Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich 1. Jakie recepty na szczliwe ycie mona znale w tekstach kultury? Odpowiedz, odwoujc si do Pieni IX Jana Kochanowskiego oraz innych tekstw kultury. Jan Kochanowski PIE IX (KSIGI PIERWSZE) Chcemy sobie by radzi1?

Rozka, panie, czeladzi,

Niechaj na st dobrego wina przynaszaj,

A przy tym w zote gli albo w lutni graj. Kto tak mdry, e zgadnie,

Co na jutro przypadnie?

Sam Bg wie przysze rzeczy, a mieje si z nieba,

Kiedy si czowiek troszcze wicej, nili trzeba. [] Przno ma mie na pieczy miertelny wieczne rzeczy;

Dosy na tym, kiedy wie, e go to nie minie,

Co z przejrzenia Paskiego od wieku mu pynie. A nigdy nie zabdzi,

Kto tak umys narzdzi,

Jakoby umia szczcie i nieszczcie znosi,

Temu mnie wytrzyma, w owym si nie wznosi.Chwal szczcie stateczne:

Nie chce li te by wieczne,

Spuszcz4, com wzi, a w cnot wasn si ogarn

I uczciwej chudoby bez posagu pragn. Nie umiem ja, gdy w agle

Uderz wiatry nagle,

Krzyem pada i witych przenajdowa6 dary,

Aby akomej wodzie tureckie towary Bogactwa nie przyday

Wpadwszy gdzie midzy skay;

Tam ja Tam ja bezpiecznym sercem i peen otuchy

W rwnej fucie8 popyn przez morskie rozruchy.

Jan Kochanowski, Pie IX, [w:] tene, Pieni, Wrocaw 20081 By sobie radzi cieszy si razem.

2 Z przejrzenia z postanowienia, z przewidzenia.

3 Stateczne niezmienne.

4 Spuszcz oddam.

5 Chudoba skromny dobytek.

6 Przenajdowa zjednywa.

7 Bezpiecznym sercem sercem wolnym od obaw.

8 Fusta rodzaj statku.

2. Jak w tekstach kultury moe by uwzniolona zwyczajno? Omw zagadnienie, odwoujc si do przytoczonego fragmentu i do caoci Pana Tadeusza oraz do innego tekstu kultury. Adam Mickiewicz, PAN TADEUSZ Na Litwie much dostatek. Jest pomidzy nimi

Gatunek much osobny, zwanych szlacheckimi;

Barw i ksztatem cakiem podobne do innych,

Ale pier maj szersz, brzuch wikszy od gminnych,

Latajc bardzo hucz i nieznonie brzcz,

A tak silne, e tkank przebij pajcz

Lub jeli ktra wpadnie, trzy dni bdzie bzyka,

Bo z pajkiem sam na sam moe si boryka.

Wszystko to Wojski zbada i jeszcze dowodzi,

e si z tych much szlacheckich pomniejszy lud rodzi,

e one tym s muchom, czym dla roju matki,

e z ich wybiciem zgin owadw ostatki.

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu ksigach wierszem, oprac. S. Pigo, Wrocaw 1982.3. Jak opisy przyrody w tekstach kultury mog odzwierciedla przeycia wewntrzne bohaterw? Odpowiedz, odwoujc si do podanego fragmentu ballady Johanna Wolfganga Goethego oraz innych tekstw kultury. Johann Wolfgang Goethe, KRL OLCH Noc pada na las, las w mroku spa,

Kto noc lasem na koniu gna.

Ttnio echo wrd olch i brzz,

Gdy ojciec syna do domu wiz. C tobie, synku, e w las patrzysz tak?

Tam, ojcze, krl olch, daje znak,

Ma paszcz, koron i biay tren.

To mga, mj synku, albo sen. Pjd, chopcze, w las, w ten guchy las!

Wesoo bdzie pyn czas.

Przedziwne czary roztocz w krg,

Zotolit chustk dam ci do rk. Czy syszysz, mj ojcze, ten gos w gstwie drzew?

To krl mnie wabi, to jego piew.

To wiatr, mj synku, to wiatru gos,

Szeleci olcha i szumi wrzos. Gdy wejdziesz, chopcze, w ten guchy las,

Ujrzysz moje crki przy blasku gwiazd,

Moje crki nucc, plsajc na mchu,

A kada z mych crek pikniejsza od snu. Czy widzisz, mj ojcze, tam tacz wrd drzew

Srebrne krlewny, czy syszysz ich piew?

O synku mj, to ksiyc tak lni,

To ksiyc taczy wrd czarnych pni.Pjd do mnie, mj chopcze, w gboki las!

Ach strze si, bo woam ostatni ju raz!

Czy widzisz, mj ojcze, krl zblia si tu,

Ju w oczach ciemno i brak mi tchu. Wic ojciec syna w ramionach swych skry

I konia ostrog popdza co si.

Nie wiedzia, e syn skona mu ju

W tym guchym lesie wrd olch i brzz.

Johann Wolfgang Goethe, Krl olch, prze. W. Szymborska,[w:] tene, Pieni, Warszawa 1956. 4. Czemu su ukazywane w kulturze obrazy idealnego wiata? Odpowiedz, odwoujc si do fragmentu powieci Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki Ignacego Krasickiego oraz innych tekstw kultury. Osada, w ktrej zostawaem, miaa stu dwudziestu gospodarzw; kady z nich mia dom, pole i ogrd, wszystko pod rwnym wymiarem. Najwicej dzieci rodzicom suyli, lubo mieli innych obojej pci domownikw, ale w odziey i wygodzie adnej nie byo midzy nimi rnicy. Nie zna byo najmniejszej podoci w czeladzi1; panowie nie patrzyli si na nich surowym okiem, dopiero kar bolesnych albo obelywych podobiestwa nawet nie postrzegem. Wzrost obywatelw by mierny, twarze wesoe, cera zdrowa [...].

Kraj ten zewszd by morzem oblany i caej wyspy powszechne nazwisko Nipu. Jzyk narodu do atwy, ale nieobfity: eby im wytumaczy skutki i produkcje kunsztw naszych zbytkowych, musiaem czyni opisy dokadne i dobiera podobiestw. Nie masz u Nipuanw sw wyraajcych kamstwo, kradzie, zdrad, podchlebstwo. Terminw prawnych nie znaj. Choroby nie maj szczeglnych nazwisk; ale te ani dworakw, ani jurystw2, ani doktorw nie masz. [...]

Dzie cay bawilimy si na tym miejscu w domu owego starca, od ktrego wziwszy Xaoo czstk zboa osadzie swojej nalecego uda si ku domom. W drodze wzi pochop3 roztrzsa sposoby rozmaite rzdw naszych.

My nie znamy mwi tego, co wy nazywacie monarchi, arystokracj, demokracj, oligarchi etc. W zgromadzeniu naszym nie masz adnej innej zwierzchnoci politycznej prcz naturalnej rodzicw nad dziemi. Okolicznoci wychodzce nad zamiar szczeglnych familii ugodnymi sposoby rad, nie przemoc przez starszych uspokojone i rozrzdzone bywaj. Czowiek jednakowo z drugim czowiekiem rodzcy si nie moe, a przynajmniej nie powinien by sobie przywaszcza zwierzchnoci nad nim; wszyscy s rwni. Skoro za s zczeni w towarzystwo, natenczas to samo towarzystwo, pozwala dla dobra swojego w niektrych okolicznociach niejakiej nad szczeglnymi albo zgromadzeniu, albo niektrym z zgromadzenia zwierzchnoci.

Ignacy Krasicki, Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki,

[w:] tene, Dziea wybrane, oprac. Z. Goliski, t. 2, Warszawa 1989.

1 Czelad dawn. sucy w dworze szlacheckim.

2 Jurysta dawn. prawnik.

3 Wzi pochop przest. zacz, rozpocz. 5. Czy dziea artystyczne powinny peni funkcj perswazyjn? Rozwa problem, odwoujc si do przytoczonego wiersza Czesawa Miosza i do innych tekstw kultury. Czesaw Miosz, DO POLITYKA Kto ty jeste czowieku zbrodniarz czy bohater?

Ty, ktrego do czynu wychowaa noc.

Oto starca i dziecka w rku dzierysz los

I twarz twoja zakryta

Jak golem nad wiatem. Czy obrcisz w popioy miasto czy ojczyzn?

Stj! Zadryj w sercu swoim! Nie umywaj rk!

Nie oddawaj wyroku niespenionym dziejom!

Twoja jest waga i twj jest miecz.

Ty, ponad ludzk trosk, gniewem i nadziej

Ocalasz albo gubisz

Pospolit rzecz. Ty jeste dobry i w gronie rodziny

Piecie nieraz blask dziecinnych gw.

Ale jeeli przeklnie ciebie milion rodzin?

Biada! Co pozostanie z twoich dobrych dni?

Co pozostanie z twoich krzepkich mw?

Ciemno nadchodzi. Gwarne miasta i pola, kopalnie, okrty

Na twojej doni ludzkiej, jake ludzkiej.

Patrz. Linia twego ycia tdy bdzie sza.

Trzykro bogosawiony

Po trzykro przeklty

Wadco dobra

Albo wadco za.

[Krakw, 1945]

Czesaw Miosz, Wiersze wszystkie, Warszawa 2011. 6. Co jest powinnoci artysty? Odpowiedz, odwoujc si do fragmentu manifestu Stanisaw Przybyszewskiego Confiteor oraz innych tekstw kultury. Stanisaw Przybyszewski, CONFITEORSztuka nie ma adnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem absolutu duszy.

A poniewa jest absolutem, wic nie moe by ujt w adne karby, nie moe by na usugach jakiejkolwiek idei, jest pani, prardem, z ktrego cae ycie si wyonio. []

Tak pojta sztuka staje si najwysz religi, a kapanem jej jest artysta. []

By on pierwszym prorokiem, ktry wszelk przyszo odsania, a tomaczy runy2 zapleniaej przeszoci, by magiem, co przenika najgbsze tajemnice, obejmowa tajne zwizki wszechwiatw [], by wielkim mdrcem, ktry wiedzia najtajniejsze przyczyny i tworzy nowe, nigdy nieprzeczuwane syntezy: artysta ten to ipse philosophus, daemon, Deus et omnia3. []

Artysta stoi ponad yciem, ponad wiatem, jest Panem Panw, niekieznany adnym prawem, nieograniczany adn si ludzk.

Jest on zarwno wity i czysty, czy odtwarza najwiksze zbrodnie, odkrywa najwstrtniejsze brudy, gdy oczy w niebo wbija i wiato Boga przenika.

Bo nie zna on praw i ogranicze, jakie objawy duszy ludzkiej w to lub owo koryto wpychaj, zna on tylko jedynie potg tych przejaww, rwnie siln w cnocie czy w zbrodni, w rozpucie czy w skupieniu modlitwy. []

Artysta, ktry nagina si do wymaga poszczeglnego spoeczestwa, pochlebia mu, podaje mu przeuty i lekki do strawienia obrok. []

Artysta, ktry pragnie poklasku, a skary si na mae uznanie tumu, stoi jeszcze w przedsionku sztuki, nie czuje si jeszcze panem, ktry ask nie ebrze, tylko hojn rka je na tum rzuca i nie pragnie podziki tej pragnie tylko plebejusz w duchu, tej pragn tylko dorobkiewicze. Artysta, ktry si skary, e rozrzucajc skarby swego ducha, kala sw dusz przez zetknicie si z tumem, przeszed wity prg, ale si myli. Czowiek nieuznajcy adnych praw, stojcy ponad tumem, ponad wiatem, kala si nie moe.

