odnosu na boga.Prvi dokaz postojanja boga preuzima od Aristotela: svako kretanje ima svog pokretača u nekom drugom kretanju. Taj prvi nepokretni pokretač može biti jedino bog. Drugi dokaz govori da svaka stvar ima svoj uzrok a prvi uzrok svega može biti jedino bog. Treći dokaz se odnosi na modalne kategorije nužnosti i slučajnosti, odnosno stvarnosti i mogućnosti. U svijetu susrećemo slučajna bivstvujuća, koja nastaju i nestaju, ali moraju imati uzrok u bivstvujućim koja imaju status nužnosti. Zahvaljujući nužnosti, neka mogućnost može preći u stvarnost. Taj neophodni nužni uzrok može biti jedino bog. Četvrti dokaz se tiče hijerarhijskog poretka savršenosti; krajnje savršenstvo je bog. Peti dokaz se tiče svrhovitosti u svijetu koja povezuje i daje krajnji smisao svim bivstvujućim u svijetu. Taj krajnji cilj može biti jedino bog.

22 Učenje Sv. AvgustinaBog je u čovjeku prisutan na unutrašnji način i kao takav je dostupan našem umu kroz čin vjere. Vjera i razum se uzajamno dopunjuju. Iako Biblija kaže da je svijet stvoren za šest dana, Avgustin tumači da je to samo alegorija. Svijet je stvoren odjednom i izvan vremena, ali u obliku klica koje se kasnije same razvijaju u vremenu. Ovo važi i za čovjeka i za druga bića. Jedino je čovjekova duša od božanskog elementa i sjedinjena sa materijalnim tijelom, stvorena da upravlja njime. Međutim, usljed pada u grijeh, događa se suprotno i zbog toga je neophodan spasitelj Hristos, da se uz njegovu pomoć obnovi i spasi pali svijet i čovjek.

23 Dekartova metafizikaDekart utemeljuje metafiziku na pojmu mislećeg Ja (ego cogito) i postaje preteča filozofije subjekta. Kaže, „Cijela filozofija je kao drvo: korijen joj je metafizika, stablo fizika, a grane koje se pružaju iz stabla jesu sve ostale nauke.“Dekartova metafizika ima dva teorijska polazišta: ego cogito kao prvo i najizvjesnije saznanje izraženo u čuvenom stavu Cogito ergo sum i ideja beskonačnog u nama, tj bog. Čovjekovo Ja je uvezi sa idejom beskonačnog, tj sa idejom boga koja je smještena u čovjekovoj svijesti. Zato je Dekartu potrebno da dokaže bože postojanje kako bi dao sigurnost postajanja ovom mislećem Ja. Bog postoji – dokaz za to Dekart nalazi u našoj svijesti koja ima ideju o bogu, u formi ideje o beskonačnom. Svijet i priroda prema Dekartu, stvoreni su od boga, ali on ih je stavio u pokret i dopustio da se sami od sebe kreću i razvijaju.

„Pod supstancijom možemo podrazumijevati samo stvar koja tako postoji da joj za njeno postojanje nije potrebna nijedna druga stvar.“

24 Lajbnicova monodologijaOdgovor na pitanje o supstanciji Lajbnic daje u svom učenju o monadama. U osnovi svijeta nije dualizam supstancija niti determinisani monizam prirode već beskrajno mnoštvo monada (monas – jedno). Monade su krajnje nedjeljive energetske jedinice koje čine jednostavnu suštinu svijeta.Monade su u sebe zatvorene, individualizovane, samodjelatne, oduhovljene i sa odgovarajućom moći percepcije. Moguće je razlikovati anorganske, organske i svjesne monade. Anorganske monade sačinjavaju anorganska tijela koja imaju kontinuitet u prostoru ali bez unutrašnje svrhe. Organske monade sačinjavaju orgnanska tijela životinja i ona imaju izvjesnu unutrašnju svrhovitost. I konačno, svjesne monade koje čine čovjeka imaju moć saznavanja i samosvijest. Monade su postavljene u hijerarhijski uređen poredak prirode. Više mjesto zauzimaju svjesne monade a najniže mjesto najmanje svjesne monade. Odnos monada je odnos koegzistencije, koji Lajbnic naziva prestabilisanom harmonijom, koja je data s obzirom na kranju svrhu tj finalitet kojem teži svijet kao svom razlogu postojanja.

25 Spinozin panteizamPanteizam – bog prožima prirodu i nalazi se u svim njenim dijelovima. Prema Spinozi, u prirodi vlada strogi determinizam i zakoniti poredak u kojem svaka stvar ima svoj nužni uzrok postojanja i kretanja.

26 Klasični njemački idealizam

27 Hegelov apsolutni idealizam

28 Kant: tri pitanja – tri kritike

29 Hajdegerova ontologijaHajdeger svoju fundamentalnu ontologiju, kao egzistencijalnu hermenautiku tu-bivstvovanja zasniva na ontološko-ontičkoj razlici bivstovanja i bivstvujućih. Za ontološko pitanje nije najbitnija veza bivstvujućih sa bivstvovanjem već njihova razlika: bivstovanje je skriveno, dokse bivstvujuća ne skrivaju već naprosto postoje.Tu-bivstvovanje stoji u razlici spram drugih bivstvujućih koja naprosto postoje, dok čovjek egzistira. Druga bivstvujuća postavljena su unutar svijeta dok ječovjek u svijetu, bačen i prepušten da traži rješenje svoje egzistencije.Zasnivanjem ontologije na čovjekovom razumijevanju, Hajdeger otkriva da je bivstvovanje događaj koji se odvija u vremenu kao horizontu čovjekove egzistencije. Tu-bivstovanje je vremenito jer čovjek ima svoj vremenski početak i kraj, rođenje i smrt. Čovjek je konačno, tj vremensko biće. Dakle, razumijevanje čovjekove egzistencije jeste cilj Hajdegerove fundamentalne ontologije. Ovaj okret od metafizike prisutnosti ka hermenautici (razumijevanju) čovjekove egzistencije, Hajdeger provodi na tragu Huserlove fenomološe filozofije i Kjerkegorove filozofije egzistencije.Cilj Hajdegerove filozofije je da razumije autentičnost čovjekove egzistencije i njeno suočavanje sa svojom konačnošću, tj sa smrću. Upravo u čovjekovoj konačnosti (vremenitosti) on traži ključ za razumijevanje svijeta, čovjeka i ljudskog svijeta.

Autentična egzistencija jeste pravi čovjekov odgovor na faktičnost čovjekove bačenosti u svijet. Ova faktičnost obuhvata dva momenta: da smo vezani za svijet, za djelanje i trpljenje, za fakticitet i da smo konačna, tj smrtna bića. Čovjek je gurnut u egzistenciju, on je 'tu'. Tu-bivstvovanje kao takvo mora sebe naći ili izgubiti (pasti u neautentičnost). Da bi autentično egzistirao, čovjek se mora suočiti sa svijetom i sa svojom konačnošću, tj sa smrću. U suočenju sa spoljašnjim svijetom Tu-bivstvovanje mora sebe uspostaviti na slobodi kao mogućoj egzistenciji koja nadilazi postojeće stanje. To znači da mora razumjeti: svijet, sebe kao slobodno biće i svoje mogućnosti u svijetu. Takođe, čovjek se mora suočiti sa svojom smrtnošću i sebe razumjeti kao vremenski konačno, istorijsko i slobodno biće. Usljed činjenice da smo bačeni u svijet, tj da smo smrtni, briga je egzistencijal koji imenuje cjelinu čovjekovog bivstovanja. Hajdeger doslovno kaže da je briga bivstovanje tu-bivstovanja. Briga je osnovna odredba egzistencije, ona je temelj za druge egzistencijalne fenomene. Briga je egzistencijalno vrijeme. Ona je osnova za razumijevanje, htjenje i želju. U njoj se izražava moći-biti u svijetu, tj projektovati sebe u mogućem, u budućnosti. Preko brige se dolazi do realnosti, iz brige se razumijeva samo Tu-bivstovanje. Krajnji smisao filozofskog mišljenja koje napušta metafiziku jeste briga za autentičnu čovjekovu egzistenciju. To je traženje izlaza iz savremene krize čovjeka u kojoj je on egzistencijalno izgubljen u vremenu tehničkog i potrošačkog svijeta.

30 Sartrova ontologijaSloboda je središnja kategorija Sartrove ontologije.Bivstvo po sebi naprosto jeste ono što jeste. Ono je ispunjeno, masivno, beskonačno, sebe nesvjesno, bez odnosa, bez razloga, označava spoljašnji svijet. Bivstvo za sebe Sartr određuje kao slobodu, svijest, ništa, odsustvo bilo kakvog postojanja. Ono postoji na način slobode, tj na način mogućnosti. Čovjek mjesto ničega, on nema unaprijed date esencije, on je mora pribaviti tako što će se suočiti sa bivstvom po sebi i postat kroz egzistenciju bivstvo za sebe.

31 Objasni pojam i predmet gnoseologijeTeorija saznanja, epistemologija ili gnoseologija je filozofsko učenje o saznanju. Teži da filozofski promisli sljedeća problemska pitanja: Šta je suština saznanja i kako saznajemo? Ko je taj što saznaje i šta može biti predmet saznanja? Gdje su izvori saznanja? Koje su mogućnosti i granice saznanja? Šta je to istina i kako se ona saznaje?

32 Objasni osnovne gnoseološke pojmove: znanje, istina, nauka, metodaOdgovori su dati na pređašnjim stranama dokumenta. Pronađi ih!