Stanisaw Przybyszewski, Confiteor, [w:] Programy i dyskusje literackie okresu Modej Polski,

oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocaw 2000.

1 Confiteor ac. wyznaj, spowiadam si.

2 Runy tu w znaczeniu: pismo tajemne, pie o treci mitycznej.

3 Ipse philosophus, daemon, Deus et omnia ac. Sam filozof, demon, Bg i wszystko.

7.Czy sztuka moe uczyni twrc niemiertelnym? Omw zagadnienie, odwoujc si do przytoczonej pieni Jana Kochanowskiego i do wybranych tekstw kultury. Jan Kochanowski, PIE XXIV (KSIGI WTRE) Niezwykym i nie leda pirem opatrzony

Polec precz, poeta, ze dwojej zoony

Natury: ani ja ju przebywa na ziemi Wicej bd; a witszy nad zazdro, ludnemi Miasty wzgardz. On, w rwnym szczciu urodzony,

On ja, jako mi zowiesz, wielce ulubiony

Mj Myszkowski1, nie umr ani mi czarnymi Styks niewesoa zamknie odnogami swymi. Ju mi skra chropawa padnie2 na goleni,

Ju mi w ptaka biaego wierzch si gowy mieni;

Po palcach wszdy nowe pirka si puszczaj, A z ramion seniste skrzyda wyrastaj.Teraze, nad Ikara prdszy przewanego3,

Puste brzegi nawiedz Bosfora hucznego

I Syrty Cyrynejskie4, Muzom powicony Ptak, i pola zabiege5 za zimne Tryjony6. O mnie Moskwa i bd wiedzie Tatarowie,

I rznego mieszkacy wiata Anglikowie;

Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznaj,Ktrzy gboki strumie Tybrowy pijaj. Niech przy prznym7 pogrzebie adne narzekanie,

aden lament nie bdzie ani uskaranie:

wiec i dzwonw zaniechaj, i mar drogo sanych,

I gosem aobliwym otarzw8 spiewanych!

Jan Kochanowski, Pieni,

oprac. L. Szczerbicka-lk, Wrocaw 2008.

1 Piotr Myszkowski biskup pocki, nastpnie krakowski, sekretarz krlewski, przyjaciel i mecenas Jana Kochanowskiego.

2 Padnie pokrywa.

3 Przewany (staropolskie) odwany.

4 Syrty Cyrynejskie zatoki w Afryce Pnocnej.

5 Zabiegy odlegy.

6 Tryjony okrelenie ziem na pnocy.

7 Przny (staropolskie) zbyteczny.

8 otarz (staropolskie) psaterz, psalm. 8.8. Krytyka wad Polakw jako temat tekstw kultury. Omw zagadnienie na podstawie podanego fragmentu Wesela Stanisawa Wyspiaskiego, caego utworu oraz innego tekstu kultury. Stanisaw Wyspiaski, WESELE JASIEK

Aha; prawda, ywy Bg,

przecie miaem trbi w rg;

kaz ta, za ta, cyli zgino,

cyli mi sie ka odwino

kajsim zaby zoty rg,

osta mi sie ino sznur.

Z izby gbnej, od chwili, wszed by, w tropy za Jakiem, koyszcy si somiany Chocho. Scena 35.

CHOCHO

Jak ci spada czapka z pir.

JASIEK

Tom sie chylo po te copke,

to mi moe sie odwino.

CHOCHO

Miae, chopie, zoty rg,

miae, chopie, czapk z pir:

czapk ze ba wicher zmit.

JASIEK

Bez tom wieche z pawich pir.

CHOCHO

Osta ci sie ino sznur.

JASIEK

Najd ka gdzie przy figurze.

CHOCHO

Pod figur ktosik sta.

JASIEK

Strasy u rozstajnych drg

cy to pio, cy nie pio kur?

Stanisaw Wyspiaski, Wesele, oprac. J. Nowakowski, Wrocaw 1984

9. Czy sztuka powinna naladowa, czy te kreowa rzeczywisto? Rozwa zagadnienie, odwoujc si do przytoczonej bajki Ignacego Krasickiego i do wybranych tekstw kultury. Ignacy Krasicki, MALARZE Dwaj portretw malarze synli przed laty:

Piotr dobry, a ubogi, Jan zy, a bogaty.

Piotr malowa wybornie, a gd go uciska,

Jan mao i le robi, wicej jednak zyska.

Dlaczego los tak rny mieli ci malarze?

Piotr malowa podobnie, Jan pikniejsze twarze. Ignacy Krasicki, Bajki, oprac. J. Sokolski, Wrocaw 1989. 10. Czy szlachetne intencje mog usprawiedliwi nieetyczne postpowanie? Rozwa problem, odwoujc si do podanego fragmentu Dziadw czci III Adama Mickiewicza, caego utworu oraz innego tekstu kultury. Adam Mickiewicz, DZIADY CZ. III KONRAD

(piewa)

Pie ma bya ju w grobie, ju chodna,

Krew poczua spod ziemi wyglda

I jak upir powstaje krwi godna:

I krwi da, krwi da, krwi da.

Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga,

Z Bogiem i choby mimo Boga!

(Chr powtarza) I Pie mwi: ja pjd wieczorem,

Naprzd braci rodakw gry musz,

Komu tylko zapuszcz ky w dusz,

Ten jak ja musi zosta upiorem.

Tak? zemsta, zemsta, etc. etc. Potem pjdziem, krew wroga wypijem,

Ciao jego rozrbiem toporem:

Rce, nogi gwodziami przybijem,

By nie powsta i nie by upiorem. Z dusz jego do pieka i musim,

Wszyscy razem na duszy usidziem,

Pki z niej niemiertelno wydusim,

Pki ona czu bdzie, gry bdziem.

Tak! zemsta, zemsta, etc. etc. Adam Mickiewicz, Dziea, wydanie rocznicowe, t. 3: Dramaty,

oprac. Z. Stefanowska, Warszawa 1995.

11. W jaki sposb w tekstach kultury przedstawiane bywa dziecistwo? Omw zagadnienie, odwoujc si do podanego wiersza oraz innych tekstw kultury. Leopold Staff , DZIECISTWO Poezja starych studni, zepsutych zegarw,

Strychu i niemych skrzypiec pknitych bez grajka,

Zka ksiga, gdzie uscha niezapominajka

Drzemie byy dziecistwu memu lasem czarw...Zbieraem zardzewiae, stare klucze... Bajka

Szeptaa mi, e klucz jest dziwnym darem darw,

e otworzy mi zamki skryte w tajny parw,

Gdzie wejd blady ksi z obrazu Van Dycka1.Motyle-m potem zbiera, magicznej latarki

Cuda wywoywaem na ciennej tapecie

I gromadziem dugi czas pocztowe marki...

Bo byo to jak podr szalona po wiecie,

Pene przygd odjazdy w wszystkie wiata czcie...

Sen sodki, niedorzeczny, jak szczcie... jak szczcie...

[1905]

Leopold Staff, Dziecistwo, [w:] tene, Wybr poezji, wyb. T. Jastrun,

Wrocaw 1970.

1 Antoon Van Dyck pnobarokowy malarz flamandzki; ksi z jego ptna to James Stuart (16121655), szkocki arystokrata.

12. Rne obrazy ojczyzny w kulturze. Omw zagadnienie, odwoujc si do wiersza Moja piosnka II Cypriana Norwida oraz innych tekstw kultury. Cyprian Norwid, MOJA PIOSNKA II Do kraju tego, gdzie kruszyn chleba

Podnosz z ziemi przez uszanowanie

Dla darw Nieba....

Tskno mi, Panie...

Do kraju tego, gdzie win jest du

Popsowa gniazdo na gruszy bocianie,

Bo wszystkim su...

Tskno mi, Panie...

Do kraju tego, gdzie pierwsze ukony

S jak odwieczne Chrystusa wyznanie:

Bd pochwalony!

Tskno mi, Panie...

Tskno mi jeszcze i do rzeczy innej,

Ktrej ju nie wiem, gdzie ley mieszkanie,

Rwnie niewinnej...

Tskno mi, Panie...

Do bez-tsknoty i do bez-mylenia,

Do tych, co maj tak za tak nie za nie

Bez wiato-cienia...

Tskno mi, Panie...

Tskno mi owdzie, gdzie kt o mnie stoi?

I tak by musi, cho si tak nie stanie

Przyjani mojj!...

Tskno mi, Panie... [1854]

Cyprian Norwid, Wiersze wybrane, wyb. M. Inglot, Wrocaw 1991. 13. W jaki sposb w tekstach kultury s przedstawiane miejsca szczliwe? Omw zagadnienie, odwoujc si do zaczonego fragmentu Epilogu do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, caego utworu oraz do innego tekstu kultury. Adam Mickiewicz, [EPILOG] FRAGMENT

Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie

wity i czysty jak pierwsze kochanie,

Nie zaburzony bdw przypomnieniem,

Nie podkopany nadziei zudzeniem

Ani zmieniony wypadkw strumieniem.

Gdziem rzadko paka, a nigdy nie zgrzyta,

Te kraje rad bym mylami powita:

Kraje dziecistwa, gdzie czowiek po wiecie

Bieg jak po ce, a zna tylko kwiecie

Mie i pikne, jadowite rzuci,

Ku poytecznym oka nie odwrci.

Ten kraj szczliwy, ubogi i ciasny,

Jak wiat jest boy, tak on by nasz wasny!

Jake tam wszystko do nas naleao!

Jak pomnim wszystko, co nas otaczao:

Od lipy, ktra koron wspania

Caej wsi dzieciom uyczaa cienia,

A do kadego strumienia, kamienia,

Jak kady ktek ziemi by znajomy

A po granic, po ssiadw domy!

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie oprac. S. Pigo, Wrocaw 1982. 14. Jak rol w yciu czowieka moe peni poezja? Omw zagadnienie, odwoujc si do podanego wiersza i innych tekstw kultury. Janusz Stanisaw Pasierb, POETA JEST TWOIM BRATEM Poeta jest twoim nieznonym bratem

ktry kiedy biegniesz mwi

zatrzymaj si

obejrzyj si

obejrzyj siebie

zobacz kwitncy biao oleander

powchaj li orzecha

dotknij jakie chodne uszy ma jamnik

spojrzyj wiatu w oczy

dokonaj koniecznych dowiadcze

nie wystarczy o nich przeczyta

kiedy stoisz w miejscu

poeta kae ci biegn

gdy milczysz kae ci krzycze

z radoci czy blu

nazywa co jest w tobie

przywraca niezbdne zudzenia

bierze ci za rk

jak anio witego Piotra

i wyprowadza z wizienia

czujesz jak dry mu rka

kiedy ci szepcze do ucha

jeste wolny nie bj si id

Janusz Stanisaw Pasierb, Poeta jest twoim bratem, [w:] tene, Poezje wybrane, Warszawa 1998. 15. Jak w tekstach kultury ukazywane s wartoci utracone? Omw zagadnienie na podstawie fraszki Na zdrowie Jana Kochanowskiego i wybranych tekstw kultury. Jan Kochanowski, NA ZDROWIE lachetne zdrowie,Nikt si nie dowie,Jako smakujesz,A si zepsujesz. Tam czowiek prawie Widzi na jawieI sam to powie, e nic nad zdrowie Ani lepszego, Ani droszego;Bo dobre mienie, Pery, kamienie, Take wiek mody I dar urody, Mieca wysokie, Wadze szerokieDobre s, ale Gdy zdrowie w cale. Gdzie nie masz siy,I wiat niemiy.Klinocie drogi, Mj dom ubogi Oddany tobieUlubuj sobie!

Jan Kochanowski, Na zdrowie, [w:] tene, Dziea polskie,

oprac. J. Krzyanowski, t. 2, Warszawa 1976. 16. Jakie modele patriotyzmu mona odnale w kulturze polskiej? Odpowiedz na podstawie wiersza Wincentego Pola oraz innych tekstw kultury. Wincenty Pol, SYGNA W krwawym polu srebrne ptasz,

Poszli w boje chopcy nasze

Hu ha, hu ha!

Krew gra, duch gra,

Niechaj Polska zna,

Jakich synw ma!

Obok Ora znak Pogoni

Poszli nasi w bj bez broni

Hu ha, hu ha!

Krew gra, duch gra,

Matko Polsko yj,

Jezus, Maria bij!

Naszym braciom dopomagaj,

Nieprzyjaci naszych smagaj

Hu ha, hu ha!

Krew gra, duch gra,

Niechaj Polska zna,

Jakich synw ma!

[pie z powstania styczniowego, 1863]

Wincenty Pol, Sygna, [w:] tene, Wybr poezji, wyb. M. Janion, Wrocaw 1963.

1 Pogo herb Wielkiego Ksistwa Litewskiego, w czasie unii polsko-litewskiej (13861795) wczony do herbu Rzeczpospolitej Obojga Narodw. 17. Jakie postawy ludzie mog przyjmowa wobec wojny? Odpowiedz, odwoujc si do fragmentu Pamitnika z powstania warszawskiego Mirona Biaoszewskiego oraz do innych tekstw kultury. Miron Biaoszewski, PAMITNIK Z POWSTANIA WARSZAWSKIEGO Co robio si w schronie?

Gadao. Leao. Czasem szedem przez korytarz do piwnicy rodkowej, tej u wylotu ze socem z gry, i tam siedziaem, pisaem. Duo byo modlitw, w ktrych brao si udzia. Byem wtedy na jaki sposb jeszcze wierzcy. [] Czekao si na gazetki. Przychodziy kilka razy dziennie. Byo duo drukarni. Akowskich, Alowska, Palowska. []

Co do zaj jeszcze. Zaczlimy chodzi na spacery. Ze Swenem. Spacer polega na tym, e bralimy si pod rce i chodzilimy przez wszystkie piwnice naszych blokw po kolei. [] Spacery trway dugo, bo w kadej piwnicy byo duo ludzi. W korytarzach i korytarzykach te. A jeszcze byy po drodze mae piwniczki. Bez drzwi. Takie otwarte przegrdki. W jednej z nich mielimy nowych znajomych. Mode maestwo. Chodzio si do nich na ploty i suchanie wierszcza. []

W piwnicach bloku A poznalimy jednego inyniera. Potem, kiedy Swen ju prowadzi modlitwy przy naszym otarzu, napisalimy, we dwch do spki, aktualn litani.

Miron Biaoszewski, Pamitnik z powstania warszawskiego,

[w:] tene, Utwory zebrane, t. 3, Warszawa 1988.

18. Jak wydarzenia zwizane z utrat niepodlegoci mog wpywa na postawy poszczeglnych ludzi? Omw zagadnienie na podstawie wiersza Czarna sukienka Konstantego Gaszyskiego oraz innych tekstw kultury.Konstanty Gaszyski, CZARNA SUKIENKA Schowaj, matko, suknie moje,

Pery, wiece z r,

Jasne szaty, wietne stroje,

Nie dla mnie to ju.

Kiedy jam kwiaty, stroje lubia,

Gdy nam nadziei wytryska zdrj;

Lecz gdy do grobu Polska zstpia

Jeden mi tylko pozosta strj:

Czarna sukienka.

Narodowe nucc piewki,

Widzc szczcia wit,

Kiedym szya chorgiewki

Dla uaskich dzid.

Wtenczas mnie krya szata godowa,

Lecz gdy wrd boju zgin brat mj,

Kul przeszyty na polach Grochowa,

Jeden mi tylko przystoi strj:

Czarna sukienka.

Gdy kochanek w sprawie bratniej

Mciw niosc bro,

Przy rozstaniu raz ostatni

Moj cisn do.

Wtenczas, cho smutna, lubiam stroje,

Lecz gdy si krwawy zakoczy bj,

A on gdzie poszed w strony nieswoje,

Jeden mi tylko przystoi strj:

Czarna sukienka. Gdy li Iga, Wawru1 kwiaty

Da nam zerwa los,

Braam pery, drogie szaty

I trefiam wos; Lecz gdy nas zdrady wrogom sprzeday,

Gdy zaleg Polsk najedcw rj,

Gdy w ptach jczy nard nasz cay,

Jeden mi tylko przystoi strj:

Czarna sukienka.

[Pary, 1832]

Konstanty Gaszyski, Czarna sukienka,

[w:] Wybr pieni narodowych, zebr. J. Chociszewski, Pozna 1882.

1 Iganie i Wawer miejsca stoczonych w 1831 roku zwyciskich bitew wojsk polskich z Rosjanami.

2 Trefi (daw.) ukada wosy w loki.

19. Labirynt przestrze zapraszajca do odkry czy puapka bez wyjcia? Rozwa problem, odwoujc si do podanego fragmentu opowiadania Brunona Schulza i innego tekstu kultury.

Bruno Schulz SKLEPY CYNAMONOWE Jest lekkomylnoci nie do darowania wysya w tak noc modego chopca z misj wan i piln, albowiem w jej pwietle zwielokrotniaj si, plcz i wymieniaj jedne z drugimi ulice. Otwieraj si w gbi miasta, eby tak rzec, ulice podwjne, ulice sobowtry, ulice kamliwe i zwodne. [...] W tak noc niepodobna i Podwalem ani adn inn z ciemnych ulic, ktre s odwrotn stron, niejako podszewk czterech linij rynku, i nie przypomnie sobie, e o tej pnej porze bywaj czasem jeszcze otwarte niektre z owych osobliwych a tyle nccych sklepw, o ktrych zapomina si w dnie zwyczajne. Nazywam je sklepami cynamonowymi dla ciemnych boazeryj tej barwy, ktrymi s wyoone. [...] Trzeba si byo zapuci wedug mego obliczenia w boczn uliczk, min dwie albo trzy przecznice, aeby osign ulic nocnych sklepw. To oddalao mnie od celu, ale mona byo nadrobi spnienie, wracajc drog na upy Solne. Uskrzydlony pragnieniem zwiedzenia sklepw cynamonowych, skrciem w wiadom mi ulic i leciaem wicej anieli szedem, baczc, by nie zmyli drogi. Tak minem ju trzeci czy czwart przecznic, a upragnionej ulicy wci nie byo. W dodatku nawet konfiguracja ulic nie odpowiadaa oczekiwanemu obrazowi. Sklepw ani ladu. Szedem ulic, ktrej domy nie miay nigdzie bramy wchodowej, tylko okna szczelnie zamknite, lepe odblaskiem ksiyca. Po drugiej stronie tych domw musi prowadzi waciwa ulica, od ktrej te domy s dostpne mylaem sobie. Z niepokojem przyspieszaem kroku, rezygnujc w duchu z myli zwiedzenia sklepw. Byle tylko wydosta si std prdko w znane okolice miasta. Zbliaem si do wylotu, peen niepokoju, gdzie te ona mnie wyprowadzi. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe, [w:] tene, Opowiadania. Wybr esejw i listw, oprac. J. Jarzbski, Wrocaw 1989.20. W jaki sposb i w jakim celu artyci posuguj si w swoich dzieach parodi? Omw zagadnienie, odwoujc si do fragmentu Teatrzyku Zielona G Konstantego Ildefonsa Gaczyskiego oraz wybranego tekstu kultury.Teatrzyk Zielona G

ma zaszczyt przedstawi

"Nieznany rkopis St. Wyspiaskiego"

PosejdonKiedy byem cichapk,

Kiedy miaem dwoje szczk,Gdym ci po raz piersy ujzo,Dzi nie zosta tylko trjzb,tucne zby, tucny wiat,Lecz ty moja, ty mj kwiat. wychodzi z trumny

MojaCzym ja twoja, czy nie twoja,Nie mam ja z tob spokoja. wchodzi do trumny

Gegkawychodzi z trumnyO co chodzi, nie wiem sam,Ale sercem, Polsk gram.Muchy brzcza. W niebie grzmi.Soce wieci. Pada dd.

Chrskaczc przez trumnTrza sposobi smolnych wiech.Trza toporem pra po biech.

Wiech

Kad wzmiank czek ocenia.B. dzikuj. G. jak Gienia.

K U R T Y N A

PublicznoPatriotycznie zamylona, z dostojestwem a bolenie rozchodzi si do domw.21. Czy dobro moe istnie bez za? Rozwa problem odwoujc si do bajki Michela Piquemala oraz innego tekstu kultury.Dawno, dawno temu na wyschym i jaowym kawaku ziemi roso nadzwyczajne drzewo. Byo bardzo stare, a mwiono nawet, e tak stare jak Ziemia. Rodzio to drzewo cudowne owoce, wyzocone i lnice jak soce, a byo ich takie mnstwo, e gazie uginay si pod ich ciarem. Nikt jednak niestety nie mg skorzysta z tego daru niebios, gdy na jednej gazi rosy zatrute owoce, lecz aden czowiek nie wiedzia na ktrej. Nadeszy czasu wielkiego godu. Nazbyt chodna wiosna spustoszya sady, nazbyt suche lato spalio zbiory. I tylko stare drzewo zostao pokryte owocami, jeszcze pikniejszymi ni dotd. Mieszkacy wioski zebrali si pod nim i patrzyli z podaniem na owoce. Musieli dokona wyboru: zaryzykowa mier, zjadajc zatrute owoce, albo umrze z godu, nie tykajc gazi. Kryli wok drzewa, nie mogc si zdecydowa, a wreszcie pewien starze, ktrego ju nic nie wizao z yciem, omieli si pierwszy uczyni gest. Zerwa owoc z jednej gazi i zagbi w nim zby. Wszyscy mu si przygldali. A potem, widzc, e miao gryzie kolejne ksy, popieszyli i oni, eby si poywi. Misz owocw by soczysty, zaspokaja i gd, i pragnienie. I, o cudzie!, w miar jak ludzie zrywali owoce, inne natychmiast rosy w ich miejsce. W cigu kolejnych dni ludzie z wioski ucztowali, miejc si z dawnego strachu. I pomyle, e omal nie umarli z godu z powodu tej drugiej, zatrutej gazi! Po co mwili pozwala rosnc gazi tyle bezuytecznej, co niebezpiecznej? Kiedy zapada noc, wzili zatem siekier i odcili ga przy samym pniu. Niestety, gdy powrcili nazajutrz, ujrzeli, e wszystkie owoce opady. Leay, gnijc, na ziemi. A drzewo, to pikne drzewo, tak stare jak sama Ziemia, byo martweMichel Piquemal, Dwie gazie drzewa [w:] tego, Bajki filozoficzne, Warszawa 200422. Z jakimi sprawami i w jaki sposb ludzie zwracaj si do Boga? Omw zagadnienie odwoujc si do wiersza Franciszka Karpiskiego oraz do innych utworw literackich.Karpiski Franciszek, Pie wieczorna

Wszystkie nasze dzienne sprawyPrzyjm litonie, Boe prawy,A gdy bdziem zasypiali,Niech Ci nawet sen nasz chwali

Twoje oczy obrconeDzie i noc patrz w te stron,Gdzie niedono czowiekaTwojego ratunku czeka!