33 Objasni najvažnije gnoseološke probleme (izvori, granice i mogućnosti saznanja)

34 Platon o saznanju Platon tvrdi da je pravno znanje objektivno i univerzalno. Ovaj pojam znanja Platon je izveo iz svoje ontologije, te se cjelokupno znanje dijeli na: nepravo, tj nepotpuno znanje (doxa) i pravo znanje (episteme).Čulno opažanje saznajno je usmjereno na promjenljivi, čulni svijet, a sama čula su varljiva. Zato čulno saznanje nije pravo znanje. Pravo znanje je pojmovno znanje, obuhvaćeno jasnom definicijom onog suštinskog i opšteg. Ontološke suštine su nedostupne mnjenju i čulnom opažanju, one se sagledavaju umom.Naučno znanje ili episteme Platon dijeli na matematičko i noetičko znanje. Matematičko znanje se temelji na razumu ili dianoi (dianoia = razum). Matematičko znanje je neophodno predznanje i

priprema za najviši oblik, noetičko znanje. Noetičko znanje (nous = um) jeste pravo znanje, sa njim se stiče znanje o prvim principima i načelima. Ono se uzdiže iznad svega pojavnog (čulnog) i matematičkog, i snagom dijalektike ide do arhetipskih suština.

35 Aristotelova podjela saznanjaAristotel je znanje podijelio na temelju oblasti stvarnosti prema kojoj je ono upućeno: teorijsko, praktičko i poetičko znanje.Teorijsko znanje je usmjereno stvarnosti koja je potpuno nezavisna od čovjeka, stvarima koji podliježu zakonima nužnosti, nenastale i vječne. Čovjekova uloga je tu samo posmatračka, on ne propisuje zakone prirodi, već ih samo otkriva. Sposobnost koju čovjek ovdje razvija naziva se autarkeia, samodovljnost. Kriterijum valjanosti teorijske djelatnosti je istina i laž. Svrha teorijskog saznanja jeste znanje radi znanja, bez neke praktične koristi za onoga koji se time bavi. Teorijske nauke su: matematika, fizika i metafizika.Poetičke (poesis = stvaranje, tvorenje) nauke su usmjerene stvarima koje su u potpunoj zavisnosti od čovjeka. Predmet tvorenja predstavlja stvaranje nečeg novog, čega u prirodi još nije bilo. Sposobnost koja se ovdje razvija je techne (umijeće, umješnost). Kriterijum valjanosti poetičke djelatnosti jeste dobro i loše tvorenje. Svrha poetičkih saznanja jeste znanje radi tvorenja. Poetičke nauke su retorika, dijalektika i poetikaPraktičko znanje je znanje o čovjekovom djelovanju. Predmet djelanja je promjenljiv i zavisi od čovjekove aktivnosti, no čovjek se ovdje ne može potpuno odvojiti od svog predmeta. Sposobnost koja se ovdje razvija jeste phronesis (phronesis, sposobnost razlikovanja dobra i zla). Kriterijumi valjanosti praktičke djelatnosti jesu ispravno i neispravno, dobro i ulo. Svrha praktičkog znanja jeste znanje radi djelovanja. Praktičke nauke su etika, ekonomka i politika.

36 Dekartova racionalistička metoda(1) Ništa se ne prihvata kao istinito dok se ne dokaže (dokaz je poštovanje razuma). (2) Svaki problem koji se rješava podijeliti na onoliko djelova koliko je moguće i potrebno da se riješi. (3) Pri rješavanju problem uvijek polaziti od jednostavnijih pa prelaziti na složenije dijelove problema. (4) Kada se problem riješi, vratiti se na početak i provjeriti da li je nešto propušteno.

37 Lokova teorija saznanjaDžon Lok se smatra ozbiljnim utemeljiteljem teorije saznanja kao posebne filozofske discipline. Njegova osnovna empirijska teza glasi: „Ništa nije sadržano u intelektu a da prethodno nije bilo u čulima.“ Iskustvo utiče naformiranje sadržaja razuma kao izvora saznanja. Za ideju boga, koju Dekart smatra urođenom i najopštijom idejom prije svakog iskustva, Lok kaže da nije urođena. Čak i kad bi božja egzistencija bila opštepriznata od svih ljudi, to ne znači da je ta ideja urođena, već da je naprosto izvedena iz iskustva. Lok negira i to da su urođeni moralni principi ili zakoni, kao i osnovni logički principi. Tek kad počnu pravilno upotrebljavati svoj um, podstaknuti iskustvom, ljudi dolaze do logičkih i moralnih principa.Lok sve ideje dijeli na proste i složene.Proste ideje ili predstave dijeli na četiri vrste: ideje koje dolaze iz jednog spoljašnjeg čula (boja, ton), ideje koje potiču iz više čula (prostor, kretanje), ideje koje potiču iz samoopažanja ili refleksije (ideje mišljenja, volje) i ideje koje potiču iz spoljašnjeg i unutrašnjeg opažanja (ideje bola, zadovoljstva, sile, egzistencije, jedinstva).Iz prostih ideja razum stvara složene ideje. Lok ih svrstava u tri glavne vrste: ideje modusa (ideje stanja koje izražavaju osobine koje ne postoje same za sebe, nego su to uvijek osobine neke stvari