Odwracaj nocne przygody,Od wszelakiej bro nas szkody,Miej nas wiecznie w Twojej pieczy,Stru i Sdzio czowieczy.Franciszek Karpiski, Pie wieczorna,[w:] Zdzisaw Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1983

23. Obraz kobiety w epoce romantyzmu. Rozwa zagadnienie na podstawie zaczonego fragmentu tekstu oraz innych tekstw kultury.Jakem si wrd rozmowy upaja czarnymi oczyma! Jak te ywe wargi i wiee, hoe policzki pocigay m dusz! Jakem, zatopiony we wspania tre jej mowy, nie sysza czasem nawet sw, ktre wypowiadaa![] Trzeba j widzie taczc! Wiesz! Jest tak przejta caym sercem i ca dusz, jej cae ciao jest harmoni tak niefrasobliw, tak prost, jakby to byo waciwie wszystkim, jakby poza tym nic nie mylaa, nic nie czua; i w tej chwili niewtpliwie wszystko inne znika dla niej.[] Trzyma mie stworzenie w ramionach i lecie z nim jak burza, a wszystko gino wokoo! By wyzna szczer prawd, Wilhelmie, przysigem sobie, e dziewczyna, ktr bym kocha, co do ktrej miabym zamiary, nie mogaby nigdy taczy walca z nikim innym, tylko ze mn, chociabym mia za to zgin.[]Ona jest wci przy swojej umierajcej przyjacice, jest zawsze ta sama, zawsze czujna, zawsze jednakowo drogie stworzenie, ktre gdzie spojrzy, tam agodzi cierpienie i stwarza szczliwo.[]Czytam w jej czarnych oczach prawdziwe wspczucie dla mnie i mego losu! Tak, czuj i mog dowierza sercu memu, e ona czy miem, czy mog wyrazi niebo w tych sowach? e ona mnie kocha!Mnie kocha! Jake wartociowy staj si sam dla siebie.[] Jest dla mnie wita. Wszelka dza milczy w jej obecnoci.[]Nie pojmuj czasem, jak kto inny moe kocha, mie j kocha, gdy ja kocham j tak wycznie, tak gorco, tak penym uczuciem: nic innego nie znam ani wiem, ani mam prcz niej. Johann Wolfgang Goethe, Cierpienie modego Wertera, Zakad Narodowy im. Ossoliskich,Wrocaw 1975

24. Na przykadzie Ucieczki Adama Mickiewicza, a take innych jego utworw, omw cechy ballady jako gatunku literackiego. Odwoaj si do swojej wiedzy o synkretyzmie rodzajowym.On wojuje rok upyn,

On nie wraca moe zgin.

Panno, szkoda modych lat,

Od Ksicia jedzie swat

Ksi ucztuje we dworze,

A Panna pacze w komorze.[]Swadba jedzie szumnie, tumnie. Nie powioz do otarza,

Powioz mi do smtarza,A pociel chyba w trumnie.

Ja umr, gdy on nie yje,

Ciebie, matko, al zabije!

[]Kuma w biedzie ma pociech,

Kuma stara umie wiele,

Ma kwiat papro i car-zieleA ty masz kochanka dary,

Przyszam zrobi mone czary.

Wosy jego w wa splcz,

Dwie obrczki razem zcz,

Z lewej rki krwi uscz;

A na wa bdziem kl,

W dwie obrczki bdziem d;Musi przyj i ciebie wzi.

[]

Ucich, usn dwr zamkowy;

Panna czuwa. Na zegarze

Bije pnoc milcz strae,[]Wchodzi jedziec cay w bieli

I usiada na pocieli.

Sodko, prdko czas ucieka,

Wtem ko zara, jka sowa,

Zegar wybi. Bywaj zdrowa!

Ko mj zara, ko mj czeka;

Albo wstawaj, na ko sid

I na wieki moj bd.

[]

Gdzie mnie wieziesz? Gdzie? -do domu.

Dom mj na grze Mendoga,W dzie otwarta wszystkim droga,

W nocy jedzim po kryjomu.

[]

Co to za smtarz? mj miy?

To mur, co mych zamkw strzee.

A te krzye, te mogiy?

To nie krzye, to s wiee.

Mur przeskoczym, przejdziem progi,

Tu na wieki koniec drogi.

[]

Krzy na ziemi pad i znikn,

Jedziec Pann wpoy cisn,

Z oczu i z ust ogniem bysn,

Rumak ludzkim miechem rykn.

Przeskoczyli cwaem mury,

Bij dzwony, piej kury.

Nim ksidz przyszed na msz rann,

Znikn ko z jedzcemi Pann.

[]

Ksidz nad grobem dugo sta

I msz za dwie dusze mia. Adam Mickiewicz, Ucieczka, [w] tego, Wybr poezji tom II, Wrocaw 199725. Romantyczny emigrant tuacz czy pielgrzym? Rozwa problem, odwoujc si do wiersza Cypriana Kamila Norwida Moja piosnka (II) i innych tekstw kultury.Cyprian Kamil Norwid Moja piosnka (II)Do kraju tego, gdzie kruszyn chlebaPodnosz z ziemi przez uszanowanieDla darw Nieba....Tskno mi, Panie...

*Do kraju tego, gdzie win jest duPopsowa gniazdo na gruszy bocianie,Bo wszystkim su...Tskno mi, Panie...

*Do kraju tego, gdzie pierwsze ukonyS, jak odwieczne Chrystusa wyznanie,"Bd pochwalony!"Tskno mi, Panie...

*Tskno mi jeszcze i do rzeczy innej,Ktrej ju nie wiem, gdzie ley mieszkanieRwnie niewinnej...Tskno mi, Panie...

*Do bez-tsknoty i do bez-mylenia,Do tych, co maj tak za tak - nie za nie,Bez wiato-cienia...Tskno mi, Panie...

*Tskno mi owdzie, gdzie kt o mnie stoi?I tak by musi, cho si tak nie staniePrzyjani mojj...Tskno mi, Panie... C.K. Norwid, Moja piosnka (II) [w] tego, Wybr wierszy, Warszawa 1989.

26 . W jaki sposb w utworach literackich przejawia si refleksja o yciu ludzkim? Omw zagadnienie, odwoujc si do fraszki Jana Kochanowskiego O ywocie ludzkim oraz innych tekstw kultury.Fraszki to wszytko, cokolwiek mylemy,

Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy;

Nie masz na wiecie adnej pewnej rzeczy,

Prno tu czowiek ma co mie na pieczy.Zacno, uroda, moc, pienidze, sawa,Wszystko to minie jako polna trawaNamiawszy si nam i naszym porzdkom,Wemkn nas w mieszek, jako czyni tkom.

J. Kochanowski, O ywocie ludzkim, [w] Wiersze wybrane ,opr. J. Pelc, Warszawa 1988.

27 . W jaki sposb w utworach literackich przejawia si refleksja o yciu ludzkim? Omw zagadnienie, odwoujc si do komedii Jak wam si podoba Wiliama Szekspira oraz innych tekstw kultury.wiat jest teatrem, aktorami ludzie,

Ktrzy kolejno wchodz i znikaj.

Kady tam aktor niejedn gra rol,

Bo siedem wiekw dramat ycia skada.

W pierwszym wic akcie sabe niemowltko

Na piersiach mamki lini si i kwili;

Nastpnie student z tek, zapakany,

Z rumian twarz jak poranne niebo,

limaczym krokiem wlecze si do szkoy;

Potem kochanek jak miech wzdychajcy

Pisze sonety do brwi swej kochanki;

Z kolei onierz, dziwnych przeklestw peny,

Z brod jak kozio, draliwym honorem,

ywy, gwatowny, do sporw pochopny

Leci w gardzieli armat szuka sawy,

Tej pustej baki; nastpnie wic sdzia

Z okrgym brzuchem, na kaponach spasy,

Z surowym okiem, podstrzyon brod,

Zda mdrych peny i nowych przykadw,

Gra swoj rol; pniej, w szstym wieku,

Chudy pantalon w pantoflach si zjawia,

Nos w okulary uj, a u boku

Sakwy zawiesi; w przestronnych poczochach,

Ktre zachowa od lat swej modoci

Gubi si drce, pokurczone ydki,

Gos mski wrci do dziecka dyszkantu,

Cienki, wiszczcy jak piszczaki tony;

A i na koniec przychodzi akt sidmy,

Koniec historii zdarze dziwnych penej

Pami zagasa w drugim niemowlctwie,

Bez zbw, oczu, smaku, bez wszystkiego.

W. Szekspir Jak wam si podoba,

Zadania z zakresu ksztacenia jzykowego oparte na tekstach literackich, popularnonaukowych i publicystycznych 1. Jakimi rodkami jzykowymi mona wyraa uczucia? Omw zagadnienie, odwoujc si do wiersza Juliana Tuwima, do innego tekstu kultury oraz do wasnych dowiadcze. Julian Tuwim, TAK I NIE Ju mi jest wszystko jedno,

Czy powiesz nie, czy tak

Jeno mi Ciebie bardzo brak!

Jeno mi Ciebie strasznie brak!

al gnbi dusz m biedn.

Ach przyznam Ci si musz!

e wol nie ni tak!...

Ale mi Ciebie bardzo brak,

Ale mi Ciebie strasznie brak!!

al gnbi biedn m dusz. A w serce coraz gbiej

Wpija si rdzawy hak

I tak mi Ciebie bardzo brak!!

I tak mi Ciebie strasznie brak!!!

al biedn dusz m gnbi.

Na podstawie: Julian Tuwim, Wiersze zebrane, t. 1, Warszawa 1975, s. 205. 2. Oce trafno tezy poniszego tekstu, zgodnie z ktr milczenie jest take sposobem komunikowania. W uzasadnieniu odwoaj si do podanego tekstu, wybranego tekstu kultury i wasnych dowiadcze. Upominanie si Cypriana Kamila Norwida o opuszczon cz mowy we wszystkich gramatykach wszystkich jzykw opierao si na przekonaniu, e milczenie jest rwnie wane jak pozostae skadniki mowy. W istocie milczenie jest alternatyw dla mwienia.

Izydora Dmbska wyrnia milczenie jako wyraz i rodek ekspresji, jako rodek taktyczny dziaania oraz jako objaw postawy duchowej czowieka a wszystkie te typy milczenia mieszcz si w milczeniu znaczcym. W tym planie milczenie bdzie zawsze komunikowaniem czego i moe by zastpione przez mwienie.

Przyjmujc za podstaw to, e milczenie towarzyszy mwieniu, jest jego drug stron i jest rwnie jego tem, przyjrzyjmy si teraz takim sytuacjom spoecznej komunikacji, w ktrych rwnoczenie wystpuje mwienie i niemwienie (co, co niezbyt zrcznie, ale adekwatnie mona by okreli jako mowomilczenie). Przy tym nie chodzi tu o zwyke przemilczenia, czyli niemwienie, niewspominanie o czym, zbywanie czego milczeniem, ale o takie przemilczanie, ktre jest wiadomym zatajaniem czego, przy rwnoczesnym mwieniu o tym samym przedmiocie, jednak mwieniu niepenym, fragmentarycznym, selektywnym, bardzo czsto intencjonalnym.

Spotka go mona niemal we wszystkich, bardzo rnorodnych sytuacjach, poczynajc od kameralnych kontaktw prywatnych, a koczc na sferze wielkiej polityki i midzynarodowej dyplomacji.

W naszej obyczajowoci istnieje powszechnie akceptowana zasada, e o zmarych nie mwi si le, nawet przeciwnie mwi si czsto bardzo dobrze, cho nie zawsze zasuenie.

Sdowe zeznania wiadkw, ujawniajcych liczne drobne lub marginalne fakty sprawy, a przemilczajcych zasadnicze.

Dowcip polityczny rozpowszechniony zwaszcza w warunkach silnego reimu ustrojowego, nieakceptowanej wadzy, zaborw, okupacji jest werbaln reakcj pokrywajc niewypowiadane: bunt, protest, dezaprobat, milczc bezradno, rozpacz.

Na podstawie: Kwiryna Handke, Socjologia jzyka, Warszawa 2008.

3. Jakie przemiany w kulturze wpywaj na wspczesny jzyk polski? Omw zagadnienie, odwoujc si do podanego fragmentu, do innego tekstu kultury i do wasnych dowiadcze komunikacyjnych. Kady jzyk etniczny yje i rozwija si razem z narodem, a dzieje spoecznoci narodowej to take dzieje jzyka. Zatem zwizki midzy jzykiem a dan wsplnot, zwaszcza jej kultur, s zawsze mocne i dwustronne. Z jednej strony jzyk stanowi fundament kadej kultury i jej podstawowe dobro, jest gwnym kodem ekspresji kadej kultury, z drugiej za kada kultura przez swoje tendencje, proponowany system wartoci, aktualne mody mocno wpywa na jzyk.

Uniwersalnym prawem jest prawo zmian jzykowych. Dzieje si tak, gdy jzyk jest nierozerwalnie zwizany z yciem kadej wsplnoty i natychmiast odzwierciedla wszystkie zmiany obyczajowe, ekonomiczne, kulturowe, zwaszcza polityczne, zachodzce w danych spoecznociach. Takie przyspieszenie zmian polszczyzny obserwujemy w ostatnim dwudziestopicioleciu. Wedug opinii wielu badaczy jestemy obecnie wiadkami najwikszych zmian polszczyzny w caej jej historii. Nie byo w dziejach jzyka polskiego drugiego takiego okresu, aby w tak niedugim czasie jeli chodzi o histori jzyka 1520 lat to niewielki odcinek jzyk zmieni si tak gwatownie. Zmiany te zauwaa zwaszcza rednie i starsze pokolenie Polakw, ci wszyscy, ktrzy wzrastali w Polsce Ludowej. Pokolenie najmodsze, coraz czciej nazywane e-generacj, wychowane jest ju w nowej polszczynie.

Na podstawie: Kazimierz Og, Zmiany we wspczesnym jzyku polskim i ich kulturowe uwarunkowania, [w:] Jzyka a Kultura, tom 20, Tom jubileuszowy, Wrocaw 2008. 4. Oce trafno pogldu, zgodnie z ktrym czowiek pocztku XXI wieku jest analfabet emocjonalnym i nie potrafi mwi o uczuciach. W uzasadnieniu odwoaj si do podanego fragmentu, do innego tekstu kultury i do wasnych dowiadcze komunikacyjnych. Tematyka miosna jako co dotykajcego tego, co szczeglnie intymne, zwizanego ze szczciem (gdy mio jest odwzajemniana) lub bolesnego (gdy pozostaje uczuciem jednokierunkowym) moe podlega restrykcjom komunikacyjnym. Niemwienie o mioci, niewyznawanie jej w yciu prywatnym moe by przejawem dziaania tabu. I moe tu obowizywa tyle ograniczenie komunikowania mioci w wymiarze spoecznym, publicznym, warunkowane zwyczajami obowizujcymi w danym spoeczestwie w danym czasie, ile indywidualne predyspozycje psychiczne, blokujce jednostk w wyraaniu uczu. Psychologowie zauwaaj niech do ujawniania emocji. Czowiek przeomu wiekw to analfabeta uczuciowy.

Ale te mio budzi potrzeb, by j wyrazi, by o niej mwi. Jeli tak, to powinna zajmowa poczesne miejsce wrd tematw rozmw. Waciwym jej kontekstem byby zatem jzyk potoczny ten, ktry wystpuje w sferze kontekstw indywidualnych, pierwszy jzyk czowieka, jzyk bliskoci. Polscy badacze jzyka potocznego jednak dotychczas nie dostrzegli tematyki miosnej w tekstach powstajcych w warunkach komunikacji bezporedniej. Okazuje si, e uczucia, emocje, oceny uczuciowe i emocjonalne zajmuj w bardzo maym stopniu uwag rozmwcw.

Na podstawie: Magorzata Kita, Szeptem albo wcale. O wyznawaniu mioci, Katowice 2007. 5. Na czym polega wyjtkowo mowy ludzkiej? Omw zagadnienie, odwoujc si do przytoczonego fragmentu, wybranego tekstu kultury i wasnych dowiadcze komunikacyjnych. Ptaszki wierkaj, krowy rycz, pszczoy tacz, wieloryby piewaj i nawet niektre roliny porozumiewaj si pomidzy sob jzykiem chemicznym. A czowiek? Czowiek mwi. Owa ludzka mowa jest jednak w przekonaniu wielu uczonych czym niezwykym, jakociowo zupenie odmiennym od wszelkich innych form komunikacji powszechnych w wiecie ywych istot. Cho w niewielu kwestiach dotyczcych ludzkiego jzyka (bd jzykw) panuje wrd badaczy zgoda, niektre z tych rnic s oczywiste i znamienne. Podczas gdy inne gatunki posuguj si ograniczon i niezmienn z pokolenia na pokolenie liczb sygnaw o ustalonej modalnoci (dwiki, gesty, zapachy), ludzki jzyk nie tylko wykazuje niebywae bogactwo i rnorodno, lecz take moe by zakodowany dwikowo w mowie, wzrokowo w pimie, w sposb wizualno-przestrzenny w jzyku migowym bd dotykowo w alfabecie Braillea dla niewidomych.

W odrnieniu od jzykw innych gatunkw nasz system artykulacji charakteryzuje si, midzy innymi, arbitralnoci i kreacyjnoci. Jzyki ludzkie posuguj si symbolami niemajcymi (z wyjtkiem nielicznych wyrazw onomatopeicznych) adnego naturalnego zwizku z opisywanym przedmiotem czy czynnoci, za kreacyjno oznacza, e posugujc si skoczon liczb regu jestemy w stanie tworzy i rozumie nieskoczon liczb nowych, oryginalnych wypowiedzi w opanowanym przez nas jzyku. Wszyscy badacze zajmujcy si refleksj nad fenomenem jzyka s te zgodni, e jest on fundamentalnym atrybutem czowieczestwa, darem, ktry sprawia, e ycie nasze toczy si jak gdyby w dwu odmiennych wiatach: w obszarze naturalnej, fizycznej rzeczywistoci i w wirtualnym wiecie wykreowanym przez sowa.

Wybitny niemiecki chemik Wilhelm Ostwald, ktry dziaa take na rzecz stworzenia jzyka midzynarodowego, uwaa, e jzyk jest [po prostu] rodkiem transportu tak jak pocig przewozi towary z Lipska do Drezna, tak jzyk przenosi myli z jednego mzgu do innego. To efektowne porwnanie nie wyczerpuje, niestety, caej zoonoci funkcji jzyka. Zdaniem najsynniejszego yjcego lingwisty Noama Chomskyego, komunikacyjne zadanie jzyka ma jedynie drugorzdne, mniej istotne znaczenie jest on przede wszystkim instrumentem sucym myleniu. Ma wic przede wszystkim charakter osobisty, za jego spoeczna funkcja jest wtrna.

Na podstawie: Krzysztof Szymborski, Zagadka, Polityka 2012, nr 11.

6. Czy kultura wspczesna rzeczywicie jest kultur zmierzchu pisma? Uzasadnij swoje zdanie, odwoujc si do podanego fragmentu, do innego tekstu kultury oraz do wasnych dowiadcze komunikacyjnych.

Jest troch tak, jak przewidywa Marshall McLuhan: po rzdzcej wiatem erze druku, ktra uwzniolia umys racjonalny, nadesza era mediw elektronicznych, ktre sprzyjaj powrotowi pierwotnej spontanicznoci. Wspczeni kontynuatorzy myli McLuhana zwracaj uwag na pogbianie tej tendencji przez nowe media: ich interakcyjny charakter powoduje, e wraca do ycia kultura oralna1.

Warto zada sobie choby takie pytanie: czy esemes albo wpis na internetowym forum dyskusyjnym nale do tej samej dziedziny co informacja w gazecie albo fragment ksiki? Ot wszystko wskazuje na to, e nie, bo w przypadku esemesw i postw internetowych mamy do czynienia nie tylko z lapidarnoci, ale te z charakterystycznym dla jzyka mwionego zastosowaniem kodu ograniczonego, gdzie zawsze uzupenieniem wypowiedzi jest jej sytuacyjny kontekst.

Taki przekaz wygrywajcy z pimiennoci (w tym take literack) przejawia si dzi w telewizji, kinie, no i rzecz jasna, na estradzie. Nieustannie gada si w telewizji, w dodatku gada si w sposb waciwy rozmowom potocznym: w sitcomach, reality shows i w wikszoci telenowel mwi si za pomoc rwnowanikw zda, bez jakiejkolwiek dbaoci o form wypowiedzi. Kiedy wydawao si, e gadajce gowy w telewizji to przeytek i forma wybitnie nieatrakcyjna, bo pozbawiona ywej akcji. Teraz jednak najwiksz popularnoci cieszy si gatunek talk-show, czyli program z definicji gadany. Rozmowa ma by widowiskiem. Nie liczy si jakakolwiek gbia i merytoryczna donioso, ale dynamika. Co wicej, uywana tam mowa nie musi, a nawet nie powinna mie wiele wsplnego z literack polszczyzn, bo ma trafi do publiki, ktra z literatur ma do czynienia raczej rzadko.

Na podstawie: Mirosaw Pczak, Mwi si, Polityka 2011, nr 37, s. 80. Kultura oralna kultura oparta na przekazie ustnym. 7. Jzyk modziey urozmaicony, bogaty czy monotonny, ubogi? Uzasadnij swoj opini, odwoujc si do podanego fragmentu, innego tekstu kultury oraz wasnych dowiadcze jzykowych.

Anna Fluder, Jacek Antczak: Niebawem ukae si sidma Rzecz o jzyku. Jan Miodek: Taki by tytu pierwszego zbioru. Sidma ksika bdzie miaa tytu norwidowski: Sowo jest w czowieku.