koja je njihov nosilac), ideje supstancije (nastaje udruživanjem više prostih ideja koje izražavaju najopštija svojstva postojanja) i ideje relacije (nastaju stavljanjem u uzajamni suštinski odnos predmeta koji se saznaje, npr odnos prostora i vremena, uzroka i posljedice, identičnosti i različitosti).Saznanje Lok određuje kao opažanje slaganja ili neslaganja dviju ideja. Razlikuje tri saznajna nivoa: intuitivni, demonstrativni i čulni. Intuitivno saznanje je najviši stepen saznanja. Ono se odvija na nivou neposrednog uviđanja slaganja ili neslaganja dviju ideja. Ovo saznanje daje temeljne principe znanju. Demonstrativno saznanje jeste posredno saznanje i odvija se preko veza intuitivnog saznanja. Ono se dokazuje. Demonstrativno saznanje obuhvata skup stavova u matematici, etici (pomoću njega znamo da bog postoji, udruživanjem ideja bića, sile, moći, znanja i beskrajnosti). Čulno saznanje je znanje o spoljnim stvarima i odvija se na nivou naučnog opažanja i eksperimenta.

38 Kantov kopernikanski preokretKant svoju misao naziva trenscendentalnom filozofijom jer želi da, prije saznanja bilo kog saznajnog predmeta, spozna čovjekove saznajne moći (mogućnosti) i odgovori na pitanja: kako i pod kojim uslovima saznajemo, tj odakle izvire naše saznanje? Kant je preokrenuo ustaljeno shvatanje objektivizma kojim se daje prvenstvo objektu u odnosu na saznajni subjekt. Kant daje primat subjektu, tj saznajnim moćima koje on posjeduje prije svakog saznavanja. Zahvaljujući tim moćima Kant pravi razliku između svijeta shvaćenog kao „stvar po sebi“ od svijeta kao „pojave“. Prema Kantu, sve naše saznanje je fenomenalno, tj iz čulnosti. O tome šta je svijet „po sebi“, možemo samo nagađati. Taj prostor beskrajnih prepirki i zaplitanja čovjekovog uma Kant naziva metafizikom, misleći na tradicionalnu ontologiju. Ova razlika „stvari po sebi“ i „pojave“ odgovara razlici transcendentno – transcendentalno. Stvar po sebi jeste transcedentna i zato ostaje nesaznatljiva. Naime, transcendentno je on saznanje koje je nadiskustveno, transfenomenalno, tj s one strane našeg, ljudskog iskustva. Ovim transcedentnim saznanjem bavila se tradicionalna metafizika koja je predmet Kantove kritike.

39 Kantova teorija saznanja

40 Objasni osnovne pravce u gnoseologijiObjektivističke teorije veći značaj pridaju objektu saznanja (predmet saznanja je nezavisan od subjekta), a subjektivističke veći značaj subjektu saznanja.Empirizam smatra da se saznanje temelji na čulnom iskustvu ili empiriji. Ništa prethodno nije bilo sadržano u intelektu, a da prethodno nije bilo u čulima. Sve ideje u razumu potiču iz iskustva.Racionalizam smatra da se cjelokupno pouzdano saznanje zasniva na racionalnim (razumskim) principima.Intucionizam smatra da se do teorijskih principa u saznanju dolazi intuicijom.

41 Pragmatizam kao filozofski pravacČarls Sanders Pers je svoju koncepciju nazivao pragmatizam, a ona je preimenovao u pragmaticizam, da bi je istakao u odnosu na druge pragmatičare. On je pragmatizam smatrao jednom vrstom pozitivizma. On ne tvrdi da su metafizički stavovi unaprijed besmisleni, već samo da ne mogu izdržati pragmatičku kritičku analizu.Vilijam Džejms smatra da svijest predstavlja snažno oruđe u prilagođavanju organizma okolini. Cjelokupno ljudsko saznanje služilo je čovjeku u procesu njegove evolucije, a i danas mu služi u procesu odnosa prema spoljašnjem svijetu okolnom svijetu, i svijetu u cjelini. Shodno Persovoj

filozofiji, Džejms smatra da se istinitost nekog suda potvrđuje po njegovim posljedicama, koje mogu biti: ili neposredno praktično promjenljive, ili vjerovanje u njih izaziva korisne praktične posljedice. Pragmatizam pretpostavlja tradicionalno shvatanje istine kao slaganja ideje sa stvarnošću. Slagati se sa stvarnošću, u pragmatizmu prije svega znači praktično – korisno djelovati na stvarnost. Korisnije ideje su i istinitije.