A.F., J.A.: Powiedziabym: wow, mamy newsa!, ale podobno za o skonny jest Pan zamordowa? Woli pan O, Jezu... J.M.: ... albo O, matko czy O, rany. Zdaj sobie spraw, e dzisiaj modzi ludzie musz w rnych sytuacjach yciowych posuy si ekspresywizmami i to s najczciej anglicyzmy. Oni powiedz, e byo full ludzi albo ale boss, ale men i dzikuj sobie za help. My, zamiast przepraszam, mwilimy pardon. Gdy grajc w ping-ponga, zdobyo si punkt, bo pika otara si o kant stou, mwio si albo trzysylabowe prze pra szam albo w skrcie pardon. Jeli ten obyczaj przetrwa, to gow daj, e dzi mwi si sorry.

A.F., J.A.: Moja crka mwi sorki. J.M.: Oczywicie. Poniewa to sorry doczekao si wielu swojskich derywatw. Jest sorka, sorki, a nawet sorewicz.

A.F., J.A.: Ale co z tym wow? J.M.: Rozumiem, e te przerywniki s modziey potrzebne i prdzej czy pniej musiao z angielskiego przyj i wow. Jest przecie krtsze od o matko, co ty powiesz. Kademu jednak doradzam, eby tego nie byo za duo. Jeli tylko w ten sposb wyraamy rado czy zdziwienie, to staje si monotonne.

A.F., J.A.: Wow jest niepotrzebne? J.M.: Nie ma sw niepotrzebnych jzykowi. W tym sensie jestem i za. Cae zo zaczyna si w momencie, gdy kto, uczepiwszy si takiego modnego sowa, rezygnuje z caego wachlarza konstrukcji wariantywnych.

A.F., J.A.: Czy modzi ludzie s dzi ubosi jzykowo? J.M.: Jeszcze trzydzieci lat temu mwiem, e nie zabraniam nikomu mwi, e co jest fajne, bo sam te takiego sowa uywam. Tylko po pierwsze, trzeba wiedzie kiedy, a po drugie, mogliby zobaczy, e ta koleanka jeszcze moe by: mia, sympatyczna, zdolna, koleeska, a nie zaatwia to jednym fajna. Pod tym wzgldem dzisiejsze dwudziestolatki s bogatsze, bo u nich fajnie przegrywa z super, ekstra, mega i z wypasem. A s jeszcze, mega wypas, megawypasik, juice, odlot, odjazd. Tych sw jest dzisiaj wicej. Tylko, na miy Bg, niech oni to przeplataj. Niech nie uczepiaj si tego, e wszystko jest super. A moe jest ekstra.

Na podstawie: Jan Miodek, Jestem za ekstraodlotem, http://media.wp.pl 8. Czy pragnienie bliskoci z drugim czowiekiem jest rzeczywicie obce elektronicznym formom komunikacji? Uzasadnij swoje zdanie, odwoujc si do podanego fragmentu innego tekstu kultury oraz wasnych dowiadcze komunikacyjnych. Wiesaw Myliwski, OSTATNIE ROZDANIE Prawdziwy list musi mie adresata. Prawdziwy list pisany jest zawsze do kogo, choby ten, kto pisze, do siebie pisa. No, i prawdziwy list musi by pisany rcznie. Sowo pisane rcznie jest bowiem innym sowem ni na maszynie czy komputerze. Tak jakby krwi wasnej piecz.

Jaka to rnica, kto powie, a duo szybciej na maszynie, tym bardziej na komputerze, a o ile wygodniej. Ot istotna to rnica. W licie pisanym rcznie czytamy nie tylko to, o czym kto nam donosi. Czytamy rwnie to, co kryje si w ksztacie sw czy nawet poszczeglnych liter, w ich pochyoci, rozwlekoci, gstoci.

Czytamy, czy te litery dray w trakcie ich pisania, czy si poddaway lub stawiay opr, czy wypyway na papier pospieszne, podniecone lub rozgoryczone, czy w mozole dopyway do rki. To nam nieraz wicej mwi ni to, o czym list donosi. Pozwala niekiedy si domyla, co list prbowa zatai lub czego nie byoby zdolne przekaza adne sowo. Prawda listu kryje si i w papierze, na ktrym zosta napisany, i w kopercie, w ktrej zosta wysany. List pisany rcznie potrafi zdradzi nawet to, do czego kto zmusza sowa, eby kamay. Czasem zastanawiam si, czy list nie wzi si z pragnienia dotknicia kogo, gdy byo to fizycznie niemoliwe. Ale, by moe, to ju przebrzmiae pragnienia, dlatego list umiera. Na podstawie: Wiesaw Myliwski, Ostatnie rozdanie, Krakw 2013.9. Czy w XXI wieku zapoyczenia nadal wzmacniaj kompleks zapnienia intelektualnego Polakw? Uzasadnij swoje stanowisko, odwoujc si do podanego tekstu, innego tekstu kultury oraz wasnych dowiadcze komunikacyjnych. Wspczesne teksty publicystyczne czy popularnonaukowe (prace naukowe i terminologi zupenie tu pomijam) roj si wprost od zapoycze, zwaszcza przejtych bezporednio z angielskiego i francuskiego. Elitarni inteligenci z par synonimw takich jak: fundamentalny podstawowy, profesjonalny zawodowy, industrialny przemysowy, mentalny umysowy, repertuar inwentarz, rezerwuar (np. rodkw) zasb, partycypacja udzia, translacja przekad itp. znacznie czciej ni inni wybieraj wyraz obcy, czasem wrcz wyszukany (jak translacja).

Pod wpywem swych angielskich i francuskich odpowiednikw [wyrazy] rdzennie polskie, a czciej jeszcze zapoyczone bezporednio lub porednio z aciny, nabieraj nowego znaczenia. Zmniejsza to komunikatywno, prowadzi nieraz do nieporozumie albo po prostu tylko zaskakuje odbiorc i niepotrzebnie zatrzymuje jego uwag na samej powierzchni tekstu. Kilka przykadw: nie mam co do tego ewidencji empirycznej mwi pewien docent1, majc na myli brak dowodw faktycznych, inny za przestrzega przed skorumpowaniem jakiej zasady (czyli przed jej wypaczeniem) i postuluje ograniczenie jej pewnymi kwalifikacjami (chyba: zastrzeeniami). Elita naszego kraju, a wic rodowisko, ktrego obowizkiem spoecznym jest podtrzymanie tradycji kulturalnej, tak atwo nieraz rezygnuje z nawizywania do tej wanie tradycji. Przecie na wyrobienie sownictwa ujmujcego w polskie formy wyrazowe pojcia niezbdne do formuowania refleksji o czowieku, narodzie, wiecie zoya si praca caych pokole mylcych Polakw. Jeeli kto nie zadaje sobie trudu wydobycia z pamici tych wyrazw, a siga po obce, ktre nasuwaj si usunie, podpowiadane przez obcojzyczne lektury, to tym samym wzmacnia nasz mniej czy bardziej uzasadniony kompleks zapnienia intelektualnego, czste u nas przekonanie o wtrnoci naszej myli.

Na podstawie: Halina Kurkowska, Jzyk ludzi mylcych,

[w:] teje, Polszczyzna ludzi mylcych, wyb. i oprac. H. Jadacka, A. Markowski,

Warszawa 1991.1 Docent stanowisko samodzielnego pracownika naukowego w szkoach wyszych przyznawane osobom ze stopniem doktora lub doktora habilitowanego. 10. Jak rol w komunikacji midzy ludmi odgrywa etyka sowa? Omw zagadnienie, odwoujc si do podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury i wasnych dowiadcze komunikacyjnych.

Etyka sowa jest jednym z warunkw tego, co nazywa si powodzeniem, fortunnoci aktu mowy. Zasadza si ona na naturalnym oczekiwaniu odbiorcy tekstu, e ten, kto mwi (pisze) jest prawdomwny, nie oszukuje. Jeeli nadawca nie spenia tego oczekiwania, to zasada wsppracy partnerw kontaktu jzykowego zostaje naruszona lub zamana, a wypowied naley traktowa jako nieudan, niefortunn. Etyka sowa obejmuje take zasady kontaktu uprzejmego goszce: Rozmawiaj z partnerem albo mw do niego tak, by czu si dobrze, niezalenie od tego, jaka jest tre rozmowy czy komunikatu oraz: Formuuj tekst tak, by odbiorca mia moliwo wyboru postawy i zachowania.

Tak wic etyka kontaktu jzykowego zakada okrelon postaw nadawcy tekstu wobec jego odbiorcy oraz (co nie mniej istotne) waciwy stosunek odbiorcy tekstu do jego nadawcy. Podstaw etyki sowa jest podmiotowe, a nie instrumentalne traktowanie si partnerw dialogu, to znaczy wzajemne szanowanie si, uwzgldnianie swoich pogldw, przyzwyczaje itd. Ponadto etyka sowa zakada szczero intencji nadawcy tekstu i brak podejrzliwoci tego, kto tekst odbiera.

Naruszania etyki sowa naley si dopatrywa m.in. na poziomie niezachowywania podstawowych regu poprawnoci jzykowej i stylistycznej w wypowiedziach publicznych, w niedocigniciach formy komunikatw jzykowych. Trzeba bowiem zaoy, e ten, kto podejmuje si wypowiedzi publicznej w jakimkolwiek zakresie, powinien poczuwa si do obowizku, by pracowa nad jakoci swoich wypowiedzi, a jeli s to teksty pisane, poddawa je korektom z poczuciem odpowiedzialnoci nie tylko za to co, ale rwnie i jak mwi i pisze.

Nieco inaczej, jeli chodzi o przestrzeganie zasad etyki sowa, naley traktowa teksty artystyczne. Obowizuj w nich bowiem swoiste reguy kreowania wiata przedstawionego, a sowa mog by uyte w funkcji stylizacyjnej lub metajzykowej. Przytoczone tu zasady etyki sowa s wic w tekstach artystycznych zawieszone lub czciowo uniewanione, cho i w tym wypadku naley oczekiwa na przykad nienaruszania zasady wraliwoci na sowo (choby przez nieumieszczanie opisw drastycznych jzykowo, wulgarnych).

Andrzej Markowski, Etyka sowa, Warszawa 2008

11. Dlaczego literaturze nie wystarcza jzyk literacki? Wyjanij, odwoujc si do podanego fragmentu i innych tekstw literackich. Najpierw ona mi powiedziaa, e ma dwie wiadomoci: dobr i z. Przechylajc si przez bar. To ktr chc najpierw. Ja mwi, e dobr. To ona mi powiedziaa, e w miecie jest podobno wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon. Ja mwi, e skd wie, a ona, e syszaa. To mwi, e wtedy z. To ona wyja szmink i mi powiedziaa, e Magda mwi, e koniec midzy mn a ni. To ona mrugna na Barmana, e jakby co, ma przyj. I tak dowiedziaem si, e ona mnie rzucia. To znaczy Magda. Chocia byo nam dobrze, przeylimy razem niemao miych chwil, duo miych sw pado, z mojej strony jak rwnie z niej. Z pewnoci. Barman mwi, ebym kad na niej lask. Chocia to nie jest tak proste. Jak dowiedziaem si, e tak ju jest, chocia raczej, e ju nie ma. To nie byo tak, eby ona mi to powiedziaa w szczere oczy, tylko stao si akurat na tyle inaczej, e ona mi to powiedziaa poprzez wanie Arlet. Uwaam, e to byo jej czyste chamstwo, prostactwo. I nie bd tego ukrywa, chocia to bya moja dziewczyna, o ktrej mog powiedzie, e duo zaszo midzy nami rnych rzeczy zarwno dobrych i zych. To przecie nie musiaa mwi tego przez koleank w ten sposb, e ja si dowiaduj ostatni. Wszyscy wiedz od samego pocztku, gdy ona powiedziaa to rwnie innym. Mwia, e ja to jestem raczej bardziej wybuchowy i e musieli mnie przygotowa do tego faktu.

Na podstawie: Dorota Masowska, Wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon, 12. Dlaczego we wspczesnej kulturze tak silna jest tendencja do skracania komunikatw? Omw zagadnienie na podstawie podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury oraz wasnych dowiadcze komunikacyjnych. Ostatnio nie mam czasu nawet czyta wiadomoci w internecie wyzna pewien mj znajomy. Czytam tylko heady. Heady, czyli headliney: nagwki wiadomoci. Trzeba je tylko klikn, eby przeczyta cay artyku.

S one troch jak zwiastun filmowy, ktry ma zachci do kupienia biletu na film; kliknicie take przecie przekada si na pienidze. A eby si przeoyo, heady musz pobudza ciekawo, wzburza, intrygowa, kusi innymi sowy: musz by retoryczne. Arystoteles1, Kwintylian2 i Cyceron3 byliby zapewne peni podziwu dla twrcw owych headw, bo eby zmieci retoryczn maszyneri na przestrzeni zaledwie kilkunastu kilkudziesiciu znakw, hasa, sloganu, jednego zdania lub jego rwnowanika, trzeba by mistrzem dyscypliny.

Ale bywa rnie. Najprostsz form skrcenia wiadomoci jest obcicie jej w poowie. I tak obserwujemy ostatnio mod na niekoczenie zda, a waciwie koczenie ich wielokropkiem. Na przykad: Miaa ju do krytyki. Zwolnia stylistk. Postanowia wyprbowa Co takiego? Nagwek dziaa na wyobrani. Moe jaki rodek upikszajcy? Moe po prostu lustro? Albo: Co si dziao, gdy Pitt i McCounaghey odkryli, e s ssiadami? Jeden drugiemu rzuci C mg rzuci? Wyzwisko? Wizytwk z adresem sprawdzonego hydraulika? Szczerze mwic, nie warto klika. Odpowiedzi s o wiele bardziej banalne od tych, ktre podrzuci nam wyobrania.

Na podstawie: M. Rusinek, Szok, Gazeta Wyborcza. Magazyn Krakowski, 30 maja 20141 Grecki filozof, logik, y w latach 384 p.n.e. 322 p.n.e.

2 Marcus Fabius Quintilianus, rzymski retor, y w latach 35 n.e. 96 n.e.

3 Marcus Tullius Cicero, mwca rzymski, y w latach 106 p.n.e. 43 p.n.e. 13. Dlaczego tak wane jest przestrzeganie zasad poprawnoci jzykowej? Rozwa problem, odwoujc si do podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury oraz wasnych dowiadcze komunikacyjnych. Jerzy Bralczyk, Wodzimierz Gruszczyski, Katarzyna Kosiska

WIEM, CO MWI, CZYLI O DOBREJ KOMUNIKACJI U niektrych ludzi dominuje przekonanie, e w komunikowaniu si jedynie wany jest cel, na przykad porozumienie, przekonanie lub pokonanie rozmwcy; e chodzi tylko o to, by by skutecznym niezalenie od tego, czy mwi si poprawnie, czy nie. Ale wanie ludzie o takim stosunku do jzyka nie zawsze s skuteczni czsto nie s rozumiani.

Kiedy mwimy poprawnie, formy, ktrych uylimy, nie przykuwaj uwagi rozmwcw. Jzyk wtedy jest przezroczysty. Dobrze wida przez niego tre. Natomiast pojawiajce si w wypowiedziach bdy odcigaj uwag odbiorcy od treci. Zwracaj uwag (nie zawsze yczliw) na form, a nawet na samego nadawc. Stosowanie waciwych form jest najbezpieczniejsze, najbardziej naturalne. Wszystko przecie, co mona wyrazi w jzyku, mona wyrazi poprawnie

Nikt z nas nie jest doskonay. Take jzykowo. Niemal kady z nas co jaki czas odkrywa, e uy (uywa) niepoprawnej formy jzykowej. Na og wwczas zastpuje j form poprawn, by nie wyrnia si negatywnie na tle otoczenia.

Zdajemy sobie spraw z tego, e to, w jaki sposb formuujemy swoje wypowiedzi, wiadczy o nas samych. Mwimy wic poprawnie, bo dbamy o swj wizerunek wiemy, e wwczas dobrze si prezentujemy, uchodzimy za ludzi kulturalnych, nie dajemy nikomu powodw do krytykowania nas za to, e popeniamy bdy. Dbajc o jzyk, dbamy zarazem o rozmwc uywamy przecie form, ktre nie ra, ktre nie zwracaj uwagi sw niestarannoci czy niechlujnoci, i nie naruszamy jego wyobraenia o jzyku.

Na podstawie: J. Bralczyk, W. Gruszczyski, K. Kosiska,

Wiem, co mwi, czyli o dobrej komunikacji, BydgoszczWarszawa 2011.

14. Po co nam tyle jzykw polskich? Wyjanij, odwoujc si do podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury oraz wasnych dowiadcze komunikacyjnych. W obrbie polskiego jzyka narodowego naley wydzieli dwa systemy: polszczyzn ogln (dawniej zwan literack) i polszczyzn gwarow (gwary ludowe). Jest to podzia dokonany ze wzgldu na zasig uycia kadego z tych jzykw i typ jego uytkownikw. Gwary ludowe istniej zasadniczo tylko jako jzyk mwiony. Polszczyzna oglna wystpuje za w dwu gwnych typach wypowiedzi jako jzyk mwiony i jako jzyk pisany. Jzyk mwiony, pierwotna forma mowy ludzkiej, jest bardziej spontaniczny, mniej sformalizowany ni jzyk pisany. Rnice midzy nimi s szczeglnie widoczne w skadni wypowiedzi, ale wystpuj take w zakresie sownictwa i (rzadko) we fleksji. Z podziaem na polszczyzn mwion i pisan krzyuje si inny: na wariant (jzyk) oficjalny i nieoficjalny. Kady z tych dwch wariantw wystpuje w kilku odmianach. Teksty odmian oficjalnych powstaj w sytuacjach oficjalnych, ktrych wyznacznikiem jest to, e nadawca i odbiorca tekstu traktuj siebie wzajemnie jako przedstawicieli okrelonych grup spoecznych, rodowiskowych itp., nie za jako indywidualne, prywatne osoby. Szczeglne miejsce wrd odmian wariantu nieoficjalnego zajmuje polszczyzna potoczna. Jest to pierwszy jzyk Polakw niemwicych gwarami ludowymi, uywany na co dzie we wszelkich sytuacjach nieoficjalnych. Charakteryzuje si spontanicznoci, plastycznoci, a przede wszystkim wystpowaniem caej warstwy sownictwa i frazeologii nacechowanych ekspresywnie. Inne odmiany mwione wariantu nieoficjalnego jzyka maj ograniczony zakres uywania i nie obejmuj caego systemu jzykowego. Ich odrbno w stosunku do polszczyzny oficjalnej czy potocznej zasadza si na rnicach sownikowych i frazeologicznych. Najbardziej typowy dla dzisiejszej polszczyzny jest rozwj gwar rodowiskowych. S one tworzone jako mowa grup poczuwajcych si do odrbnoci kulturowo-spoecznej. Peni w nich funkcj utosamiajc (czonkw grupy) i wyodrbniajc (grup z reszty spoeczestwa).

Pisane odmiany jzyka oficjalnego bywaj nazywane stylami funkcjonalnymi. Maj one ograniczony krg twrcw (nadawcw), a czsto take ograniczony zasig odbiorcw. Te dwie cechy s najwyrazistsze w tekstach naukowych. May krg nadawcw, ale szeroki zasig oddziaywania, maj teksty urzdowo-kancelaryjne.

Wymienione dotd typy, warianty i odmiany jzyka tworz t jego cz, ktr mona nazwa polszczyzn uytkow. W opozycji do niej pozostaj teksty literatury piknej (teksty artystyczne), charakteryzujce si tym, e wykorzystuje si w nich wszelkie dostpne rodki jzykowe i stylistyczne.

Na podstawie: Andrzej Markowski, Kultura jzyka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2005.15. Jak za pomoc rodkw jzykowych mona odda groz wojny? Omw zagadnienie, odwoujc si do podanego tekstu i innych tekstw kultury. Lecimy. Boso. Ogrodow. Barykada. Przeciskamy si. Do Solnej. Pali si po drodze. Huczy. Lec belki. Szum. Spadaj w ogie. Z dudnieniem. Lecimy Soln. Do Elektoralnej. Barykada. Przeciskamy si. I dalej. Elektoraln. Do placu Bankowego (tam, gdzie dzi Dzieryskiego, tylko mniejszy i trjktny). Pali si po prawej stronie. Cay dom jeden pomie. Lecimy. Gdzie za Orl pali si cay dom po lewej stronie. Waciwie dopala si. Stropw ju prawie nie ma. Ani cian. Tylko wielkie ognisko na jakie trzy pitra. Znw szumi belki, odrywaj si. Gorco. To chyba Urzd Miar i Wag. Noc. Tu ciszej. A moe w ogle atak zacz przycicha? Jestemy nie jedni w biegu. Cay potok na Starwk. Wic za ludmi wlatujemy w lewo. W dziedzice na tyy Resursy, czyli Rotundy, dawnego Ministerium Finansw i paacu Leszczyskich. Luniej, mniej ciasno. Od placu Bankowego pojedyncze huki. I znw gzymsy. Tylko mniej szare. A te. To znaczy w tym wicie (ledwie wicie) takie, jakby pod niedzi1. To tu moe te gobie. Si zryway. Albo te tylko te gzymsy. Na innej zasadzie. Bo z anielicami Corazziego2. W girlandach. Tympanony3. Wylot na Leszno. Tu nagle na pewno wita. Zatrzymuj nas przy barykadzie, a si zbierze wicej. S jacy nawet ydzi z ich kobietami. Jedna z tych ydwek trzymaa worek pod pach. Barykada jest w poprzek Leszna, u dzisiejszego wylotu na Tras W-Z. Tylko po prawej stronie bya Rymarska, jako wylot placu Bankowego. A w lewo Przejazd z widokiem, takim jak dzi, na paac Mostowskich. ydom sprawdzaj jakie papierki. Oddzielaj ich. Do dalszego sprawdzenia. Nas puszczaj. Ca grup. Wlatujemy midzy barykady Leszna. W Przejazd. Tam kawaek. I skrt w prawo. Przez barykad. Duga. Pohukiwania. Na lekkim skrcie Dugiej po lewej paac Pod Czterema Wiatrami. Pali si calutki. Ju si koczy. Wyje ogie w oficynach, we froncie. Szumi, spadaj belki.

Na podstawie: Miron Biaoszewski, Pamitnik z powstania warszawskiego,

Warszawa 1971, s. 3132.