42 Pozitivizam kao filozofski pravacPozitivizam oštro razdvaja saznajne od vrijednosnih stavova, nastojeći da iz filozofije eliminiše vrijednosne stavove kao nerelevantne. Sva pitanja o smislu djelovanja, o suštini stvari, o supstanciji, o realnim uzrocima, vrijednostima, pozitivisti smatraju pseudonaučnim i besmislenim. Zato od njih treba očistiti znanje. Umjesto ovih pitanja i problema, znanje treba usmjeriti na prostorno-vremenske i funkcionalne odnose među empirijski saznatljivim i provjerljivim pojavama i predmetima.Osnivanje pozitivizma uglavnom se pripisuje Ogistu Kontu („Kurs pozitivne filozofije“). Cjelokupno saznanje se može svrstati u tri stadijuma saznanja: teološki (koje je po prirodi fiktivno), metafizički (apstraktno) i naučni. Naučno saznanje je „pozitivno“, tj utemeljeno na činjenicama i provjerljivo. Kontov pozitivizam je realistički.Na logički pozitivizam su najviše uticali Bertrand Rasel i Ludvig Vitgenštajn. Logički pozitivizam bio zastupljen među misliocima koji su činili Bečki krug: Šlik, Karnap, Frank i drugi, na čelu sa Rajnhenbanhom. Verifikacija je osnovni kriterijum smislenosti. Metafizički stavovi nisu ni lažni ni istiniti, već besmisleni. U grupu stavova koji nisu utemeljeni na principu verifikacije spadaju i svi vrijednosni stavovi etike, aksiologije, estetike. Filozofija treba da postane smislena logička analiza naučnog jezika, međutim ovako redukovana, otrgnuta od upitnosti i traganja za smislom, postaje svojevrsna „antifilozofija“.

43 Hjumov skepticizamDejvid Hjum je engleski empirizam doveo do krajnjih konsekvenci. On polazi od stava da sve naše ideje potiču iz iskustva i razlikuje impresije i ideje. Impresije imaju veći intenzitet, življe su i svježije nego ideje, dok ideje nastaju kao kopije impresija u našem razumu. Snaga duha, kao i cjelokupno saznanje, nastaje tako što se ideje dobijene na temelju iskustva spajaju i preoblikuju po zakonima asocijacije: zakon sličnosti, zakon dodira u prostoru i vremenu i zakon „asocijacije očekivanja“ tj povezivanje ideja po kauzalitetu. Sav dobijeni čulni materijal um spaja i sređuje pomoću ova tri zakona. Empirijske nauke su upućene na činjenice, te svoje istraživanja zasnivaju na empirijskim dokazima. Zato su dokazi u empirijskim naukama samo vjerovatni, tj ne vode nas apsolutnoj istini. Svoje znanje temelje na principu uzročno-posljedičnog odnosa ili kauzalnost. Hjum dovodi u pitanje shvatanje kauzalnosti i pokazuje da ova prividna apriornost počiva na navici kao psihološkom razlogu. U stvari, uzročno-posljedična relacija nastaje iz iskustva, mi opažamo da jedna stvar slijedi iza druge, pa onda zaključujemo da je prva uzrok drugoj. Taj zaključak je proizvoljan i nema snagu nužnosti; a u samom iskustvu je nedokaziv (kada bi neko gledao samo ruže koje cvjetaju u septembru, mogao bi zaključiti da ruže uvijek i samo cvjetaju u septembru). Tako je Hjum doveo engleski empirizam do skepticizma. Na kraju djela Istraživanja o ljudskom razumu, Hjum naglašava: „Jedino što znamo, to je naše temeljito neznanje.“

45 Berklijev solipsizamDžorž Berkli kritikuje Lokov stvar da postoji predmetni svijet nezavisno od našeg iskustva. Kaže da predmeti nisu ništa drugo do skupovi naših osjeta ili čulnih ideja. Ne postoji nikakva materijalna

supstanca izvan našeg duha. Predmeti postoje samo ukoliko su opaženi. Biti za Berklija znači biti opažen (esse est percipi). Poriče egzistenciju materije ili tjelesne supstancije i zastupa ekstremni subjektivni idealizam, kojim smatra da će odbraniti filozofiju i kulturu od ateizma. Ne poriče samo egzistenciju tjelesne supstancije već i postojanje opštih pojmova.

46 Hegelovo shvatanje istorijeU svom djelu Filozofija istorije Hegel uvodi pojam svjetske istorije u kojem se povezuju istorijska djela svih naroda u njihovom napredovanju kroz ideju o slobodi. Prema Hegelu, postoje dva plana istorije. Prvi plan čini empirijsko djelovanje ljudi i naroda koji su pokrenuti konkretnim interesima i strastima, individualnim željama i ciljevima. Iza tog plana stoji viši, skriveni božanski plan svjetskog duha (uma) koji ostvaruje svoje ciljeve. Na taj način istorija ima unutrašnju povezanost i dublju smisao u jednoj krajnjoj svrsi. Vezu između ova dva plana istorije Hegel objašnjaa preko pojma „lukavstvo uma“. Svjetski um (duh) je lukav jer koristi konkretne ljude i narode da ostvari svoje ciljeve, dok oni vjeruju da ostvaruju svoje želje i interese. Dakle, istorija ostvaruje svoj plan razvoja ideje o slobodi, gdje su svijest o slobodi i sama sloboda isto. Hegel je hrišćansku ideju o predodređenosti carstva božjeg zamijenio planom svjetskog duha.

47 Marksovo shvatanje istorijeČovjek je tvorac svoje istorije. Istorija je čovjekovo djelo u kojem je važnije djelovanje i promjena nego rezultat. Svjetska istorija nije ništa drugo već proizvođenje čovjeka pomoću ljudskog rada. Na taj način je istorija preobražavanje prirode pomoću ljudskog rada i time otvaranje prostora za čovjekovu slobodu. Međutim, oslobađajući se od nužnosti prirode, čovjek zapada u novu vrstu zaboravljanja – u društveno ropstvo. To ropstvo proizlazi iz otuđenja koje donosi rad. Otuđenje čovjeka Marks nalazi u realnom građanskom društvu, u njegovim klasnim i ekonomskim odnosima. Smatra da je sva dosadašnja istorija zapravo istorija čovjekovog otuđenja i da prava istorija treba da zapoćne ukidanjem otuđenja u svim njegovim oblicima. Ono što je za Hegela svjetski um, za Marksa je svjetska revolucija; oboje daju smisao istoriji.

48 Diltaj, izgradnja istorijske svijestiVilhelm Diltaj se oslanja na Hegelovo mišljenje Hegela koji istoriju tumači kao objektivni duh, samo što ga on naziva istorijskim umom, dodajući mu umjetnost, religiju i filozofiju (koje je Hegel ubrajao u apsolutni duh). Dlitaj istorijski svijet shvata kao skup objektiviziranih formi i izraza života. Te izraze i forme života razumijeva data istorijska svijest. Istorijska svijest jeste jedna konačna vremenska svijest pojedinačnog čovjeka koja nadilazi svoju vremensku ograničenost. Dlitaj povjerava duhovnim naukama zadatak razumijevanja tog istorijskog svijeta. Razumijeti znači saznati neki objektivizovani sadržaj s obzirom na njegov cilj.

49 Gadamerova hermenautička metodaGadamer traži da se probudi hermeneutička svijest čovjeka, koja bi ga držala u otvorenosti razumijevanja prema svijetu. Tako mi razumijevamo istorijsku tradiciju i sve druge duhove tvorevine iz horizonta naše hermeneutičke situacije. Proces razumijevanja nikad se ne završava jer svakom vremenu i svakoj generaciji ostaje da razumije ne samo svoje vrijeme već i prethodna istorijska iskustva. U tom svijetlu kroz razumijevanje se događa stapanje horizonata prošlosti i sadašnjosti. Tako, na primjeru Šekspirovog Hamleta, možemo reći da svaka epoha imao svoje razumijevanje, i time svog Hamleta.

50 Pojam vrline kod sofista i SokrataSofisti su vrlinu određivali kao valjano funkcionisanje čovjeka u polisu na način uspješnog građanina. Biti uspješan građanin u polisu, za sofiste je značilo ostavljati dobar utisak u skupštini, na sudu i uopšte u javnom djelovanju. Sofisti su moralnost sagledavali i kroz nužan kompromis između prirodnih težnji i građanskih težnji čovjeka.Sokrat smatra da su teorijsko znanje i praktično djelovanje nerazdvojni. Ljudsko djelovanje kao dobro djelovanje temelji se uvijek na vrlini. Otuda, početni stav Sokratove etike jeste: vrlina je znanje. Sve vrline se sastoje u poznavanju ono šta treba raditi a čega se treba kloniti da bi se moralno djelovalo. Zato je vrlina dostižna i ona se može naučiti.

51 Objasni aksiologiju kao filozofsku disciplinuAksiologija (axia = vrijednost) je filozofska disciplina koja proučava vrijednosnu sferu ljudskog djelovanja. Aksiologija smatra vrijednosti temeljnim oblikom ljudskog ponašanja. Kao posebna disciplina aksiologija je nastala tek u XIX vijeku (Loce, Niče).Kao svrhovito biće, čovjek stvara ljudski svijet ostvarujući izabrane ciljeve. Svijet ne čine samo objektivne činjenice koje konstatuju puko postojanje, da nešto jeste, već i vrijednosti koje ga usmjeravaju prema onom što treba da bude.Aksiologija traži odgovor na osnovna pitanja o vrijednostima: o izvoru vrijednosti, o suštini vrijednosti, o oblicima vrijednosti i o vrijednosnim sistemima.

52 Objasni antropologiju kao filozofsku disciplinuFilozofska antropologija jeste traganje za suštinom čovjeka i njegovog svijeta. Ovo traganje vođeno je sljedećim antropološkim pitanjima: Po čemu je čovjek? Koje je njegovo mjesto u svijetu? Šta jeste čovjek? Kao disciplina filozofije, antropologija je relativno mlada. Filozofska antropologija jedina misli čovjeka kao čovjeka u njegovoj cjelovitosti.

53 Ničeov imoralizamPogrešno je imoralizam smatrati stanovištem koje počiva na ideji da život ne može imati smisla, niti bilo kakvih vrijednosti. Naprotiv, imoralizam je rigorozno etičko stanovište koje od pojedinca zahtijeva da u potpunosti razvija svoju individualnost i vrijednosti vlastite ličnosti.U svojoj kritici hrišćanske kulture i civilizacije, Fridrih Niče oživljava i usavršava imoralizam ako etičko stanovište. On je smatrao da moral predstavlja izopačenos tumačenje stvarnosti jer ograničava čovjeka, sputavajući njegovu individualnost i kreativnost. Niče je protiv poopštavanja, odnosno univerzalizacije, koja predstavlja jednu od osnovnih karakteristika cjelokupnog dotadašnjeg morala. Njegovo učenje o prevrednovanju svih vrijednosti u službi je kritike i razaranja morala. Prema Ničeu, umjesto opštih moralnih vrijednosti treba razvijati individualne vrijednosti ličnosti, koje su jednako estetske kao i moralne, o kojima se ne može teoretisati, već se samo mogu izraziti, pokazati. Time bi čovjek postao slobodno i cjelovito biće – natčovjek.