1 nied rdza, nalot na metalowej powierzchni dachu.

2 Corazzi Antonio Corazzi, woski architekt dziaajcy w Polsce w latach 18191847, przedstawiciel klasycyzmu. 3 Tympanon ozdobny element architektoniczny na froncie budynku, najczciej w ksztacie trjkta 16. Sowo jako narzdzie manipulacji. Omw zagadnienie, odwoujc si do podanego tekstu, do wybranego tekstu kultury i do wasnych dowiadcze komunikacyjnych. Micha Gowiski, CZY TOTALITARYZACJA JZYKA? Kiedy poddaje si analizie jzyk zwizany z yciem politycznym, trzeba si zastanowi take nad tym, jakie sowa lub wyraenia z niego znikaj, mimo e ich obecnoci mona byoby si spodziewa, choby z tej racji, e do niedawna jeszcze funkcjonoway i zajmoway wan pozycj.

Przykadem charakterystycznym i wymownym s losy rzeczownika tolerancja. Dla nas wane s dwa jego znaczenia. Inny sownik jzyka polskiego tak je charakteryzuje:

1. Uszanowanie czyich pogldw lub zachowa, zwaszcza innych ni nasze wasne. 2. Pobaanie dla nagannych zachowa lub zjawisk albo dla osb, ktre zachowuj si nagannie.

Nietrudno dostrzec, e znaczenia s kontrastowe w stosunku do siebie pod wzgldem wartociowania. Znaczenie pierwsze ma zabarwienie zdecydowanie pozytywne, drugie wyranie negatywne. W sposb wysoce charakterystyczny funkcjonuj one w jzyku politycznym. W nowomowie okresu Polski Ludowej tolerancja w znaczeniu pierwszym bya kategori zdecydowanie odrzucan, traktowano j jako przejaw ideologicznego oportunizmu i politycznego niezdecydowania lub nawet saboci (nie bdzie tolerancji dla... sowa te pojawiay si w niezliczonych przemwieniach PRL-owskich dygnitarzy). Jako zjawisko pozytywne bya ujmowana w tych ksikach i studiach, ktre stanowiy wyraz swobodnego mylenia, by wymieni rozprawy Janusza Tazbira o staropolskiej tolerancji religijnej, traktowanej nie tylko jako wielka tradycja, ale te porednio wzorzec dla wspczesnych. Podkrelanie wartoci tolerancji jako poszanowania dla pogldw, ktrych si nie podziela, stao si przejawem mylenia antytotalitarnego.

Na podstawie: Micha Gowiski, Czy totalitaryzacja jzyka?, [w:] tego, Nowomowa i cigi dalsze. Szkice dawne i nowe, Krakw 2009, s. 233235 17. Jak zmienia si polszczyzna na przestrzeni wiekw? Wska i zanalizuj nietypowe dla Twojego pokolenia formy jzykowe w podanym fragmencie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza oraz w wybranych tekstach literatury dawnej. I zdao mi si zrazu, em ju serce zmieni,

I rad byem z wymysu, i jam si oeni,

Z pierwsz, ktrm napotka, dziewczyn ubog!

lem zrobi jake byem ukarany srogo!

Nie kochaem jej, biedna matka Tadeusza,

Najprzywizasza do mnie, najpoczciwsza dusza

Ale ja dawn mio i zo w sercu dusi,

Byem jak szalony, darmom siebie musi

Zaj si gospodarstwem albo interesem,

Wszystko na prno! Zemsty optany biesem,

Zy, opryskliwy, znale nie mogem pociechy

W niczym na wiecie i tak z grzechw w nowe grzechy

Zaczem pi.

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu ksigach wierszem, oprac. S. Pigo, Wrocaw 1953, s. 291 Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach ikonicznych 1. Nietrwao istnienia jako temat tekstw kultury. Omw zagadnienie, odwoujc si do zaczonego plakatu oraz wybranych utworw literackich. Wiesaw Wakuski, Vanitas [plakat], 1996.

2. W jaki sposb w tekstach kultury moe by odzwierciedlona rzeczywisto otaczajca twrc? Omw zagadnienie na podstawie rysunku Krzysztofa Kamila Baczyskiego oraz wybranych utworw literackich.

Krzysztof Kamil Baczyski, Pokolenie, 1940, Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie

3. Czy teksty kultury mog zachca czowieka do czynienia dobra? Omw zagadnienie, odwoujc si do przedstawionego obrazu oraz wybranych utworw literackich.

Jos Tapir y Bar*, Miosierny Samarytanin, ok. 1900.

4. Jakie rozumienie patriotyzmu przedstawiaj teksty kultury rnych epok? Omw zagadnienie, odwoujc si do obrazu Wojciecha Kossaka oraz wybranych tekstw literackich.

Wojciech Kossak, Olszynka Grochowska, 1928, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

5. Czy sztuka jest w stanie oswoi czowieka ze mierci? Rozwa problem, odwoujc si do ilustracji do Trenw Jana Kochanowskiego oraz wybranych utworw literackich.

Zofia Stryjeska, ilustracje do Trenw Jana Kochanowskiego, Lww 1930.

6. Jakie wizje miasta mona odnale w sztuce i literaturze? Omw zagadnienie, odwoujc si do obrazu Pary widziany z okna Marca Chagalla oraz wybranych utworw literackich. Marc Chagall*, Pary widziany z okna, 1913, Guggenheim Museum w Nowym Jorku.

7. Czy praca moe by interesujcym motywem tekstu kultury? Rozwa problem na podstawie obrazu Jean-Franois Milleta Zbierajce kosy i wybranych utworw literackich.

Jean-Franois Millet*, Zbierajce kosy, 1857, Muse d'Orsay w Paryu.

8. Czemu su przedstawienia przyrody w tekstach kultury? Omw zagadnienie, odwoujc si do obrazu Bociany Jzefa Chemoskiego oraz wybranych utworw literackich.

Jzef Chemoski, Bociany, 1900, Muzeum Narodowe w Warszawie.

9. Rne przedstawienia ludobjstwa w tekstach kultury XX wieku. Omw zagadnienie na podstawie obrazu Jerzego Krawczyka oraz wybranych tekstw literackich.

Jerzy Krawczyk, Przesyka bez wartoci, 1964, Muzeum Sztuki w odzi.

10. W jaki sposb w tekstach kultury moe by przedstawiane pikno zwykych rzeczy? Omw zagadnienie, odnoszc si do obrazu Mleczarka Johannesa Vermeera oraz wybranych utworw literackich.

Johannes Vermeer*, Mleczarka, 1657-1658, Rijksmuseum w Amsterdamie.

11. Czemu moe suy deformacja rzeczywistoci dokonywana w tekstach kultury? Omw zagadnienie, odnoszc si do zaczonego obrazu Bronisawa Wojciecha Linkego oraz wybranych utworw literackich.

Bronisaw Wojciech Linke, Autobus, 19591961, Muzeum Narodowe

w Warszawie

12. Czy czowiek moe w peni pozna samego siebie? Rozwa problem na podstawie obrazu Ren Magrittea Reprodukcja zakazana i wybranych utworw literackich.

Ren Magritte*, Reprodukcja zakazana, 1937, Museum Boijmans w Rotterdamie

13. Jak rol w yciu czowieka odgrywaj ksiki? Omw zagadnienie, odwoujc si do zamieszczonego obrazu oraz wybranych tekstw literackich.

Quint Buchholz*, Ksikowa latarnia, 1992, Galeria Rothweiler w Karlsruhe

14. Czym moe by dla czowieka samotno? Odpowiedz na pytanie, odwoujc si do rzeby oraz wybranych utworw literackich.

Konstanty Laszczka, Opuszczony, 1896, Muzeum Stanisawa Wyspiaskiego

w Kamienicy Szoayskich w Krakowie 15. Czy powinnoci tekstw kultury jest wychowywanie spoeczestwa? Rozwa zagadnienie, odwoujc si do rysunku Juliana Bohdanowicza oraz wybranych tekstw literackich. Julian Bohdanowicz, Reklama w krzywym zwierciadle, Gazeta Wyborcza 1992, nr z 45 lipca.

16. Jakie treci niesie reprodukcja obrazu Salvadora Dalego Oblicza wojny? Omw zagadnienie, wykorzystujc podane dzieo oraz wybrane teksty kultury.

Salwador Dali, Oblicza wojny, 194017. Wykorzystujc znajomo caego dramatu, odczytaj wymow Wesela Stanisawa Wyspiaskiego w kontekcie reprodukcji obrazu Jacka Malczewskiego Bdne koo.

Jacek Malczewski, Bedne koo, 1895-189718. Odczytaj obraz Aleksandra Gierymskiego Powile , wykorzystujc znajomo Lalki Bolesawa Prusa.

Aleksander Gierymski, Powile, 188319. W jaki sposb i w jakim celu twrcy pniejszych epok nawizuj do mitologii greckiej? Odpowiedz na podstawie interpretacji obrazu Camillea Corota Orfeusz wyprowadzajcy Eurydyk z podziemi i wybranych tekstw literackich.

Camille Dorot, Orfeusz wyprowadzajcy Eurydyk z podziemi, 1861, Muzeum Sztuk Piknych w Houston.20. Obraz wiata realistyczny czy fantastyczny? Rozwa problem, odwoujc si do dziea Rene Magritte Nie reprodukowa oraz wybranych tekstw literackich.

Rene Magritte, Nie reprodukowa, 1937.21. Jakie odczytanie Dziadw cz. III Adama Mickiewicza odnajdujesz na zapowiadajcym sztuk plakacie teatralnym? Omw zagadnienie, wykorzystujc znajomo dramatu.

Bolesaw Polnar, Adam Mickiewicz, Dziady [plakat teatralny], 1997.22. Jakie odczytanie Dziadw cz. III Adama Mickiewicza odnajdujesz na zapowiadajcym sztuk plakacie teatralnym? Omw zagadnienie, wykorzystujc znajomo dramatu.

Bolesaw Polnar, Adam Mickiewicz, Dziady [plakat teatralny],23. Jaki stosunek czowieka do spraw ostatecznych przedstawiaj artyci w swoich dzieach? Odpowiedz na podstawie interpretacji obrazu Pietra Bruegla Triumf mierci oraz wybranych utworw literackich.

Pieter Bruegel (starszy), Triumf mierci, 1562. 24. Jakie refleksje o wspczesnej cywilizacji wyraaj twrcy w swoich dzieach? Odpowiedz na podstawie interpretacji podanego tekstu kultury oraz wybranych tekstw literackich.

Magdalena Abakanowicz, Tum, 1988.25. W jaki sposb twrcy pniejszych epok nawizuj do staroytnych mitw? Odpowiedz na podstawie interpretacji obrazu Pietera Bruegla Pejza z upadkiem Ikara i wybranych tekstw literackich.

Pieter Bruegel (starszy), Pejza z upadkiem Ikara, ok. 1558, Krlewskie Muzeum Sztuk Piknych w Brukseli.

cichapk (art.) kto z pozoru cichy ,ale zdolny do niespodziewanych zachowa

Wiech Stefan Wiechecki, prozaik, satyryk i publicysta, ktry pisa felietony gwar warszawsk. Genia Wtrbkowa jest jedn z fikcyjnych postaci pojawiajcych si czsto w tekstach Wiecha.

PAGE 30