54 Platonovo etičko učenjeU prvoj fazi Platon je saglasan sa učiteljem Sokratom, pa je za njega dobro isto što i korisno, donosi zadovoljstvo koje pokreće ljudsku djelatnost. Tako, dobro, lijepo i korisno postaju nerazdvojni moralni temelji do kojih se dolazi putem saznanja.U prelaznom periodu, Platon pobija hedonistički princip o dobru kao o korisnom znanju koje pruža zadovoljstvo. Ovdje on uzdiže dobro kao cilj života. Smisao života nije uživanje, nego oblikovanje života prema lijepoj ideju i uzdizanje pravde do osnovnog državnog principa.

U drugoj fazi Platon se sasvim osamostaljuje od Sokrata i izrađuje svoju teoriju ideja. Najviše mjesto dodjeljuje ideju dobra (agathon) kao suštinskoj stvaralačkoj snazi svijeta, pa samim tim i najvišem dobru u moralnom smislu. Najviši cilj ljudskog života je upućenost na ideju dobra kao najvišeg moralnog dobra.U kasnijim spisima Platon donekle mijenja svoje etičko stanovište. Kaže da se prava vrijednost života ne sastoji ni samo u umnoj djelatnosti niti samo u zadovoljstvu. Prava vrijednost života se ostvaruje kroz skladan odnos između umne djelatnosti i zadovoljstva, gdje umnost (umni vid) oblikuje životna zadovoljstva.Platon navodi četiri temeljne vrline: mudrost, hrabrost, umjerenost, pravednost.

55 Aristotelovo etičko učenje

56 Pojam dobra i slobode kod Džona Stjuarta Mila

58 Utilitaristička etika Davida Hjuma

59 Platonovo političko učenjeCilj svake države treba da bude najviše dobro, odnosno ideja pravednosti. Realna država treba da se ugleda na idealnu državu. Ono što je ideja dobra u svijetu ideja, to je pravda u čovjekom svijetu. Ustrojstvo idealne države Platon zamišlja prema strukturnim dijelovima ljudske duše. Kao što je duša hijerarhijski uspostavljena harmoja umnog, voljnog i požudnog dijela, tako bi i država trebalo da bude hijerarhijska harmonija društvenih slojeva: vladara-mislilaca, ratnika-čuvara i proizvođača-radnika.Vladari-filozofi, oni kod kojih je dominantna umnost, okrenuti su saznanju najvišeg dobra, te mogu mudro i pravedno vladati državom. Ratnici-čuvari su oni kod kojih je dominantan voljni dio, u kome počivaju hrabrost i postojanost, što je osnova za sigurnost i trajnost države. Proizvođači-radnici, oni kod kojih je dominantan požudni dio duše, odlučujući za vrlinu čestitosti, mogu svojom proizvodnjom i trgovinom materijalno obezbjeđivati državu. Pravedno je da svaki čovjek i svaki sloj obavlja u državi ono što najbolje zna i umije i za što posjeduje najveće vrline.Ova Platonova filozofska utopija je djelimična izmijenjenau djelu Zakoni, gdje su mjesto filozofa-vladara zauzeli zakonodavci.

60 Aristotelovo političko učenjePlaton daje prednost teorijskom, saznajnom nad praktičkim djelovanjem, zbog čega ona nije imao povjerenja u političku umješnost običnih ljudi. To je glavni razlog Aristotelove kritike Platona. Aristotel politiku određuje kategorijom mogućeg djelovanja. Politika je vještina mogućeg. Ona nije teorijska već prevashodno praktička, jer njen cilj je djelovanje. Aristotel zamišlja realnu politiku kao vještinu upravljanja zajednicom u realnom prostoru i vremenu. U takvom konceptu političke odluke su privremena rješenja jer trajnih rješenja nema.Čuvena je Aristotelove misao da je čovjek po prirodi političko biće (zoon politikon), što znači da on ne može opstati izvan zajednice. Građanin je onaj koji učestvuje u savjetodavnoj i sudskoj vlasti države. Aristotel razlikuje polis kao mjesto javnog političkog djelovanja i odlučivanja, od oikosa (kuća, dom, privatna sfera) koja je prostor za izvanpolitičko djelovanje skriveno od očiju javnosti. Slobodan građanin je osnova grčkog polisa, a njegov cilj je ostvarenje pravde i opšteg dobra. Držvani poredak treba da omogući građaninu dobar život, a on sa svoje strane kroz građanske vrline teži da sačuva

državu.Aristotel je analizirao ustave 158 grčkih polisa i klasifikovao ih prema tome ko vlada (jedan, manjina ili većina) i u čiju korist vlada (u svoju korist ili u ime svih). Na toj osnovi izdvojio je dobre oblike vladavina koje vladaju u ime svih: monarhija (jedan čovjek vlada), aristokratija (vlada nekoliko ljudi) i politeia (vlada većina). Na drugoj strani su iskvareni oblici vladanja, gdje oni koji vladaju to čine u svoju korist: tiranija (vlast jednog čovjeka), oligarhija (vlast nekolicine) i demokratija (vlast većine, gomile).

61 Hrišćansko shvatanje politikeVeć je Sv. Avgustin u djelu O državi Božjoj pravio razliku između božanske i zemaljske države. Božje carstvo je shvaćeno kao vječni poredak zasnovan na ljubavi, s onu stranu vremena i čovjekove istorije. Crkva kao jevanđeljska zajednica ljubavi jeste prisustvo tog božanskog na zemlji. Na drugoj strani, carstvo zemaljsko je, kao rezultat čovjekovog pada u grijeh, u realnom vremenu. Zato se i zasniva na moći, vlasti i prinudi. Uprkos ovoj razlici, postoji uzajamni uticaj i međusobno priznanje crkve i države.Veliki srednjovjekovni mislioci: Averoes kod Arapa, Majmonid kod Jevreja i Toma Akvinski kod hrišćana prilagođavaju Aristotelovu filozofiju novim hrišćanskim zahtjevima. Za Tomu, hrišćanska zajednica ljudi u Bogu, tj crkva i država, kao zemaljski poredak moći su od boga. Dakle, politički poredak moći i božanski poredak nadmoći su povezani.U XVI vijeku Luter je državnoj vjeri (koju on naziva rimskom diktaturom, tiranijom i despotijom) suprotstavio individualnu vjeru i na njoj zasnovanu slobodu savjesti. Božja riječ, prema Luteru, tiče se slobode, moć je ne smije sputavati. Tako je vjera od moći okrenuta prema moralnoj dužnosti, zasnovanoj na čovjekovoj slobodi i autonomiji. Prema Luteru, odnos čovjeka i boga je neposredan i ne traži nikakve posredničke institucije koje ga samo zarobljavaju i ometaju njegovu autonomiju i slobodu. (Maks Veber primjećuje da je Luter svojim protestantskim idejama daju duhovnu osnovu novog, građanskog, kapitalističkog poretka).

62 Teorija društvenog ugovoraDržava ne postoji kao unaprijed data, niti ju je stvorio bog, njen razlog postojanja je u čovjeku. Zastupnici teorije društvenog ugovora su Hobs, Lok, Ruso, Kant i drugi i smatraju da su ljudi stvorili državu sklapanjem međusobnog društvenog ugovora koji ih obavezuje na zajednicu i poštovanje njenih zakona.Tomas Hobs u svom djelu Levijatan objašnjava nastanak politike i države. Ljudi su u početku živeli u prirodnom stanju neograničeno slobodni, gdje je svima dozvoljeno sve. Ali, upravo ta sloboda bez granica, u kojoj važi pravo jačega, postala je opasnost za međusobno istrebljenje ljudi. Da bi to preduprijedili i obezbijedili mir, ljudsi su sklopili međusobni ugovor da se odreknu svoje prirodne moći i da je prenesu na državu, odnosno na suverenu vlast.

63 Objasni pojam liberalizmaLiberalizam je rezultat pada feudalizma i nastanka kapitalizma. Kao politička doktrina liberalizam napada apsolutizam i u središte postavlja individualnu slobodu i pravo privatne svojine. Osnovni elementi liberalizma su: individualizam (društvo čine autonomne individue koje imaju ista prava), lična sloboda, razum i vjera, tolerancija, legitimitet (vlast počiva na pristanku, tj izbornoj volji onih kojima se vlada) i konstitucionalizam (vjera u ograničenu vlast koja se konstituiše na snazi ustava i zakona). Liberalna ideologija kao idejna osnova građanskog (kapitalističkog) društva ima svoja utemeljenja: istorijsko (buržoaske revolucije koje ruše feudalne poretke), filozofsko (prosvjetiteljstvo

i filozofija prirodnog prava), pravno (teorija prirodno prava, prema kojoj su ljudi po prirodu jednaki i treba ukinuti diskriminaciju po rođenju), ekonomsko (nedodirljivost privatne svojine, pravo na rad i slobodno tržište).

64 Objasni pojam demokratije„Demokratija je najgori oblik vladavine, ali je manje loš od svih drugih oblika koji se s vremena na vrijeme oprobavaju“, kaže Vinston Čerčil. Demokratija je rođena u antičkoj Grčkoj i nije bila na dobrom glasu. Platon i Aristotel su je smatrali lošom vladavinom gomile. Savremeno doba i njegova politička stvarnost u znaku su demokratije i demokratskih vrijednosti. Demokratiju karakteriše: vladavina naroda preko izabranih predstavnika, sistem donošenja odluka na osnovu većine, sistem izbornog uspostavljanja i kontrole vlasti, društvo zasnovano na jednakim šansama i individualnim sposobnostima, sistem tolerancije i poštovanja ljudskih prava i sloboda.